260748 DEF IKR Boekje A
01-11-2006
16:01
Pagina 1
Een proef-bevolkingsonderzoek naar darmkanker in de regio Groot-Rijnmond
8
Informatie
SIGMO
260748 DEF IKR Boekje A
01-11-2006
16:01
Pagina 2
Inhoudsopgave Darmkanker
3
Een proef-bevolkingsonderzoek naar darmkanker
5
De sigmoidoscopie
7
Vervolgonderzoek: colonoscopie
9
Deelname aan het proef-bevolkingsonderzoek
9
Het Erasmus MC vraagt u deel te nemen aan een proef-bevolkingsonderzoek naar darmkanker. Onderzoek in het buitenland heeft aangetoond, dat darmkanker in een vroeg stadium ontdekt kan worden door middel van een bevolkingsonderzoek. Hierdoor overlijden minder mensen aan darmkanker. De vraag is nu of er in Nederland ook een bevolkingsonderzoek naar darmkanker moet komen en hoeveel mensen hieraan mee willen doen. Om op deze vragen antwoord te krijgen, vragen wij uw medewerking.
Contact
13
Vertrouwelijkheid
14
Goedkeuring
15
Darmkanker Darmkanker in Nederland In Nederland is darmkanker, na longkanker en prostaatkanker, de meest voorkomende vorm van kanker bij mannen. Bij vrouwen is darmkanker na borstkanker de meest voorkomende vorm van kanker. Per jaar krijgen ongeveer 10.000 mensen in Nederland te horen dat zij darmkanker hebben.
De meest voorkomende vormen van kanker in Nederland (2005) mannen
vrouwen
15000
12000
9000
6000
Colofon Deze brochure is een uitgave van een samenwerkingsverband van de afdeling Maag- DarmLeverziekten van het Erasmus MC, de Stichting Bevolkingsonderzoeken Zuidwest Nederland (SBZWN) en het Integraal Kankercentrum Rotterdam (IKR).
3000
0
borstkanker
darmkanker
longkanker
prostaatkanker
© Erasmus MC, Rotterdam, oktober 2006 2
3
260748 DEF IKR Boekje A
01-11-2006
16:01
Pagina 4
Wat is darmkanker? Met darmkanker wordt eigenlijk kanker van de dikke darm bedoeld. Ook in het proef-bevolkingsonderzoek zal alleen gekeken worden naar kanker van de dikke darm, omdat kanker van de dunne darm zeldzaam is. Hoe ontstaat darmkanker? Darmkanker ontstaat vaak uit darmpoliepen, die zich kwaadaardig ontwikkelen. Darmpoliepen zijn kleine goedaardige zwellingen van het darmslijmvlies. Ze verschillen in grootte van enkele millimeters doorsnede tot meer dan twee centimeter. Darmpoliepen geven meestal geen klachten. Een deel van de darmpoliepen wordt uiteindelijk kwaadaardig. De behandeling van darmkanker Vaak is darmkanker in een vergevorderd stadium en niet meer beperkt tot de darm, wanneer het wordt ontdekt. Dat komt omdat darmkanker in een vroeg stadium meestal geen klachten geeft. Ongeveer de helft van de mensen, bij wie darmkanker is vastgesteld, zal eraan overlijden. Als darmkanker in een vroeg stadium wordt ontdekt, is de kans groter dat patiënten door behandeling kunnen genezen. Hoe kan darmkanker eerder worden ontdekt? Door middel van een landelijk bevolkingsonderzoek kan darmkanker in een vroeg stadium worden ontdekt. Dus voordat er klachten zijn. Verder kunnen de voorlopers van darmkanker worden weggehaald, voordat ze kwaadaardig worden. Verschillende landen in de Europese Unie, de Verenigde Staten en Canada hebben een bevolkingsonderzoek naar darmkanker.
Een proef-bevolkingsonderzoek naar darmkanker Een bevolkingsonderzoek houdt in dat mensen, die geen klachten hebben, worden onderzocht. De meerderheid van de mensen, die deelnemen, heeft dan ook geen darmkanker. Het proef-bevolkingsonderzoek zal gegevens opleveren, die duidelijk moeten maken of een landelijk bevolkingsonderzoek wel of niet mogelijk én zinvol is. Ook zal worden onderzocht bij hoeveel mensen darmkanker of voorlopers van darmkanker kunnen worden opgespoord. De eerste resultaten van het proef-bevolkingsonderzoek zullen eind 2007 bekend zijn. Welke regio wordt uitgenodigd? In de periode november 2006 tot december 2007 worden willekeurig 15.000 mensen uit de regio Groot-Rijnmond uitgenodigd om deel te nemen aan het proef-bevolkingsonderzoek. U bent er daar één van. Uw gegevens zijn, met toestemming van de deelnemende gemeenten, verkregen uit de Gemeentelijke Basis Administratie (GBA). Wie wordt uitgenodigd? Er is gekozen voor mannen en vrouwen in de leeftijdsgroep van 50 tot en met 74 jaar. In deze leeftijdsgroep komt darmkanker het meest voor. Dit kunt u zien in het onderstaande plaatje. Het aantal nieuwe gevallen van darmkanker per leeftijdsgroep (2003) 1000 mannen
900
vrouwen
800 700 600 500 400 300 200 100
4
10
20
30
40
50
60
70
80
90
90+
5
260748 DEF IKR Boekje A
01-11-2006
16:01
Pagina 6
De drie verschillende onderzoeksmethoden Om te onderzoeken welke methode het beste werkt voor een bevolkingsonderzoek naar darmkanker, is de groep van 15.000 personen in drie groepen verdeeld. Twee groepen hebben een onderzoeksset thuisgestuurd gekregen. Hiermee kunnen ze hun ontlasting verzamelen en opsturen naar het laboratorium. Met dit onderzoek kunnen bloedsporen in de ontlasting worden opgespoord. De twee groepen krijgen een verschillende onderzoeksset thuisgestuurd, zodat de twee methoden voor ontlastingsonderzoek vergeleken kunnen worden. De derde groep mensen krijgt een uitnodiging voor een kijkonderzoek van het laatste deel van de dikke darm (sigmoidoscopie). Om de verdeling zo eerlijk mogelijk te houden, zijn de uitgenodigde mensen via loting in een van de drie groepen verdeeld. Alleen op deze manier zijn de groepen goed vergelijkbaar. De artsen van deze studie hebben geen invloed op de groepsindeling. U kunt ook niet van onderzoeksgroep veranderen. Door wie wordt het proef-bevolkingsonderzoek uitgevoerd? Het proef-bevolkingsonderzoek wordt uitgevoerd door de afdeling MaagDarm- Leverziekten van het Erasmus MC, het Integraal Kankercentrum Rotterdam (IKR) en de Stichting Bevolkingsonderzoeken Zuidwest Nederland (SBZWN).
6
De sigmoidoscopie U bent ingeloot voor de sigmoidoscopie. Dit houdt in, dat u kunt deelnemen aan een kijkonderzoek van het laatste deel van de dikke darm. De sigmoidoscopie zal plaatsvinden in de centrumlocatie van het Erasmus MC. Hoe maak ik een afspraak voor een sigmoidoscopie? U kunt telefonisch een afspraak maken voor een sigmoidoscopie (zie pag. 13). De voorbereiding De sigmoidoscopie kan alleen worden uitgevoerd wanneer het laatste deel van de dikke darm leeg is. Daarom is het nodig, dat u een klysma gebruikt. Deelnemers kunnen zichzelf thuis een klysma toedienen. Dit klysma wordt via de post naar u toegestuurd, nadat u een afspraak heeft gemaakt. Bij dit klysma vindt u een gebruiksaanwijzing. Wanneer het u niet lukt om uzelf thuis een klysma toe te dienen, kunt u dit bij het maken van een afspraak aangeven. Een sigmoidoscopie: hoe gaat dat? Bij sigmoidoscopie worden de endeldarm en het S-vormige laatste deel (60 cm) van de darm (het sigmoid) onderzocht met een endoscoop (zie plaatje). Een endoscoop bestaat uit een dunne flexibele slang. De endoscoop heeft aan de bovenkant een kleine videocamera en een lampje, zodat de arts de binnenkant van de dikke darm kan bekijken. Bovendien kunnen er foto’s worden gemaakt, zodat de arts achteraf de beelden nogmaals kan beoordelen. Het onderzoek duurt ongeveer vijf à tien minuten. Terwijl u op de onderzoekstafel ligt, wordt de endoscoop via de anus voorzichtig in de endeldarm gebracht. Het instru7
260748 DEF IKR Boekje A
01-11-2006
16:01
Pagina 8
ment wordt langzaam de dikke darm ingeschoven en daarna langzaam teruggetrokken. Hierbij wordt de binnenzijde van de darm nauwkeurig bekeken. Via de endoscoop wordt lucht ingeblazen om een goed zicht te krijgen. Hierdoor kunt u enkele darmkrampen voelen, maar over het algemeen wordt het onderzoek goed verdragen. Via de endoscoop kunnen ook kleine stukjes weefsel worden weggenomen voor nader onderzoek. Dit noemen wij een biopsie. Verder kunnen kleine poliepen worden verwijderd en voor verder onderzoek worden opgestuurd. Als er poliepen of andere stukjes weefsel worden verwijderd, duurt het onderzoek enkele minuten langer. Het wegnemen van weefsel en/of poliepen is niet pijnlijk.
Wel afwijkingen Als bij het kijkonderzoek verdachte afwijkingen worden gevonden, is een vervolgonderzoek noodzakelijk. Als er poliepen zijn gevonden, is een vervolgonderzoek nodig afhankelijk van de hoeveelheid en aard van de poliepen. Ongeveer zes van de 100 mensen wordt aangeraden een vervolgonderzoek te ondergaan. In samenspraak met uw huisarts zal er een afspraak voor dit vervolgonderzoek worden gemaakt.
Vervolgonderzoek: colonoscopie Na de sigmoidoscopie Na het onderzoek kunt u enige tijd lichte buikpijn hebben als gevolg van de ingeblazen lucht. Meestal zijn de krampen binnen een uur verdwenen. Als er een stukje weefsel of poliep is weggenomen, kunt u de eerste tijd een beetje bloed verliezen via de anus.
Colonoscopie: wat is dat? De colonoscopie is vergelijkbaar met een sigmoidoscopie. Bij een colonoscopie wordt echter de gehele dikke darm onderzocht. Tijdens de colonoscopie zullen er bij 1 op de 5 mensen poliepen worden gevonden in het nog niet onderzochte gedeelte van de dikke darm en bij 1 per 100 mensen zal darmkanker worden vastgesteld.
Deelname aan het proef-bevolkingsonderzoek De uitslag van de sigmoidoscopie Na afloop van het onderzoek bespreekt de arts de uitkomst van het onderzoek met u. Ook vertelt de arts of er bij u weefsel is weggenomen voor nader onderzoek. De uitkomst van de sigmoidoscopie en het weefselonderzoek krijgt u binnen twee weken schriftelijk toegestuurd. Geen afwijkingen Wanneer er geen afwijkingen zijn gevonden, wordt u niet uitgenodigd om een vervolgonderzoek te ondergaan. Dit zal bij 94 van de 100 mensen het geval zijn. Het bevolkingsonderzoek kan u echter geen volledige zekerheid geven. U moet daarom altijd alert blijven op klachten. Wanneer u klachten bemerkt, zoals een veranderd ontlastingspatroon of bloed bij de ontlasting, moet u contact opnemen met uw huisarts. 8
Deelname Wij vragen u deel te nemen aan het proef-bevolkingsonderzoek. Deelname aan het proef-bevolkingsonderzoek is geheel vrijwillig. Als u wilt deelnemen, kunt u een afspraak maken voor een sigmoidoscopie. U wordt verder verzocht het antwoord- en toestemmingsformulier in te vullen en mee te nemen naar het onderzoek in het ziekenhuis (zie achterzijde van de uitnodigingsbrief). Wanneer u toestemming geeft, kunt u die altijd zonder opgave van redenen weer intrekken. Wanneer u besluit niet deel te nemen, zal dit uw eventuele behandeling of begeleiding in de toekomst niet veranderen. Wij stellen het op prijs als u ons via het antwoordformulier laat weten, dat u niet wilt deelnemen. Het formulier kunt u in de envelop, zonder postzegel, terugsturen. 9
260748 DEF IKR Boekje A
01-11-2006
16:01
Pagina 10
Ook vragen wij op het antwoordformulier aan te geven of u bereid bent uw reden om wel of niet deel te nemen telefonisch toe te lichten. Deze gegevens zullen vertrouwelijk worden behandeld en alleen worden gebruikt om een toekomstig bevolkingsonderzoek te verbeteren. Verder vragen we u uw telefoonnummer en de naam en het adres van uw huisarts aan ons door te geven, zodat wij u en uw huisarts (zonodig telefonisch) op de hoogte kunnen stellen van de uitslag van het onderzoek. U kunt ook deze gegevens invullen op het antwoordformulier. Het onderzoek valt onder de Wet Bescherming Persoonsgegevens en het privacyreglement van het Erasmus MC. Uw gegevens worden alleen gebruikt door bevoegde personen. Deelname is niet zinvol als u: Dikke darmkanker of endeldarmkanker heeft of in het verleden heeft gehad. Onder behandeling bent van huisarts of specialist voor de Ziekte van Crohn of Colitis Ulcerosa. De afgelopen drie jaar een kijkonderzoek van de dikke darm (sigmoidoscopie of colonoscopie) of een darmfoto (barium inloopfoto) heeft gehad. De laatste drie maanden een veranderd ontlastingspatroon of bloed bij de ontlasting heeft of heeft gehad (neemt u dan contact op met uw huisarts). Een aandoening of ziekte heeft waardoor u niet in staat bent dit onderzoek of het vervolgonderzoek te ondergaan.
10
Ethische Toetsingscommissie de studie beoordelen. Het proef-bevolkingsonderzoek is positief beoordeeld door bovengenoemde commissies. Wanneer u wilt deelnemen, hebben wij uw schriftelijke toestemming nodig om voor het proef-bevolkingsonderzoek noodzakelijke gegevens door te geven aan uw huisarts en zonodig bij de behandelende specialisten gegevens op te vragen. Met de ondertekening van het toestemmingsformulier geeft u ook toestemming voor het onderzoeken van het bij u eventueel te verwijderen darmweefsel. De aanvullende informatie over vertrouwelijkheid kunt u lezen op pagina 14 van deze folder. LET OP: Het antwoord- en toestemmingsformulier vindt u op de achterkant van de uitnodigingsbrief. Voor- en nadelen van deelname aan het proef-bevolkingsonderzoek Vo o rdelen Door deelname aan het proef-bevolkingsonderzoek kunnen darmpoliepen en darmkanker vroegtijdig worden ontdekt en behandeld, waardoor uw kans op genezing aanzienlijk verbetert. Verder draagt u, door uw deelname, bij aan de ontwikkeling van een mogelijk landelijk bevolkingsonderzoek naar darmkanker.
Als één van deze categorieën op u van toepassing is, is deelname aan het proef-bevolkingsonderzoek niet zinvol. Wij stellen het op prijs, als u dit aangeeft op het antwoordformulier. Dit kunt u in de envelop, zonder postzegel, terugsturen.
Nadelen Het meedoen aan dit onderzoek heeft als nadeel, dat u een sigmoidoscopie moet ondergaan, wat door sommige mensen als een belastend onderzoek wordt gezien. Deelname aan het proef-bevolkingsonderzoek kan ongerustheid en spanning bij u oproepen, wanneer u moet wachten op de uitslag. Verder zult u bij een afwijkende uitslag geadviseerd worden een vervolgonderzoek te ondergaan, wat belastend voor u kan zijn en waardoor u langer in onzekerheid verkeert.
Toestemmingsformulier Proef-bevolkingsonderzoeken moeten in Nederland aan een groot aantal voorwaarden voldoen. Ten eerste wordt de studie beoordeeld door een door de overheid ingestelde commissie. Deze commissie bewaakt de uitvoering van de Wet op het Bevolkingsonderzoek. Ten tweede moet de Medisch
Zijn er risico’s aan het proef-bevolkingsonderzoek verbonden? Een complicatie, zoals buikpijn na de sigmoidoscopie of minimaal bloedverlies na verwijdering van een poliep komt voor bij zes per 1.000 mensen. Ernstig bloedverlies of een scheurtje van de darmwand kan optreden bij 0.1 per 1.000 mensen. Bloedverlies kan direct optreden of tot 14 dagen erna. 11
260748 DEF IKR Boekje A
01-11-2006
16:01
Pagina 12
Het risico van scheurtjes is groter als er ziekteprocessen in de darmwand aanwezig zijn of als een stukje weefsel en/of poliep wordt verwijderd. Als er een scheurtje in de darmwand ontstaat, dan krijgt u in de eerste dag na de scopie buikpijn en later koorts. U moet bij deze klachten, en ook als u twijfelt, direct contact opnemen met het screeningscentrum, de afdeling MaagDarm- Leverziekten van het Erasmus MC of uw huisarts. LET WEL: Als u een vervolgonderzoek (colonoscopie) moet ondergaan is de kans op een complicatie, zoals buikpijn na het onderzoek of minimaal bloedverlies na verwijdering van een poliep, 40 per 1.000 mensen. De kans op ernstig bloedverlies of een scheurtje in de darmwand is 1 per 1.000. Kosten en vergoeding Er zijn voor u aan het proef-bevolkingsonderzoek geen kosten verbonden. U krijgt geen (reiskosten)vergoeding. Wel worden de parkeerkosten vergoed, die u maakt tijdens het sigmoidoscopie onderzoek in het Erasmus MC.
Contact Screeningscentrum Erasmus MC, Centrumlocatie Afdeling Maag- Darm- Leverziekten ‘s Gravendijkwal 230, 3015 CE Rotterdam Afspraak maken voor een sigmoidoscopie: Telefoonnummer: 010-4405808. Bereikbaar: op werkdagen tussen 9.00 en 17.00 uur. Vragen Voor meer informatie kunt u de internetsite raadplegen: www.dikkedarmkankerpreventie.nl Als u vragen heeft, kunt u bellen naar het onderzoeksteam. Telefoonnummer: 010-4405808. Bereikbaar: op werkdagen tussen 9.00 en 17.00 uur. Als u vragen heeft of twijfelt over uw deelname kunt u een onafhankelijke arts raadplegen, die zelf niet bij het onderzoek betrokken is, maar die wel deskundig is op het gebied van darmkanker: Dr. J. Dees, Maag- Darm- Leverarts Erasmus MC, telefoonnr: 010-4405808. Bij problemen kunt u buiten kantooruren contact opnemen met de telefoniste van het Erasmus MC (tel. 010-4639222) en vragen naar de dienstdoende Maag- Darm- Leverarts. Klachten Indien u bij deelname aan het proef-bevolkingsonderzoek ontevreden bent of klachten heeft, dan kunt u contact opnemen met het onderzoeksteam. Er wordt dan samen met u een oplossing gezocht. Verder kunt u terecht bij de onafhankelijke Klachtencommissie van het Erasmus MC. De Klachtencommissie is te bereiken op telefoonnummer 010-4633198. Een brochure met daarin het reglement klachtenopvang is te verkrijgen bij het Patiënten Informatie Centrum van het Erasmus MC, telefoonnummer: 010-4635474.
12
13
260748 DEF IKR Boekje A
01-11-2006
16:01
Pagina 14
Vertrouwelijkheid Uw persoonlijke onderzoeksgegevens kunnen slechts met uw toestemming door daartoe bevoegde personen worden ingezien. Deze personen zijn medewerkers van het proef-bevolkingsonderzoek, medewerkers van de Inspectie voor de Gezondheidszorg en leden van de Medisch Ethische Toetsingscommissie van het Erasmus MC. Inzage kan nodig zijn om de betrouwbaarheid en kwaliteit van het onderzoek na te gaan. Onderzoeksgegevens zullen worden gehanteerd met inachtneming van de Wet Bescherming Persoonsgegevens en het privacyreglement van het Erasmus MC. Persoonsgegevens die tijdens deze studie worden verzameld, zullen worden vervangen door een codenummer. Alleen dat nummer zal gebruikt worden voor studiedocumentatie. In publicaties of rapporten worden de gegevens anoniem beschreven. Slechts de onderzoeker die de sleutel van de code heeft, kan hieraan persoonsgegevens koppelen. De gecodeerde gegevens worden gedurende 15 jaar bewaard. Uw huisarts en/of behandelend arts zal schriftelijk worden ingelicht over uw deelname aan het onderzoek. U dient daarvoor wel toestemming te geven. Het materiaal dat verkregen wordt gedurende de studie zal worden bewaard en geanalyseerd. Na afloop van het proef-bevolkingsonderzoek worden de opgeslagen lichaamsmaterialen tot maximaal 15 jaar na afloop van het onderzoek bewaard. Indien blijkt dat screening voor darmkanker effectief is, kan het opgeslagen lichaamsmateriaal dan eventueel in de toekomst worden gebruikt voor vervolgstudies van screening op darmkanker. Als u niet wilt dat uw lichaamsmateriaal 15 jaar lang bewaard wordt, zullen wij dat vanzelfsprekend respecteren; u kunt uw weigering op het toestemmingsformulier schriftelijk vastleggen. Wanneer u geen bezwaar heeft, kunt u dat ook op het toestemmingsformulier aangeven. Wanneer wij uw opgeslagen lichaamsmateriaal in de toekomst zouden willen gebruiken voor studies, wordt schriftelijk toestemming gevraagd aan u. Voor deze studie is goedkeuring verkregen van de Raad van Bestuur na een positief oordeel van de Medisch Ethische Toetsingscommissie Erasmus MC, en van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) in het kader van de Wet op het Bevolkingsonderzoek. De voor het proefbevolkingsonderzoek geldende internationale richtlijnen zullen nauwkeurig in acht worden genomen. 14
Wanneer u een vervolgonderzoek moet ondergaan, worden uw gegevens uitgewisseld door de artsen van het onderzoeksteam en de specialisten in het ziekenhuis op grond van medebehandelaarschap. Met uw toestemming worden uw gegevens uitgewisseld met Palga en de kankerregistratie van het regionale Integraal Kankercentrum (IKC). In de kankerregistratie staan alle gevallen van darmkanker vermeld. Door de gegevens van het bevolkingsonderzoek hiermee te vergelijken, kan men nagaan welke gevallen van darmkanker na het bevolkingsonderzoek in het ziekenhuis zijn vastgesteld. Om vast te stellen of het bevolkingsonderzoek de sterfte aan darmkanker beïnvloedt, worden de gegevens van dit onderzoek vergeleken met die van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS).
Goedkeuring Raad van Bestuur van het Erasmus MC Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) (In het kader van de Wet op het Bevolkingsonderzoek) Het proef-bevolkingsonderzoek wordt financieel ondersteund door KWF Kankerbestrijding Zorg Onderzoek Nederland en Medische Wetenschappen van NWO (ZonMW)
15
260748 DEF IKR Boekje A
01-11-2006
16:01
Pagina 16
Hoofdpunten van het proef-bevolkingsonderzoek Waarom een proef-bevolkingsonderzoek naar darmkanker? In Nederland krijgen jaarlijks 10.000 mensen darmkanker en 4.400 mensen overlijden eraan. Opsporing en behandeling in een vroeg stadium geeft een grotere kans om te genezen. Welke onderzoeken zijn er? Twee verschillende ontlastingsonderzoeken Kijkonderzoek van het laatste deel van de dikke darm, de sigmoidoscopie U bent ingeloot voor een sigmoidoscopie, wat kunt u doen? Wanneer u wilt deelnemen, kunt u een afspraak maken voor het sigmoidoscopie onderzoek. Het ingevulde antwoord- en toestemmingsformulier kunt u meenemen naar het onderzoek. Wanneer u niet wilt deelnemen, kunt u het antwoordformulier in de retourenvelop terugsturen (postzegel niet nodig). Hoe werkt sigmoidoscopie? Het onderzoek vindt plaats in het screeningscentrum. Het laatste deel van de dikke darm wordt aan de binnenkant bekeken door een arts met een dunne slang met aan de bovenkant een kleine camera. De uitslag van het onderzoek Zes per 100 mensen hebben een afwijkende testuitslag. Dit kan onder andere betekenen dat zij darmkanker of een voorstadium van darmkanker hebben. Daarom wordt bij een afwijkende testuitslag geadviseerd een aanvullend kijkonderzoek van de gehele dikke darm te ondergaan (colonoscopie). Zijn er risico’s aan het onderzoek verbonden? Er is een kleine kans, 0.1 per 1000 mensen, dat er een ernstige complicatie optreedt. Contact
Internetsite: www.dikkedarmkankerpreventie.nl Telefoonnummer: 010-4405808
Het onderzoek wordt uitgevoerd door: Erasmus MC, afdeling Maag- Darm- Leverziekten Stichting Bevolkingsonderzoeken Zuidwest Nederland (SBZWN) Integraal Kankercentrum Rotterdam (IKR)
