deelrapport
Levensverwachting en sterfte
Regionale Volksgezondheid
Toekomstverkenning Zeeland 2012
Inhoud Kernboodschappen
3
Inleiding
4
Levensverwachting en sterfte in Zeeland
5
Wat brengt de toekomst?
8
Literatuur en websites
9
Gegevensbronnen
9
Lijst met afkortingen
9
L.M. de Bruijne, GGD Zeeland Mei, 2012
2
Kernboodschappen Zeeuwen worden steeds ouder…
Zowel de levensverwachting in Nederland als in Zeeland is de laatste jaren spectaculair gestegen. We worden dus steeds ouder. Zeeuwse mannen worden gemiddeld 78,9 jaar oud en vrouwen 83,1 jaar. De levensverwachting in Nederland ligt lager, 78,3 jaar voor mannen en 82,5 jaar voor vrouwen.
…maar in die extra levensjaren voelen ze zich niet gezond In tegenstelling tot Nederland is in Zeeland de levensverwachting in goede ervaren gezondheid niet toegenomen ten opzichte van 2001-2004. Zeeuwen worden dus ouder, maar in de jaren die ze extra leven voelen ze zich niet zo gezond. De levensverwachting in goede geestelijke gezondheid is zowel in Nederland als in Zeeland met ruim 4 jaar toegenomen. De levensverwachting zonder lichamelijke beperkingen is nagenoeg gelijk gebleven.
In totaal leven Zeeuwen 10 jaar van hun leven met lichamelijke beperkingen… De gezonde levensverwachting is het aantal levensjaren dat iemand kan verwachten in goede gezondheid door te brengen. Lengte en kwaliteit van het leven worden hierin gecombineerd. De ‘gezonde levensverwachting’ is in Zeeland vergelijkbaar met Nederland. In Zeeland leeft men gemiddeld 10 jaar van de 81 jaar met lichamelijke beperkingen. In Nederland is dit gemiddeld 11 van de 80 jaar.
Sterfte aan hart- en vaatziekten spectaculair gedaald De totale sterfte in Zeeland telt gemiddeld 68 sterfgevallen per 10.000 inwoners per jaar en is daarmee lager dan gemiddeld in Nederland. De sterfte aan hart- en vaatziekten is in Nederland, maar zeker ook in Zeeland, enorm gedaald. Hierdoor is in 2010 kanker de belangrijkste doodsoorzaak geworden. De sterfte aan de meeste aandoeningen ligt in Zeeland lager dan in Nederland. Echter voor hartfalen ligt de sterfte in Zeeland hoger dan in Nederland. Verklaringen hiervoor ontbreken momenteel.
Schrikbarend groot verschil in (gezonde) levensverwachting tussen laag- en hoogopgeleiden Het verschil in levensverwachting bij geboorte tussen laagen hoogopgeleide mannen en vrouwen is respectievelijk 7,3 en 6,4 jaar. De verschillen tussen de sociaaleconomische groepen zijn nog groter voor de gezonde levensverwachting. Zo leven hoogopgeleide mannen en vrouwen respectievelijk 14,3 en 15,3 jaar langer zonder lichamelijke beperkingen dan laagopgeleiden. De verschillen in levensverwachting naar opleidingsniveau lijken de afgelopen jaren niet kleiner te zijn geworden.
We blijven steeds ouder worden De levensverwachting blijft toenemen in Nederland en dit zal ook het geval zijn in Zeeland. In Zeeland worden we al ouder dan gemiddeld in Nederland en er zullen ook meer ouderen bij komen. Uitdaging zal zijn om iedereen zo gezond mogelijk te houden en actief deel te laten nemen aan de samenleving. Ten opzichte van Nederland heeft Zeeland een hogere sterfte aan hartfalen. Ook een aandachtspunt is het feit dat Zeeuwen ouder worden, maar dat de levensjaren in goede ervaren gezondheid ten opzichte van de vorige periode zijn gedaald. Verklaringen hiervoor zijn niet zomaar te geven. Wel blijft het belang van een gezonde leefstijl en een gezonde omgeving onverminderd staan. 3
Inleiding Hoe oud worden Zeeuwen? En worden we ouder dan in Nederland gemiddeld? Welk deel van de levensverwachting brengen we in goede gezondheid door? Aan welke ziekten sterven mensen? En hoe ziet de toekomst er uit? Op deze en andere vragen zal antwoord worden gegeven in dit deelrapport.
Overzicht van gehanteerde gezondheidsmaten Wat is levensverwachting? De levensverwachting voor personen die bijvoorbeeld in 2008 geboren zijn, is het aantal jaren dat zij kunnen verwachten te leven, als gedurende hun leven de sterftekansen gelijk blijven aan de sterftekansen in 2008. Wat is gezonde levensverwachting? De gezonde levensverwachting is het aantal levensjaren dat iemand kan verwachten in goede gezondheid door te brengen (Nationale Atlas Volksgezondheid, 2012). Lengte en kwaliteit van het leven worden hierin gecombineerd. De ‘kwaliteit van het leven’ wordt bepaald door vier gezondheidsindicatoren die ieder een bepaald type gezonde levensverwachting opleveren: • levensverwachting in goed ervaren gezondheid; • levensverwachting zonder lichamelijke beperkingen; • levensverwachting in goede geestelijke gezondheid; • levensverwachting zonder chronische ziekten. Voor de levensverwachting in goede ervaren gezondheid, is het aantal 'gezonde' jaren bepaald op basis van het percentage personen dat op de vraag naar de ervaren gezondheid (CBS enquête) de antwoorden 'goed' of 'zeer goed' gaf. 'Ongezond' zijn degenen die 'gaat wel', 'slecht' of 'zeer slecht' antwoordden. Voor de berekening van de levensverwachting zonder lichamelijke beperkingen, zijn gegevens gebruikt over langdurige lichamelijke beperkingen in tien activiteiten op het gebied van horen, zien, mobiliteit en activiteiten van het dagelijks leven. Personen zijn geclassificeerd als 'beperkt' wanneer zij aangaven één of meer van deze activiteiten niet of met veel moeite te kunnen uitvoeren.
4
Voor de levensverwachting in goede geestelijke gezondheid, is gebruik gemaakt van de MHI vragenlijst. Deze bestaat uit vijf vragen over angstgevoelens en somberheid. De score van de MHI-5 loopt uiteen van 0 (zeer ongezond) tot 100 (perfect gezond). Het aantal 'ongezonde' jaren is bepaald op basis van het percentage personen dat 60 of hoger scoorde op deze vragenlijst. Voor de levensverwachting zonder chronische ziekten ofwel de ziektevrije levensverwachting, zijn gegevens gebruikt over het al dan niet voorkomen van hartaandoeningen, kanker, beroerte, diabetes, migraine, hoge bloeddruk, astma/COPD, chronische darmstoornissen, chronische rugklachten, gewrichtsslijtage en chronische gewrichtsontstekingen. De gestandaardiseerde sterfte is de sterfte, gecorrigeerd voor verschillen in leeftijd en geslacht (Nationale Atlas Volksgezondheid, 2012). De zo verkregen waarden worden CMF's genoemd (Comparitive Mortality Figures). De sterfte in heel Nederland is gesteld op 100. Een gestandaardiseerde sterfte boven of onder de 100 duidt op respectievelijk een hogere of lagere sterfte dan in Nederland.
Levensverwachting en sterfte in Zeeland Levensverwachting Zeeland hoger dan Nederlands gemiddelde De levensverwachting in Zeeland is 78,9 jaar voor mannen en 83,1 jaar voor vrouwen. In Zeeland ligt de levensverwachting, zowel voor mannen als voor vrouwen, hoger dan het gemiddelde in Nederland. De resterende levensverwachting voor mensen van 65 jaar is 18 jaar voor mannen en bijna 22 jaar voor vrouwen (tabel 1).
Levensverwachting sterk gestegen Zowel in Nederland als in Zeeland is de levensverwachting de afgelopen jaren spectaculair gestegen (figuur 1). In Nederland steeg de levensverwachting voor mannen in de afgelopen periode met 3,3 jaar en voor vrouwen met 2,0 jaar. In Zeeland steeg de levensverwachting iets minder (2,7 jaar voor mannen en 1,3 jaar voor vrouwen).
Tabel 1. Levensverwachting in Zeeland en in Nederland (periode 2005-2008 en 2007-2010) Levensverwachting
Zeeland
Nederland
Mannen
Vrouwen Totaal
Mannen
Vrouwen Totaal
78,9*
83,1*
81,1*
78,3
82,5
80,4
44,5
38,8
41,7
47,2
39,9
43,4
Bij geboorte Totaal a Zonder chronische ziekten
b
In goed ervaren gezondheid
b
61,8
61,1
61,5
63,3
62,7
63,0
Zonder lichamelijke beperkingen
b
70,8
69,9
70,7
69,8
68,2
69,0
In goede geestelijke gezondheid
b
74,5
74,6
74,3
72,7
72,4
72,6
18,0*
21,5*
19,9*
17,3
20,7
19,2
Bij 65 jaar Totaal a
Bron: Nationale atlas Volksgezondheid (CBS, gegevens bewerkt door RIVM) * significant verschil met Nederland a cijfers 2007-2010 b cijfers 2005-2008
Figuur 1. Ontwikkeling in levensverwachting voor mannen en vrouwen in Zeeland en Nederland (Bron: Nationale atlas Volksgezondheid (CBS, gegevens bewerkt door RIVM)). 84 jaar 82 jaar 80 jaar 78 jaar 76 jaar 74 jaar 72 jaar 70 jaar 1995/1999 Vrouwen Zeeland
2001/2004 Vrouwen Nederland
In totaal leven Zeeuwen 10 jaar van hun leven met lichamelijke beperkingen… Ook de ‘gezonde levensverwachting’ is in Zeeland in het algemeen vergelijkbaar met Nederland. In Zeeland leeft men gemiddeld 10 jaar van de 81 jaar met lichamelijke beperkingen. In Nederland is dit gemiddeld 11 van de 80 jaar.
5
2007/2010 Mannen Zeeland
Nederland Nederland
Figuur 2. Trends in gezonde levensverwachting in Zeeland en in Nederland (Bron: Nationale atlas Volksgezondheid (CBS, gegevens bewerkt door RIVM)). 2001-2004
2005-2008
74 jaar 72 jaar 70 jaar 68 jaar 66 jaar 64 jaar 62 jaar 60 jaar Lv, in goede ervaren gezondheid Zld
Lv, in goede ervaren gezondheid NL
Lv, zonder lichamelijke beperkingen Zld
Lv, zonder lichamelijke beperkingen NL
Lv, in goede geestelijke gezondheid Zld
In tegenstelling tot Nederland, ging de stijging van de levensverwachting in Zeeland gepaard met een toename in het aantal jaren dat mensen doorbrengen in minder goede ervaren gezondheid (figuur 2). De levensverwachting in goede geestelijke gezondheid is zowel in Nederland als in Zeeland ten opzichte van 2001-2004 met ruim 4 jaar toegenomen. De levensverwachting zonder lichamelijke beperkingen is nagenoeg gelijk gebleven. Sterfte in Zeeland lager Zeeland telt gemiddeld 68 sterfgevallen per 10.000 inwoners per jaar (tabel 2). De sterfte is daarmee lager dan gemiddeld in Nederland. Zowel in Nederland als in Zeeland is de totale sterfte ten opzichte van 2001-2004 gedaald en vrijwel gelijk gebleven ten opzichte van 2005-2008. Tabel 2. Relatief, gestandaardiseerde sterfte1 in Zeeland en Nederland Zeeland
Nederland
2001 2004
2005 2008
2007 2010
2001 2004
2005 2008
2007 2010
Totaal
80,1*
67,5*
67,7*
86,8
72,1
72,1
Hart- en vaatziekten
26,5*
20,3*
20,0*
28,9
21,8
21,1
Kanker
22,3*
20,7*
21,4*
23,6
21,5
22,2
Ziekten van de ademhalingswegen
6,6*
5,7*
5,6*
8,3
7,2
7,2
Bron: National Atlas Volksgezondheid: relatief, gestandaardiseerde sterfte (CBS, gegevens bewerkt door RIVM) * significant verschil met Nederland in dezelfde periode
1
6
Bij de gestandaardiseerde sterfte is rekening gehouden met verschillen in leeftijd en geslacht in een populatie
Lv, in goede geestelijke gezondheid NL
Sterfte hart- en vaatziekten spectaculair gedaald Hart- en vaatziekten, kanker, en ziekten van de ademhalingswegen zijn de belangrijkste groepen van doodsoorzaken in Nederland. Anno 2010 is kanker de belangrijkste doodsoorzaak geworden (Hoeymans et al., 2010). De sterfte aan harten vaatziekten is in Nederland, maar zeker ook in Zeeland, enorm gedaald. Dit komt door de toegenomen mogelijkheden voor medische behandeling. De sterfte aan hart- en vaatziekten blijft in Zeeland lager dan in Nederland gemiddeld (tabel 2). Ook voor kanker en ziekten van de ademhalingswegen is de sterfte in Zeeland lager dan gemiddeld in Nederland. Sterfte voor meeste aandoeningen in Zeeland lager dan gemiddeld in Nederland Van de vijf meest voorkomende doodsoorzaken in Zeeland (tabel 3) scoort Zeeland beter dan gemiddeld in Nederland voor longkanker en beroerte. De sterfte aan hartfalen ligt in Zeeland (3,9 per 10.000 inwoners) hoger dan in Nederland (3,2 per 10.000 inwoners). Tabel 3. Doodsoorzaken top 5 in Zeeland over de periode 2007-2010 vergeleken met Nederland (aantal sterfgevallen per 10.000 inwoners) Zeeland
Nederland
Coronaire hartziekten
5,7
5,9
Longkanker
4,8*
5,4
Acuut hartinfarct
4,2
4,0
Beroerte
4,2*
4,8
Hartfalen
3,9*
3,2
Bronnen: Nationale atlas volksgezondheid; Hoeymans et al., 2010. * significant verschil met Nederlands gemiddelde
In de periode 2001-2004 en 2005-2008 lag de sterfte voor de meeste aandoeningen in Zeeland ook significant lager dan in Nederland (Vriends et al., 2008). Alleen de sterfte aan maagkanker lag toen hoger in Zeeland. In 2007-2010 zien we dit verschil niet meer.
7
Schrikbarend groot verschil in (gezonde) levensverwachting tussen laag- en hoogopgeleiden Het verschil in levensverwachting bij geboorte tussen laagen hoogopgeleide mannen en vrouwen is 7,3 respectievelijk 6,4 jaar (Bruggink et al., 2010). Een verschil van zeven jaar in levensverwachting is groot: het is groter dan het verschil tussen mannen en vrouwen. En we moeten ongeveer dertig jaar terug in de tijd om een levensverwachting voor mannen te vinden die zeven jaar korter is dan hun levensverwachting anno 2008. De verschillen in levensverwachting naar opleidingsniveau lijken de afgelopen jaren niet kleiner te zijn geworden (Bruggink et al., 2010; Polder & van der Lucht, 2011). De verschillen tussen de sociaaleconomische groepen zijn nog groter voor de gezonde levensverwachting. Zo leven hoogopgeleide mannen en vrouwen respectievelijk 14,3 en 15,3 jaar langer zonder lichamelijke beperkingen dan laagopgeleiden. De verschillen in (gezonde) levensverwachting bestaan niet alleen tussen de hoogste en de laagste opleidingscategorie. Ook de tussenliggende categorieën laten een gradueel verband zien. Naarmate het opleidingsniveau hoger is, is de (gezonde) levensverwachting hoger. Hoogopgeleiden leven gemiddeld langer en ze leven langer in een betere gezondheidstoestand (Bruggink et al., 2010).
Wat brengt de toekomst? Gelet op de recente sterke stijging in Nederland en op de hogere levensverwachting in andere landen lijkt het onwaarschijnlijk dat de maximale levensverwachting is bereikt (Polder & van der Lucht, 2011). Ook eerder bleken prognoses stelselmatig te laag. Vooruitberekeningen in de jongste editie van de nationale VTV (voor de periode 2008-2050) blijken nu al ingehaald te zijn. Deze berekeningen toonden een gestage toename van de levensverwachting tot 80 jaar voor mannen en 84 jaar voor vrouwen in 2025. De daadwerkelijke levensverwachting was in 2009 al bijna een half jaar hoger dan in de VTV werd voorspeld. Niets wijst erop dat er een einde is gekomen aan deze (tussentijdse) acceleratie. En het is heel goed denkbaar dat de levensverwachting in Nederland zich zal ontwikkelen volgens een optimaal scenario waarbij ervan uit wordt gegaan dat er een best practice life expectancy bestaat die per kalenderjaar met 0,2 jaar toeneemt (Polder & van der Lucht, 2011). Per week krijgen we er ongeveer een weekend bij. Als deze voorspelling uitkomt, betekent dat dat van alle meisjes die sinds 2000 in welvarende landen geboren zijn maar liefst de helft haar 100e verjaardag zal vieren.
De levensverwachting blijft dus toenemen in Nederland en dit zal ook het geval zijn in Zeeland. In Zeeland worden we al ouder dan gemiddeld in Nederland en er zullen ook meer ouderen bij komen. Uitdaging zal zijn om iedereen zo gezond mogelijk te houden en actief deel te laten nemen aan de samenleving. Ten opzichte van Nederland heeft Zeeland een hogere sterfte aan hartfalen. Ook een aandachtspunt is het feit dat Zeeuwen ouder worden, maar dat de levensjaren in goede ervaren gezondheid ten opzichte van de vorige periode zijn gedaald. Verklaringen hiervoor zijn niet zomaar te geven. Wel blijft het belang van een gezonde leefstijl en een gezonde omgeving onverminderd staan. Lees verder in deelrapport Jeugd, deelrapport Volwassenen, deelrapport Ouderen en deelrapport Effectieve preventie
8
Literatuur en websites Bruggink JW, Knoops K, Nusselder WJ. Gezonde levensverwachting: Zijn er verschillen naar sociaaleconomische status? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, www.nationaalkompas.nl, Nationaal Kompas Volksgezondheid\Gezondheid en ziekte\Sterfte, levensverwachting en DALY's\Gezonde levensverwachting, 24 maart 2010. Hoeymans N, Melse JM, Schoemaker CG. Gezondheid en determinanten. Deelrapport van de VTV 2010 Van gezond naar beter. RIVM-rapport nr. 270061006. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum, 2010. Polder J en van der Lucht F (RIVM). Hoofdstuk 7 Gezondheid, preventie en zorg - De sociale staat van Nederland 2011. Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), Den Haag, november 2011. Vriends KLHM, Bergstra AD, Bos HJ, Kooten van PJC, Poos MJJC, Tak van der I, Oers van JAM. Gezondheid boven water in Zeeland. Regionale Volksgezondheid Toekomstverkenning Zeeland 2008. GGD Zeeland, Goes, 2008. Nationale Atlas Volksgezondheid, Volksgezondheid Toekomst Verkenning. Bilthoven: RIVM, www.zorgatlas.nl, versie 4.7, 22 maart 2012.
Gegevensbronnen CBS StatLine CBS Doodsoorzakenstatistiek
De elektronische databank van het CBS; statistieken gezondheidstoestand Gegevens over de doodsoorzaken van alle in Nederlandse bevolkingsregisters ingeschreven overledenen
Lijst met afkortingen CBS RIVM VTV
Centraal Bureau voor de Statistiek Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu Volksgezondheid Toekomst Verkenning
Colofon Op uw gezondheid! Deelrapport van de Regionale Volksgezondheid Toekomstverkenning 2012 Tekst: GGD Zeeland Vormgeving: de Wilde Zeeuw Tekstredactie: Caroline Houmes, MAPlus In samenwerking met Scoop en RIVM Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door financiering van de Provincie Zeeland
9
burgers
jeugd
omgeving jongeren
alcohol weerbaarheid vergrijzing water
visie overgewicht
teek
lyme
kwetsbaar
krimp
vergrijzing participatie
ziek parel roken gemeente
zorgverzekeraars
ouderen
provincie Zeeuw
groen
lokaal
havens
weerbaar
integraal
ses
wmo
gezond
buurt werk
gedrag beleid
volwassenen
preventie
signaleren
ketenzorg
transitie
Zeeland
bewegen
zorg wijk
sociaaleconomische status
school
risicogebied
innovatie
