Deelhebben aan het geluk der Nederlanders

Deelhebben aan het geluk der Nederlanders De internationale receptie van de Nederlandse Statenbijbel (1637): een casestudy naar een Duitse en Franse kanttekeningenbijbel Christiaan Bremmer

Masterscriptie, 25 september 2015 Adresgegevens: Eerste begeleider: Tweede begeleider: Opleiding: Studentnummer:

Statensingel 25, 2805 BE Gouda, 06-54318370 Prof. dr. A.A. den Hollander Prof. dr. L.J. de Vries Research Master Theology and Religious Studies, VU Amsterdam s2102056

Samenvatting Wat is de invloed van de Nederlandse Statenbijbel (1637) op de Duitse Tossanusbijbel (1660) en de Franse Maresiusbijbel (1669), in het bijzonder die van de kanttekeningen? Aan de hand van deze vraagstelling gaat deze masterscriptie in op de geschiedenis van twee bijzondere Bijbeledities waarin de kanttekeningen van de Statenbijbel verwerkt zijn. Hoe die receptie plaatsvond, wordt aangetoond aan de hand van een casestudy. Hieruit blijkt dat de kanttekeningen van de Statenbijbel in beide gevallen heel consciëntieus zijn overgenomen en als belangrijkste leidraad functioneren. Wel zijn er duidelijke verschillen in de manier waarop de redacteurs van de Tossanus- en Maresiusbijbel te werk gegaan zijn: de Tossanusbijbel voegt naast de tekst van de Nederlandse kanttekeningen weinig extra informatie toe; ook is dubbele informatie vermeden. Bij de Maresiusbijbel is de aanpak veel extensiever geweest, met allerhande toevoegingen en combinaties van verschillende bronnen. 2

Statement 1 I hereby declare that this thesis is an original piece of work, the result of my own investigations, and written by myself alone – except where otherwise stated. Any information and ideas from other sources are explicitly and fully acknowledged in the text or the notes. A bibliography is appended. Gouda, 25th of September, 2015

Statement 2 I hereby give consent for my thesis, if acceptable, to be available for photocopying and for interlibrary loan, and for the title and summary to made available to outside organizations and to be published by VU University Amsterdam. Gouda, 25th of September, 2015 3

INHOUDSOPGAVE Afkortingen .............................................................................................................................................. 6 Voorwoord .............................................................................................................................................. 7 Hoofdstuk 1 – Inleiding ........................................................................................................................... 8 1.1 Status quaestionis ......................................................................................................................... 8 1.1.1 Bronnen van de Statenvertalers ............................................................................................. 9 1.1.2 Invloed van de Statenvertaling op de Nederlandse taal ...................................................... 11 1.1.3 De Statenbijbel over de grenzen heen ................................................................................. 12 1.1.3.1 De Haakbijbel................................................................................................................. 13 1.1.3.2 De Litouwse Bijbel van Chyliński ................................................................................... 14 1.1.3.3 De Hongaarse vertaling van Openbaring ...................................................................... 14 1.1.3.4 Plannen voor een Poolse vertaling ................................................................................ 15 1.1.3.5 De Indonesische archipel en Zuid-Afrika ....................................................................... 15 1.2 Methodologie .............................................................................................................................. 16 1.2.1 Beknopt inhoudsoverzicht .................................................................................................... 17 Hoofdstuk 2 – Historische context van de Tossanusbijbel .................................................................... 18 2.1 Biografie van Paul Toussain ......................................................................................................... 18 2.1.1 Rondreis door Europa........................................................................................................... 20 2.1.2 Terug naar de Palts ............................................................................................................... 21 2.1.3 Afgevaardigd naar de Dordtse Synode ................................................................................. 22 2.1.4 Weer terug naar Heidelberg; ontwikkelingen van de Dertigjarige Oorlog .......................... 24 2.1.5 Heidelberga restituta............................................................................................................ 26 2.2 Het ‘Bibelwerk’ in 1617 ............................................................................................................... 26 2.2.1 Latere edities van de Tossanusbijbel; de zaak-Falckeysen ................................................... 28 2.3 Tossanus als polemicus én irenicus ............................................................................................. 32 2.4 Continuering van de polemiek .................................................................................................... 35 2.4.1 Achtergrond van de Bijbelpolemiek ..................................................................................... 36 2.4.2 De Neustadter Bijbel ............................................................................................................ 36 2.4.3 De gereformeerde Bijbelvertaling van Piscator ................................................................... 38 2.4.4 Kritiek van Daniel Toussain op Piscator................................................................................ 40 2.4.5 Honderd jaar Reformatie...................................................................................................... 42 2.4.6 Het irenisme van Heidelberg ................................................................................................ 43 Hoofdstuk 3 – Historische context van de Maresiusbijbel .................................................................... 46 3.1 Biografie van Samuel Desmarets ................................................................................................. 46 4

3.1.1 In het predikambt ................................................................................................................. 47 3.1.2 Definitief naar de Nederlanden ............................................................................................ 49 3.1.3 Naar Groningen .................................................................................................................... 51 3.2 Geschriften en polemiek ............................................................................................................. 53 3.2.1 Verweer tegen nieuwe heterodoxieën ................................................................................ 55 3.2.2 Cartesianen en coccejanen................................................................................................... 57 3.2.3 Een vurig karakter ................................................................................................................ 59 3.3 De Franse Elzevierbijbel (1669) ................................................................................................... 60 3.3.1 Reacties en doorwerking ...................................................................................................... 62 3.3.2 Het Sola Scriptura in het geding? Visie op de Nederlandse kanttekeningen ....................... 64 3.3.3 Excurs: de bijbelse hermeneutiek van de Reformatie.......................................................... 67 3.4 Korte editiegeschiedenis van de Geneefse Bijbel ....................................................................... 70 Hoofdstuk 4 – Methodologische overwegingen ................................................................................... 72 4.1 (Para)tekstuele opbouw van de Bijbeledities.............................................................................. 72 4.2 Overzicht van edities van de Tossanusbijbel ............................................................................... 74 4.3 Het eigene van de Nederlandse kanttekeningen ........................................................................ 79 Hoofdstuk 5 – Casestudy ....................................................................................................................... 81 5.1 Verantwoording werkwijze ......................................................................................................... 81 5.2 Conclusies van de casestudy ....................................................................................................... 82 Hoofdstuk 6 – Slotbeschouwing ............................................................................................................ 85 6.1 Aanbevelingen voor verder onderzoek ....................................................................................... 87 Appendix A – Tekstvergelijkingen ......................................................................................................... 88 Appendix B – Overzicht polemiek rond Duitse bijbelvertalingen ....................................................... 200 Bibliografie .......................................................................................................................................... 201 Register................................................................................................................................................ 208

5

AFKORTINGEN ADSND AUPO.N BBBW BETL BLGNP BMHG BWN BWNG BZGA CERS DFA GDHV JCP LHS MAW MJT NAKG.NS NNBW OGE POBD ProtNed QFRG RHT SFPfGF.D SGGU SMRT.TS SVRG TFT THR ThRef VPfBV VVPfKG WBI ZGORh.NF ZHTh.NF

Acta et Documenta Synodi Nationalis Dordrechtanae (1618-1619) Acta Universitatis Palackianae Olomucensis, Neerlandica Beiträge zum Buch- und Bibliothekswesen Bibliotheca Ephemeridum Theologicarum Lovaniensium Biografisch Lexicon voor de Geschiedenis van het Nederlands Protestantisme Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap Biographisch Woordenboek der Nederlanden Godgeleerd Nederland. Biographisch Woordenboek van Nederlandsche Godgeleerden Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde Church of England Record Society Deutsches Familienarchiv Geschichtsblätter des Deutschen Hugenotten-Vereins Jewish and Christian Perspectives Series Lithuanian Historical Studies Met Andere Woorden Mid-America Journal of Theology Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, Nieuwe Serie Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek Ons Geestelijk Erf Publicaties van de Overijsselse Bibliotheek Dienst Protestants Nederland Quellen und Forschungen zur Reformationsgeschichte Reformed Historical Theology Stiftung zur Förderung der Pfälzischen Geschichtsforschung, Reihe D (Nachdrucke) Studies over de Geschiedenis van de Groningse Universiteit Studies in Medieval and Reformation Traditions, Texts & Sources Schriften des Vereins für Reformationsgeschichte Publicaties van de Theologische Faculteit Tilburg Travaux d’Humanisme et Renaissance Theologia Reformata Veröffentlichungen des Pfälzischen Bibelvereins Veröffentlichungen des Vereins für Pfälzische Kirchengeschichte Wolfenbütteler Bibliotheks-Informationen Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins, Neue Folge Zeitschrift für die Historische Theologie, Neue Folge

6

VOORWOORD “Ein großes werck ich führt zu end/ Drauff ich viel mühe und kosten wendt.” Citaat uit autobiografie Paul Toussain, 1616. “La,qe biw,saj – Leef verborgen.” Citaat van Epicurus, waarmee Abraham Trommius zijn levensbeschrijving aanvangt. Met deze kernachtige uitspraken kunnen twee belangrijke aspecten beschreven worden die zich haast onherroepelijk aandienen bij het schrijven van een scriptie als deze. Kosten en moeiten blijven de schrijver over het algemeen niet bespaard, hoewel het onderdeel ‘kosten’ in mijn geval gelukkig mee is gevallen… Meer nog spreekt de uitdrukking ‘leef verborgen’ mij in dit verband aan, hoewel ongetwijfeld enigszins uit haar verband gerukt. Eenzaam gebogen over de computer, peinzend en lezend, schier onbenaderbaar voor de buitenwereld… Met de voltooiing van deze scriptie is geen groot onderzoeksproject afgerond, zijn geen klinkende resultaten behaald of peilloos diepe inzichten verworven. Integendeel, het vormt eerder de opmaat naar een langdurige bestudering van de zo ingewikkelde historische en theologische verbanden die meer en meer bloot komen te liggen bij het spitten in (de wereld van) reformatorische bijbelvertalingen. Sinds ik werkzaam ben bij de Gereformeerde Bijbelstichting (GBS) in Leerdam, kom ik zo nu en dan bijzondere Bijbeledities en historische unica tegen bij mijn activiteiten als bibliothecaris. Met gepaste trots vertellen GBS-medewerkers, als zij in het kader van voorlichting niet alleen het werk van de stichting bij hun achterban aanprijzen, maar ook in het kort de geschiedenis van de Statenbijbel uit de doeken doen, over de invloed van deze Bijbel over de landsgrenzen heen. Mijn aandacht werd al snel getrokken naar drie vertalingen van de Nederlandse kanttekeningen in de drie belangrijkste talen van Europa: het Engels, Duits en Frans; en dat alles binnen een bestek van nog geen vijftien jaar. Het intrigeerde mij, en ik vroeg mij af hoe nu werkelijk de internationale beïnvloedingslijnen liepen in de 17e eeuw. Ook wilde ik graag weten of de kanttekeningen inderdaad letterlijk en volledig waren vertaald, en hoe deze aansluiting hadden gevonden bij de gebruikte bijbelvertalingen. Al met al een aantrekkelijk scriptieonderwerp, en zo is het geschied dat ik mij heb gebogen over twee van deze Bijbeledities. Het onderliggende resultaat bied ik de geïnteresseerde lezer bij dezen aan. Ik wil graag mijn scriptiebegeleiders, de professores A.A. den Hollander en L.J. de Vries, hartelijk dankzeggen voor hun begeleiding; in het bijzonder prof. Den Hollander, die als mijn eerste begeleider op gezette tijden mijn werk doornam en mij van velerhande tips voorzag. Voor het verstrekken van zeer bruikbare scans dank ik dr. Hans Ulrich Pfister van het Staatsarchiv Zürich, Karen SkovgaardPetersen van de Kongelige Bibliotek Kopenhagen, Kimball Gardner en Breeze Hollingsworth van de Brigham Young University te Provo (Utah), Stephen Tabor van de Huntington Library te San Marino (Californië), Randolf Fieß van de Landeskirchliche Bibliothek Karlsruhe, Bernhard Wirth van de Universität Frankfurt en Christian Algar van de British Library in Londen. Daarnaast ben ik dr. Christian Herrmann van de Württembergische Landesbibliothek Stuttgart en dhr. L.M.P. Scholten, voormalig directeur van de GBS, erkentelijk voor hun meedenken. Dr. Gina Kavaliūnaitė en dr. Péter Eredics hebben mij onbaatzuchtig geholpen met het verstrekken van gegevens over respectievelijk de Litouwse en Poolse vertaling van de Statenbijbel, en de invloed op Hongarije. Beiden zijn ze actief in het onderzoeksveld van de Statenbijbel in het internationale Europa van de 17e eeuw. Tot slot wens ik de erkenning uit te spreken jegens God, in Wie wij leven, in Wie wij ons bewegen en in Wie wij zijn (Hand. 17:28), Die ons van uur tot uur de krachten geeft om ons werk te kunnen voltooien. Christiaan Bremmer 25 september 2015 7

HOOFDSTUK 1 – INLEIDING Deze inleiding valt uiteen in twee delen. Het eerste deel beschrijft de stand van zaken in het onderzoek naar de (invloed van de) Statenbijbel. Hier vloeit logisch uit voort waarom het door mij gekozen onderwerp relevant is en waarom het afgebakend en ingekaderd is zoals ik dat in het tweede deel van dit hoofdstuk gedaan heb; dat tweede deel bevat de vraagstelling, de methodologie en een beknopt inhoudsoverzicht. 1.1 Status quaestionis In zijn Geschiedenis der Kerkhervorming in Nederland zegt J.G. de Hoop Scheffer, als hij de opkomst van reformatorische bijbelvertalingen in de landstaal behandelt: “Dunkt het iemand te veel, zoo hier eenige bladzijden aan de geschiedenis van dien arbeid gewijd werden? te veel, terwijl niets krachtiger dan dit werk de Hervorming steunde in den strijd en bij duizenden ingang deed vinden?”1 Vertalingen van de Bijbel die voor elke burger te begrijpen waren, vormden een belangrijk deel van de kracht van de Reformatie. Ook in de 17e en 18e eeuw zorgden bijbelvertalingen voor een versterking van de identiteit van de verschillende geloofsgemeenschappen.2 In de tweede helft van de 16e eeuw ging er onder gereformeerde theologen in de Nederlanden onvrede heersen over de kwaliteit van de bestaande vertalingen (zoals de Liesveltbijbel en de DeuxAesbijbel). Er was behoefte aan een nieuwe, letterlijke vertaling die niet meer gebaseerd was op de doeltaalgerichte Lutherbijbel. Bovendien zou een uniforme tekst ook als steunpilaar voor de kerkelijke organisatie kunnen functioneren.3 Deze kwestie werd meerdere malen aanhangig gemaakt op classes en synodes, maar zonder bevredigend resultaat. Negentien jaar na het debat over een nieuwe nationale bijbelvertaling, op de Dordtse Synode in 1618, was de fameuze Statenbijbel gereed. 1637 was het jaar van de editio princeps van deze nieuwe vertaling, die aan de verwachtingen van de 17e-eeuwse kerk, wetenschap en overheid voldeed, waarvan de belangrijkste het direct uit de grondteksten vertalen was. Tot op heden wordt de Statenbijbel, met zijn kenmerkende kanttekeningen waarin de reformatorische leer terug te vinden is, nog gebruikt in kerken en gezinnen. Bovendien is er een stichting die zich bezighoudt met het in stand houden en bevorderen van de Statenvertaling: de Gereformeerde Bijbelstichting. Wat waren de criteria voor het vertalen? Uit de acta van de Dordtse Synode – niet alleen de officiële uit 1620/1621, maar ook de bronnen die Kaajan heeft verwerkt in zijn dissertatie (1914) – kunnen we veel hierover te weten komen. Ik wil hier echter alleen de criteria of leges noemen die voor deze scriptie van belang zijn: het gebruik van verklarende kanttekeningen bij de Bijbeltekst. Op de Synode was het gevoelen van de afgevaardigden dat men de tekst van de Bijbel niet met glossen en uitleggingen moest ‘overladen’ (non esse gravandum): de lezer moest in het bezit komen van de zuivere tekst zonder menselijke verklaringen. Opmerkingen van leerstellige aard, die in sommige Bijbels uit die tijd voorkwamen, konden beter wegblijven; men beschouwde het als onnodig en niet raadzaam ze erbij te voegen.4 Wel moesten verwijsteksten (parallelplaatsen) in de marge worden opgenomen, naast een korte verklaring van enkele moeilijke Hebreeuwse of Griekse uitdrukkingswijzen.5

1

J.G. de Hoop Scheffer, Geschiedenis der Kerkhervorming in Nederland van haar ontstaan tot 1531 (Amsterdam: Funke, 1873), I:278. 2 August den Hollander, “Consolidatie en versterking van godsdienstige identiteit – Inleiding,” in: P. Gillaerts e.a. (red.), De Bijbel in de Lage Landen. Elf eeuwen van vertalen (Heerenveen: Royal Jongbloed, 2015), 391. 3 Ibid. 4 Zoals vermeld in zowel de Acta Authentica als de gedrukte editie-1620: “… observationes autem doctrinarum addere, nec necessarium, nec consultum fuit judicatum” (sessie 8, 20 nov. 1618). Donald Sinnema, Christian Moser, and Herman J. Selderhuis, eds., Acta of the Synod of Dordt, ADSND 1 (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2015), 18 en 204. 5 H. Kaajan, De Pro-acta der Dordtsche Synode in 1618 (Rotterdam: De Vries, 1914), 82–88.

8

Heeft men bij het vertalen deze synodale leges opgevolgd? Inderdaad wordt er geen of beperkt gebruik gemaakt van dogmenhistorische en sterk dogmatische benamingen zoals ‘semipelagianen’ of ‘ubiquitariërs’, en worden visies van andersdenkenden vaak verscholen achter uitdrukkingen als ‘sommigen menen dat …’.6 Aan de andere kant vallen de soms zeer uitgebreide leerstellige verhandelingen van de Dordtse ‘Hochorthodoxie’ (Himmighöfer) in de kanttekeningen wel op; denk zoal aan kanttekening 63 op Jak. 2:21 en kanttekening 1 op Openb. 20:1. In paragraaf 4.3 zal ik laten zien wat het theologisch eigene van de kanttekeningen van de Statenbijbel is, wat de lezer kan combineren met gegevens over de bijbelse hermeneutiek in paragraaf 3.3.3. Op basis van dat alles kan ik me dan ook niet vinden in de toch wel erg beschermende conclusie van Sevenster: “… wat wij thans in de kantteekeningen aantreffen, strookte waarschijnlijk vrijwel met hare [der Synode, CB] intentie”.7 Meer in de richting komt het oordeel van Broeyer: “Op de synode van Dordrecht was het de vertalers als richtlijn meegegeven, dat zij theologische strijdpunten buiten de kanttekeningen zouden moeten zien te houden. Aan dat verlangen hebben zij zich beslist niet gestoord. Op allerlei plaatsen is dan ook de leer van de predestinatie in Dordtse trant terug te vinden.”8 1.1.1 Bronnen van de Statenvertalers In de vorige eeuw was het met name C.C. de Bruin die met zijn boek De Statenbijbel en zijn voorgangers een grondige studie bood over de totstandkoming van de Nederlandse Statenbijbel.9 De dissertatie van H. Kaajan uit 1914 biedt een veel vollediger overzicht van de besluitvorming rond de Statenbijbel dan de officiële Acta uit 1620 en 1621 ons bieden.10 Het meest recente onderzoek op dit gebied is van Dirk van Miert, in het indrukwekkende overzichtswerk De Bijbel in de Lage Landen. Elf eeuwen van vertalen (onder redactie van Paul Gillaerts e.a.).11 Van Miert gaat onder andere in op de (voorgestelde) wijzigingen die in de Autografen van de Statenbijbel zichtbaar zijn. Op dit moment wordt er aan de Vrije Universiteit onderzoek gedaan door twee promovendi naar het interne wordingsproces van het Oude Testament (C.J. van Linden) en het Nieuwe Testament (D.J. de Kooter) in de Statenvertaling.12 Zij voorzien in een lacune, want nog steeds is er veel onduidelijkheid over de methode die door de vertalers gevolgd werd, en over de discussies die zij gevoerd hebben.13 Wel hebben we aanwijzingen dat bijvoorbeeld de vertaling van Johannes Piscator van groot belang is geweest voor de Statenvertalers.14 Deze Duitse theoloog, over wiens Bijbelvertaling in paragraaf 2.4.3 gehandeld wordt, had in de Nederlanden groot aanzien. Bovendien had hij nauwe contacten met Graaf Jan VI van Nassau. Toen de lang gekoesterde wens om tot een nieuwe Nederlandse Bijbel uit de grondtalen te komen steeds maar niet vervuld werd, stelde Wilhelmus Baudartius voor om dan maar de Duitse vertaling van de geachte Piscator in het Nederlands te vertalen. Hij publiceerde met dit oogmerk in 1606 zijn Wech-bereyder op de verbeteringhe van den Nederlandschen Bybel (Arnhem: Janssen), een boek dat veel stof deed

6

G. Sevenster, “De Statenvertaling en hare kantteekeningen,” in: De Nederlandsche Statenbijbel 1637-1937. Artikelen, overgenomen uit NAKG.NS XXIX, afl. 4 ( ’s-Gravenhage: Nijhoff, 1937), 304–5. 7 Ibid., 306. 8 F.G.M. Broeyer op een VU-symposium over ‘Bijbels met aantekeningen’, 23 april 1998. Geciteerd in: J. de Zeeuw, “Over kanttekeningen en aantekeningen,” MAW 17, no. 3 (1998): 45. 9 C.C. de Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers. Nederlandse bijbelvertalingen vanaf de Reformatie tot 1637, 2e ed. (Haarlem: Nederlands Bijbelgenootschap, 1993). 10 Kaajan, De Pro-acta, 60–152. 11 Dirk van Miert, “De Statenvertaling (1637),” in: P. Gillaerts e.a. (red.), De Bijbel in de Lage Landen. Elf eeuwen van vertalen (Heerenveen: Royal Jongbloed, 2015), 406–44. 12 Dit onderzoek geschiedt onder supervisie van prof. dr. A.A. den Hollander en prof. dr. L.J. de Vries. 13 Miert, “De Statenvertaling,” 416. 14 Bruin, Statenbijbel en zijn voorgangers, 279. F.L. Bos noemt concreet de volgende door Piscator beïnvloede teksten: 1 Sam. 2:1, 3:15, 9:16, Pred. 12:4. “Dasz zum mindesten in dem ersten Buche Samuel und im Prediger besondere Uebereinstimmung in den Randbemerkungen besteht, ist nicht zu leugnen.” F.L. Bos, Johann Piscator. Ein Beitrag zur Geschichte der reformierten Theologie (Kampen: Kok, 1932), 49.

9

opwaaien maar geen nationale goedkeuring ontving.15 Niettemin bleef het Nederlandse oordeel over Piscators vertaling positief, zoals onder anderen revisor Lodewijk à Renesse in zijn Commentariolus historicus (1645) aantekent: “Zeer behulpzaam was de vertaling van Johannes Piscator, in zijn eigen laatste revisie met vele handschriftelijke toevoegingen van hemzelf”.16 Onderzoek van Sevenster wijst uit dat Piscator inderdaad een grote invloed heeft uitgeoefend op de Statenvertaling, zowel voor wat betreft de Bijbeltekst als de kanttekeningen.17 De overzetters van het Oude Testament hebben zich dikwijls, en met name bij moeilijke teksten, naar Piscator gericht. Andere bronnen, zoals natuurlijk de Deux-Aes en daarnaast de conceptvertaling van Marnix van St. Aldegonde, de King James Bijbel en de Latijnse vertaling van Tremellius en Junius, hebben ook hun sporen nagelaten, maar heel vaak prevaleerde toch Piscator. Overigens heeft Piscator ook weer gebruik gemaakt van Tremellius en Junius. Voor het Nieuwe Testament geldt dat ook hier Piscator weer een belangrijke bron is geweest, maar in sterkere mate nog de Deux-Aes en de Latijnse vertaling met aantekeningen van Theodorus Beza uit 1598.18 Verder zijn er de studies van M. Verduin over Hooglied en C.M.L. Verdegaal over Job.19 De belangrijkste conclusie van Verduin is dat de kanttekeningen van 1637 – althans voor wat betreft het boek Hooglied – een samenvatting bieden van wat in de katholieke traditie is bewaard. Die traditie behelst overigens ook de rabbinale exegese, zonder welke we de vertegenwoordigers der vroegchristelijke kerk niet kunnen verstaan, en evenmin de exegeten uit de Middeleeuwen en de tijd van de Reformatie.20 Over het algemeen interpreteren de Statenvertalers het Hooglied allegorischtypologisch. De eenheid tussen het Oude en Nieuwe Testament wordt benadrukt. Overeenkomstig de joodse en christelijke traditie wordt het Hooglied gelezen als een parallel van Ps. 45. Ook Ef. 5:25 is belangrijk.21 Een belangrijke bron voor de kanttekeningen op het Hooglied is de Corte ende duydelijcke verclaringe over het Hooge-Liedt Salomo (Zierikzee en Middelburg 1616, herdr. Dordrecht 1643) van Godefridus Cornelisz. Udemans (1580-1649), een vertegenwoordiger van de Nadere Reformatie. Deze verwerkte op zijn beurt weer de bronnen uit de katholieke kerkelijke traditie. Revisor Jacobus Revius vulde Udemans aan. Verduin beschouwt zodoende de kanttekeningen van het Hooglied als slechts een uittreksel en een uitbreiding van Udemans’ Corte verclaringe. Nog sterker dan dat bij het Hooglied het geval is, zien we bij het boek Job invloed van rabbinale exegese. “Uit onze studie is duidelijk geworden”, besluit Verdegaal zijn dissertatie, “dat het klimaat waarin de Statenvertaling ontstond, doordrenkt was van interesse voor de Hebreeuwse taal en de rabbijnse interpretaties.”22 Het feit dat de Nederlanden ten tijde van de Dordtse Synode in 16181619 het enige land in protestants Europa waren dat geen eigen Bijbel direct vertaald uit de grondtalen bezat, werd met de komst van de Statenbijbel opgeheven. Dit ad fontes-adagium betekende natuurlijk een grote belangstelling voor de hebraica, en dienvolgens voor de rabbinica. De Statenvertalers van het Oude Testament raadpleegden niet uitsluitend de hebraïst Piscator, maar ook de meer in rabbinica geïnteresseerde hebraïst Johannes Buxtorf. En ook hier zien we dat bronnen uit het katholieke verleden niet geschuwd worden: middeleeuwse hebraïsten werden 15

Miert, “De Statenvertaling,” 406–8. Vert. van: “Magno etiam adiumento fuit versio D. J. Piscatoris ex ultima eius recensione cum multis M.S. additamentis, quae nobis per Ill. et Praepot. Ordines Generales ab eius heredibus impetrata et suppeditata sunt, in quibus non paucis in locis suas priores editiones correxit, illustravit et auxit.” Ibid., 419 (incl. voetnoot). 17 Sevenster, “De Statenvertaling en hare kantteekeningen.” 18 Deze editie, waaraan Sevenster refereert, is de vierde en laatste folio-editie van het Grieks-Latijnse Nieuwe Testament met aantekeningen, bezorgd door Beza. 19 M. Verduin, Canticum canticorum: het lied der liederen. Een onderzoek naar de betekenis, de functie en de invloed van de bronnen van de kanttekeningen bij het Hooglied in de Statenbijbel van 1637 (Utrecht: De Banier, 1992). C.M.L. Verdegaal, De Statenbijbel en de rabbijnen. Een onderzoek naar de betekenis van de rabbijnse traditie voor de vertaling van het boek Job, TFT 28 (Tilburg: Tilburg University Press, 1998). 20 Verduin, Canticum canticorum, 775–9. 21 Ibid., 461. Ef. 5:25 luidt: “Ghy mannen hebt uwe eygene vrouwen lief, gelijck oock Christus de Gemeynte lief gehadt heeft, ende hem selven voor haer heeft overgegeven.” (SV 1637) 22 Verdegaal, Statenbijbel en de rabbijnen, 246. 16

10

veelvuldig geraadpleegd. Verdegaal ziet de meeste invloed van de Franse Johannes Mercerus (ca. 1515-1570) – nog meer dan van Piscator – die via Johannes Drusius, de leermeester van Johannes Bogerman en de andere twee vertalers van het Oude Testament, in de kanttekeningen van de Statenbijbel terecht is gekomen. Overigens zij opgemerkt dat de interesse in de rabbinica vooral filologisch van aard was, teneinde de hebraica veritas in de vertaling te laten horen.23 1.1.2 Invloed van de Statenvertaling op de Nederlandse taal Er is meermalen onderzoek gedaan naar de invloed van de Statenvertaling op het Nederlands. Dan heb ik het in eerste instantie niet over studies die zich concentreren op enkele strikt linguïstische onderwerpen (zoals J. Heinsius’ Klank- en buigingsleer van de taal des Statenbijbels uit 1897 en De taal van den Statenbijbel uit 1937), maar over studies die de invloed op het Nederlands bespreken.24 In de eerste helft van de 16e eeuw kwam er een standaardiseringproces van het Nederlands op gang. Toen op de Dordtse Synode besloten werd tot het laten vervaardigen van een nieuwe Bijbelvertaling, stond het taalgebruik al direct hoog op de agenda.25 De vertalers en revisoren hebben uitgebreid met elkaar gesproken over de juiste spelling van bepaalde woorden; een definitieve consensus bestond er namelijk nog niet. Van der Sijs concludeert dat de Statenvertalers enerzijds de taaltraditie wilden volgen (om de kloof met oudere bijbelvertalingen zoals de Deux-Aes niet te groot te maken), maar anderzijds ook vernieuwingen in de taal doorvoerden. Qua spelling bleef de Statenvertaling veelal ‘ouderwets’; qua naamvallen hanteerde zij de schrijftaal uit de 17e eeuw om zo goed mogelijk onderscheid tussen woordfuncties weer te kunnen geven. Wat de persoonlijke voornaamwoorden betreft volgden de vertalers uiteindelijk – na een discussie tijdens de twaalfde zitting van de Synode – de nieuwe vorm ‘gij’ in plaats van ‘du’. Ook bij de bezittelijke en betrekkelijke voornaamwoorden en bij de werkwoorden hanteerde men de nieuwe taalregels of gaf men daartoe de aanzet. Qua zinsbouw is de Statenvertaling vooral bekend geworden door de hebraïserende en graeciserende woordvolgordes.26 In de vorming van comparatieven (‘groter dan’) is de Statenvertaling richtinggevend gebleken; bij de dubbele negatie (‘en … niet’) is dat niet het geval. Dialectismen en leenwoorden werden met succes vermeden, geheel overeenkomstig de contemporaine visie op de Nederlandse taal. Overigens vormden leenwoorden uit het (Hoog-)Duits een uitzondering: door het regelmatige gebruik daarvan werkte de Statenvertaling juist vormend.27 Tot slot kan zeker niet verzwegen worden dat de taal van de Statenbijbel nog steeds voortleeft in de vele uitdrukkingen, zoals ‘een lust voor het oog’.28 Dit laatste wordt bevestigd door de studie van Den 23

Ibid., 246–9. Ik noem hier vooral de bijdragen van neerlandica Van der Sijs: Nicoline van der Sijs, “Bijbelse sporen in het Nederlands. De invloed van de Statenvertaling en haar voorgangers,” Onze Taal 73, no. 10 (2004). Nicoline van der Sijs, “De invloed van de Statenvertaling op de vorming van de Nederlandse standaardtaal,” in: Nicoline van der Sijs (red.), Leeg en ijdel. De invloed van de bijbel op het Nederlands (Den Haag: Sdu, 2005), 39–58. 25 Zie de Acta van de Synode, m.n. sessie 12 (24 november 1618). 26 Voorbeelden zijn: “Ende Godt sach het Licht/ dat het goet was” (Gen. 1:4) en “Maer Jesus antwoordende seyde tot hem” (Matth. 3:15). 27 Van der Sijs noemt, instemmend met De Bruin/Broeyer, de Lutherbijbel (via de Nederlandse Liesveltbijbel en Deux-Aesbijbel) als belangrijke bron, maar mijns inziens mogen we ook niet vergeten dat de vertaling van Piscator als een zeer belangrijke bron diende; de Luthervertaling vond men immers te vrij, terwijl onderzoek van Sevenster uitwijst dat de Piscatorbijbel van grote invloed is geweest op de vorming van de Statenvertaling. Een goede conclusie van Van der Sijs is verder dat veel vertalers en revisoren van de nieuwe Nederlandse Bijbel ofwel in het oosten of in Duitsland zelf geboren waren, ofwel daar gestudeerd hadden. Sijs, “De invloed van de Statenvertaling,” 54–55. Bruin, Statenbijbel en zijn voorgangers, 282–5, 329. 28 Sijs, “De invloed van de Statenvertaling,” 39–58. Van der Sijs concludeert: “De grote invloed van de Statenvertaling op de vorming van de standaardtaal is een mythe.” Een nuttige aanvulling hierbij is echter de conclusie van Van Miert, die weliswaar toegeeft dat de Statenvertaling geen initiator van de standaardtaal was, maar wel een zeer grote rol speelde in de verspreiding ervan. Daarom schroomt hij niet te zeggen: “Geen boek heeft ooit meer invloed gehad op de Nederlandse taal”, “Daarmee heeft de Statenvertaling een belangrijke bijdrage geleverd tot de unificatie van de Nederlandse Republiek”, en: “Ook op literair gebied heeft de Statenvertaling een onpeilbare invloed gehad”. Miert, “De Statenvertaling,” 439–440. Verder wil ik nog wijzen 24

11

Boon: “Het zijn vooral de formuleringen in de Statenvertaling uit 1637 geweest die hun sporen in onze taal hebben getrokken. Sporen die vaak niet meer werden uitgewist door latere Bijbelvertalingen, waarin soms andere formuleringen waren gekozen. De kracht van de Statenvertaling was zo groot, dat passages daaruit allang een eigen leven waren gaan leiden in de omgangstaal toen nieuwere Bijbelvertalingen nog moesten worden geschreven.”29 De kracht van uitdrukkingen ontleend aan de Statenbijbel uit zich in een apart ‘genre’ boeken die zich centreren rond het begrip ‘tale Kanaäns’. Boeken zoals die van De Gooyer, Van Holten en Van Delden concentreren zich op het Bijbelse en/of bevindelijke taalgebruik dat, geënt op de Statenvertaling, met name sinds de Nadere Reformatie opgang deed.30 C. van de Ketterij schreef zelfs een dissertatie over dit taalgebruik: De weg in woorden. Een systematische beschrijving van piëtistisch woordgebruik na 1900.31 Overigens is de hierboven beschreven beïnvloeding door de Statenbijbel weliswaar van toepassing (geweest) op een bepaald volksdeel van ons land, en zijn veel uitdrukkingen zelfs terechtgekomen in het hedendaagse spraakgebruik, toch kunnen we volgens W.A.P. Smit niet spreken van een invloed op de Nederlandse letteren. Smit durft de stelling te poneren dat “de invloed van de Statenvertaling op onze literatuur, in tegenstelling met die op onze taal en onze stijl, practisch nihil [is] geweest”.32 De Statenvertaling heeft vooral theologisch, als nieuwe vertaling direct vanuit de grondtalen, invloed gehad, maar de grote Nederlandse dichters (zoals Cats en Vondel) hebben hun oeuvre na het verschijnen van deze Bijbel niet aangepast. Daarbij komt dat de Statenvertaling redelijk laat is verschenen, toen veel Bijbelse literatuur al haar weg in de Nederlanden had gevonden. Overigens is het natuurlijk zo dat het lezen van de Bijbel als geopenbaard Woord van God iets heel anders is dan het lezen van de Homerische epen, die puur vanwege hun poëtische schoonheid gelezen worden. Een kernachtige bewering van Smit vind ik de volgende zinnen: “In literair opzicht moeten wij een nauwkeurig onderscheid maken tussen invloed van de Bijbel en invloed van de Statenvertaling. Ontbreekt daarbij de laatste, de eerste kan niet licht worden overschat.”33 1.1.3 De Statenbijbel over de grenzen heen De invloed van de Statenbijbel heeft de landsgrenzen overschreden, zoals reeds A.W.G. Jaakke (vertaler bij het NBG) in een artikelenserie in MAW heeft laten zien.34 Mede door de internationale contacten waarin de Dordtse Synode voorzag, heeft de Statenbijbel bekendheid gekregen in grote delen van Europa. In de 17e eeuw resulteerde dat in het uitgeven van onder andere Engelse, Duitse, Franse en Portugese Bijbels die qua tekst en/of paratekst geënt waren op de Statenbijbel. Studies van G. Kavaliūnaitė en P. Eredics tonen aan dat het gereformeerde ‘klimaat’ van de Statenbijbel zelfs

op het nog steeds vigerende dagelijkse gebruik van veel uitdrukkingen die uit de Statenbijbel komen én het feit dat de Statenvertaling in haar dagelijkse gebruik door het volk een unieke plaats inneemt (vanaf het jaar 1637 tot de NBG-vertaling van 1951 op grote schaal, daarna op kleinere schaal). 29 Ton den Boon, Een lust voor het oog. En andere bijbelse uitdrukkingen die we dagelijks gebruiken (Utrecht [etc.]: Van Dale, 2014), 5. 30 A.C. de Gooyer, Bijbeltaal en moedertaal. De invloed van de Statenvertaling op het Nederlands (Den Haag: Bakker Daamen, 1962). F. van Holten, De tale Kanaäns (Kampen: De Groot Goudriaan, 2004). J. van Delden, De tale Kanaäns. Bijbelse woorden, spreekwoorden en uitdrukkingen (Nijkerk: Callenbach, 1982). 31 C. van de Ketterij, De weg in woorden. Een systematische beschrijving van piëtistisch woordgebruik na 1900 (Assen: Van Gorcum, 1972). 32 W.A.P. Smit, “De Statenvertaling en onze literatuur,” in: De Nederlandsche Statenbijbel 1637-1937. Artikelen, overgenomen uit NAKG.NS XXIX, afl. 4 ( ’s-Gravenhage: Nijhoff, 1937), 307. 33 Ibid., 310. 34 Het gaat om: A.W.G. Jaakke, ‘Ver over de grenzen. De invloed van de Statenvertaling in het buitenland,’ in MAW 14/4 (1995), 1-6; MAW 15/1 (1996), 14-23; MAW 16/1 (1997), 2-16. Jaakke schrijft vooral over Haak (eerste en tweede deel), en daarna kort over Tossanus, Maresius en Chyliński (derde deel).

12

is doorgedrongen tot in Litouwen, Polen en Hongarije.35 Toen tsaar Peter de Grote, die het Russische volk graag in aanraking wilde brengen met de cultuur van West-Europa, aan het eind van de 17e eeuw een bezoek bracht aan Holland, raakte hij onder de indruk van de Statenvertaling. Zelfs zozeer, dat hij opdracht gaf om een tweetalige uitgave op te zetten: de Nederlandse tekst van de Statenbijbel gecombineerd met de Slavische tekst naar de Bijbel van Ostrog.36 Vooral in de 18e eeuw werd de Statenbijbel gebruikt bij het vervaardigen van vertalingen bestemd voor de koloniën van de Republiek (i.e. de Indonesische archipel). Ook ging de Statenbijbel natuurlijk met de emigranten in Zuid-Afrika, de Verenigde Staten en andere landen mee op reis. Viermaal legde president Franklin D. Roosevelt de eed af met zijn hand rustend op de Statenbijbel. In Oost-Friesland lag de Statenbijbel gedurende twee eeuwen op de Duitse kansels. Hieronder volgt een korte toelichting op de belangrijkse buitenlandse Bijbeluitgaven die op verschillende manieren rechtstreeks beïnvloed zijn door de Statenbijbel. 1.1.3.1 De Haakbijbel De bekende Synode van Westminster besloot in 1645 om de volledige Nederlandse Statenbijbel met kanttekeningen in het Engels te laten overzetten.37 Voor dit werk had de Synode de naar Engeland geëmigreerde Duitser Theodore Haak (1605-1690) verkozen. Deze Haak was overigens de neef van Paul Toussain, en had deze op afstand financiële hulp geboden bij het herstel van Heidelberg (zie par. 2.1.5). Er was klaarblijkelijk veel behoefte aan calvinistische verklaringen bij de Bijbeltekst, na de roerige invoering van de King James Bijbel (1611) die geen kanttekeningen mocht bevatten, want de Synode was zelf ook al begonnen met het samenstellen van een heus boekwerk aan commentaren bij de Bijbel. Deze ‘English’ Annotations waren gecompileerd uit verschillende bronnen, waaronder ook de Statenbijbel een belangrijke plaats innam. Drie uitgaven zagen het licht, in steeds uitgebreidere vorm: 1645, 1651 en 1657. In dat laatste jaar verscheen eveneens het gereedgekomen vertaalwerk van Haak, bekend onder de naam The Dutch Annotations upon the whole Bible. Haaks werk was een accurate en letterlijke vertaling van de Statenbijbel. Opmerkelijk is dat de English Annotations of Assembly’s Annotations oorspronkelijk ook bedoeld waren als kanttekeningenbijbel in één band, net als de Haakbijbel. Vanwege de sterk uitgedijde vorm van de annotaties werd de Bijbeltekst echter losgekoppeld van de English Annotations en kregen deze een andere focus; een focus die steeds extensiever, steeds dogmatischer werd en zodoende verder van de focus op het eenvoudige Bijbellezen af kwam te staan. Ondanks dat de Haakbijbel slechts één druk kende en waarschijnlijk niet heel veel invloed heeft uitgeoefend, is er vanaf 2002 weer extra aandacht voor deze uitgave. In dat jaar verzorgde de Gereformeerde Bijbelstichting een facsimile van de Haakbijbel, met het oog op het nageslacht van Nederlandse emigranten in Canada, de Verenigde Staten en Australië. Een jaar later, in 2003, verscheen bij Inheritance Publications onder redactie van Roelof A. Janssen het eerste deel van The Dort Study Bible, eveneens een – nu gereviseerde – heruitgave van de Haakbijbel.

35

Gina Kavaliūnaitė, Die Chylinskische Übersetzung des Neuen Testaments und ihr Verhältnis zu den Vorlagen: Zusammenfassung der Doktordissertation Geisteswissenschaften, Philologie, Baltische Sprachen H 591 (Vilnius: Vytautas-Magnus-Universität, 2003). Gina Kavaliūnaitė, “Die litauische Übersetzung der Statenbijbel,” OGE 78, no. 1 (2004): 97–112. Péter Eredics, “De Statenbijbel aan de rand van Europa. De Hongaarse vertaling van de kanttekeningen bij de Openbaring van Johannes uit 1668,” AUPO.N 5 (2010): 353–65. Péter Eredics, “The Reception History of the Dutch Statenbijbel in Hungary in the 17th Century,” LHS 16 (2011). 36 Bruin, Statenbijbel en zijn voorgangers, 330–2. 37 Voor deze paragraaf heb ik gebruik gemaakt van mijn onderzoek t.b.v. de drie vervolgartikelen over de Haakbijbel in StandVastig, het kwartaalblad van de Gereformeerde Bijbelstichting. Het gaat om: Christiaan Bremmer, “Historische achtergrond van de Haakbijbel. Deel 1: Een ‘ernstig en godvruchtig verlangen,’” StandVastig 49, no. 4 (2014): 18–19. Christiaan Bremmer, “Historische achtergrond van de Haakbijbel. Deel 2: De ‘English’ Annotations,” StandVastig 50, no. 1 (2015): 10–11. Christiaan Bremmer, “Historische achtergrond van de Haakbijbel. Deel 3: Haaks levenswerk voltooid,” StandVastig 50, no. 2 (2015): 12–13.

13

1.1.3.2 De Litouwse Bijbel van Chyliński Een in veel opzichten vergelijkbaar vertaalproject in hetzelfde land en in hetzelfde decennium is dat van de Litouwse Chyliński. Net als bij Haak vormde de Nederlandse Statenbijbel ook voor deze Chyliński de primaire bron van zijn vertaalarbeid. Deze was voor hem zelfs belangrijker dan de grondtekst: “Es gibt keinen Grund, den griechischen Originaltext als Vorlage der Chylinskischen Übersetzung des ChNT [Chyliński’s Nieuwe Testament, CB] in Betracht zu ziehen”.38 De gereformeerde theoloog Samuel Bogusław Chyliński (ca. 1633-1668) werd geboren in Šventežeris (Litouwen), en studeerde tussen 1654 en 1657 in Franeker.39 De Litouwse gereformeerde kerk had hem namelijk een stipendium gegeven, met het welbewuste doel dat Chyliński in het buitenland genoeg kennis zou opdoen om de Bijbel in het Litouws te kunnen vertalen. Er was nog geen Bijbelvertaling in het Litouws; de eerdere pogingen van de evangelisch-lutherse predikant Johannes Bretke in 1602 hebben nooit de drukpersen kunnen halen. In de Nederlanden leerde Chyliński de Statenbijbel kennen. Na zijn studie vertrok hij naar Engeland, omdat hij wegens oorlog niet kon terugkeren naar Litouwen. In Engeland kwam hij onder andere in aanraking met de in 1657 verschenen vertaling van Theodore Haak (zie boven), die hij bijzonder prees. Hij verkeerde in een geleerd milieu waarin de Statenbijbel hoge achting genoot, en er zijn parallellen aan te wijzen in zowel Haaks als Chyliński’s wedervaren. Reeds in Friesland was Chyliński begonnen met een Litouwse vertaling van de Bijbel; in Engeland werd hij geïnspireerd door Haaks werk met betrekking tot het vertalen van de Nederlandse kanttekeningen, hoewel hij zelf deze kanttekeningen niet meer heeft vertaald – hij zal daarvoor geen gelegenheid meer hebben gehad.40 Wel gebruikte Chyliński de Nederlandse Statenvertaling zoals gezegd als primaire bron, en hij ging daarbij heel letterlijk te werk.41 Overtuigend toont Kavaliūnaitė aan dat Chyliński op het gebied van de morfologie, de syntaxis, de paratekst (inclusief de verwijsteksten maar zonder de kanttekeningen) en zelfs de bladspiegel heel consciëntieus de Statenbijbel gevolgd heeft – zo consciëntieus dat er soms kennelijke fouten in het Litouws van zijn vertaling zijn ontstaan.42 Naast de Statenbijbel heeft Chyliński waarschijnlijk ook de Poolse Danziger Bijbel uit 1632 gebruikt, een letterlijke vertaling van Daniel Mikołajewski (1560-1633), maar dan wel slechts in de redigeerfase.43 1.1.3.3 De Hongaarse vertaling van Openbaring In 1668 verscheen postuum een Hongaarse vertaling van de Nederlandse kanttekeningen bij Openbaring, van de hand van István Szathmári Ötvös (overl. 1665).44 Deze Hongaar liet zich in 1649 38

Kavaliūnaitė, Chylinskische Übersetzung, 9. Kavaliūnaitė vermeldde in 2003 onterecht de jaren 1657-1659. Ibid., 13. 40 In zijn An Account of the Translation of the Bible into the Lithuanian Tongue (…) (Oxford: Hall, 1659), pag. 5, zegt Chyliński hierover: “Likewise they would do a thing very pleasing, both to God and good men, if they would compile Notes on the Bible, out of the most learned English and Dutch Annotations, (of which sort nothing hath as yet been done in severall nations) or meerly by their joynt labor translate both of them”. Geciteerd in: Kavaliūnaitė, “Litauische Übersetzung,” 109. Een facsimile van Chyliński’s Account is opgenomen in: Gina Kavaliūnaitė, ed., Vetus Testamentum Lithvanicâ Lingvâ Donatum a Samuelo Boguslao Chylinski. Unâ Cum Texto Belgico (Vilnius: Institute of the Lithuanian Language, 2008), 3–14. 41 Naar Chyliński’s eigen getuigenis had hij in 1659 de volledige Bijbel vertaald, hoewel zijn werk slechts gedeeltelijk in druk en gedeeltelijk in manuscript is teruggevonden. “Einst muß es somit eine vollständige litauische Übersetzung der Statenbijbel gegeben haben. Erhalten sind aber nur ein Teil des gedruckten Textes des Alten Testaments sowie das handschriftlich überlieferte Neue Testament.” Kavaliūnaitė, “Litauische Übersetzung,” 101. De reden van deze fragmentarische overlevering is nota bene de invloed van de Litouwse gereformeerde kerk, die het drukken van Chyliński’s Bijbel in 1660 stop liet zetten. Zie voor een analyse van die geschiedenis: Kavaliūnaitė, Vetus Testamentum Lithvanicâ, lxxxv–xciiij. 42 Kavaliūnaitė, Chylinskische Übersetzung, 13–14. 43 “Die Hauptvorlage des ChNT ist die niederländische Statenbijbel. Beim Redigieren seines Textes hat Chylinskis die Danziger Bibel als Hilfsquelle herangezogen. Auch an einigen Stellen, wo keine Korrekturen vorgenommen wurden, ist mit dem Einfluß der Danziger Bibel zu rechnen.” Ibid., 20. 44 Titkok jelenese, avagy, Sz. Janos Apostol Mennyei-Latasa (Szeben [thans Sibiu in Roemenië]: Mihály Udvarhelyi, 1668). 39

14

inschrijven als theologiestudent aan de Franeker universiteit, en vertrok daarna naar Utrecht, waar hij disputaties hield onder Johannes Hoornbeeck, Carolus de Maets (die revisor van het Nieuwe Testament was geweest) en Gisbertus Voetius, alle drie vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie. “Uit de oude catalogi en boekenlijsten kunnen wij opmaken dat het tot de graag gelezen werken van zijn tijd behoorde”, aldus Eredics. “Des te verrassender is daarom dat het nooit tot een herdruk kwam.”45 1.1.3.4 Plannen voor een Poolse vertaling Op de Litouwse gereformeerde synode in Bielica, juni 1689, werd besloten de Statenbijbel inclusief kanttekeningen in het Pools te laten vertalen (Polen en Litouwen waren destijds verenigd in een Gemenebest). Het initiatief ging uit van de hierboven genoemde Daniel Mikołajewski, die ook de Poolse Danziger Bijbel had vertaald. Een jaar later, op de synode te Zabłudów, werd de opdracht versmald tot het vertalen van alleen de kanttekeningen. De Engelse vertaling van Theodore Haak (zie boven) diende als voorbeeld. Vanuit Leiden werden drie exemplaren van de Statenbijbel opgestuurd. Hoewel bekend is dat de vertalers in ieder geval de Bijbelboeken Johannes, Romeinen en Hebreeën, en waarschijnlijk nog meer delen van de Bijbel hebben voltooid, werd het vertaalwerk in 1698 stopgezet na het overlijden van Mikołajewski. Wat er van de ongepubliceerde handschriften is geworden, is helaas niet bekend.46 1.1.3.5 De Indonesische archipel en Zuid-Afrika Naast bovengenoemde uitgaven kunnen de vertalingen genoemd worden die bestemd waren voor de koloniën, en vertaald zijn uit, aan de hand van, of met behulp van de Statenvertaling. In 1681 verscheen het Nieuwe Testament in het Portugees van João Ferreira de Almeida (1628-1691). Deze editie werd uitgegeven in Amsterdam, in opdracht van de VOC. De Amsterdamse classis had lopende het vertaalproces besloten om drie revisoren aan te stellen die deze vertaling met de Statenvertaling in overeenstemming moesten brengen. Het Portugees nam in het Nederlands-Indië van de 17e en de 18e eeuw een grote plaats in als omgangstaal. De Almeida had een Nederlandse vrouw, en preekte op de Indonesische archipel in vier talen: Portugees, Nederlands, Spaans en Frans. Zijn vertaalwerk werd overigens na zijn dood voltooid door zijn vriend ds. Jacobus op den Akker.47 In de 18e eeuw verschenen nog vertalingen in het Maleis, Sinkian-Chinees, Singalees en Tamil, die kennelijk beïnvloed zijn door de Statenbijbel; deze werd door de inlandse vertalers, die meestal geen Hebreeuws of Grieks kenden, als een soort grondtekst gebruikt.48 De Statenvertaling was sinds de komst van VOC-koopman Jan van Riebeeck aan de Kaap in 1652 ook het richtsnoer voor de gereformeerden in Zuid-Afrika. Geleidelijk aan ontwikkelde zich uit het Nederlands van de Zuid-Afrikaanse kolonisten het Afrikaans. Pas in 1917, na enkele eerdere pogingen, werd het vertalen van de Bijbel in het Afrikaans doorgezet. Deze moest aanvankelijk met de Statenvertaling overeenstemmen, in zoverre dat de Statenvertaling de brontekst moest zijn, gecontroleerd aan de hand van de grondteksten.49 Vooral de vertalers B.B. Keet en J.D. du Toit (Totius) waren erg voor een letterlijke vertaling van de Statenbijbel, die immers hoog aangeschreven stond. Ook praktische overwegingen speelden daarbij een rol: het gebrek aan kennis, tijd, geld en goede bronnen in Zuid-Afrika. Keet en Totius kregen weliswaar navolging, maar de eerste proefvertaling uit 1922 kreeg geen warm onthaal: de kritiek was dat de tot stand gekomen vertaling 45

Eredics, “De Statenbijbel aan de rand van Europa,” 356–9. Bron: e-mails van dr. Gina Kavaliūnaitė d.d. 23 okt. 2014 en 2 feb. 2015. Haar onderzoeksresultaten zullen gepubliceerd worden in het derde deel van de serie Sources for the History of the Chylinski Bible (Chylinskio Biblijos istorijos šaltiniai, Universiteit van Vilnius). 47 J.L. Swellengrebel, “Joâo Ferreira a D’Almeida, de eerste vertaler van de Bijbel in het Portugees,” De Heerbaan 13, no. 6 (1960): 240–73. 48 A.W.G. Jaakke, “Ver over de grenzen (1). De invloed van de Statenvertaling in het buitenland,” MAW 14, no. 4 (1995): 1. Zie ook de kaderteksten van Mathieu Knops in: Miert, “De Statenvertaling,” 419–420, 435–6. 49 J.A. Naudé, “‘Soos ’n hamer wat ’n rots vermorsel’: die Afrikaanse Bybel van 1933 as vertaling,” Acta Theologica 2 (2009): 54–55. 46

15

te veel leunde op het Nederlands. Deze kritiek werd gehonoreerd; zodoende werd de vertaling van 1933 een zelfstandige, nieuwe vertaling in het Afrikaans, hoewel in grondtekstgebruik, woordkeus en zinsbouw nog steeds sterk gelieerd aan de Statenbijbel.50 Aan het hierboven beschreven internationale aspect van de geschiedenis van de Statenbijbel moeten natuurlijk de Duitse Tossanusbijbel en de Franse Maresiusbijbel nog toegevoegd worden. Hoewel er de laatste tijd meer aandacht is voor de genoemde internationale doorwerking (denk aan het onderzoek van Kavaliūnaitė en Eredics), zijn deze twee kanttekeningenbijbels nog amper besproken in de literatuur. Als er al iets over gezegd wordt, blijft dat beperkt tot heel oppervlakkige opmerkingen of niet goed gefundeerde kritiek. Het doel van deze scriptie is te voorzien in deze lacune. Nadere bestudering van de Tossanus- en Maresiusbijbel kan ons een beter beeld geven van het belang van internationale contacten tussen gereformeerden Europa-breed, in de veel minder mobiele samenleving van de 17e eeuw. Wederzijdse beïnvloeding van vertalingen betekent namelijk dat er nauwe internationale contacten waren. Een Bijbelvertaling vormt immers een kernelement van een godsdienstige samenleving / gezindte, en is niet slechts een literair product (ook dat!), maar een spiegel van de theologische visies die deze gezindte erop nahoudt. Dat laatste is een factor die meespeelt bij het ‘wegen’ van cultureel erfgoed; dat de Statenbijbel de test goed heeft doorstaan, blijkt uit het feit dat hij in de Nederlandse canon is opgenomen. Het is voor het goed verstaan van de eigenheid van een religieuze en nationale groepering (zoals de gereformeerden in de Republiek der Verenigde Nederlanden) van groot belang om te zien wat er met die eigenheid gebeurt op het moment dat er een internationale wisselwerking van gedachtegoed plaatsvindt. Zo is het opmerkelijk dat de Duitse Tossanusbijbel de (tamelijk vrije) Bijbeltekst van Luther gebruikt in combinatie met de gereformeerde kanttekeningen van de (sterk brontekstgerichte) Statenbijbel. Wat betekent dit, en hoe zijn deze twee in de praktijk gecombineerd? Op deze en soortgelijke vragen wil ik graag een antwoord bieden in deze studie. Een studie die de leidende positie van de gereformeerde orthodoxie in het Nederland van de 17e eeuw, vertolkt in de kanttekeningen bij de Statenbijbel, aan de hand van de bronnen zal onderstrepen. De lezer ‘hebbe deel aan het geluk van de Nederlanders’. 1.2 Methodologie De invloed van de Statenbijbel wordt op verschillende manieren zichtbaar in Bijbeledities in de hierboven genoemde talen binnen en buiten Europa. Hierbij hebben we niet alleen de Bijbeltekst an sich, maar tevens de paratekst (kanttekeningen, preambules, samenvattingen, perikoopopschriften, plaats van de apocriefen en dergelijke) in ogenschouw te nemen. Op verschillende manieren is de Statenbijbel als Vorlage voor andere Bijbeledities gebruikt (voor zover mij nu bekend is): 1. Letterlijke en (bijna) volledige overzetting van Bijbeltekst en kanttekeningen: Engelse Haakbijbel 1657; 2. Letterlijke overzetting van kanttekeningen, met gebruikmaking van andere, reeds eerder bestaande bijbelvertalingen in de betreffende talen: Duitse Tossanusbijbel 1660 (Bijbeltekst van Maarten Luther) en Franse Maresiusbijbel 1669 (Bijbeltekst uit de Geneefse Bijbel); 3. Tekst is als Vorlage bij de vertaling gebruikt, maar niet per se letterlijk overgezet: Litouwse Chylińskibijbel 1660, Portugese Almeidabijbel 1681, Indonesische Bijbels, Afrikaanse Bijbel 1933. Er is geen sprake van kanttekeningen. Vanwege de beperking die deze scriptie met zich mee brengt en vanwege de uiteenlopende methodologieën die op bovenstaande drie soorten Bijbeledities van toepassing zijn (daar ze verschillende soorten afhankelijkheid tonen), zal ik me concentreren op één van deze drie soorten. Ik heb gekozen voor de onder 2. genoemde Bijbeledities (Duits en Frans). Deze edities zijn nog niet

50

P.J. Nienaber, Die geskiedenis van die Afrikaanse Bybelvertaling en ’n hoofstuk oor die vertaling van die Psalm- en Gesangboek en die Formuliere (Kaapstad [etc.]: Nasionale Pers, 1934), 121–7.

16

eerder onderzocht, terwijl de Haakbijbel (onder 1.) wel meer aandacht heeft gekregen51 en de latere edities (onder 3.) bovendien kennis van verschillende niet-Europese talen vereisen. Middels een beredeneerde steekproef (casestudy) zal ik de invloed van de Statenbijbel op deze Duitse en Franse editie trachten te definiëren. Mijn hypothese is dat beide edities de kanttekeningentekst van de Statenbijbel vrijwel letterlijk overnemen, maar wellicht met kleine aanpassingen, weglatingen of toevoegingen. Mijn vraagstelling luidt als volgt: Wat is de invloed van de Nederlandse Statenbijbel (1637) op de Duitse Tossanusbijbel (1660) en de Franse Maresiusbijbel (1669), in het bijzonder die van de kanttekeningen? Voor deze vraagstelling zal antwoord gegeven worden op de volgende deelvragen (nader uitgewerkt onder par. 1.2.1): 1. Wat zijn de (boek)historische kenmerken van de onderhavige Duitse en Franse Bijbel en wie waren de daarbij betrokken personen? 2. Wat is de meest geschikte methodologie om de invloed van de kanttekeningen van de Statenbijbel op de onderhavige Bijbeledities te analyseren? 3. Hoe blijkt de concrete invloed van de kanttekeningen van de Statenbijbel op de onderhavige Bijbeledities, geïllustreerd aan de hand van een casestudy? 1.2.1 Beknopt inhoudsoverzicht Deze scriptie is (boek)historisch-filologisch van aard, bestaande in: 1. Een historische inleiding bij de twee beoogde Bijbeledities (hoofdstuk 2 en 3). Hierbij zal aandacht gegeven worden aan de drukgeschiedenis, eigenschappen van de onderhavige edities, de personen die tot de betreffende uitgave kwamen, en de internationale verwantschap met de Nederlanden en de Statenbijbel. 2. Een methodologische inleiding waarin duidelijk zal worden hoe afhankelijkheid in de kanttekeningenteksten opgespoord kan worden (hoofdstuk 4). Hierin zal ook het eigene van de inhoud der Nederlandse kanttekeningen besproken worden. 3. Een casestudy waaruit concreet zal blijken op welke manier de kanttekeningentekst van de Statenbijbel de andere edities heeft beïnvloed (hoofdstuk 5 en appendix A). Het zal gaan om een beredeneerde steekproefsgewijze vergelijking van enkele teksten. Voor dit belangrijke onderdeel, dat uiteindelijk de afhankelijkheid moet kunnen aantonen, gelden de volgende criteria/eigenschappen: a. Er wordt gekozen voor kanttekeningen waaruit duidelijk het gereformeerde karakter van de Statenvertalers blijkt – verantwoord in hoofdstuk 4; b. Voor de casestudy zullen hoofdstukken genomen worden uit verschillende genres binnen de Bijbel, om zodoende een zo goed mogelijke spreiding te krijgen. 4. In de slotbeschouwing zal ten slotte een evaluatie gegeven worden van de uitkomsten. Indien van toepassing zal hier ook de ‘waartoe’-vraag behandeld worden in geval van het optreden van verschillen tussen brontekst en doeltekst (hoofdstuk 6).

51

Zie o.a.: Pamela R. Barnett, Theodore Haak, F.R.S. (1605-1690). The First German Translator of Paradise Lost (’s-Gravenhage: Mouton, 1962). Overigens is de Haakbijbel als strikte ‘één-op-één-vertaling’ minder interessant voor mijn huidige onderzoek, en zijn de Tossanus- en Maresiusbijbel goed methodologisch vergelijkbaar.

17

HOOFDSTUK 2 – HISTORISCHE CONTEXT VAN DE TOSSANUSBIJBEL In de hoofdstukken 2 en 3 zal de volgende deelvraag centraal staan: Wat zijn de (boek)historische kenmerken van de onderhavige Duitse en Franse Bijbel en wie waren de daarbij betrokken personen? Hier wil ik ruime aandacht geven aan de Umwelt van beide vertalingen, de personen achter de vertaling, de editiegeschiedenis, de receptie van de edities, en de verhouding tot de Nederlandse Statenbijbel. 2.1 Biografie van Paul Toussain Op 27 september 1572, enkele weken na de beruchte Bartholomeüsnacht (ook bekend als de Parijse bloedbruiloft, 23-24 augustus 1572) werd Paul Toussain te Montargis1 geboren als vijfde kind van de bekende hugenotentheoloog Daniel Toussain (1541-1602). Johannes de Spina hield het kind ten doop en gaf hem de naam Paul(us).2 Veel gegevens over Pauls leven kunnen we terugvinden in twee autobiografieën die hij zelf samenstelde. Hartmann en Spiekermann geven een Duitse vertaling van de Latijnse autobiografie van Tossanus (Brevis descriptio), en de tekst van zijn Duitse autobiografie in verzen (met de Latijnse titel Brevis delineatio).3 Het gezin Toussain was het bloedbad te Orléans, waar vader Daniel predikant was, ternauwernood ontvlucht.4 Slechts een half jaar na zijn geboorte moest het gezin Toussain opnieuw vluchten, nu naar Montbéliard (dicht bij de grens met Zwitserland en Duitsland).5 Op deze lange reis van bijna 400 km. liep de kleine Paul door een ongeluk een verkromming van zijn wervelkolom op.6 Op een bekende gravure van Paul de Zetter uit 1629 (afb. 2.1) is zijn gekromde houding, dan reeds op 57-jarige leeftijd, goed te zien.7 Ook de rest van zijn leven had hij regelmatig te kampen met lichamelijke kwalen en koortsen. 1

Jacobus Revius (1586-1658), geschiedschrijver van Deventer en revisor van de Nederlandse Statenbijbel, spelde het als Argimont. Jacobus Revius, Licht op Deventer. De geschiedenis van de provincie Overijssel en met name de stad Deventer. Deel 5: 1578-1619, vert. A.W.A.M. Budé, G.T. Hartong en C.L. Heesakkers, POBD 6 (Hilversum: Verloren, 1995), 69. Dit is een vertaling van: Daventriae illustratae, sive Historiae urbis Daventriensis, libri sex. Perducti usque ad annum a nato Christo MDCXLI (Leiden: Leffen, 1651). 2 Volgens Boissard kon dit gezien worden als een voorteken van Pauls latere predikambt. “… eique nomen Pauli indidit, haud vano praesagio auguratus, futurum, vt sacrum aliquando Euangelium, aui & patris exemplo, praedicans, insignem illum Euangelij praeconem, Apostolum Paulum, referret.” Jean Jacques Boissard, Bibliotheca sive thesaurus virtutis et gloriae: II pars iconum, continens virorum clarorum, eruditione et doctrina praestantium imagines (…), vol. 2 (Frankfurt: Fitzer, 1630), 171. 3 Resp. Brevis descriptio rerum quarundam memorabilium, quae mihi Paulo Tossano per universum vitae meae curriculum evenerunt en Brevis delineatio curriculi vitae meae ab anno novi seculi, 1600. Het manuscript van beide teksten bevindt zich als Karlsruhe 630 in de Badische Landesbibliothek. Volker Hartmann and Björn Spiekermann, “Zwischen Kanzel und Reichspolitik. Die Autobiographien des Heidelberger Theologen Paulus Tossanus (1572 – ca. 1634),” in: Ditte Bandini und Ulrich Kronauer (Hrsg.), Früchte vom Baum des Wissens. Eine Festschrift der wissenschaftlichen Mitarbeiter. 100 Jahre Heidelberger Akademie der Wissenschaften (Heidelberg: Winter, 2009), 289–299. Voor de beschrijving van zijn eigen eerste levensjaren heeft Paul gebruik gemaakt van een geschrift van zijn vader uit 1587, ter herinnering aan Pauls moeder Maria Couet: Miroir pour mes filles: Scavoir une breve Histoire de la Vie et mort heureuse de feu leur mere, ma tres chere femme. Ecrit autant avec larmes qu’encre le 30 et 31 Mars a Heidelberg 1587. Zie voor de volledige tekst hiervan: F.W. Cuno, Daniel Tossanus der Ältere, Professor der Theologie und Pastor (1541-1602) (Amsterdam: Scheffer, 1898), II:264–273. In mijn beschrijving van Pauls leven beperk ik me tot de belangrijkste momenten. 4 Cuno (1898) vermeldt dat volgens Daniels eigen telling zo’n 700 slachtoffers onder de hugenoten in Orléans te betreuren waren, Cuno schat dit aantal zelfs op bijna 2.000. Cuno, Daniel Tossanus der Ältere, I:71. 5 Ook bekend onder de Duitse naam Mömpelgard (het maakte destijds deel uit van de graafschap Württemberg). Dit was de geboorteplaats van Daniel Toussain. 6 F.W. Cuno, Paul Toussain, nach seinem Leben und Wirken: ein Beitrag zur Gelehrtengeschichte der Wallonen der pfälzischen oder Oberrheinischen Provinz (du Cercle de Palatinat), GDHV 12,1 (Magdeburg: Heinrichshofen, 1902), 3. 7 Ook twee andere, ongedateerde portretten van onbekende graveurs die Rudolph gevonden heeft, lijken sterk op die van De Zetter. Martin Rudolph, Tossanus (Toussain de Beaumont). Beiträge zur Geschichte einer

18

Vrij snel hierna is het gezin naar Heidelberg gereisd, wat opnieuw een lange tocht betekende, nu van zo’n 300 km.8 Daniel werd de hofprediker van Frederik III, de bekende gereformeerde keurvorst van de Palts die ook wel ‘Frederik de Vrome’ genoemd werd. Op 21 april 1587 werd Paul, onder het rectoraat van Frederik IV (kleinzoon van Frederik de Vrome)9, geregistreerd in het universiteitsmatrikel van Heidelberg. Als deze gegevens kloppen, vond de inschrijving ongeveer een maand na de dood van Pauls moeder plaats.10 Bij zijn naam (evenals bij die van zijn twee voorgangers) staat “injuratus propter aetatem” geschreven: onbeëdigd wegens leeftijd. Het is duidelijk dat Paul bij zijn inschrijving nog vrij jong was, om precies te zijn 14 jaar.11 De dag na hem werd Egbertus Halbes ingeschreven, afkomstig uit Groningen/Friesland, die net als Paul zelf later op de Synode van Dordrecht van 16181619 aanwezig zou zijn. Echter, wel in een andere hoedanigheid: Paul als vertegenwoordiger van de Palts, en Halbes als vertegenwoordigend ouderling van het gewest Groningen. Afb. 2.1. Paul Toussain Zes jaar later (6 april 1592) vinden we een vermelding in het matrikel van “Paulus Tossanus, Montargensis” die samen met zeven anderen plechtig gepromoveerd werd “ad gradum magisterij”.12 Na deze promotie vertrok Paul al spoedig voor enkele maanden naar Genève. Zijn vader wilde hem graag kennis laten maken met de inmiddels bejaarde Theodorus Beza, de opvolger van Calvijn en een zeer gerespecteerd calvinistisch theoloog. In een brief van Daniel Toussain aan Beza, d.d. 19 april 1592, lezen we dat hij zijn zoon naar Genève heeft gestuurd “um ihn zu etwas größerer civilité zu modeln, und besonders, um den Gewinn und die Ehre

Hugenottenfamilie und der damit verbundenen Sippenkreise Couet du Vivier, Durant und Ferry, DFA 156 (Insingen: Degener, 2010), 149. 8 Cuno (1898) vermeldt ook nog een ‘uitstapje’ naar Basel in december van het jaar 1572, waar Daniel hartelijk ontvangen werd. Het kan ook heel goed zijn geweest dat dit op de route naar Heidelberg plaatsvond. Mogelijk heeft Daniel hier ook Grynaeus ontmoet (de latere promotor van Paul, zie onder), die op dat moment superintendent in Rötteln (nog geen 15 km. van Basel) was. Cuno, Daniel Tossanus der Ältere, I:74–75. 9 Dat de positie van keurvorst en rector van de universiteit een kwestie van familieopvolging was, blijkt uit het feit dat Frederik IV (1574-1610) reeds vanaf zijn negende levensjaar het officiële hoofd van de Palts was. 10 De vrouw van Daniel Toussain is overleden op 28 maart 1587; daags daarvoor sprak zij nog met Otto von Grünrad (1545-1613, hofmeester en raadsheer van Graaf Jan van Nassau-Dillenburg, preses van de keurvorstelijke kerkenraad in Heidelberg en Boven-Palts) over haar vertrouwen in God. Cuno, Daniel Tossanus der Ältere, I:193 en II:271. Haar echtgenoot prees hun kinderen haar vroomheid aan. 11 In het universiteitsmatrikel van Heidelberg staat duidelijk 1586 vermeld. Die Matrikel der Universität Heidelberg. Band 4: 1579-1662 (Heidelberg, 1579), [41v]. Zowel Cuno, Van Kuyk als Rudolph noemen echter het jaar 1587, waarbij laatstgenoemde zich baseert op de autobiografie van Paul. Cuno, Paul Toussain, 4. J. van Kuyk, “Lijst van Nederlanders, studenten te Orleans (1441-1602),” BMHG 34 (Amsterdam: Müller, 1913), 326. J. van Kuyk, “Halbes (Egbertus),” NNBW 4 (Leiden: Sijthoff, 1918), 702. Rudolph, Tossanus, 116. De opmerking van Rudolph dat Paul op dat moment 15 jaar oud was, kan echter niet kloppen. Ibid., 226n521. Zie ook Boissard, Bibliotheca, 2:171: “cum annum ageret decimumquintum”. 12 Gustav Toepke, Hrsg., Die Matrikel der Universität Heidelberg von 1386 bis 1662. Zweiter Theil: Von 1554 bis 1662; nebst einem Anhange... (Heidelberg: Winter, 1886), 469. Verwarrend is dat er naast deze datum ook nog de datum van 20 december 1591 vermeld staat, maar waarschijnlijk is dat de datum waarop het besluit genomen werd, terwijl de genoemde datum in april de datum van de plechtigheid was. Volgens Cuno is de “gradum magisterij” te vergelijken met “der Grad eines Doctors der Philosophie”. Cuno, Paul Toussain, 4.

19

zu haben, Sie zu sehen und Ihnen Reverenz zu machen und einige Monate Ihren heiligen Unterricht zu genießen”.13 2.1.1 Rondreis door Europa Eind voorjaar 1594 reisde Paul samen met de bekende Franciscus Gomarus (1563-1641, in die tijd predikant in Frankfurt) naar de Nederlanden.14 Op advies van enkele bekenden uit de academische wereld nam Paul het rectoraat van de Deventer Latijnse School op zich.15 Blijkbaar was het niet bezwaarlijk dat hij het Nederlands niet beheerste; hij was in ieder geval vaardig in het Frans, Duits, en ongetwijfeld het Latijn. Toen zijn vader over deze zaak hoorde, voelde hij een gepaste trots: ter gelegenheid van Pauls benoeming tot rector droeg hij op 1 december 1594 zijn boek Orationum de variis rebus gravissimis habitarum op aan het Deventer stadsbestuur.16 Daniel toonde zich gelukkig dat hij een zoon had voortgebracht die zijn krachten in dienst van een zo vermaarde school mocht stellen, maar hij was ook wel wat bezorgd voor de last die een dergelijke functie met zich mee zou brengen. In de opdracht vermeldt Daniel verder nog een voor ons belangrijk gegeven: de benoeming was slechts tijdelijk, tot het moment dat de school een betere voorziening zou vinden en zich zou kunnen herstellen van de naweeën van de burgeroorlogen.17 13

Geciteerd in: Rudolph, Tossanus, 117. Cuno vermeldt 19 april 1593, en geeft de oorspronkelijke brief, die in het Frans geschreven was. Het citaat luidt daar: “… de le faconner à quelque plus grande civilité, et surtout pour avoir ce bien et cest honneur de vous veoir et faire la révérence, et jouir quelque mois, s’il plaist au Seigneur, de vos saints enseignemens.” Cuno, Daniel Tossanus der Ältere, II:39. 14 Rudolph citeert uit het Heidelbergse Universiteitsmatrikel dat Gomarus (die predikant van een Nederlandse vluchtelingengemeente was en in Heidelberg o.a. onder Daniel Toussain gestudeerd had) naar Leiden beroepen werd: “solennibus literis vocatus ad tertiam professionem theologicam Lugdunum Batavorum”. Rudolph, Tossanus, 118. Hier wordt echter een belangrijke drijfveer verzwegen: Gomarus was op de vlucht voor fanatieke lutheranen. G.P. van Itterzon, Franciscus Gomarus, ongew. herdr. (Groningen/Castricum: Bouma/Hagen, 1979), 33–46. Arnd vermeldt in zijn geschiedschrift: “Nachdem die beiden reformirten Gemeinden in Frankfurt ihre Kirchen und einen großen Theil ihrer Mitglieder verloren hatten, besaßen sie noch fortwährend zwei Prediger und hielten an zwei Orten Zusammenkünste (…). Am 22. Dezember 1593 wurde hierauf der Prediger der holländischen Gemeinde: Franz Gomarus seines Amts entsetzt und derselbe aus der Stadt gewiesen, weil er sich mit einer Auswärtigen vermählt hatte, während ein frankfurter Statut nur das Heirathen Einheimischer gestattete.” Karl Arnd, Zeitschrift für die Provinz Hanau. Zur Aufklärung ihrer Geschichte, ihrer natürlichen Beschaffenheit und ihres Culturstandes, sowie der diesem entgegenstehenden Hindernisse, vol. 1 (Hanau: König, 1839), 8. Op p. 13 noemt Arnd eenzelfde gebeurtenis met de Waalse Antoin de Ligne. 15 Volgens Cuno gaat het om een advies van de eveneens uit Heidelberg afkomstige Franciscus Junius jr. (15911677) die tevens een neef van Gomarus was en wiens vader ook een bekende hugenoot was. Cuno, Paul Toussain, 5. Budé e.a. noemen echter op grond van de plaatselijke archieven met name de Leidse hoogleraar Everhard van Bronckhorst, die in zijn aanbeveling verwees naar Junius jr. en Jeremias Bastingius. Revius, Licht op Deventer 5, 69. 16 Revius, Licht op Deventer 5, 69n251. 17 Ibid., 69. Met ‘burgeroorlogen’ doelt Daniel waarschijnlijk op de godsdienstige en militaire spanningen vanwege de Tachtigjarige Oorlog in de Nederlanden (1568-1648), met belangrijke recente ontwikkelingen als de val van Antwerpen (1585) en het ontstaan van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1588). Daarnaast waren ook de hugenotenoorlogen (tussen katholieken en protestanten in Frankrijk, tot aan het edict van Nantes in 1598) nog in volle gang. En in Daniels eigen Duitsland (beter gezegd: het Heilige Roomse Rijk) was er na Luthers dood de strijd tussen de gnesio-lutheranen (de ‘echte’ of orthodoxe lutheranen) en de meer gematigde philippisten (volgelingen van de irenische Philippus Melanchthon). Bovendien kreeg aan het eind e e van de 16 en het begin van de 17 eeuw de ‘Tweede Reformatie’ gestalte, waarin Heidelberg een centrale rol speelde. “Heidelberg saw itself as a second and better Wittenberg, a German university which would complete the half-finished Reformation of the Lutherans.” Diarmaid MacCulloch, Reformation. Europe’s House Divided 1490-1700 (London [etc.]: Penguin, 2004), 355. Dit wordt genuanceerd door Press, die meer een geleidelijke ontwikkeling in de Palts ziet. “Aber kann man seine [Friedrichs III.] Maßnahmen eigentlich als Zweite Reformation bezeichnen? Es war eher eine kontinuierliche Entwicklung von den neu einsetzenden reformatorischen Maßnahmen Friedrichs II. über die eigentliche Reformation Ottheinrichs zur Hinwendung

20

Op 21 februari 1597 vroeg Paul ontslag van deze functie, want een maand later zou hij het conrectoraat van de Amsterdamse Latijnse School overnemen. Ook deze functie heeft hij niet lang gehad: tot 1598. In april van dat jaar maakte hij zich op voor een reis naar Engeland en Frankrijk, waarbij hij eerst nog (!) zijn familie in Heidelberg bezocht en Frederik IV begroette, die ongeveer zijn leeftijdsgenoot was. De Nederlanders zagen hem node gaan, maar blijkbaar trok hij zich daar niet zoveel van aan. In een lofdicht van Cornelius Rekenarius (1562-1629), dat getuigt van een humanistische hang naar de klassieken18, lezen we onder andere de volgende dichtregels: “Want jij, PAULUS, bent nog ongevoeliger dan de zee/ (…) jij blijft doof en onberoerd./ Nu dus word je door vurige geestdrift gedreven om over/ de onstuimige baren Engeland te bezoeken dat ronddobbert/ in de oceaan; en ook je dierbare geboortegrond.”19 Na deze lange en omslachtige reis keerde Paul in augustus van hetzelfde jaar 1598 wederom terug naar de Palts, wat betekent dat hij Engeland en Frankrijk slechts vluchtig heeft kunnen bezoeken. Ondanks dat moet hij verschillende belangrijke plaatsen bezocht hebben, zoals Oxford en Cambridge, en Rouen, Parijs, Orléans en Metz.20 Op 12 maart 1599 promoveerde hij te Basel in de theologie bij Johann Jacob Grynaeus (1540-1617), een vriend van zijn vader met wie Paul zelf blijkens zijn correspondentie later ook nauw contact hield. Het onderwerp van de dissertatie, die opgedragen was aan zijn oom Jacob Couet, was het ‘enige en eeuwige verbond van God’, waarmee Paul de eenheid tussen het Oude en Nieuwe Testament wilde benadrukken.21 2.1.2 Terug naar de Palts Graag had Daniel Toussain voor zijn zoon een plaats aan de Heidelbergse universiteit gezocht, maar wegens de politieke omstandigheden was dat niet mogelijk.22 Wel werd Paul van 1600 tot 1608 predikant van de Waalse gemeente in Frankenthal, aan gene zijde van de Rijn. Frankenthal was een vluchtelingengemeente waar op gezag van Frederik III in 1562 tientallen calvinistische families uit de Nederlanden een voormalige abdij als woonplaats toegewezen hadden gekregen.23 Paul trouwde reeds in 1601 met een lid van deze gemeente, Anna d’Orville. In 1604 werd hun eerste dochter geboren, gevolgd door een zoon (Paul) in 1606. Enkele weken na de geboorte van Paul jr. overleed Anna echter, wat een grote slag voor Paul was. Ze was namelijk versierd met godsvrucht en deugdzaamheid.24 Een jaar na Anna’s dood hertrouwde Paul met Esther Briselance, die hem tussen 1608 en 1621 nog zeven kinderen zou schenken.25 Overigens was vader Daniel nog niet zo lang daarvoor ook overleden, in 1602. Het jaar daarop zag een levensbeschrijving over hem van de hand van Paul het licht.26 Ook gaf Paul de werken van zijn vader uit, waaronder ook diens Vademecum (1602), in 1603 vertaald in het Frans voor “l’utilité de plusieurs fideles qui n’entendent l’Allemand”,

Friedrichs III. zum reformierten Bekenntnis, jeweils unter starker Einwirkung der Umgebung.” Volker Press, “Die ‘Zweite Reformation’ in der Kurpfalz,” in: Heinz Schilling (Hrsg.), Die reformierte Konfessionalisierung in Deutschland – Das Problem der “Zweiten Reformation”. Wissenschaftliches Symposion des Vereins für Reformationsgeschichte 1985 (SVRG 195; Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus Mohn, 1986), 108–9. 18 “Gedicht in mythologisch-barockem Schwulst.” Rudolph, Tossanus, 119. 19 Revius, Licht op Deventer 5, 81. 20 Rudolph, Tossanus, 121. Boissard, Bibliotheca, 2:172. 21 Paulus Tossanus, De unico et aeterno Dei foedere theses inaugurales (Basel: Schroeter, 1599). 22 Cuno, Paul Toussain, 6. 23 Gerhard Köbler, Historisches Lexikon der deutschen Länder: die deutschen Territorien vom Mittelalter bis zur Gegenwart (München: Beck, 2007), 190. 24 “… singulari pietate et omni virtutum genere ornatissima.” Aldus Pauls autobiografie, geciteerd in: Rudolph, Tossanus, 154. 25 Cuno, Paul Toussain, 7. Volgens Rudolph, Tossanus, 22–23 was er nog een derde vrouw (wier naam hij overigens niet weet te noemen). Dit gegeven is echter nergens terug te vinden, en is bovendien in strijd met wat Rudolph zelf op p. 153-6 en 191 zegt. Het geboorte- en overlijdensjaar van Esther Briselance is overigens niet bekend. 26 Getiteld: Vitae et obitus Rev. et Clarissimi viri D. Danielis Tossani (…) compendio explicata narratio (1603).

21

en de Synopsis de Patribus (1603), die hij aan Jacobus Arminius (1559-1609) opdroeg.27 In de jaren 1606 en 1609 volgden uitgaven van Daniels commentaar op het Nieuwe Testament en zijn verhandeling over de predestinatieleer. In juni 1608 werd Paul naar Heidelberg beroepen en werd hij lid van de keurpaltselijke kerkenraad: een erebaan. Hij hield contact met de gemeente in Frankenthal, waar hij zo nu en dan langskwam. In Heidelberg had Paul, als de zoon van een beroemde gereformeerde theoloog, een goede naam, en ook stond hij in de gunst bij keurvorstin Louise Juliana van Oranje-Nassau (15761644, dochter van Willem van Oranje en Charlotte de Bourbon) en haar zonen Frederik V en Lodewijk Filips.28 Dat laatste blijkt onder andere uit het verzoek om een preek op het keurvorstelijk slot te houden (op 26 mei 1616), in het Frans.29 Cuno vermeldt verder dat Paul op instigatie van de vermaarde David Pareus in 1613 hoogleraar aan de Heidelbergse universiteit werd.30 Dit lijkt echter niet te kloppen; Paul is weliswaar in aanmerking gekomen voor een professoraat na de dood van Bartholomäus Coppen in 1617, maar Abraham Scultetus kreeg toen Coppens leerstoel.31 2.1.3 Afgevaardigd naar de Dordtse Synode Ondertussen was het een zeer spannende tijd op de Palts, met als zenit van de politiek-religieuze spanningen het uitbreken van de Dertigjarige Oorlog in mei 1618.32 In deze roerige tijden was ook nog eens de Tachtigjarige Oorlog aan de gang, hoewel het Twaalfjarig Bestand, dat vanaf 1609 van kracht was, ervoor zorgde dat de Nederlandse regering de aandacht kon richten op de godsdienstvrede in het land. Daartoe werd in 1618 de bekende Dordtse Synode samengeroepen. 27

Arminius werd in datzelfde jaar, 1603, hoogleraar theologie in Leiden en kwam al heel snel in conflict met zijn collega Gomarus over de predestinatieleer. Hoewel hij in Genève onder de rechtzinnige Theodorus Beza gestudeerd had, kreeg hij, eenmaal terug in de Nederlanden, al snel theologische aanvaringen met zijn Amsterdamse collega-predikant Petrus Plancius (1552-1622) over dit onderwerp. De vraag rijst waarom Toussain koos voor een opdracht aan Arminius, die zich op dat moment toch al in de verdachte hoek bevond. Volgens Cuno was dat een bewijs van dankbaarheid voor verleende diensten nadat Toussain negen jaar daarvoor naar de Nederlanden was gereisd. Curieus genoeg had hij toen Gomarus als reisgenoot! Ik vraag me af of Cuno’s conclusie op dit punt juist is: “Von der schiefen Ebene, auf welche inzwischen Arminius gerathen, hatte unser Pastor damals noch keine Ahnung.” Cuno, Paul Toussain, 13. Tijdens zijn conrectoraat in Amsterdam moet hij Arminius van nabij hebben meegemaakt. E. Dekker, Rijker dan Midas. Vrijheid, genade en predestinatie in de theologie van Jacobus Arminius (1559-1609) (Zoetermeer: Boekencentrum, 1993), 29–30, 38–39. 28 Cuno, Paul Toussain, 16–17. Keurvorst Frederik V (1596-1632) trouwde in 1613 met Elizabeth Stuart en werd een van de voorvaderen van het Britse koninklijk huis. Lodewijk Filips (1602-1655) was de schoonvader van Maria van Nassau (1642-1688). 29 Rudolph, Tossanus, 126. 30 Cuno, Paul Toussain, 17. 31 Dagmar Drüll, Heidelberger Gelehrtenlexikon 1386–1651 (Berlin [etc.]: Springer, 2002), 12, 499. Zie ook Nam Kyu Lee, Die Prädestinationslehre der Heidelberger Theologen 1583-1622. Georg Sohn (1551-1589), Herman Rennecherus (1550-?), Jacob Kimedoncius (1554-1596), Daniel Tossanus (1541-1602), RHT 10 (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2011), 172n14. Hartmann and Spiekermann, “Autobiographien,” 282n2. Sinnema, Moser, and Selderhuis, Acta, LXXXII. Het is opvallend dat Paul in de officiële Latijnse Acta van de Dordtse Synode (Dordrecht: Canin, 1620) alleen als doctor staat vermeld, hoewel hij in de eerste versie van Festus Hommius’ zgn. Acta Authentica nog wel als professor stond aangeduid. Dit lijkt later dus te zijn gecorrigeerd. Ook de Acta Contracta (van de hand van Sebastianus Dammanus) vermelden alleen het doctorschap. Ibid., 5, 197, 346. Tot slot vermeldt Paul in zijn autobiografieën ook niets hiervan. Hartmann and Spiekermann, “Autobiographien,” 289–299. Rudolph vermoedt dat Paul in 1613 wel kandidaat stond, maar geen professor is geworden, waardoor zijn obscure autobiografische annotatie verklaard zou kunnen worden: “1613: Nach etwas ich began zu ringen, / Aber es wolt mir nicht gelingen.” Rudolph, Tossanus, 125–6. 32 Niet dat de Palts zelf direct met wapengekletter te maken kreeg; Frederik V werd op 26 augustus 1619 tot koning van Bohemen gekozen (op advies van zijn oom Maurits van Oranje, maar tegen de wil van zijn schoonvader, koning James I van Engeland), maar reeds op 8 november 1620 werd hij verslagen door keizer Ferdinand II en Johan t’Serclaes, graaf van Tilly. Hij vluchtte naar de Nederlanden (Den Haag), want inmiddels liep het Spaanse leger ook de Palts onder de voet.

22

Paul Toussain werd op last van keurvorst Frederik V afgevaardigd naar de Synode, die van 13 november 1618 tot 9 mei 1619 plaats zou vinden.33 Overigens werd hij niet alleen in zijn hoedanigheid van doctor in de theologie afgevaardigd, maar ook in zijn hoedanigheid van lid van de kerkenraad in de Nederpalts.34 Met hem werden zijn collega-theologen David Pareus, Abraham Scultetus en Heinrich Alting uitgekozen. Pareus is echter niet gegaan, vanwege zijn hoge leeftijd (70 jaar).35 Samen met de vijf Zwitserse afgevaardigden36 reisden de Heidelbergse theologen per schip de Rijn af naar Dordrecht. Bij de besprekingen ter Synode kozen de Heidelbergers unaniem het standpunt der contraremonstranten in de veroordeling van het arminianisme – dit ondanks Pauls vriendschap met Arminius, die toen overigens al enkele jaren was overleden.37 Dit standpunt was echter niet rigide; reeds in 1612-1613 had Scultetus een aantal – overigens vruchteloze – vergaderingen gehouden waarin hij probeerde een verzoening tussen remonstranten en contraremonstranten te bewerkstelligen, ondanks het feit dat hij inhoudelijk wel een felle tegenstander van het remonstrantisme was.38 De Heidelbergse delegatie naar de Dordtse Synode had bovendien als opdracht meegekregen om een breuk in de Nederlandse kerk te voorkomen en remonstranten en contraremonstranten te herenigen.39 Tijdens de Synode beklemtoonden zij dat de remonstranten met grote zachtmoedigheid behandeld moesten worden.40 Net als synodevoorzitter Johannes Bogerman hadden zij “der Erbauung und dem Frieden unter den Kirchen” op het oog.41 Dit laat de twee kanten van de Heidelbergse theologen zien: enerzijds irenisme, anderzijds duidelijke orthodoxie. Het is mij niet bekend wat de overwegingen van de Heidelbergse delegatie waren bij het bespreken van de nieuwe Nederlandse bijbelvertaling (sessie 6 tot 13 – 19 tot 26 november 1618). Wel is het opmerkelijk dat scriba Festus Hommius in zijn eerste versie van de synodale acta (de Acta Authentica) vermeldde dat de Nederlandse kerken nog steeds een gebrekkige Nederlandse Bijbel (de Deux-Aes) gebruikten die uit de gebrekkige Duitse Bijbel van Luther was vertaald. Na het afronden van de besprekingen over het vertalen van de Bijbel werd echter tijdens zitting 14 (27 november) door de Synode besloten om de naam van Luther uit de Acta Authentica te verwijderen, “om alle ergernis te voorkomen”.42 In de officiële gedrukte Acta van 1620 (Latijn) en 1621 (Nederlands) 33

De zittingen met de buitenlandse gedelegeerden duurden tot 9 mei 1619. Wat daarna besproken werd, staat bekend als de Post-Acta, durende tot 29 mei 1619. Contra Rudolph, Tossanus, 127, die 30 juni noemt. 34 “… titulo S. Theol. Doct. et Consiliarii in Senatu ecclesiastico inferioris Palatinatus.” Revius, Licht op Deventer 5, 71. 35 Struven vermeldt dat Paul Toussain in plaats van Pareus ging: “dieweilen aber dieser letztere sich wegen seines hohen Alters entschuldigte, so wurde D. Pauls Tossanus an seine statt geschicket”. Burcard Gotthelf Struven, Ausführlicher Bericht von der Pfältzischen Kirchen-Historie (…) (Frankfurt: Hartung, 1721), 550. Zo ook Sinnema, Moser, and Selderhuis, Acta, LXXXII. Echter, al in een briefwisseling van Paul d.d. 1 februari 1618 lezen we over de afvaardiging, waarin hij de namen van Pareus, Scultetus en zichzelf noemt. Op 29 augustus deelde de keurvorst mee dat hij Scultetus, Tossanus en Alting zou sturen. Waarschijnlijk is Alting dus in de plaats van Pareus gekomen, en niet Tossanus. Rudolph, Tossanus, 128. 36 T.w. Johann Jakob Breitinger, Wolfgang Mayer, Sebastian Beck, Markus Rütimeyer en Hans Conrad Koch. Zij waren uit vijf Zwitserse kantons afkomstig: Zürich, Basel, Bern en Schaffhausen. Het kanton Genève, dat ook twee afgevaardigden zond, werd beschouwd als een aparte republiek. 37 “… orthodoxam doctrinam contra Arminianorum corruptelas asseruit.” Boissard, Bibliotheca, 2:173. 38 Anthony Milton, ed., The British Delegation and the Synod of Dort (1618-1619), CERS 13 (Suffolk: Boydell Press, 2005), xln97. De verzoeningspogingen strandden: “Er fand keine Hoffnung zur Versöhnung mehr”. Lee, Die Prädestinationslehre, 170. 39 Herman J. Selderhuis, “Charisma en eenheid. David Pareus (1548-1622) en het Heidelberger irenisme,” in: A. Baars (red.), Charis. Theologische opstellen, aangeboden aan prof.dr. J.W. Maris bij zijn afscheid als hoogleraar aan de Theologische Universiteit te Apeldoorn (Heerenveen: Groen, 2008), 216–7. 40 Milton, British Delegation, 326n16. Henricus Heppe, ed., “Historia Synodi Nationalis Dordracenae sive Literae delegatorum Hassiacorum (…),” ZHTh.NF 17 (1853): 310: “… mansuetissime Remonstrantes tractent”. 41 Lee, Die Prädestinationslehre, 170. 42 Kaajan, De Pro-acta, 135. Dit gegeven is ontleend aan de Acta Helvetiorum (opgenomen in de Historia Synodi Nationalis Dordracenae) van Johann Jakob Breitinger, gedelegeerde uit Zürich. De nieuwe formulering luidde

23

ontbreekt deze verwijzing naar de Duitse Bijbel van Luther zelfs volledig. De Lutherbijbel stond niet in erg hoog aanzien bij veel Nederlandse theologen ter Synode; daarentegen heeft de vertaling van Piscator (zie par. 1.1.1 en 2.4.3) als een belangrijke bron voor de Statenvertalers gediend. De Paltse delegatie dacht echter zeker genuanceerder over de Lutherbijbel; het zou mij niet verbazen als één van hen (wellicht Paul Toussain?) de hand gehad heeft in deze opmerkelijke wijziging in de Acta. Uit de acta blijkt verder dat de Engelse afvaardiging een grote stem had; zij hadden recente ervaringen met de King James Bijbel uit 1611. Maar zou het ook niet logisch geweest zijn als Paul Toussain, die een jaar tevoren zijn eigen kanttekeningenbijbel op de Duitse markt had gebracht, zijn stem had laten weten? Wellicht heeft hij dat gedaan, maar het is ons niet overgeleverd. Overigens had Alting later een belangrijke rol in het vertaalproces van de Statenbijbel, daar hij namens het gewest Stad en Lande (Groningen) als revisor werd aangesteld.43 Paul had van de drie Duitse afgevaardigden wel de meest bescheiden rol, als we afgaan op het verhandelde in de acta.44 Het was met name Scultetus die zijn theologische kwaliteiten ten beste gaf. Daarnaast had de gerespecteerde Pareus op afstand nog invloed: zijn Irenicum werd meerdere malen geciteerd, en ook zijn oordeel over de Dordtse Canones werd uitgebreid besproken. Van Paul is bekend dat hij op 18 januari 1619 (sessie 63) samen met de Engelse afgevaardigde George Carleton reageerde op de dogmatische uiteenzetting van Gomarus over de uitverkiezing.45 2.1.4 Weer terug naar Heidelberg; ontwikkelingen van de Dertigjarige Oorlog Op de terugreis naar de Palts scheepten de Heidelbergers in met de Nassause en Wetteravische afgevaardigden.46 Twee maanden na hun terugkomst op 11 mei 1619 ontvingen de vanouds adellijke families Toussain de Beaumont en Couet du Vivier van keurvorst Frederik V, die tevens vicaris van het Heilige Roomse Rijk was, een eervol diploma.47 Twee maanden daarna echter werd Paul Toussain aan het hof geroepen om afscheid te nemen van de keurvorst, die koning van Bohemen werd, niet wetende dat hij nooit meer in Heidelberg zou thuiskomen. Ongeveer een jaar later viel Ambrogio Spinola vanuit het westen met zijn Spaanse legers de Palts binnen, waarbij hij na Kreuznach spoedig ook Alzey en Oppenheim bezette. Dit veroorzaakte “panicus terror Heidelbergae, et multorum fuga”. Ook de familie Toussain vluchtte, en wel naar Mosbach (ten oosten van Heidelberg).48 In 1621 vluchtte ze opnieuw, maar nu in noordelijke richting: Hanau. In datzelfde jaar werd Spinola overigens teruggeroepen om in de Nederlanden tegen prins Maurits te vechten, maar hij liet een garnizoen van 11.000 soldaten achter in de Palts. Hanau was, net als Frankenthal, een plaats waar veel calvinistische vluchtelingen zich hadden gegroepeerd (zo ook de familie van Pauls tweede vrouw Esther Briselance) en bovendien de plaats waar veel werken van Daniel Toussain gedrukt waren. Arnd vermeldt in zijn geschiedwerk dat er een Nederlandse en een Waalse vluchtelingengemeente was, die zich op invitatie van graaf Philipp Ludwig II, schoonzoon van Willem van Oranje, tegen het einde van de 16e eeuw vestigden in de door henzelf gebouwde ‘Neustadt’. Beide gemeenten waren klein: ze hadden elk 47 mansleden. Veel

nu (ad sessie 6, 19 nov.): de Nederlandse kerken “utanturque versione Belgica admodum vitiosa, ex quadam Germanica olim male expressa”. Sinnema, Moser, and Selderhuis, Acta, 16. 43 Vanaf 1627 tot zijn dood in 1644 was Alting hoogleraar theologie aan de Universiteit Groningen. Bruin, Statenbijbel en zijn voorgangers, 257. 44 “Bei der Synode allerdings stand er im Schatten von Scultetus und Alting.” Lee, Die Prädestinationslehre, 172. 45 Gomarus sprak hier over de termen ‘eligere’, ‘electio’ en ‘electi’, en toonde aan dat uit de Schrift niet bewezen kan worden dat zij die verkoren zullen worden, de volhardende gelovigen zijn. In het vervolggesprek namen George Carleton en Paul Toussain deel. “Habitaeque fuerunt super eadem quaestione amicae suzhth,seij et dissertationes.” Sinnema, Moser, and Selderhuis, Acta, 116n139 en 298. 46 T.w. Johann Heinrich Alsted, Johannes Bisterfeld sr. en Georg Fabricius. 47 Cuno, Paul Toussain, 36. Zie ook Cuno, Daniel Tossanus der Ältere, 34vv. Voor de adellijke herkomst van deze twee onderling verbonden families leze men het genealogische werk van Rudolph (2010). 48 Rudolph, Tossanus, 129.

24

calvinistische vluchtelingen hadden hun toevlucht in Frankfurt gezocht, maar kwamen daar in conflict met het lutherse stadsbestuur, waarna zij zich in Hanau vestigden.49 Keren we nu terug naar de plaats van Paul Toussain in dit alles. Op 6 september 1622 rukten de Beierse troepen onder leiding van graaf Tilly op en veroverden Heidelberg. Daarmee verloor Paul alle nog aanwezige huisraad en een groot deel van zijn bibliotheek.50 1622 zou voor hem de geschiedenis ingaan als het ‘annus doloris’.51 Vervolgens verloor ook Frederik V zijn titels en kreeg Maximiliaan I van Beieren de keurvorstelijke waardigheid. Paul zat nu zonder beroep. Hij kreeg van graaf Philipp Reinhard von Solms te Butzbach het verzoek om diens acht jaar jonge zoon te onderwijzen, wat Paul met frisse tegenzin gedaan moet hebben. Vijf weken daarna keerde hij echter weer terug naar Hanau. Sinds kort was daar door de inspanningen van Philipp Ludwig een ‘Hohe Landesschule’, die de graaf graag uit zou willen bouwen tot een universiteit. Dat laatste is nooit gelukt; wel werden er gerenommeerde theologen uitgenodigd om te komen doceren, onder wie naast Paul ook Johann Philip Pareus (zoon van David), die rector zou worden, Johann Daniel Wild en Petrus Lottichius waren.52 Paul ging aanvankelijk niet op de uitnodiging in vanwege de geringe verdienste die deze baan met zich mee zou brengen, maar na een beloofde verhoging van zijn bezoldiging ging hij akkoord.53 Na twee jaar kon de school niet meer voorzien in de stipendia, waardoor Lottichius vertrok, en ook Paul zijn ontslag kreeg. Overigens waren er in die periode nog maar weinig studenten over.54 In maart 1626 besloot de werkloze theoloog naar Frankfurt te verhuizen, op verzoek van burgemeester Johann Ulrich Neuhausen. In een brief aan zijn neef Jacques Couet schrijft hij dat hij zich in Hanau niet langer op zijn gemak voelde door de dreiging van de katholieke troepen en door het klimaat, dat een slechte invloed op zijn gezondheid had. Paul wilde liever in een keizerlijke stad verblijven: “Messieurs de Francfort m’ont reçeu pour manant, et je pense estre mieux asseuré en une ville Imperiale”.55 Dit was een opmerkelijke keuze, daar de lutherse stad bewezen had niet bepaald positief te staan tegenover calvinisten. In zijn autobiografie noteerde Paul het jaar daarop dan ook als het ‘annus fallax’. In april 1628 keerde hij toch weer terug naar Hanau, waar hij met zijn gezin orthodoxe bijeenkomsten kon bezoeken.56 Door al deze zorgvolle omstandigheden verzuchtte hij liever naar het hemelse vaderland te willen gaan. En het vluchten was nog niet afgelopen, want opnieuw keerde hij eind 1629 naar Frankfurt terug, aangezien de keizerlijke troepen nu ook Hanau omsingelden; dit duurde tot 12 maart 1630, waarna Paul direct terugkeerde, “post diuturnam absentiam”.57 Inmiddels rukte de protestantse Zweedse koning Gustaaf II Adolf met zijn troepen op vanuit Pommeren, om uiteindelijk Hanau, Frankfurt, Mainz, Oppenheim en andere steden in bezit te nemen.

49

Arnd, Zeitschrift für die Provinz Hanau, 1:147–9. Ook Gomarus week van Frankfurt korte tijd uit naar Hanau, tot hij met Paul op reis ging. Itterzon, Franciscus Gomarus, 18, 46. 50 Niet alleen zijn eigen bibliotheek, maar ook de Bibliotheca Palatina van de universiteit, en de bibliotheek van de keurvorst. De boeken werden naar het Vaticaan in Rome gebracht. 51 Rudolph, Tossanus, 133. 52 Ibid., 229n590. 53 Hartmann en Spiekermann vertalen “propter stipendii tenuitatem” opmerkelijk genoeg nogal expliciet met “Da sie mir aber nur die halbe Besoldung anboten” (curs. CB). Hartmann and Spiekermann, “Autobiographien,” 294. 54 Rudolph, Tossanus, 135. Opmerkelijk is het dat Carl Heiler (Hanause historiograaf) beweert dat Paul tijdens zijn colleges moeite had zich uit te drukken in het Duits – terwijl hij toch vanaf zijn eerste levensjaar in Duitsland opgegroeid was en vele werken in het Duits uitgaf (waaronder de Lutherbijbel in 1617). Dit betekent dat de ‘tafelgesprekken’ in het Latijn dan wel in het Frans plaatsvonden. 55 De brief dateert uit 6/16 april 1626. De volledige brief is geciteerd in: Cuno, Paul Toussain, 43–44. 56 “Malui enim isthic [in Hanau, CB] esse, ubi conciones orthodoxas cum familia audire (…) possem.” Geciteerd in: Rudolph, Tossanus, 137. 57 Ibid., 139.

25

2.1.5 Heidelberga restituta Op 4 januari 1632 ontving Paul een belangrijke brief van Frederik V, die toen in ballingschap was, maar door het oprukken van Gustaaf II de hoop had gekregen om terug te kunnen keren naar Heidelberg. Frederik had kort daarop daadwerkelijk afscheid genomen van zijn familie en was op reis gegaan. In februari ontmoette hij de Zweedse koning in Frankfurt, maar hij kon het niet met de koning eens worden over de restitutie van ‘zijn’ vroegere keurvorstendom.58 Ook ontmoette hij Paul Toussain in Hanau. Gustaaf II sneuvelde in de strijd om Lützen, en enkele dagen later, op 29 november 1632, overleed Frederik V te Mainz aan een ziekte.59 In de hierboven genoemde brief had Frederik Paul verzocht de “curam et instaurationem Ecclesiarum in inferiori Palatinatu” op zich te nemen.60 Het was echter de vraag hoe dit verzoek uitgewerkt moest worden na de dood van de voormalige keurvorst. Enkele maanden na diens dood ontving Paul echter een nieuwe brief, nu van Frederik V’s broer Lodewijk Filips. Daarin werd het verzoek van Frederik hernieuwd, en werd de familie Toussain verzocht zich naar Frankenthal te begeven. Dit kwam niet ongunstig uit, daar Hanau kampte met een overstroming. Heidelberg werd – met hulp vanuit verschillende delen van Europa – uit de puinhopen herbouwd, de kerkenraad van de gereformeerde gemeente werd opnieuw benoemd, maar de universiteit kon pas jaren later heropend worden.61 Paul maakte dat niet meer mee; hij overleed in de zomer van 1634 aan de gevolgen van een zwak gestel, na de laatste jaren geleden te hebben aan een calculus.62 Zijn plaatsvervanger, Pfanmüller, hield de lijkrede. Gezien de wending die de Dertigjarige Oorlog slechts enkele maanden na Pauls dood nam, kunnen we misschien geen beter commentaar geven dan Lamey, die concludeert dat hij “durch seinen wenigen Wochen vor der Schlacht bei Nördlingen erfolgten Tod der herben Erfahrung entgangen ist, seine Hoffnungen auf eine bessere Zukunft für seine geliebte Pfalz und auf einen dauernden Sieg seiner mit Eifer verfochtenen religiösen Überzeugung furchtbaren Schiffbruch leiden zu sehen.”63 De slag bij Nördlingen betekende een gevoelig verlies voor de Zweedse troepen van Gustaaf II; in juli 1635 werd Heidelberg opnieuw door keizerlijke (Habsburgse) troepen bezet. Ditmaal weken ze niet, tot aan de vrede van Westfalen in 1648. 2.2 Het ‘Bibelwerk’ in 1617 In zijn autobiografie schrijft Paul Toussain dat hij op 9 november 1616 zijn ‘Bijbelwerk’ voltooide, na vijf jaar zwetende arbeid.64 Boissard oordeelde enkele jaren later in zijn Bibliotheca dat hij zich 58

Ik meen dat Lamey niet geheel ten onrechte spreekt over Frederiks “unverbesserliche Selbstüberschätzung”. Ferdinand Lamey, “Die letzten Lebensjahre und das Todesjahr des Paulus Tossanus,” ZGORh.NF 4 (1889): 333. 59 Paul noteert 19 november in zijn autobiografie, wat erop wijst dat hij de Juliaanse kalender gebruikte. N.B. Dit verschil is van toepassing op meerdere data die aan deze autobiografie zijn ontleend. Een verantwoording per geval achtte ik niet nodig, aangezien het verschil van tien dagen in de door mij beschreven historische gebeurtenissen geen noemenswaardige problemen of inconsistenties oplevert. 60 Rudolph, Tossanus, 141. 61 Ibid., 143. Contra Cuno, Paul Toussain, 47, die beweert: “Auch die Hallen der hiesigen Hochschule hatten sich den Musensöhnen wieder geöffnet”. Het pas was op 1 november 1652 dat Karel I Lodewijk van de Palts de officiële heropening kon vieren. A.W.G. Jaakke, “Ver over de grenzen (2). De invloed van de Statenvertaling in het buitenland,” MAW 15, no. 1 (1996): 17. 62 In de literatuur is vaak een foutieve overlijdensdatum te vinden. Rudolph heeft echter correct geanalyseerd dat Paul Toussain overleden is in 1634, tussen 22 juni (de dag dat hij een brief naar de Nederlandse vluchtelingengemeente in Londen schreef voor financiële hulp ten behoeve van de wederopbouw van de Palts) en begin juli (toen de Heidelbergse collega Konrad Schoppius aan Pauls neef Daniel Toussain jr. schreef dat Paul was overleden). Rudolph, Tossanus, 145–6. Rudolph heeft zich met name gebaseerd op het werk van Lamey, die zich op zijn beurt weer gebaseerd heeft op Pauls autobiografie en de kerkenraadsnotulen van de Palts, en de foutieve datum wijt aan het onjuist interpreteren van de bekende gravure van De Zetter. Lamey, “Die letzten Lebensjahre.” 63 Lamey, “Die letzten Lebensjahre,” 336. 64 “Eodem anno 9. Novembr. absolvi Opus meum Biblicum, in quo quinquennium desudavi.” Geciteerd in: Rudolph, Tossanus, 127. En dus niet vijftien jaar; contra Cuno, Paul Toussain, 31.

26

verdienstelijk heeft gemaakt voor het nageslacht, en vooral voor de kerken en scholen in Duitsland.65 De vraag is, wat er met dat ‘opus Biblicum’ bedoeld wordt. Ten onrechte beschrijft Rudolph dit als “die Übersetzung und Kommentierung der Bibel”66; het laatste is waar, het eerste echter niet. Bij het becommentariëren van de tekst van de Bijbel gebruikte Paul de methode van de ‘marginalia’ ofwel kanttekeningen, zoals dat reeds eerder in de geschiedenis van de Reformatie te zien is.67 De Bijbeltekst zelf liet hij intact, waarbij hij gebruik maakte van de bestaande vertaling van Luther uit 1545. Net als zijn vader Daniel achtte hij de Luthervertaling hoog, hoewel hij zich bewust was van de fouten in deze vertaling.68 In het jaar 1617 verleende de Keurpalts aan Paul Toussain en de kerkenraad “ein gnädigstes Privilegium” om zijn Bijbelcommentaar, door de gereformeerde kerken van alle hoeken der aarde hogelijk gewaardeerd, te Heidelberg te laten drukken, in één uitgave gecombineerd met de Bijbeltekst van Luther.69 Bij deze eerste editie schrijft Paul zelf in zijn voorrede dat hij Luthers Bijbeltekst “gantz vnnd vngeändert gelassen” heeft naar de beste edities van Luther zelf.70 In twee gevallen is hij hiervan afgeweken: 1. Als Luther van het grondwoord is afgeweken, 2. Als Luther wel de bedoeling goed heeft, maar het woord zelf niet behouden heeft. Daarnaast heeft Paul enkele woorden en uitdrukkingen aangepast die wel in Sachsen en Meissen bekend waren, maar niet in “dies orts am Rheinstrom vnd anderstwo”.71 Zoals Reinitzer treffend samenvat, bestaan de kanttekeningen van Paul Toussain naast kleine (tekstuele72) verbeteringen vooral uit dogmatische toelichtingen met een calvinistisch karakter. Daarbij is het Avondmaal een gedachtenismaal, en zijn brood en wijn de tekenen en zegelen van Christus’ lichaam en bloed.73 Tevens was het voor Paul belangrijk dat de Schrift zichzelf uitlegt (Sacra Scriptura sui ipsius interpres); door middel van het vergelijken van teksten kon de lezer op het goede spoor gebracht worden. Toch blijven er moeilijke tekstgedeelten en woorden in de Bijbel, waarbij Paul als voorbeeld de boeken Ezechiël en 65

“… bene de posteritate, atq[e] inprimis de Ecclesiis & Scholis Germaniae mereri conatus est.” Boissard, Bibliotheca, 2:173. Hartmann en Spiekermann concluderen: Paul “verdankte seinen wissenschaftlichen Ruhm vor allem seinem Bibelkommentar, während die konfessionspolitische Bedeutung aus seiner Teilnahme an der Synode von Dordrecht erhellt”. Hartmann and Spiekermann, “Autobiographien,” 282. 66 Rudolph, Tossanus, 127. 67 Denk bijvoorbeeld aan de vele edities van de zeer succesvolle Geneefse Bijbel. Kanttekeningen werden vaak een keurmerk van de religieuze identiteit van de interpreet-annotator. In de Hollandse context is natuurlijk vooral de Statenbijbel om zijn kanttekeningen beroemd geworden. 68 “Wie sein Vater, so achtete auch er die Uebersetzung des grossen Reformators Luther hoch und wollte sie im kirchlichen Gebrauche beibehalten wissen, obgleich er den Fehlern derselben sich nicht verschloss.” Cuno, Paul Toussain, 31. 69 Uit de voorrede van de editie 1693, getiteld: “Beschaffenheit der Neuen Dolmetschung der Niderländischen Bibel: Sampt fernerm Verlauff dessen/ so bey Ubersetzung dieser hochteutschen Edition sich begeben.” Biblia, das ist: Die gantze Heilige Schrifft durch D. Martin Luther verteutscht; mit D. Pauli Tossani hiebevor ausgegangenen Glossen und Außlegungen (…) (Frankfurt: Zunner/Wust, 1693), [3]. 70 Heimo Reinitzer, Biblia deutsch. Luthers Bibelübersetzung und ihre Tradition. Ausstellung in der Zeughaushalle der Herzog August Bibliothek 7. Mai bis 13. November 1983, WBI 8:1 (Wolfenbüttel: Herzog August Bibliothek, 1983), 263. 71 Ibid., 264. 72 En tekstkritische: het Comma Johanneum (1 Joh. 5:7) en nog enkele andere (delen van) verzen werden door Paul toegevoegd. Traudel Himmighöfer, Die Neustadter Bibel von 1587/88, die erste reformierte Bibelausgabe Deutschlands, VVPfKG 12 (Speyer: Evangelischer Presseverlag Pfalz, 1986), 186n850. 73 “Neben den philologisch, interpretatorisch oder mundartlich begründeten Änderungen am Luthertext bestehen Toussains Korrekturen vor allem in der neuen Glossierung im Sinne reformierter Glaubenshaltungen. Das Abendmahl ist demnach Gedächtnisfeier, Brot und Wein sind heilige Wahrzeichen (Siegel) für Leib und Blut Christi.” Reinitzer, Biblia deutsch, 264. Deze uitleg is duidelijk antitrans- en anticonsubstantialistisch: brood en wijn veranderen niet werkelijk in Christus’ lichaam en bloed, en ook is Christus niet lichamelijk aanwezig. De formulering sluit heel nauw aan bij de Heidelbergse Catechismus, Zondag 25, antwoord 66: “[Sacrament] seind sichtbare heilige warzeichen vnd Sigill”. Catechismus oder Christliche Vnderricht/ wie der in Kirchen vnd Schulen der Churfürstlichen Pfaltz getrieben wirdt (Heidelberg: Mayer, 1563), 45.

27

Openbaring noemt. Maar, zegt hij dan, “dieweil auch dasjenige, das uns also schwer fürkömmt [sic!], und mit sonderlichen Geheimnissen verdeckt ist, nicht vergebens vom heiligen Geist also begriffen, und durch die Propheten und Apostel in ihren Schrifften uns hinterlassen worden, sondern dasz wir uns fleissig darin üben, und in dem Verstande der Göttlichen Geheimnissen je länger je mehr wachsen und zunehmen sollen.”74 Dat is de reden dat hij door middel van korte verklaringen tot onderricht en stichting van de lezers als exegeet behulpzaam heeft willen zijn. Immers, “keine Weissagung in der Schrifft geschicht aus eigener auslegung” (2 Petr. 1:20).75 Als we het resultaat van het ‘Bibelwerk’ bezien, kunnen we concluderen dat Paul inderdaad het advies van zijn vader Daniel gevolgd heeft inzake het gebruik van de Luthervertaling (zie par. 2.4.4).76 Anderzijds had zijn vader duidelijk zijn afkeer uitgesproken over ‘eindeloze’ en nodeloze twist veroorzakende kanttekeningen, en daarin stond hij in de lijn van de reformatoren, die de glossering van de Bijbel beperkt wilden houden – zie paragraaf 3.3.3. De vraag is of het dogmatische karakter van Pauls toch vrij uitgebreide kanttekeningen hierin niet de weg insloeg naar het tijdperk van de gereformeerde ‘Hochorthodoxie’, zoals Himmighöfer suggereert, dat onder andere gekenmerkt wordt door de Dordtse Synode en de Nederlandse Statenbijbel, die een specimen van orthodoxie en volledigheid is.77 In ieder geval ging Paul in zijn annotaties verder dan zijn voorganger Pareus met diens Neustadter Bijbel, hoewel er voor een groot deel van de paratekst een “unverkennbares Abhängigkeitsverhältnis” aangetoond kan worden.78 De Tossanusbijbel bevat alle voorreden van Luther, en ook de “Kurtze Inhalt” van Pareus.79 Het was echter niet nodig om ‘Lehren’ toe te voegen, want dan zou het werk te groot worden, en bovendien kon ieder voor zichzelf wel de toepassing maken, aldus Paul in zijn voorwoord van 1617.80 2.2.1 Latere edities van de Tossanusbijbel; de zaak-Falckeysen Dat Pauls arbeid geen overbodige zaak was, is evenwel gebleken uit het feit dat vele uitgaven van deze ‘Tossanusbijbel’ het licht hebben gezien. Tien uitgaven telde ik, voornamelijk aan de hand van de mij beschikbare gegevens op de website van Worldcat.81 Daarvan is de uitgave uit 1644 een ongewijzigde herdruk van de editio princeps uit 1617. Het hoeft geen verwondering te wekken dat de Bijbel pas in 1644 herdrukt werd, gezien de hierboven geschetste ontwikkelingen in de Dertigjarige

74

Geciteerd uit het voorwoord van de editie 1617, in: Cuno, Paul Toussain, 32. In het Grieks: pa/sa profhtei,a grafh/j ivdi,aj evpilu,sewj ouv gi,netai. 76 Zelf vermeldt hij in zijn voorwoord ook dat de Lutherbijbel in alle evangelische kerken en scholen in Duitsland gebruikt wordt. Biblia, das ist: Die gantze H. Schrifft durch D. Martin Luther verteutscht. In dieser newen Edition, in welcher D. Luthers version durchauss behalten worden, ist der Text (...) am rande kürtzlich und deutlich erklärt (Frankfurt: Tampach, 1617), [voorrede, 1]. 77 “Es ist, als hätte sich in den üppigen, überladenen Glossen des Tossanus das mit der Dordrechter Synode beginnende Zeitalter der reformierten Hochorthodoxie ankündigen wollen.” Himmighöfer, Neustadter Bibel, 190. 78 Ibid., 187. “Tossanus doch (…) nannte seine Vorlage mit keinem Wort, obwohl er doch sein Werk noch unter den Augen des inzwischen 68-jährigen Pareus edierte.” Terecht merkt Himmighöfer op dat de eventuele relatie met de Zürcher Bibel ook nog onderzocht zou kunnen worden: “Inwiefern auch Wechselwirkungen zwischen der Tossanus-Bibel und den Zürcher Bibeln bestehen, ist noch nicht im Einzelnen untersucht.” Traudel Himmighöfer, “Die Zürcher Bibel der Reformationszeit und ihre Spuren in der Pfalz,” in: Michael Landgraf (Hrsg.), Die Bibel und die Pfalz (VPfBV 2/VVPfKG 24; Heidelberg [etc.]: Verlag Regionalkultur, 2005), 54. 79 Jürgen Quack, Evangelische Bibelvorreden von der Reformation bis zur Aufklärung, QFRG 43 (Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus Mohn, 1975), 162. 80 “Keine Lehren hab ich beygefügt/ damit das werck nicht zu groß würde/ vnd dieweil einer/ der den text recht verstehet/ jhm leichtlich denselben nach seiner gelegenheit appliciren/ vnd Lehren darauß ziehen/ oder dieselbe in den predigten von den Kirchendienern anhören vnnd mercken kann.” Biblia 1617, [voorrede, 2–3]. 81 www.worldcat.org. Cuno noemt alleen de uitgaven 1617, 1668 en 1716, waarbij hij ten onrechte pas over deze laatste uitgave noemt dat ze uitgebreid is met de aantekeningen van Diodati en de Statenbijbel. Cuno, Paul Toussain, 34. Ook Rudolph neemt ten onrechte 1716 als laatste uitgave over. Rudolph, Tossanus, 147. Zie voor een volledig overzicht van de Tossanus-edities hoofdstuk 4.2. 75

28

Oorlog.82 Zodoende heeft Paul Toussain alleen de eerste uitgave zelf nog meegemaakt. In 1660 verschijnt er te Basel bij Theodorus Falckeysen een proefdruk van drie hoofdstukken uit Genesis, Hooglied en Kolossenzen. In een korte verantwoording bij de proefdruk staat dat deze drie hoofdstukken zijn uitgekozen om als proef te dienen, omdat ze rijkelijk van kanttekeningen zijn voorzien.83 Voor het eerst zijn nu ook de kanttekeningen van de Nederlandse Statenbijbel (1637) verwerkt, “so dann auch hie vnd da/ auß der Englischen vnd Frantzösischen Theologorum besten Annotationen vnd Dolmetschungen” vermeerderd. Wellicht kunnen we bij deze laatsten denken aan de Assembly’s Annotations (zie inleiding) en de verschillende edities van de Geneefse Bijbel. Vijf jaar later verscheen er in Basel een volledige Bijbel. Voor de zeven volgende edities tussen 1668 en 1729 geldt dat de meeste gedrukt zijn in Frankfurt en Marburg – zie het overzicht in hoofdstuk 4.2.84 Deze edities bevatten naast de reeds genoemde annotaties nu ook de verklaringen van de bekende Italiaans-Zwitserse theoloog Giovanni Diodati (1576-1649).85 Het is de vraag waarom de bijdrage van Diodati pas zo laat toegevoegd werd; reeds in 1607 kwam zijn Italiaanse Bijbelvertaling inclusief bescheiden kanttekeningen gereed, en in 1641 verscheen er een “seconda editione, migliorata ed accresciuta”. Himmighöfer vermeldt ten slotte dat de Tossanusbijbel zelfs tot ongeveer 1900 in menig huisgezin en pastorie te vinden was.86 Toen ik in de editie-1693 een voorrede tegenkwam met de titel “Beschaffenheit der Neuen Dolmetschung der Niderländischen Bibel”, stuitte ik op een interessante, maar onverkwikkelijke geschiedenis. Deze voorrede, die vermoedelijk van de hand van uitgever Falckeysen is en reeds in diens Tossanusbijbel van 1668 te vinden is,87 bespreekt niet alleen de totstandkoming van de Statenbijbel, maar ook een escalerende vete tussen twee uitgevers die uiteindelijk op een executie uitliep. Hieronder volgt een samenvatting van deze geschiedenis, ontleend aan de genoemde voorrede en aan een uitgebreid artikel van Paul Kölner in het BZGA. Voor het verloop van de editiegeschiedenis van de Tossanusbijbel vanaf 1660 is deze geschiedenis van cruciaal belang.88 De eerste editie van de Tossanusbijbel uit 1617 werd enkele jaren later “distrahirt” (geplagieerd?), en zonder privilege herdrukt.89 Ik vermoed dat dit gegeven, afkomstig van Falckeysen, verwijst naar de editie van 1644, gedrukt te Basel bij de erven van Ludwig König – een concurrent van Falckeysen. Uitgever Theodorus Falckeysen jr. (1631-1671) uit Basel, afkomstig uit een gegoed milieu dat grote achting genoot, werkte als jongeman tijdens een studiereis bij Elzevier in Amsterdam. Te Basel begon 82

“… wegen damahls in Teutschland brennender Feuerflammen/ da allerhand Unordnungen geregieret (…).” Biblia 1693, [“Beschaffenheit der Neuen Dolmetschung der Niderländischen Bibel”]. 83 “Daß diese 3. Capitel seind zur Prob außgelesen worden/ ist beschehen/ weil sie/ sonderlich die 2. Letstere für andern/ mit Außlegungen reichlich versehen.” Biblia, das ist: Die gantze H. Schrifft/ Durch D. Martin Luther verteutscht; mit H.D. Pauli Tossani hiebevor außgangenen Glossen und Außlegungen: Auff dißmal aber In dieser newen Edition/ fürnemblich auß der Niderländischen (...) ansehenlich vermehret (...) (Basel: Falckeysen, 1660), [5]. 84 De versie van 1693 is gedigitaliseerd door de Universität Rostock: http://purl.uni-rostock.de/rosdok/ ppn785191526. Ook de laatste versie van 1729 is gedigitaliseerd, door de Universitäts- und Landesbibliothek Sachsen-Anhalt. Deze versie bevat een zeer uitgebreide voorrede van Johann Jacob Ulrich (1683-1731), die zowel goede contacten in de Nederlanden, als ook in Heidelberg en andere plaatsen had. Ten onrechte noemt Iselin hierbij een uitgave van 1730. Jakob Christoph Iselin, Neu-vermehrtes Historisch- und Geographisches Allgemeines Lexicon (...), 3rd ed., vol. 6 (Basel: Wittib, 1744), 937. 85 Diodati en Paul Toussain moeten elkaar gekend hebben, daar ze beiden afgevaardigd waren naar de Dordtse Synode in 1618-1619. 86 “Fest steht, dass die Tossanus-Bibel (…) sogar noch um 1900 „in manchem reformirten Hause und Pastorate in Deutschland“ zu finden war.” Himmighöfer, “Zürcher Bibel,” 54. 87 Aldus de VD17: Das Verzeichnis der im deutschen Sprachraum erschienenen Drucke des 17. Jahrhunderts. www.vd17.de, geraadpleegd op 13 juli 2015. 88 Hier kwam ik pas in juli 2015 achter, waarna ik enkele gegevens moest herordenen. Het aanpassen van de casestudy door meer Tossanus-edities met elkaar te vergelijken, is mij door tijdsdruk niet meer gelukt. Ik vermoed dat mijn conclusies alsnog valide zijn, maar voor nader onderzoek zou een nauwkeurige bestudering van met name de edities 1665 en 1668 wenselijk zijn. 89 Biblia 1693, [“Beschaffenheit der Neuen Dolmetschung der Niderländischen Bibel”].

29

hij in 1658 met het opnieuw uitgeven van de Tossanusbijbel, in een uitgebreidere vorm, waarin de kanttekeningen van de Statenbijbel en van Diodati waren opgenomen. Hij had daarvoor een privilege voor dertig jaar ontvangen van keurvorst Karel I Lodewijk van de Palts.90 In 1660 verscheen de eerste drukproef van een aantal foliobladen, maar daarna ontstonden grote moeilijkheden. Zo was Ludwig König (1633-1685), een belangrijke concurrent bij wiens familiebedrijf reeds in 1644 te Basel de bovengenoemde (onvermeerderde) Tossanusbijbel herdrukt was, hem niet gunstig gezind. Deze beijverde zich steeds Falckeysen zwart te maken. Ook de theologen die als taak hadden de buitenlandse commentaren te bundelen en te vertalen, treuzelden met de levering van hun werk.91 Een grote drukproef mislukte bovendien, wat een financiële strop was. Tot overmaat van ramp bood Falckeysens zwager Caspar Mangoldt (1595-1671) weliswaar zijn hulp aan en werd vennoot, maar naderhand ging hij Falckeysen wantrouwen. Door enkele buitenlandse reizen om fondsen en privileges te werven, maakte Falckeysen zich verdacht bij het stadsbestuur van Basel; men hield hem, en zijn schijnbaar exorbitante geldbesteding, nauwlettend in de gaten. Door de slechte geruchten die over Falckeysen de ronde deden en die onder anderen door König aangewakkerd werden, werd het wantrouwen van de in Venetië verkerende Mangoldt gewekt. Hij vermaande Falckeysen in een brief d.d. 25 maart 1661 met de woorden: “Schwager, schwager, das sind ungetreue und unverantwortliche sachen”.92 Overigens was het vooral Mangoldts vrouw (de zus van Falckeysen) die verdachtmakingen uitte. Zij stelde zelfs voor dat Falckeysen in verzekerde bewaring genomen moest worden. Dit gebeurde ook, voor een periode van vijf dagen. Kort daarop werd hij opnieuw aangeklaagd en – onder verzet – gearresteerd. Zijn drukkerij en het ‘Bibelwerk’ in wording werden overgedragen aan Mangoldt.93 Dat is de reden waarom de ons bekende fragmentarische drukproef uit 1660 nog op naam staat van Falckeysen, maar de volledige officiële uitgave van 1665 op naam van Mangoldt (zie het editie-overzicht in paragraaf 4.2). Op beschuldiging van onder andere geldverspilling, verstoring van de openbare orde en belastingontduiking werd Falckeysen uiteindelijk verbannen naar de Nederlanden voor een periode van zes jaar. Op 2 november 1661 ondertekende hij de Urfehde (acte van schuldbelijdenis) en aan het eind van die maand vertrok hij uit Basel.94 Nederland zou hij echter niet aandoen: hij ging naar Heidelberg, en kwam daar in dienst van keurvorst Karel Lodewijk. Deze stond achter hem, en was beledigd dat het door hem verleende privilege voor het herdrukken van de Tossanusbijbel door de raad van Basel afgenomen was. Met diens steun waagde Falckeysen het een proces aan te spannen om zijn Bijbelprivilege terug te krijgen.95 Dat gelukte hem echter niet. Daarop probeerde hij Balthasar 90

Paul Kölner, “Der Falkeisensche Handel 1660-1671,” BZGA 23 (1925): 34. In de voorrede van 1668/1693 worden de volgende namen genoemd: Johann Schönauer, Bonaventura von Brunn, Petrus Werenfeltz en Theodor Wolleb. Daniel Schönauer (broer van Johann) wordt genoemd in verband met het vertalen van de Engelse commentaren. Men moest zich beperken omdat de ruimte niet toeliet dat alle beschikbare commentaren volledig werden opgenomen, maar wel werden de “in Niderland verfertigte Außlegung/ samt Hn. Diodati observationibus” in hun volledigheid opgenomen – overigens klopt dat voor Diodati’s aandeel niet! Ook Luthers eigen tekst (waarmee waarschijnlijk zijn glossen bij de Bijbeltekst bedoeld worden) werd, indien nodig en nuttig, toegevoegd, voor zover ze door de “scharffen Examine und darauff ertheilter beygedruckter Censur” van de Heidelbergse theologen heen kwam. Hiermee wordt de Copia bedoeld: een censuur, ondertekend door Friedrich Spanheim jr. (een achterneef van Paul Toussain) op 9 juni 1666. “Copia der Theologischen Facultät Heydelberg. Censur über das von Theodor Falckeysen im Druck begriffene Biblische Werck”. Deze censuur – beter gezegd: aanbeveling of attestatie van de Bijbeluitgave – was door Falckeysen zelf begeerd, en ook verkregen. (Mede ontleend aan de gegevens op www.vd17.de.) Tot slot worden de vele registers, concordanties en dergelijke genoemd, gemaakt op verzoek en kosten van Falckeysen. De auteurs van deze registers worden vanwege hun “angebohrne [nota bene!] Modestia” niet genoemd; wel wordt Christian Sixt als redacteur genoemd. Biblia 1693, [“Beschaffenheit der Neuen Dolmetschung der Niderländischen Bibel”]. 92 Kölner, “Falkeisensche Handel,” 43–6. 93 Ibid., 52. 94 Ibid., 59–60. 95 Kölner noteert drie vorderingen: “Relaxation der Urfehde ad effectum agendi, Anerkennung seines 91

30

Christoph Wust, op dat moment de belangrijkste boekdrukker van Basel, in te winnen voor het plan een (nieuwe) editie van de Tossanusbijbel uit te geven. Ditmaal had hij wel succes, waardoor er nu vanuit Frankfurt een editie werd voorbereid die concurreerde met Mangoldts editie die in 1665 verscheen. Helaas voor Falckeysen werd zijn onderneming op last van de keizer verboden; wel zou hij 2.000 exemplaren van Mangoldts editie mogen afnemen. Mangoldt zelf weigerde echter categorisch daarin mee te werken. Vervolgens, in 1666, publiceerde en distribueerde Falckeysen twee verdedigingsgeschriften, die hij al eerder had laten samenstellen: Deductio apologetica en Warhafftiger Bericht.96 Hij reisde zelfs naar Wenen om eigenhandig een exemplaar van zijn Deductio aan Leopold I, keizer van het Heilige Roomse Rijk, aan te bieden.97 Het resultaat hiervan was dat Mangoldt te Frankfurt werd ontboden door een keizerlijke commissie. Hem werd verzocht medewerking te verlenen, en het werd Falckeysen toegestaan zijn uitgave met Wust te voltooien. Deze uitgave verscheen vervolgens in 1668 te Frankfurt, met een oplage van 3.000 exemplaren, en werd in 1693 door Wust herdrukt, in samenwerking met uitgever Johann David Zunner.98 Opmerkelijk is het overigens dat Wust net als Falckeysen in grote problemen geraakte: hij was sinds 1680 nauw verbonden aan Zunner, en beiden staan bekend als “die letzten und zugleich größten Vertreter der alten, jetzt rasch zusammenbrechenden Frankfurter Buchhändlerherrlichkeit”. Maar Wust kwam later in de schuld bij Zunner en anderen, er ontstond een conflict waarbij hij tegen Zunner een smaadschrift publiceerde, Wust werd gearresteerd, waarna ten slotte de zaak in der minne werd geschikt.99 De editie-1668 van Falckeysen had in tegenstelling tot die van Mangoldt nu ook de verklaringen van Diodati opgenomen, en was voorzien van de tamelijk offensieve voorrede (“Beschaffenheit”) waarin de hele procesgang tussen Falckeysen en Mangoldt uit de doeken gedaan werd. Dit succes van Falckeysen had een dramatische keerzijde: met het inroepen van de hulp van de keizer voelde de raad van Basel zich zwaar beledigd en aangevallen. Men zag dit als “ein unzweifelhaftes crimen laesae majestatis vermög klaren rechtens”: hoogverraad, waar niets anders dan de doodstraf op zou moeten volgen. Bovendien had Falckeysen ook nog eens versterking gevraagd aan het Lotharingse hof, dat in onvrede met Basel leefde. Dat vuur werd nu weer aangewakkerd. Een bemiddelingspoging van de Lotharingse hertog Karel IV ten gunste van Falckeysen had geen succes. Vasthoudend als hij was, zocht Falckeysen nu hulp bij de Franse graaf Colbert in Ensisheim. Hij werd prompt benoemd tot officier in de ruiterij, en op 3 oktober 1671 keerde hij na tien jaar afwezigheid met veel vertoon, in gezelschap van een al even provocerende soldatenvriend, terug in Basel. Dit bleef natuurlijk niet ongemerkt, en al gauw werd de uitgever gearresteerd.100 Na vele ondervragingen, folteringen en het toezeggen van de meest gruwelijke Bibelprivilegs und Verfällung Mangoldts zu einer Strafe von 30 000 Reichstalern wegen Kreditschädigung”. Ibid., 65–6. 96 Deductio apologetica, das ist, Aussführliche, gründliche und unpartheyische Erzehlung, was Theodoro Falckeysen, Bürgern und Buchhändlern von Basel (…) von seinem mit in Gemeinschafft genommenen Schwager Caspar Mangoldten (…) vor unverantwortliche Hindernüssen und unchristliche Verfolgungen zugefügt (…), en: Warhafftiger Bericht, welcher massen Theodor Falckeysen von Basel anjetzo Bürger und Buchhändler zu Mannheim von seinen unbefugten Mißgönnern durch abscheuliche Verleumbdung, grausame Gefängnis und andere ganz unchristliche Verfolgungen an dem höchst nutzlichen Truck Heiliger Schrifft und Corporis Juris muthwillig gehindert, widerrechtlicht verfortheilt, ungehört verdampt, auch des Seinigen gewaltthätig beraubt worden. 97 Daarbij zij wel opgemerkt dat de keizer van het Heilige Roomse Rijk vanaf 1648 (de Vrede van Westfalen) fors minder invloed had: o.a. de onafhankelijkheid van de Zwitserse Confederatie was nu officieel bevestigd. 98 Kölner, “Falkeisensche Handel,” 70–73. Kölner noemt dat Wust de editie-1668 30 jaar later herdrukte (dus in 1698), maar een editie uit dat jaar heb ik niet gevonden. Het meest waarschijnlijk is dat de editie-1693 bedoeld wordt, waaraan inderdaad Wusts naam verbonden is, en waarin ook de historische voorrede (“Beschaffenheit”) is opgenomen die de zaak-Falckeysen uitvoerig beschrijft. 99 Alexander Dietz, Frankfurter Handelsgeschichte, vol. 3 (Frankfurt: Knauer, 1921), 151–5. Overigens noemt Dietz nog de naam van ene Friedrich Heusler, voor wie Wust de Tossanusbijbel zou hebben gedrukt. 100 Kölner, “Falkeisensche Handel,” 79–83.

31

vonnissen, werd uiteindelijk op 6 december 1671 het vonnis geveld: Falckeysen had meermalen hoogverraad begaan, en zou daarom met het zwaard “vom Leben zum Tode gerichtet werden”.101 Aldus geschiedde: in de vroege morgen van 7 december werd de doodstraf voltrokken. Uit dit alles kunnen we in ieder geval concluderen: de fragmentarische drukproef uit 1660 was van Falckeysen, die daarvoor het privilege had ontvangen. Door de genoemde omstandigheden was het echter Mangoldt die de editie-1665 uitgaf. Deze editie bevatte niet de kanttekeningen van Didoati. Falckeysen reageerde op deze concurrentiedruk door in 1668 toch nog een volledige eigen editie uit te geven, in samenwerking met Wust. Hierin is ook Diodati opgenomen. Het zou overigens interessant zijn om na te gaan in hoeverre Falckeysen en Mangoldt elk afzonderlijk gebruik hebben gemaakt van hetzelfde door de theologen beschikbaar gestelde kanttekeningenmateriaal, maar waarschijnlijk is dat wel hetzelfde.102 In 1693 verscheen een tweede druk van de editie-Falckeysen, en in 1729 verscheen een tweede of latere druk van de editie-Mangoldt.103 De edities uit Marburg van 1694 en 1703 zijn niet gebaseerd op de uitbreidingen door Falckeysen / Mangoldt. Zij bevatten namelijk noch de kanttekeningen van de Statenbijbel, noch die van Diodati.104 Bovendien presenteren deze edities zichzelf als respectievelijk de tweede en de derde druk. Mogelijk gaan deze dus terug op de allereerste uitgave uit 1617, en kenden de Marburgse uitgevers Johann Jodocus Kürßner en Ephraim Böncke (die met Kürßners weduwe trouwde en de uitgeverij overnam) de edities van Falckeysen en Mangoldt niet. Het lijkt mij echter waarschijnlijker dat zij bewust hebben willen kiezen voor de ‘eenvoudige’ uitgave van Paul Toussain zelf, of eenvoudigweg de middelen of het privilege niet hadden om tot een uitgebreide uitgave te komen. De editie uit Minden (1715-1716) bevat wel weer de teksten van de Statenbijbel en van Diodati (zie het overzicht in par. 4.2). De afwijkende bladspiegel van deze Mindense uitgave – met tekstverwijzingen tussen de regels en alle kanttekeningen onderaan – is overgenomen in de laatste Baseler uitgave. 2.3 Tossanus als polemicus én irenicus Naast het postuum uitgeven van de geschriften van zijn vader en het werk aan de Bijbeleditie heeft Paul Toussain qua schrijfwerk zeker niet stilgezeten. In 1615 verscheen zijn Syllabus over de Hebreeuwse taal van de Psalmen. Ook hield hij zich bezig met het samenstellen van Latijnse Bijbelindices (Frankfurt 1623105 en Hanau 1624), en aan het eind van zijn leven verzorgde hij een uitgave van het Enchiridion (uit de geschriften van Augustin Marlorat, Christoph Obenheim en Guilliaume Feuguerais).106 Een aparte categorie vormen echter zijn polemische pennenvruchten. In 1614 had Paul een polemisch geschrift tegen de rooms-katholieke kerk het licht doen zien (Gründtliche Antwort) waaruit duidelijk blijkt “warumb ein Christ sich nicht könne mit gutem gewissen zur Römischen Papistischen Kirchen begeben, noch es mit der selben halten”.107 Overigens zag Paul zichzelf niet als een polemicus; hij wilde slechts op een zakelijke manier ingaan op klaarblijkelijke misvattingen.108 Het is nuttig om kort in te gaan op een gedeelte uit het Gründtliche Antwort waaruit Pauls visie op Luther en de lutheranen blijkt (hetgeen hieronder breder uitgewerkt wordt). In hoofdstuk 12 stelt hij de retorische vraag of het lutherse geloof vóór Luthers confrontatie met de rooms-katholieke kerk al in de wereld aanwezig was. Allereerst beschrijft hij hier dat de vijanden van de ware christenen hun altijd allerlei (smaad)namen hebben gegeven. Zo ook de jezuïet 101

Ibid., 88–89. Aan de hand van enkele korte steekproeven (met gebruikmaking van de edities 1665 en 1668) kom ik tot deze voorzichtige conclusie. 103 Opmerkelijk is overigens dat de editie-1729 ook de Copia (censuur) bevat van de editie-Falckeysen. 104 Overigens bevatten deze edities ook niet de kanttekeningen van Paul Toussain, maar wel diens samenvattingen van de hoofdstukken (“Summarien aller Capituln”) en andere paratekstuele elementen. 105 Op basis van de Latijnse Bijbel van Tremellius, Junius en Beza. In 1687 door Johann Friedrich Clotz te Frankfurt heruitgegeven onder de titel Lexicon Concordantiale Biblicum. 106 Basel 1628; herdrukt in 1652. Cuno, Paul Toussain, 33. 107 Frankfurt: Rose, 1614. Ibid., 20. 108 “Tossanus, der sich nicht als Polemiker versteht, bemüht sich um systematische und sachliche Behandlung der strittigen Themen.” Hartmann and Spiekermann, “Autobiographien,” 287. 102

32

Jacob Hackh: hij gebruikt de namen ‘lutheraan’ en ‘calvinist’, terwijl het veel beter is om met Augustinus in te stemmen, die zei: “Het huis Israëls zegge: de Heere is mijn deel; het zaad Abrahams [zegge] te midden van alle volkeren: de Heere is het deel van mijn erfenis”.109 Vervolgens gebruikt Paul argumenten van Luther zelf om Hackh de mond te snoeren, en het recht van de Reformatie te bewijzen. Hij schaart zich dan helemaal achter Luther. Een belangrijke argumentatie is het bewijzen van de ouderdom van Luthers gedachtegoed: hij is geen nieuwlichter! Met Tertullianus stemt Paul van harte in: “Datgene is waar, wat als eerste er was; datgene is vals (namaak), wat daarna gekomen is”.110 Zelfs een uitspraak van paus Adrianus VI (1459-1523) over Luthers ketterijen bewijst Pauls gelijk: “Martin Luther, een man die de oude en reeds veroordeelde ketterijen nieuw leven inblaast”.111 Argumenten over de apostolische successie en dergelijke meer hebben pas kracht als de innerlijke navolging van de aloude leer en het aloude geloof plaatsheeft. Zo zien we hier bij Paul – en dat zullen we hieronder ook bij andere Heidelbergers zien – een ambivalente houding ten opzichte van Luther en de lutheranen. Naast polemieken met roomskatholieken (in bovengenoemd geschrift vooral met de jezuïet Jacob Hackh) was er namelijk sinds vele jaren ook een felle pennenstrijd gaande tussen volgelingen van Luther en Calvijn over een kernthema in de theologie: de predestinatieleer. Het bleek een scheidslijn op te leveren tussen de Württembergse en Heidelbergse theologen. Daniel Toussain had reeds meerdere geschriften aan dit thema en aanverwante thema’s gewijd, zoals zijn Disputatio theologica de illo loco D. Pauli I. Cor. 15. V. 22 sicut in Adam omnes moriuntur: ita et in Christo omnes vivificabuntur: et de hac quaestione: an Christus pro omnibus sit mortuus? (1589)112 In deze titel zien we al enkele punten van de gereformeerde leer: of iedereen in Christus levend gemaakt zal worden (zoals iedereen in Adam gestorven is), en of Christus voor iedereen gestorven is (de reikwijdte van de verlossing). Het was een antwoord aan Sibrandus Jacobi (afkomstig uit Friesland), in 1589. De vraagstelling lijkt sterk op die van de Heidelbergse Catechismus (1563), Zondag 7, vraag 20.113 Enkele jaren eerder was reeds David Pareus’ Summarische Erklärung der wahren Catholischen Lehr verschenen (eerste druk in 1593, verschillende herdrukken). In 1607 schreef Bartholomeus Pitiscus een Ausführlicher Bericht, was die Reformirte Kirchen in Deutschland gläuben oder nit gläuben. De lutherse theologen reageerden op deze twee geschriften in een gezamenlijk antwoord, samengesteld door Matthias Hafenreffer te Tübingen: Examen und Gegenbericht.114 Op dit felle polemische geschrift der Württembergse theologen schreef Paul Toussain een Recapitulatio desz Examinis der Würtembergischen Theologen (1614), waarin hij de bezwaren der lutherse theologen weerlegt inzake de gereformeerde ‘dwalingen’: de verloochening van Gods 109

“Dicat Domus Israel, Pars mea Dominus: dicat semen Abrahae in omnibus gentibus, Dominus pars haereditatis meae” (een verwijzing naar Ps. 16:5). Het citaat is afkomstig uit Contra litteras Petiliani Donatistae Cortensis, Episcopi, II,39. Paulus Tossanus, Gründtliche Antwort Auff die vermeynte Rettung Jacob Hackhen (...) (Frankfurt: Rose, 1614), 245. 110 “Id verum, quodcunque primum: id adulterum, quodcunque posterius.” Het citaat is afkomstig uit Adversus Praxean, 2,2. Ibid., 248. 111 “Martinum Lutherum, hominem veterum & iam damnatarum haeresum suscitatorem.” Ibid., 249. Het citaat is te vinden in de Epistola Hadriani VI. ad electores et principes imperii, d.d. 25 november 1522. Josse le Plat, Monumentorum ad historiam Concilii Tridentini potissimum illustrandam spectantium amplissima collectio, vol. 2 (Leuven: Typographia Academica, 1782), 140. 112 Daarnaast kunnen nog genoemd worden Daniels Drey Christliche Predigten (1591) en Desz Schwindelgeists eigentliche gemerckzeichen. In dem unruhigen Mann/ Samuel Huber (1592). Hij werd in deze polemiek bijgestaan door verschillende geschriften van zijn collega Jacob Kimedoncius (1554-1596). Lee, Die Prädestinationslehre, 40. 113 In de Duitse uitgave van 1563: “Werden denn alle menschen widerum[b] durch Christum selig/ wie sie durch Adam sind verloren worden?” Catechismus oder Christliche Vnderricht, 22. 114 Examen und Gegenbericht/ Uber das jüngsten zu Heidelberg getruckt Calvinische Büchlin/ nachfolgenden Tituls: Außführlicher Bericht/ Was die Reformirte Kirchen in Teutschland/ gleuben oder nicht gleuben: Item/ was sie für Ceremonien gebrauchen oder nicht gebrauchen. Darinn zugleich auch das letztere Büchlin, D. Davidis Parei, Summarische Erklärung intituliert (…) Dem Guthertzigen Leser zur Notwendigen Information vnd vnterricht angestellet Durch die Würtembergische Theologen (Tübingen, 1608; derde editie: 1611).

33

almacht in het leerstuk over Christus, en over het Heilig Avondmaal; dat zij in hun leer over de voorzienigheid God tot een veroorzaker der zonde maken; dat zij ten slotte God tot een tiran maken in het leerstuk over de predestinatie. Ondanks het grondig weerleggen van deze zware aantijgingen toont Paul zich in dit geschrift ook zeer bereidwillig om de vrede te zoeken. Blijkens de titel wordt ten slotte een middel voorgesteld “wie man desz lang gewündschten vnd hochnötigen Friedens, vnd Brüderlicher Einigkeit zwischen den Evangelischen einen guten Anfang machen köndte”.115 Deze repliek lijkt echter tevergeefs. Het antwoord van Christoph Binder, abt te Maulbronn, luidt namelijk: Gründtliche Antwort: Auff die vnnötige Recapitulation Pauli Tossani (1615). Het antwoord van Paul was “vermessentlich” (aanmatigend); zijn leerstellingen zijn een “Irrthumb vnd Grewel”. Spoedig volgde van Pauls kant opnieuw een respons: Abfertigung der vermeynten Gründtlichen Antwort D. Christophori Binderi (1615). Ondanks de irenische insteek die bleek uit de Recapitulatio, was Paul zelf ook niet vrije van scherpe taal: hij heeft het onder andere over de “faule Sach” van Binder en consorten. De verwijzing naar Ps. 64:9 op de titelpagina zegt ook genoeg.116 Zoals Paul het zelf zegt, zijn zijn pogingen om de vrede te zoeken en aan te bieden verijdeld door de halsstarrigheid van Binder cum suis. “Dann ich sehe, dasz jr anstatt Frieden Streitt suchet: anstatt Freundtschafft Feindschafft: in dem jr mich alsbald gantz Vngestümmer vnd Feindseliger Weisz anfahret, vnnd fast durch vnnd durch in ewerm gantzen Buch vnzehliche grobe vnd vnleidliche injurien vnd Schmähungen ohn alle Vrsach, grund oder Schein wider mich auszstosset.”117 Ter verdediging van de leer der voorzienigheid en die der predestinatie voert Paul het bekende geschrift van Luther zelf aan dat door veel gereformeerden gebruikt is: De servo arbitrio. Opnieuw reageerde Binder, met een Gegenbericht auf die vermeinte Abfertigung D. Pauli Tossani (1617). Een reactie op dit zeer volumineuze werk is mij niet bekend. Naast de controverse met Binder schreef Paul tegen de Dresdener predikant Matthias Hoë von Hoënegg (1580-1645).118 In 1615 reageerde deze op Pauls Recapitulatio uit 1614 met het geschrift Gründtliche Ableinung zweyer Calvinischer Vnwarheiten. Hoë achtte zichzelf door de Recapitulatio bezoedeld en openbaar in diskrediet gebracht. In scherpe bewoordingen waarschuwt hij Paul om zich niet dezelfde problemen op de hals te halen als zijn vader Daniel had gedaan.119 De strijd krijgt nu ook een politiek karakter, daar Paul in zijn antwoord hierop verwijst naar de acta van de gesprekken die in 1613 in het keurvorstelijk slot te Dresden gehouden waren tussen Hoë en Britse gezanten, en Hoë’s onwaarachtigheid onderstreept.120 Men bedenke dat het de aanlooptijd naar de Dertigjarige Oorlog was, waarbij bondgenootschappen gesloten werden en godsdienstige posities ingenomen werden. Na het antwoord van Paul volgde nog in datzelfde jaar 1615 een tegenbericht van Hoë:

115

Cuno, Paul Toussain, 24. “Jr eigen Zungen wird sie fellen/ Das jr spotten wird wer sie sihet.” (door mijzelf toegevoegd; Luther 1545) 117 Geciteerd in: Cuno, Paul Toussain, 26. 118 e Hoë keerde zich reeds vanaf zijn 19 levensjaar in zijn messcherpe polemische geschriften tegen de katholieken, maar nog sterker tegen de calvinisten. In verband met zijn politieke houding geldt hij in de literatuur over het algemeen als een omstreden persoon. Zijn invloed op keurvorst Johann Georg I van Saksen en zijn stellingname tegen de ‘Winterkoning’ van Bohemen (Frederik V van de Palts) zijn daar mede debet aan. In 1608 (in de aanloop naar de Dertigjarige Oorlog, 1618-1648) was er een Protestantse Unie gesloten tussen de calvinistische Palts en Noord-Duitse lutheranen. Saksen weigerde echter te participeren in deze bond. Sommer schrijft over Hoë: “Von allen lutherischen Hofpredigern in Dresden ist Matthias Hoe von Hoenegg die umstrittenste Gestalt. Das gilt sowohl für seine Zeitgenossen wie für die Historiographie über den Dreißigjährigen Krieg im 19. und 20. Jahrhundert, wobei diesem Mann am Dresdner Hof ein entscheidender Anteil an der irritationsreichen und schwer durchschaubaren kaiserfreundlichen kursächsischen Politik zuerkannt wurde.” Wolfgang Sommer, Die lutherischen Hofprediger in Dresden. Grundzüge ihrer Geschichte und Verkündigung im Kurfürstentum Sachsen (Stuttgart: Steiner, 2006), 137. 119 Hoë verwijst naar het feit dat Daniel in 1592 de Saksische visitatieartikelen niet had gerespecteerd. Cuno, Daniel Tossanus der Ältere, I:329. 120 Paulus Tossanus, Acta desz Gesprächs, zwischen Königl. Würden zo grosz Britannien Herrn Gesandten, vnd D. Matthiam Hoë Churfürstl. Sächs. Oberhoffpredigern (…) (Frankfurt: Rose, 1615). 116

34

Anderweit vnvermeidentliche gründliche Ableinung, waarop geen antwoord van Paul bekend is.121 Het valt op dat alle geschriften in het Duits verschenen, waardoor de polemiek ook door het volk te volgen was. 2.4 Continuering van de polemiek Naast loftuitingen ontving Paul na het verschijnen van zijn Bijbelcommentaar in 1617 ook scherpe kritiek van de zijde der lutheranen. Cuno noemt als oppositievoerders Balthasar Mentzer en Johannes Winckelmann van de universiteit te Giessen, en Balthasar Walther uit Jena.122 Het is niet verwonderlijk dat de kritiek van deze theologen zich richtte op de gereformeerde (lees: calvinistische) inhoud der annotaties. Winckelmann bekritiseerde in zijn Necessaria responsio het weglaten van Luthers inleidingen en het feit dat Paul Luthers vertaling had aangetast.123 Daarnaast somde hij 25 gevallen op waarin Paul de gereformeerde opvatting over doop, avondmaal en christologie had ingevoegd. Hierop antwoordde deze met zijn Apologia pro suis notis biblicis.124 Hij geeft toe dat een vergissing snel gemaakt kan zijn bij het vervaardigen van zo’n groot werk als de vertaling (en verklaring) van de Bijbel. Bovendien was Luther zelf ook niet zomaar tevreden: hij bleef tijdens zijn leven steeds werken aan de verbetering van zijn vertaling. In 1620 verscheen er een uitgebreide Giessense disputatie van Winckelmann tegen de Errores Calvinianorum.125 Hierin reageert Winckelmann in 101 punten nogmaals op de kernthema’s in de discussie, die ook in de Tossanusbijbel centraal staan: doop, avondmaal, christologie en predestinatie. Een laatste reactie van Paul is niet bekend.126 Toen in de jaren ’60 van de 17e eeuw Anhalt-Zerbst opnieuw tot het lutheranisme overging – cuius regio, eius religio – wilde men ook weer kunnen beschikken over de “rechten unverfelschten Originalia” van de Lutherbijbel. Er werden echter nog maar weinig ‘onvervalste’ Lutherbijbels gevonden; als verklaring hiervoor werd aangedragen dat in plaats van de Bijbel van Luther nu versies van Piscator, Tossanus, Pareus en anderen in de scholen van Anhalt gebruikt werden. Die versies waren met zulke calvinistische glossen doorspekt, “daß man damit die lehre Lutheri außzutilgen und hingegen Neuerungen einzuführen und zu erhalten suchet”.127 Heel vreemd is het daarom dat De Feller oordeelde dat de annotaties van Paul Toussain “sont dans le sens des principes du luthéranisme”.128 121

Cuno, Paul Toussain, 31. Ibid., 33. 123 Necessaria responsio ad virulentum scriptum P. Tossani sub titulo Apologiae pro notis biblicis editum (Giessen, 1618). 124 Apologia pro suis notis biblicis adversus frivolas et ineptas criminationes Joh. Winckelmanni (Heidelberg, 1618 en Hanau, 1624). 125 In de literatuur wordt soms de titel gebrekkig of onjuist geciteerd. De volledige titel van de disputatie, die verscheen als nr. 17 in deel 7 van de Giessense Disputationum theologicarum de praecipuis coelestis doctrinae capitibus (…) in Academiâ Gissensi publicé habitarum, is: Disputatio contra errores Calviniorum, de baptismo, coena Domini, persona Christi, & electione, quos Paulus Tossanus, Theol. Heidelbergensis Germanicae S.S. Bibliorum versioni D. Lutheri, a se nuper editae, in margine ad seducendum simplicem lectorem assuit, & multa Scripturae dicta depravavit (Giessen: Hampel, 1620), 417-450. 126 Herman J. Selderhuis, “Wem gehört die Reformation? Das Reformationsjubiläum 1617 im Streit zwischen Lutheranern und Reformierten,” in: Herman J. Selderhuis, Martin Leiner und Volker Leppin (Hrsg.), Calvinismus in den Auseinandersetzungen des frühen konfessionellen Zeitalters (RHT 23; Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2013), 77. Naar de mening van Cuno “zog sich unser den Frieden liebender Theologe zurück”. Cuno, Paul Toussain, 33. Strieder vermeldt een verkeerde chronologische volgorde van de polemiek, want hij verwisselt de disputatie uit 1620 met de Necessaria responsio uit 1618. Wilhelm Strieder, Grundlage zu einer Hessischen Gelehrten- und Schriftsteller-Geschichte seit der Reformation bis auf gegenwärtige Zeiten. Von der Reformation bis 1806, Hrsg. Karl Wilhelm Justi, vol. 17 (Marburg: Bayrhoffer, 1819), 126. 127 Uit een Anhalts geschrift uit 1666 geciteerd in: Rudolph, Tossanus, 147. 128 François-Xavier de Feller, “Toussain (Paul),” ed. M. Pérennès, Biographie universelle, ou Dictionnaire historique des hommes qui se sont fait un nom par leur génie, leurs talents, leurs vertus, leurs erreurs ou leurs crimes (Paris: Gauthier, 1834), 175. 122

35

2.4.1 Achtergrond van de Bijbelpolemiek Het initiatief van Paul Toussain was weliswaar een opus magnum, maar geen unicum. Nog tijdens het leven van Luther, toen deze nog volop aan zijn vertaalwerk bezig was, verschenen allerlei (gecombineerde) Bijbeluitgaven om de grote vraag onder het protestantse volk te kunnen bevredigen. Voor een goed verstaan van de omstandigheden rond het verschijnen van de Tossanusbijbel in 1617 en de daarmee gepaard gaande polemiek tussen lutheranen en gereformeerden, moeten we een stap terug in de tijd nemen. In die polemiek was de hamvraag voortdurend: ‘Wem gehört die Reformation?’ Net als de grote kerkvader Augustinus voor zowel de rooms-katholieke als de protestantse kerk totus noster was, zo was ook Luther voor zowel de lutheranen zelf als de gereformeerden totus noster. Deze toeeigeningskwestie was reeds halverwege de 16e eeuw een punt van discussie. “In jenem polemischen Zeitalter standen sich Lutheraner und Reformirte immer drohend einander gegenüber, und befehdeten einander unaufhörlich. Auch die Lutherische Bibel gab dazu Veranlassung.”129 Deze strijd om de Lutherbijbel speelde zich af in twee fasen: 1. Onder de lutheranen zelf om de zuiverheid van de tekst. In Wittenberg verweerde men zich tegen uitgaven die niet uit Wittenberg zelf kwamen. 2. Tussen lutheranen en ‘calvinisten’, vooral betrekking hebbend op Luthers voorwoorden (of het ontbreken daarvan). Eerst werden in de gebieden die recent tot het calvinisme over waren gegaan nog ongewijzigde Lutherbijbels gedrukt, maar allengs veranderde men Luthers voorreden en glossen voorzichtig, en voegde men eigen interpretaties toe; dit leidde tot een felle strijd. Tot slot werden de Duitse gereformeerden genoopt een eigen bijbelvertaling te maken.130 Van de kant van de lutheranen werd wantrouwend gekeken naar diegenen die het waagden de Lutherbijbel te ‘verminken’ door Luthers eigen aantekeningen, voorwoorden en ‘Summarien’ weg te laten of te vervangen door eigen interpretaties; zulke lieden kregen de benaming cryptocalvinisten: ‘verborgen’ calvinisten die voorwendden in de lijn van Luther te staan. De Zürichse theologen hadden de Lutherbijbel verschillende keren aangepast en het Zwitserse dialect toegepast.131 De gereformeerden in Duitsland hielden zich liever bij de oorspronkelijke Lutherbijbel, maar dan wel voorzien van aantekeningen van eigen signatuur, en zonder Luthers eigen glossen en voorredes. Naast de Neustadter Bijbel van Pareus, die hieronder in den brede besproken zal worden, verscheen er in 1595 te Herborn een Lutherbijbel die er voor lutheranen herkenbaar uitzag; toch bevatte deze ook de Lobwasserse psalmen132 en de Heidelbergse Catechismus. De Wittenbergse theologen gaven daarop in 1598 een Treuherzige, nothwendige und ernste Warnung an alle evangelische Kirchen uit, om deze Bijbeluitgave toch vooral niet aan te schaffen. 2.4.2 De Neustadter Bijbel Dertig jaar voordat de Tossanusbijbel het licht zag, was het verschijnen van de Neustadter Bijbel, in 1587-1588, opnieuw aanleiding tot hevige interconfessionele discussies.133 Deze Bijbeluitgave, die volgens Himmighöfer gezien kan worden als de eerste gereformeerde Bijbeluitgave van Duitsland,134 was het werk van David Pareus (Duits: Wängler, 1548-1622, latere collega van Paul Toussain), die delen uit verschillende vertalingen (de Lutherbijbel, een Frankfurter Bijbel en een Bijbeluitgave uit 129

Heinrich August Schott, Geschichte der teutschen Bibelübersetzung D. Martin Luthers: und der fortdauernde Werth derselben aus den Quellen ausführlich dargestellt und wieder alte und neue Gegner vertheidiget (Leipzig: Köhler, 1835), 160. 130 Quack, Evangelische Bibelvorreden, 135–150. 131 Zürcher Bijbel (Froschauer-uitgave, 1531). 132 e Psalmberijming van Ambrosius Lobwasser (1515-1585), geënt op het Geneefse Psalter (1 editie 1539). 133 Selderhuis, “Wem gehört die Reformation?” N.B. Het gaat hier om een Duitse vertaling van een artikelenserie die Selderhuis in 2012 schreef in ProtNed, getiteld ‘Het Reformatiejubileum van 1617 in de strijd tussen Lutheranen en Gereformeerden’ (nrs. 6/7 (juni/juli), 8/9 (augustus/september) en 10 (oktober). 134 In 1561 werd de Keurpalts gereformeerd, onder de bezielende leiding van Frederik III. Hij luidde de ‘Tweede Reformatie’ in. In 1568 en 1579 verschenen er ook Lutherbijbels in de Palts waarin Luthers voorwoorden ontbraken, maar door de annotaties van Pareus in de versie van 1587-1588 kan deze laatste inderdaad als eerste gereformeerde versie beschouwd worden. Himmighöfer, Neustadter Bibel, 1–12.

36

Genève) combineerde en voorzag van aantekeningen.135 Elk Bijbelboek bevatte tevens een samenvatting en een overzicht van de ‘Doktrina’ in dat boek. Deze ‘Lehren’ van Pareus waren vanwege hun duidelijk gereformeerde karakter “ein wesentlicher Schritt zur Orthodoxie”.136 De reacties van de lutherse theologen op deze Bijbel waren heftig. Vooral Jacob Andreä deed zich gelden, met zijn Christlichen trewhertzigen Erinnerung und Warnung für der zur Newstadt an der Hardt nachgedruckten verfälschten Bibel (Tübingen, 1588). Hij noemde de aan Luthers tekst toegevoegde annotaties een godslasterlijk calvinistisch gedachtegoed, waar de doodstraf op gegeven moest worden.137 Andreä analyseerde 16 dwalingen in de Bijbel van Neustadt. Inderdaad was de inhoud duidelijk calvinistisch, toegespitst op de christologie, de avondmaalsleer en de predestinatieleer.138 Pareus reageerde op Andreä met zijn geschrift Rettung der zur Newstatt an der Hardt (…) gedruckten Teutschen Bibel (Neustadt, 1589), waarin hij maar liefst 45 ‘Irrthumben’ van Andreä beschreef. Ondanks dat vond Pareus het blijkens zijn voorrede in de Rettung niet verstandig dat het volk met theologische discussies belast werd (wat wel de vraag opwerpt waarom hij de polemiek dan niet in het Latijn schreef). Een ander ethisch argument dat Pareus opwierp, was het probleem van de heftige controverse tussen calvinisten en lutheranen, waarbij eerstgenoemden voor godslasteraars en duivels werden uitgemaakt. Dat blokkeerde een serieuze gedachtewisseling.139 Dat Pareus zelf ook niet vrij was van gescheld, blijkt uit het feit dat hij Andreä toeschreef dat deze “nicht anders als ein Spanischer Inquisitor unnd Antichristischer Brandtmeister [die Neustadter Bibel] zum fewer verdammet hat”.140 Het zou volgens Pareus beter zijn te zwijgen, maar hij kon er niet onderuit om te reageren op de valse beschuldigingen van de wederpartij.141 Waarom verabsoluteerden de lutheranen Luthers Bijbelvertaling? Gods Woord is niet louter in het bezit van Luther geweest. Het is daarom geen zonde om Luthers toevoegingen bij de Bijbeltekst weg te laten.142 Pareus schatte Luthers vertaling evenwel zo hoog, dat hij deze wel wilde gebruiken.143 Aan het eind van de Rettung beveelt Pareus de kerkelijke vrede aan. De discussie was nog niet voorbij: een jaar later verscheen er opnieuw een reactie van lutherse zijde. Ditmaal was de auteur Johann Georg Sigwart uit Tübingen, collega van Andreä. Hij schreef een Antwort auff die nichtige und kraftlose Rettung Parei (…) (Tübingen, 1590). Volgens het oordeel van 135

Pareus zegt zelf in zijn voorwoord dat hij geen lettergreep en zelfs geen punt “in D. Luthers Teutschen Dollmetschung verendert/ oder anders getruckt habe/ dann wie sie weilandt vnd entlich Anno 45. [= 1545] von ihme selbsten vbersehen/ vnd zu Wittenberg in Truck gegeben worden ist”. Geciteerd in: Ibid., 40. Uit de (para)tekst blijkt dat hij zich daarnaast heeft gebaseerd op een Frankfurter uitgave van de Lutherbijbel tussen 1564-1567, en daarnaast op een Latijnse Geneefse Bijbel uit 1583. De Latijnse Bijbeluitgaven van Junius en zijn leermeester Tremellius vormden een belangrijke bron. 136 Selderhuis, “Wem gehört die Reformation?,” 67. 137 Schott citeert de volgende woorden: “einen hochsträflichen Falsch und (…) ein recht teuflisches Erzbubenstükk” – onvergeeflijk, duivels en schurkachtig dus. Schott, Geschichte der teutschen Bibelübersetzung, 161. 138 Himmighöfer, Neustadter Bibel, 99–124. Van de 16 dwalingen betroffen acht de predestinatieleer, vijf de christologie en drie de doop. 139 Selderhuis, “Wem gehört die Reformation?,” 68. 140 Pareus, Rettung, 4, geciteerd in: Ibid. 141 In veel van de beschreven polemieken tussen calvinisten en lutheranen wordt dit argument aangevoerd, dat mijns inziens een drogreden is, zeker gezien de vaak nog extensievere reacties. 142 “… weil die Bibel (…) Gottes vnd keines Menschen Wort sein/ mögen sie auch nicht/ ohne Gotteslesterung/ nach einiges Menschen Namen genennet werden/ ohne allein/ so fern sie von disem oder jenem Menschen auß einer Sprach in die ander gebracht worden sein.” David Pareus, Rettung der zur Newstadt an der Hardt (…) getruckten Teutschen Bibel (...) Jetzt auffs new auf begeren viler frommen Christen widerumb mit fleiß übersehen (Amberg: Forster, 1592), 12. Dit is een herziene editie van 1589. 143 “Keine eigene Dollmetschung hat man machen wöllen/ nicht daß man dessen vnbefugt/ sondern weil man es noch zur zeit nit rahtsam geachtet/ auch dessen von der Christlichen Obrigkeit vnd Kirchen keinen befehl gehabt. D. Luthers Version hat man behalten (…) zum theil/ dieweil sie bekandt/ vnnd in allen Reformierten Teutschen Kirchen breuchlich/ zum theil damit vnsere mißgünstige desto weniger zu klagen hetten.” Ibid., 24– 25.

37

Pareus was dit geschrift niets anders dan het nabauwen van Andreä, die op zijn sterfbed Sigwart gedicteerd zou hebben.144 Dit vermoeden is te vinden in Pareus’ Sieg der Newstädtischen Teutschen Bibel (…) (Neustadt, 1591).145 Pareus zelf doet in dit geschrift dan ook niet veel meer dan zijn eerdere argumenten herhalen.146 Hij begint de Sieg met een 58-regelige satire. Na deze pennenvrucht stopte de polemiek, of beter gezegd, ging men een interbellum in. Naast de scherpe kritiek van lutherse zijde was er onder de gereformeerden veel waardering voor de Neustadter Bijbel. Dit blijkt ten eerste uit de geldelijke geschenken die Pareus ontving voor zijn werk, van paltsgraaf Johann Casimir en van keurvorst Frederik IV. Daarnaast is de Neustadter Bijbel veel verkocht onder het volk, en heeft hij vele herdrukken gekend. Himmighöfer noemt vijf herdrukken uit Neustadt (1590-1607)147, en verder nog een herdruk uit Heidelberg (1605) en Hanau (1613). Ten derde beïnvloedde deze Bijbel in ieder geval vijf Bijbeldrukken tussen 1588-1615.148 Tot slot is de Bijbel van Paul Toussain zeker ook als een opvolger van zijn collega Pareus te beschouwen: Paul ging verder met het werk van Pareus, en breidde de gereformeerde annotaties uit.149 Alleen de vertaling van Piscator sloeg duidelijk een andere richting in. 2.4.3 De gereformeerde Bijbelvertaling van Piscator Met de komst van de Piscatorbijbel kregen de gereformeerden eindelijk een eigen Bijbelvertaling, waarbij zowel de Bijbeltekst als alle parateksten van de hand van Johannes Piscator waren. Piscator (Duits: Fischer, 1546-1625) had onder Andreä in Tübingen gestudeerd maar werd later gereformeerd. Hij werkte aan het Heidelbergse gymnasium, en werd in 1578 conrector in Siegen. Daarna gaf hij les aan het Casimirianum (Neustadt) en ten slotte aan de hogeschool in Herborn, waar hij lesgaf aan Pauls jongere broer Christoph (geb. 1579). Piscator vatte al in 1579 het plan op de Bijbel te vertalen (dus reeds voor het verschijnen van de met gereformeerde glossen verrijkte Neustadter Bijbel uit 1587). Vanaf 1589 gaf hij te Herborn een Latijns Bijbelcommentaar uit. In 1595 verzocht Graaf Jan VI van Nassau hem een Lutherbijbel met verklaringen en ‘Lehren’ te vervaardigen. Een proefexemplaar werd verstuurd naar theologen als Pareus, Daniel Tossanus, Scultetus en Salmuth. Ook Amandus Polanus von Polansdorf en Grynaeus uit Basel hadden een proef onder ogen gekregen; zij gaven als reactie daarop aan dat het beter zou zijn om ook een nieuwe vertaling van de Bijbeltekst te maken, ex fontibus. Met de lotgevallen van de Neustadter Bijbel in het achterhoofd dacht men dat bij een nieuwe vertaling de beschuldiging van ‘vervalste Lutherbijbels’ en ‘cryptocalvinisten’ niet meer van

144

“… daß er im Todtsbetth einem auß seinen Consorten/ der sich nennet/ Doctor Iohann. Georgius Sigvvart Pfarrer zu Tübingen/ bittlich aufferleget/ die erregte anfeindung der Newstädtischen Bibel an seiner statt fortzusetzen (…)” David Pareus, Sieg der Newstädtischen Teutschen Bibel (…) (Neustadt: Harnisch, 1591), 3. Jacob Andreä overleed op 7 januari 1590. De slechte verstandhouding tussen Pareus en Sigwart herhaalde zich in 1615-1616, toen Pareus zijn Irenicum schreef en Sigwart met zijn Admonitio Christiana reageerde. Zie 2.4.6. 145 Selderhuis beschouwt dit als de tweede druk. De eerste druk van de Sieg zou in 1589 verschenen zijn. Dit lijkt mij echter onlogisch, daar het een reactie vormt op het geschrift van Sigwart dat pas in 1590 verscheen. Ook heb ik de veronderstelde uitgave uit 1589 niet kunnen traceren, en Pareus schrijft er in het begin van de Sieg niet over. Ook Himmighöfer vermeldt de veronderstelde uitgave uit 1589 niet. Himmighöfer, Neustadter Bibel, 235–6. Hoogstwaarschijnlijk verwart Selderhuis de Sieg met de Rettung; deze laatste is inderdaad wel tweemaal verschenen, in 1589 en 1592. Selderhuis, “Wem gehört die Reformation?,” 69n14. 146 “Auch Pareus konnte kaum noch neue Argumente zur Diskussion beisteuern.” Himmighöfer, Neustadter Bibel, 153. 147 In ieder geval de uitgaven van 1591 en 1594 bevatten tevens de Heidelbergse Catechismus en de psalmen van Ambrosius Lobwasser. Michael Landgraf, Hrsg., Die Neustadter Bibel von 1579, SFPfGF.D 5 (Neustadt: Stiftung zur Förderung der pfälzischen Geschichtsforschung, 2009), XI–XXI. 148 T.w. Straatsburg 1588 (NT), Dresden 1589-1591, Herborn 1595, Kassel 1601, Hanau 1612/1615 (NT) en Hanau 1614-1615. Himmighöfer, Neustadter Bibel, 159–182. 149 “Paul Tossanus (…) führte das Werk des David Pareus fort und ergänzte die reformierten Kommentierungen der Bibel.” Landgraf, Die Neustadter Bibel von 1579, XXIV.

38

toepassing zou zijn. Verschillende andere theologen, maar hoofdzakelijk Daniel Toussain (zie onder), wilden echter vasthouden aan de Luthertekst.150 De vertaling verscheen in 1602-1604. In zijn Vorrede geeft Piscator in vijf punten de noodzaak van zijn vertaling weer: 1. Op veel plaatsen was een verbetering van Luthers vertaling nodig. 2. Aanleiding was ook de lutherse polemiek na het verschijnen van de Neustadter Bijbel van Pareus. 3. De lutheranen hadden daarop zelf gezegd dat de gereformeerden dan maar beter een eigen vertaling konden maken. 4. Piscator gaf ook als reden dat hij in de Latijnse Bijbel van Tremellius en Junius en in de Geneefse bijbel “eine gute Grundlage für eine Neuübersetzung vorgefunden hätte”. 5. Vele vrome christenen hadden hem om zo’n vertaling gevraagd. Naast deze vijf punten geeft hij in zeven punten een “Widerlegung der einreden wider dises werck”. Tot slot onderbouwt hij waarom hij gepoogd heeft in zijn vertaling zo dicht mogelijk bij de originele talen te blijven.151 Op deze uitgave kwam kritiek van Paul Röder, luthers prediker te Kochberg,152 die onder andere inging op het zijns inziens gebrekkige Duits (“faul lappenwerck”) van Piscators vertaling. Hierop antwoordde Piscator met zijn Apologia:153 een zeer uitgebreid werk van bijna 600 pagina’s waarvan alleen het eerste hoofdstuk over zijn eigenlijke vertaalwerk gaat, en de rest in feite een uitgebreide theologische verhandeling over allerlei onderwerpen is.154 In het eerste hoofdstuk verklaart Piscator dat hij bewust hebraïsmen heeft gebruikt om daarmee recht te doen aan de Schrift; met 36 uitgewerkte voorbeelden geeft hij aan waarom zijn vertaling niet slechter is dan die van Luther.155 Volgens Schott was het probleem van deze gereformeerde Bijbel dat de auteur de Latijnse vertaling van Tremellius en Junius te slaafs had gevolgd.156 Uit de polemiek met Röder blijkt echter dat de hebraïsmen onder kritiek lagen (en niet de latinismen). Ondanks verschillende kritische reacties heeft de Piscatorbijbel echter wel een brede verspreiding gekregen in Duitsland, de Nederlanden, en vooral Bern (Zwitserland).157 150

Heinrich Schlosser, Die Piscatorbibel. Ein Beitrag zur Geschichte der deutschen Bibelübersetzung (Heidelberg: Winter, 1908), 22–29. Daniel zelf zei dat het merendeel ervoor pleitte om de Luthertekst niet te veranderen, maar slechts in geval van afwijkingen van de grondtekst een annotatie op te nemen. Volgens Schlosser was Daniel de enige uitzondering met zijn mening, hoewel hij op pag. 28 spreekt over andere theologen die de Luthertekst wilden behouden. Volgens hem lag de oorzaak vooral in Daniels kritiek op de persoon van Piscator (p. 29), een bewering die hij overigens een pagina verder weer nuanceert: “Wir würden ihm [Tossanus] unrecht tun, wollten wir den Widerspruch gegen Piscators Werk nur auf persönliche Differenzen zurückführen”. 151 “Vnd habe mich in der dolmetschung beflissen/ die art vnd eigenschaft der rede/ welchern sich der H. Geist durch die Propheten vnd Apostel in der H. Schrift gebrauchet/ trewlich (so vil die Theutsche spraach hat erleide[n] mögen) auszutrucken.” Zie de achtste pagina van de Vorrede, geciteerd in: Ulrich Bister, Hrsg., Die reformierte Herborner Bibel des Johann Piscator. Geschichte und Wirkung (Herborn: Sepher, 2001), [z.p.]. 152 Namelijk met het boek Biblia der h. Schrifft, Neuw verteutschet v. den Calvinisten Johann Piscatorn und seinen Gehilffen: Der gemeinen Lutherischen teutschen entgegen gehalten (Frankfurt, 1607). 153 Apologia, Das ist/ Verthädigung der newen Herbornischen Bibel: Wider das Lesterbuch Paul Röders Pfarrers zu Kochberg (Herborn, 1608). 154 Nadruk krijgen de predestinatieleer en de sacramentsleer, maar Piscator gaat ook in op thema’s als het afbeelden van God en de kerkmuziek. 155 “Es ligt hie nit vil daran/ welches Teutsch besser in vnseren ohren klinge: Dann die H. Schrift ist vns von Gott nicht darzu gegeben/ daß vnsere ohren durch den lieblichen klang der worten belustigt/ sondern daß vnsere hertzen mit der säligmachenden erkantnus Gottes erleuchtet werden.” Johannes Piscator, Apologia, Das ist/ Verthädigung der newen Herbornischen Bibel: Wider das Lesterbuch Paul Röders Pfarrers zu Kochberg (...) (Herborn: Raben, 1608), 18. 156 “Der Verfasser hielt sich aber an die lateinische Uebersetzung von Tremellius und Junius so genau, daß auch sein teutscher Styl lateinisches Colorit, Steifheit und Schwerfälligkeit erhielt, und diese Bibel, weit entfernt, die Luther’sche zu verdrängen, nur einen kleinen Kreis von Lesern fand.” Schott, Geschichte der teutschen Bibelübersetzung, 162. Zie voor latere kritische reacties (na Röder): Schlosser, Die Piscatorbibel, 86–9. 157 In Nassau zelf was Jan VII van Nassau-Siegen, de opvolger van Jan VI, Piscator overigens niet welgezind; hij bestond het zelfs diens Bijbel te verbieden. In de Nederlanden was het Wilhelmus Baudartius die de Piscatorbijbel wilde vertalen (zie par. 1.1.1) – wat geen doorgang vond. De annotaties van Piscator zijn echter wel gebruikt bij Baudartius’ latere vertaalarbeid voor de Statenvertaling, en in verschillende andere

39

2.4.4 Kritiek van Daniel Toussain op Piscator Zelfs vanuit het ‘eigen kamp’ van de gereformeerden kwam er stevige kritiek. Daniel Toussain, Piscators voormalige collega in Heidelberg en Neustadt, had om te beginnen al moeite met Piscators ramisme158 en zijn visie op de toerekening van Christus’ gehoorzaamheid.159 In “un petit escrit très modeste” poogde Daniel Piscator, die soms wat onbuigzaam was, tot meer irenisme te bewegen. Ook had hij zich reeds in een vroeg stadium negatief uitgelaten over Piscators vertaalplannen. Reeds in 1596 gaf hij te kennen dat hij vreesde dat er auvqa,deia (zelfingenomenheid) en filoneiki,a (twist) in het werk van Piscator zou kunnen insluipen.160 In een brief aan Grynaeus op 21 januari 1597 noemde hij de annotaties van Piscator (wiens naam hij overigens niet vermeldt) ‘eindeloos’ en ‘zeer verdacht’.161 In een brief aan graaf Lodewijk van Wittgenstein (schoonvader van Piscator, gewezen groothofmeester aan het hof van Frederik III en later Frederik IV), d.d. 17 maart 1597, uitte Daniel de moeite die hij had met de vele annotaties die zo nu en dan voor onrust in de gereformeerde kerken zouden kunnen zorgen. Bovendien waardeerde hij het niet positief dat Piscator dit werk solitair deed, zonder zijn licht op te steken bij de theologen uit Heidelberg, Basel en Bremen.162 Daniel baseerde zich hierbij op 2 Petr. 1:20: geen profetie uit de Schrift is van eigen uitlegging.163 Door deze nieuwe versie zou het volk de Bijbeledities. Schlosser, Die Piscatorbibel, 63–78. De Piscatorbijbel vond vooral een grote verspreiding in Bern, dat overigens nauwe banden had met Nassau en Herborn, waar hij in 1684 als “amtliche Kirchenbibel” ingevoerd werd. Wel 29 Zwitserse drukken van (delen van) deze Bijbel waren het gevolg, tot het jaar 1848. Paul Heinz Vogel, “Ein ‘Kuriosum’ des 18. Jahrhunderts. Die Biblia Pentapla,” in: Elisabeth Geck und Guido Pressler (Hrsg.), Festschrift für Josef Benzing zum sechzigsten Geburtstag, 4. Februar 1964 (Wiesbaden: Pressler, 1964), 445. 158 Pierre de la Ramée (Petrus Ramus, 1515-1572) ontwikkelde als vervanging van de Aristoteliaanse logica een logische methode waarin de theologie gezien werd als de kunst om goed te leven. Op de hogeschool in Herborn doceerde Piscator met zijn collega’s het naar Ramus’ ideeën gevormde trivium: de grammatica, retorica en dialectica. Tussen 1591-1621 gaf Piscator les in ramistische exegese. David Pareus had zich reeds in 1589 (niet, volgens Himmighöfer, 1588), in zijn geschrift De contradictione Logica tegen het Ramisme van Piscator gekeerd. Himmighöfer, Neustadter Bibel, 182. 159 Daniel was het oneens met Piscators visie dat ons slechts Christus’ lijdelijke (obedientia passiva), maar niet Zijn dadelijke gehoorzaamheid (obedientia activa) toegerekend wordt. Hij keerde zich wat dit thema betreft tegen de inhoud van Piscators Aphorismi doctrinae christianae (Herborn, 1589) en diens Responsio ad dictata Dan. Hofmanni (…) sacrae Coenae (Herborn, 1591). Van de Aphorismi zei hij dat ze “introduisent plusieurs nouvelletez en la théologie” – wat geen compliment was. Cuno, Daniel Tossanus der Ältere, II:41–44. Overigens werd hij hierin gesteund door veel gerenommeerde gereformeerde medetheologen, zoals ook Gomarus. Ik vermoed dat Piscators ambivalente positie onder de gereformeerden goed weergegeven wordt met de volgende woorden van Van Itterzon: “Al mocht in andere opzichten zijn eer bewaard blijven, in betrekking tot deze leerstukken [inzake rechtvaardiging, heiliging en de obedientia Christi daarin, CB] moesten zijn dwalingen duidelijk worden aangetoond.” Itterzon, Franciscus Gomarus, 262. Dat deze onenigheid bij de theologen zwaar e woog, blijkt wel uit het feit dat er aan het einde van de 16 eeuw onder de gereformeerden gesproken werd over een synode die de geschillen met Piscator, Conrad Vorstius (1569-1622, de latere remonstrant en opvolger van Arminius), Antoine de Lescaille (overl. 1610) en anderen zou moeten oplossen. Cuno, Daniel Tossanus der Ältere, I:260–272. 160 Himmighöfer, Neustadter Bibel, 185. 161 “Bene se habet quod mutatum est consilium de Bibliis illis germanicis cum glossis illis avpera,ntoij et mihi valde suspectis edendis. Plura non licet. Haec enim in magna nuntii qui ad Polonos quosdam generosos [welke Polen worden bedoeld?, CB] ablegatur, festinatione scripsi.” Geciteerd in: Cuno, Daniel Tossanus der Ältere, II:95. Het is de vraag wat Daniel hier bedoelt als hij zegt dat het goed is dat het voornemen van Piscator gewijzigd is. Het kan zijn dat hij doelt op het feit dat Piscator aanvankelijk de Bijbeltekst van Luther wilde gebruiken en annoteren, maar later zelf ook de Bijbeltekst ging vertalen, doch dat is niet zeker. 162 “… nec D. Iunium, nec Heidelbergenses, nec Basilienses, nec Bremenses ab ipso adhiberi.” Clarorum Virorum Epistolae CXVII. E Bibliothecae Gothanae Autographis (Leipzig: Gleditsch & Fil., 1714), 171. Een Duitse vertaling van deze brief biedt Cuno: Cuno, Daniel Tossanus der Ältere, I:273–4. 163 “Saepe cogito de illo dicto D. Petri Epist. 2. cap. 1. Scriptura non est privatae interpretationis.” Epistolae, 171.

40

Heilige Schrift “nur verächtlich machen”.164 Geëerbiedigde theologen zoals Zacharias Ursinus, Immanuel Tremellius en Franciscus Junius sr. hadden in het verleden al hun twijfel uitgesproken over het opnieuw vertalen van de Bijbel in het Duits, opdat het volk de Bijbel niet uit de handen gerukt zou worden.165 Luthers Bijbel kon best nog wel een tijd mee, en voor zover er fouten in zijn vertaling stonden, konden deze wel ‘pro concione’ en ‘pro cathedra’ (op de kansel en achter de katheder) besproken worden; zo werd dat tot nu toe ook reeds gedaan. Deze nieuwe Bijbelvertaling zou in de controversen met de lutheranen alleen maar meer strijd kunnen veroorzaken. Overigens ving Daniel de genoemde brief wel aan met complimenten over Piscators werk an sich.166 Daniel wist niet alleen te vertellen hoe het niet moest; in de genoemde brief aan graaf Lodewijk gaf hij ook adviezen hoe de gereformeerden met Luthers vertaling om moesten gaan. Alleen wanneer Luther duidelijk van de grondtekst was afgeweken, zou een annotatie aan de rand van de tekst opgenomen kunnen worden.167 Ook in een brief aan Grynaeus d.d. 21 september van dat jaar gaf hij dit advies, en haakte hij bovendien aan bij een inzicht van Hippolytus a Collibus: bij moeilijke Schriftgedeelten en bij eigennamen zou ook een korte verklaring in een kanttekening opgenomen kunnen worden.168 Het belang van bovenstaande overwegingen zal de lezer in het licht van de Tossanusbijbel van Daniels zoon Paul zeker niet ontgaan zijn: diens keuze voor de Lutherbijbel zal zeker door zijn vader beïnvloed zijn. Naast Piscators werk waren er nog pogingen van Polanus uit Basel en Johann Heinrich Reitz uit Bremen, maar deze waren niet van grote betekenis. Wel is de vertaling van de laatste opgenomen in de Biblia Pentapla van Hermann Heinrich Holle, uit 1710-1712.169 Het is niet verwonderlijk dat elke confessie zorgde voor een eigen Bijbelvertaling. Zo zorgden ook de socinianen voor een eigen vertaling (van de Pools-Duitse theologen Johannes Crellius en Joachim Stegmann, te Raków in 1630). Bijzonder is ook de piëtistisch-mystiek geaarde Berleburger Bibel (1726-1742), een achtdelige Bijbel met zeer uitgebreide verklaringen. Als bronnen worden niet onomstreden personen genoemd als Origenes, Coccejus, [Johann Adam?] Osiander en vooral de quiëtistische mystica Madame Guyon. Schott heeft hier geen goed woord voor over: de Berleburger Bibel zit volgens hem vol met de grofste mystieke en theologische dwalingen.170 164

Struven, Ausführlicher Bericht, 501. “… ne Biblia excutiantur populo de manibus.” Epistolae, 171. 166 “Biblia Germanica recognosci ad veritatem Hebraicam esset operae precium: esset & laudabilis labor.” Ibid. 167 “Andererseits hält die Mehrzahl dafür, man dürfe am Texte Luthers nichts ändern, sondern es genüge, nur da Änderungen vorzunehmen und diese am Rande zu bezeichnen, wo derselbe allzusehr vom Originale abweiche.” Geciteerd in: Cuno, Daniel Tossanus der Ältere, I:273. 168 “Biblia Germanica recognosci cuperem, sed non eo modo, quo a Piscatore, verum versione Lutheri relicta, et in Margine saltem notatis locis, in quibus a veritate hebraica nimis discedit. Item brevissima explicatione vel duriorem Phrasium Scripturae vel nominum propriorum, qua de re noster Dominus a Collibus est Sermocinatus.” Ik heb niet kunnen achterhalen welk geschrift van A Collibus bedoeld wordt. Ibid., II:113. 169 Deze ‘vijfvoudige’ vertaling bevat de facto zes vertalingen: 1. de rooms-katholieke van Caspar Ulenberg, 2. de lutherse van Martin Luther, 3. de gereformeerde van Johannes Piscator, 4a. de joodse vertaling van rabbi Josel Witzenhausen, uitgegeven door Jozef Athias (OT), 4b. de ‘nieuwe vertaling’ van de genoemde Reitz (NT) en 5. de Nederlandse Statenvertaling. In deze Bijbeluitgave stonden vertalingen van verschillende confessies vredig naast elkaar; overigens bleef theologisch verzet niet uit. Vogel, “Biblia Pentapla.” 170 “Am merkwürdigsten jedoch unter allen der Lutherschen entgegengesetzten teutschen Bibeln war die bekannte Berleburger, die von Joh. Heinr. Haug unter der Autorität des Grafen Casimir zu Berleburg in der Graffschaft Wittgenstein in den Jahren 1726-39 in 8 Voll. in Fol. mit Erklärungen herausgegeben ward, ein Werk voll der gröbsten mystischen und theologischen Irrthümer.” Schott, Geschichte der teutschen Bibelübersetzung, 163. Martin Hofmann promoveerde in 1937 op de theologie in deze Bijbel: Theologie und Exegese der Berleburger Bibel (1726-1742) (Gütersloh: Bertelsmann, 1937). In het voorwoord van de Bijbel wordt nadruk gelegd op de geestelijke en geheime betekenis van de Schrift; de allegorese werd in de Bijbel zelf ook al gebruikt (zie Gal. 4, over Sara en Hagar). Een belangrijke Bijbeltekst is 1 Thess. 5:19-21, waarin gemaand wordt de Geest niet uit te blussen, de profetieën niet te verachten, alle dingen te beproeven en het goede te behouden. Men eindigt met: “Der Zweck ist übrigens in keine Wege/ neue Lehren einzuführen/ sondern vielmehr das alte und das neue Gebot der Liebe allenthalben anzupreisen.” Die Heilige Schrift Altes und Neues 165

41

Tegen al deze nieuwe Bijbelversies verzetten de Lutherse theologen zich. Keurvorst August van Saksen beijverde zich ervoor om een ‘Normalbibel’ uit te geven (1581) op basis van de oorspronkelijke Luthertekst, en desgelijks liet hertog Lodewijk van Württemberg in 1590-1591 te Tübingen een zuivere Lutherbijbel uitgeven als reactie op Pareus’ Neustadter Bijbel (zie boven). De zoon van de hierboven genoemde August van Saksen die hem opvolgde, Christian I, liet daarentegen een Lutherbijbel uitgeven door zijn philippistische hofprediker Johann Salmuth (later zelfs prediker te Heidelberg, onder Frederik IV) en zijn calvinistisch georiënteerde kanselier Nikolaus Krell. Deze uitgave zal dus zeker geen lutherse ‘Normalbibel’ geweest zijn.171 2.4.5 Honderd jaar Reformatie In het voorjaar van 1617 kwam de Protestantse Unie te Heilbronn samen. Frederik V deed het voorstel om het begin van de Reformatie op gemeenschappelijke wijze te vieren en God dank te bewijzen voor Luthers reformatorische daad.172 Er werd besloten om op 2 november 1617 in alle lutherse en gereformeerde kerken een dankdienst te houden. Overigens had Abraham Scultetus (1566-1625, eveneens collega van Paul Toussain) al op nieuwjaarsdag van dat jaar een predicatie gehouden ter gelegenheid van de herdenking van Luthers ‘Thesenanschlag’. Opmerkelijk is het dat Scultetus in deze preek veel aandacht schenkt aan de Duitse Luther en Melanchthon en de Zwitserse Zwingli en Oecolampadius, maar slechts eenmaal Calvijn noemt.173 In Scultetus’ ‘jubeljaarpreek’ van 2 november lezen we hoe hij enerzijds de band met Luthers volgelingen wil aanhalen, maar hen er anderzijds ook op wijst dat ze het ten aanzien van de sacramentsleer bij het verkeerde eind hebben. Er is, aldus Scultetus, helaas een grote scheiding in de protestantse kerk gekomen, maar dat is ook noodzakelijk: er moeten ketterijen in de kerk zijn, opdat de oprechten openbaar komen.174 Toch, zegt hij, zijn de lutheranen onze broeders, of zij dat nu willen of niet. “Sie müssen vnsere brüder seyn/ sie wollen oder wollen nicht.”175 Scultetus verwondert zich erover dat de lutheranen al zoveel jaren de avondmaalsleer helder en duidelijk hebben kunnen horen en lezen (namelijk van de gereformeerden), maar toch niet “mercken vnd verstehen wollen/ daß der wahn von der gegenwart des leibes Christi im brote der eckstein selbst sey/ auff welchen das gantze Bapstthumb gegründet ist”. Enerzijds is Scultetus dus irenisch, maar anderzijds heeft dat een duidelijk doel: de lutheranen in liefde op hun foute avondmaalsopvatting van de consubstantiatie wijzen, die zo gevaarlijk veel lijkt op de roomse transsubstantiatie.176 Als je een broeder ziet zondigen, moet je voor hem bidden (1 Joh. 5:16). Daarom moeten ook wij gereformeerden, aldus Scultetus, niet schelden en veroordelen, Testaments/ Nach dem Grund-Text aufs neue übersehen und übersetzet: Nebst einiger Erklärungen des buchstäblichen Sinnes/ Wie auch der fürnehmsten Fürbildern und Weissagungen (…), vol. 1 (Berleburg: [s.n.], 1726). 171 Deze uitgave uit 1590-1593 kwam niet verder dan 2 Kronieken, in verband met de plotselinge dood van Christian I in 1591, op 30-jarige leeftijd. Daarna kwam Frederik Willem I van Saksen-Weimar als voogd van Christian II aan de macht, en onder hem “wurden schnell alle heimlichen Calvinisten von ihren Aemtern entfernt und verwiesen, und allen Machinationen derselben eine Ende gemacht.” Schott, Geschichte der teutschen Bibelübersetzung, 164. Latere uitgaven en bewerkingen van de Lutherbijbel, alsmede de visie van August Hermann Francke e.d., laat ik hier buiten beschouwing. 172 Herman J. Selderhuis, “Uitgangspunt is breedte Reformatie. Het Reformatiejubileum van 1617 in de strijd tussen Lutheranen en Gereformeerden, 2,” ProtNed, 2012, 193. 173 Calvijn wordt slechts terloops, in een enkele pagina’s beslaande opsomming van reformatoren, genoemd: “In Franckreich haben mit lehren vnnd schreiben dem Bapst einen grossen Abbruch gethan/ Wilhelmus Farellus, Petrus Viretus, Joannes Calvinus, Augustinus Marloratus, Theodorus Beza, Antonius Sadeel, Philippus Mornaeus Plessaeus, vnd viel andere.” Abraham Scultetus, Newe Jahrs Predigt: Das ist, Historischer Bericht, wie wunderbarlich Gott der HERR die verschienene hundert Jahr seine Kirche reformiert, regiert vnd biß daher erhalten (Frankfurt: Rose, 1617), 15. 174 1 Kor. 11:19. Abraham Scultetus, Evangelische Jvbel Jahrs Predigt: zu Heidelberg den 2. Novembris anno 1617. in der kirchen zum H. Geist gehalten (Heidelberg: Lancellot, 1617), 31–32. 175 Scultetus citeert hier uit Contra Donatistas van bisschop Optatus van Milevis (vierde eeuw). 176 Scultetus, Jvbel Jahrs Predigt, 33. Selderhuis noemt wel het irenische citaat over de broeders, maar geeft het vervolg niet weer. Selderhuis, “Reformatiejubileum van 1617 (2),” 195.

42

maar voor de ander bidden. “Mit schelten vnnd verdammen ist es nicht außgericht.” Overigens heeft hij hoop voor de lutheranen: velen hebben zich er al toe gezet het Konkordienbuch van 1580 af te zweren en over te gaan tot de ware gereformeerde religie.177 In zijn slotgebed bidt Scultetus met een verwijzing naar Joh. 17 om onderlinge vrede tussen alle evangelischen.178 Ook deze preek is niet onbesproken gebleven: de lutheranen reageerden er afwijzend op. Zo schreef Matthias Hoë het jaar daarop een Trewhertzige Warnung.182 Opmerkelijk is het dat hij daarin tekeer gaat tegen de calvinistische uitingen van Scultetus, hoewel deze laatste zoals is gebleken zich veel inspanningen getroostte om Calvinistisch, gereformeerd of evangelisch? te bewijzen dat de Heidelbergers Het gebruik van het begrip ‘calvinisme’ is enigszins problematisch en in de lijn van Luther staan. Dit dat heeft verschillende oorzaken. Het begrip was van oorsprong laatste paste volgens Selderhuis negatief geladen en werd door Duitse lutheranen als spotnaam 179 “in die Taktik der Heidelberger gebruikt om zich van de leer van Calvijn te distantiëren. In de jaren e sich zu profilieren, als in der di- ’50 van de 16 eeuw kwam het begrip ‘calvinisme’ op in relatie tot de rekten Linie von Luthers Denken controverse omtrent de avondmaalsleer. Later werd het begrip ook Stehende – und dadurch luthe- gekoppeld aan de predestinatieleer en de ethiek van de Heidelbergse rischer zu sein als die Lutheraner theologen. Hoewel deze laatsten zich niet wilden verbinden aan de naam ‘calvinisme’, functioneert deze term wel als het gaat om hun selbst”.183 Uit de voorlezingen opvattingen over de sacramenten, de predestinatie en de kerkelijke van de Heidelbergse theoloog tucht. Wat verder hun irenische attitude betreft, kunnen ze echter met Georg Sohn (1551-1589) over de goed recht philippisten (naar Philippus Melanchthon) genoemd Augsburgse Confessie184 en uit de worden, ofwel gematigde lutheranen.180 ‘Evangelischen’ en ‘protesExegesis logica van Heinrich tanten’ zijn overkoepelende benamingen voor degenen die zich Alting (1583-1644)185 blijkt een afzetten tegen de gevestigde rooms-katholieke kerk. De naam grote overeenstemming met de ‘gereformeerden’ slaat over het algemeen op de volgelingen van de lutheranen en hun Augsburgse Zwitserse (calvinistische) Reformatie.181 Confessie, met uitzondering van de genoemde strijdpunten. Alting concludeert zelfs dat de gereformeerden “auch zu den Bundesgenossen der Augustana gehören”.186 2.4.6 Het irenisme van Heidelberg Zoals hierboven al gebleken is, was het de Heidelbergse theologen er veel aan gelegen om aan te kunnen tonen dat zij in de lijn van Luther stonden. Dit betrof niet alleen de theologische opvattingen 177

Selderhuis, “Reformatiejubileum van 1617 (2),” 195–6. “Verleihe auch allen Evangelischen die gnade/ daß sie vnter einander eins seyen/ gleich wie du vnd dein Sohn Jesus eins sind/ auf daß du nicht durch jhre jnnerliche vneinigkeit vnd trennung vervrsacht werdest/ das reich der gnaden von jhnen zu nemmen/ vnnd es andern zu geben.” Scultetus, Jvbel Jahrs Predigt, 43. 179 Herman J. Selderhuis, red., Handboek Nederlandse Kerkgeschiedenis, 2e, herz. ed. (Kampen: Kok, 2010), 281–2. 180 Lee, Die Prädestinationslehre, 17–31. 181 Zie de kadertekst Protestantse denominaties van Wim François, in: Wim François, “De doopsgezinde Biestkensbijbel (1560) en de gereformeerde Deux-Aesbijbel (1562): bijbelvertalingen voor de protestanten,” in: P. Gillaerts e.a. (red.), De Bijbel in de Lage Landen. Elf eeuwen van vertalen (Heerenveen: Royal Jongbloed, 2015), 308–310. 182 Trewhertzige Warnung für der Jubelfests Predigt/ so im vergangenen Jahr den 2. Novembr. Zu Heydelberg/ von Abraham Sculteto, Churfürstl. Pfältzischen Hofe-Prediger daselbst gehalten/ Darinnen irrige Lehr von den Sacramenten fürgebracht/ Zwinglij Lehr für das reine und klare Evangelium ausgegeben/ die Augspurgische Confession, und das Christliche Concordienbuch/ schmählich angetastet/ Des löblichsten Churfürstens zu Sachsen/ Herren Christiani des Ersten/ Christseligster gedechtniß/ zur höchsten ungebühr erwehnet/ und die Calvinische Religion/ umb der weiten/ und schnellen ausbreitung willen/ auffs höchste gerühmet und gepreiset wird (Leipzig, 1618). 183 Selderhuis, “Wem gehört die Reformation?,” 74. 184 In 1609 door zijn zoon uitgegeven. 185 Exegesis logica et theologica Augustanae Confessionis, uitgegeven in Amsterdam, 1652. 186 Selderhuis, “Wem gehört die Reformation?,” 75. Alting lijkt hier verder te gaan dan Scultetus, die immers blij was met hen die het Konkordienbuch (met daarin opgenomen de Augustana) afzwoeren. 178

43

die zij met de lutheranen gemeen hadden, maar ook de opvattingen omtrent de predestinatieleer en de avondmaalsleer, die na Luther een spijtzwam tussen lutheranen en gereformeerden veroorzaakten.187 Vooral in de periode 1583-1622, dat wil zeggen vanaf het aantreden van Frederik IV als keurvorst – die de gereformeerde religie herintroduceerde in de Palts – tot aan de bezetting van Heidelberg in de Dertigjarige Oorlog en daarmee het verval van de universiteit, kenmerkte de attitude van de Heidelbergse theologen zich door irenisme.188 Volgens onder anderen Georg Sohn (1551-1589, een student van de irenische Melanchthon189) en David Pareus is de ‘lutherse’ ubiquiteitsleer190, een belangrijk breekpunt voor de gereformeerden, pas na Luthers dood uitgedacht. Ook Paul Toussain kenmerkt zich als een irenisch theoloog; hij acht het van groot belang te zijn om in lijn te blijven met de Kerk van verleden en heden. Kenmerkend voor hem is volgens Selderhuis dat hij “tries to limit the discussion to a dialogue about confessions instead of a discussion about and between theologians”.191 Een belangrijk aandachtspunt voor Paul is de wenselijkheid van het loslaten van de begrippen ‘lutheraan’ en ‘calvinist’. In zijn Recapitulatio (1614) zegt hij dan ook: “Warumb sollen wir Calvinisten/ und nicht viel mehr Christen genennet werden?”192 Calvijn was nota bene niet eens een Duitser! In tegenstelling tot de lutheranen zelf zagen de gereformeerden echter een ontwikkeling in de werken van Luther, en behielden daaruit dat wat in hun ogen juist was. Daarbij moeten we vooral denken aan Luthers De servo arbitrio.193 Als toonbeelden van irenisme kunnen de geschriften van Junius (Eirenicum) en Pareus (Irenicum) gezien worden.194 Junius benadrukt de inhoud van Psalm 122 en 133: broeders uit hetzelfde huis moeten in vrede met elkaar samenwonen. Pareus reduceert de onderlinge verschillen tot één punt: de avondmaalsleer; maar zelfs daarbij is onderlinge verdraagzaamheid mogelijk. Er zou een synode samengeroepen moeten worden om tot een consensus te kunnen komen. Ondanks deze insteek

187

“The Heidelbergers appeal to Luther not only regarding the doctrine of election, but also regarding the Lord’s Supper.” Herman J. Selderhuis, “Luther Totus Noster Est: The Reception of Luther’s Thought at the Heidelberg Theological Faculty 1583-1622,” MJT 17 (2006): 102. 188 Zie hiervoor Selderhuis, “Luther Totus Noster Est.”; Selderhuis, “Charisma en eenheid.”; Lee, Die Prädestinationslehre, 39–46.; Wilhelm Holtmann, Die pfälzische Irenik im Zeitalter der Gegenreformation (Göttingen: 1960). 189 Philippus Melanchthon, die als jonge leerling enige jaren te Heidelberg studeerde, is van groot belang geweest voor de theologie te Heidelberg. Naast zijn invloed op Sohn heeft hij vooral zijn gematigde instelling via zijn leerling Zacharias Ursinus doorgegeven. Lee, Die Prädestinationslehre, 32–38. 190 De gedachte dat Christus lichamelijk alomtegenwoordig (ubiquus) is na Zijn hemelvaart. Dit houdt verband met de lutherse consubstantiatieleer: Christus is lichamelijk aanwezig bij het avondmaal. 191 Selderhuis, “Luther Totus Noster Est,” 111. 192 Recapitulatio, 137. Geciteerd in: Ibid., 112n48. Op dezelfde pagina zegt Paul: “Was haben wir in Deutschland mit Calvin zu tun? Er war ein Franzose, der die meiste Zeit nicht in Deutschland, sondern in Frankreich und in Genf verbracht. Sollten wir uns in Deutschland dann nach ihm nennen lassen? Sollte der Name eines Fremden einen Frieden in der deutschen Kirche verhindern?” En de eerste stap naar een goede onderlinge verstandhouding is: “Man sollte erstlich beyderseits die verhaßte unnd partheyische Namen (…) unterlassen.” Geciteerd in: Lee, Die Prädestinationslehre, 17, 46. 193 De gereformeerden “immersed themselves intensively in the study of Luther for the purpose of demonstrating that the Lutherans often wrongly made their appeal to him. At the same time it should become clear that the Reformed did continue in Luther’s tracks.” Selderhuis, “Luther Totus Noster Est,” 116. 194 Resp. Eirenicum de pace ecclesiae catholicae inter Christianos (Leiden, 1593) en Irenicum, sive De Unione et Synodo Evangelicorum concilianda (Heidelberg, 1615). Lee, Die Prädestinationslehre, 43. Van laatstgenoemd werk, waar in hetzelfde jaar ook een Duitse en een Nederlandse vertaling van verscheen (Irenicum oder Friedemacher, Frankfurt; Vrede-schrift, tot vereniginge der evangelischen kercken, Delft), zegt Selderhuis zelfs: “Ondanks de vele inhoudelijke belangrijke werken die in Heidelberg verschenen zijn, is er eigenlijk maar één boek dat bekend is geworden en gebleven. Het gaat om [dit] werk van David Pareus (…).” Selderhuis, “Charisma en eenheid,” 207. Zie voor een uitvoeriger beschrijving van dit Irenicum: Günther Brinkmann, Das Irenicum des David Pareus. Frieden und Einheit in ihrer Relevanz zur Wahrheitsfrage (Hildesheim 1972).

44

waren de reacties van lutherse zijde (door Leonhard Hutter, Sigwart en anderen) enkel afwijzend.195 De felle polemiek die toen ontstond, is eerder in dit hoofdstuk breder besproken. Concluderend kunnen we nu ook het vasthouden van de Heidelbergse gereformeerde theologen aan de Luthervertaling en daarmee de veroordeling van Piscators aanpak des te beter plaatsen in de geschiedenis. Tegelijkertijd verklaart deze geschiedenis ook waarom de Luthervertaling door hen ijverig van gereformeerde annotaties voorzien werd: irenisme betekende niet het prijsgeven van de eigen fundamentele standpunten.196

195

“Eine lutherische Irenik gab es (…) noch nicht.” Gustav Adolf Benrath, “Irenik und Zweite Reformation,” in: Heinz Schilling (Hrsg.), Die reformierte Konfessionalisierung in Deutschland – Das Problem der “Zweiten Reformation”. Wissenschaftliches Symposion des Vereins für Reformationsgeschichte 1985 (SVRG 195; Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus Mohn, 1986), 357. 196 Pareus ging weliswaar zover dat hij in 1603 zonder bezwaar de formule hanteerde dat Christus’ lichaam substantialiter in coena is (een typisch lutherse uitdrukkingswijze), keurvorst Frederik IV vond dit echter te ver gaan. Overigens gaf Pareus de gereformeerde beginselen niet prijs: “Eine interne Rückwirkung auf das konfessionelle Selbstbewußtsein im Sinne einer Selbstbescheidung oder gar eines Verzichts auf die Ausbreitung der reformierten Lehre ist nicht festzustellen.” Ibid., 356.

45

HOOFDSTUK 3 – HISTORISCHE CONTEXT VAN DE MARESIUSBIJBEL 3.1 Biografie van Samuel Desmarets In Orléans kwamen de hugenoten uit de gemeente van Daniel Toussain voor hun erediensten samen in het woonhuis van de familie Desmarets (Maresius). Deze familie, die achterbleef in de Bartholomeüsnacht, was bevriend met de familie Toussain.1 Hoewel het een zeer aantrekkelijke gedachte is om hiermee een verband te zien tussen het voorgeslacht van Paul Toussain en dat van Samuel Desmarets, ontbreken verdere genealogische gegevens hiervoor; het geslacht Desmarets uit Orléans is (nog) niet te koppelen aan het geslacht Desmarets uit Oisemont. Na de beschrijving van de Tossanusbijbel gaan we nu over tot het beschrijven van de ‘Maresiusbijbel’: een Franstalige Bijbeleditie die in 1669 gedrukt werd door de gebroeders Lodewijk en Daniel Elzevier in Amsterdam. Deze editie werd verzorgd door Samuel Desmarets (net als Paul Toussain van oorsprong hugenoot en afkomstig uit Frankrijk) en zijn zoon Henry.2 Samuel werd geboren op 9 augustus 1599 in Oisemont, een klein stadje in Picardië (Noordwest-Frankrijk).3 Het portret van hem, op 56-jarige leeftijd gemaakt door Jacob van Meurs, noemt hem Samuel Maresius Picardus (afb. 3.1). Samuel stamde uit een aanzienlijk geslacht; zijn vader David, heer van Féret, bekleedde een aantal aanzienlijke rechterlijke ambten,4 en zorgde mede voor de instituering van een gereformeerde kerk in Oisemont.5 Vanaf zijn grootvader Lambert was de keuze voor de Reformatie gevallen, en deze keuze werd met verve door de familie uitgedragen: “Depuis sa conversion à la religion réformée, la famille Des Marets n’avait pas cessé un instant de se montrer fort attachée aux doctrines évangéliques”.6 Ook moeder Madeleine Vauquet sproot uit een nobel geslacht.7 Van jongs af aan was Samuel door zijn ouders tot het predikambt voorbestemd; daarbij speelde mee dat de Afb. 3.1. Samuel Desmarets

1

Cuno, Daniel Tossanus der Ältere, 65, 66, 136. Op de titelpagina van deze Bijbeleditie staat: “Le tout disposé en cet ordre, par les soins de SAMUEL DES MARETS, Docteur & Premier Professeur en Theologie, en l’Université Provinciale de Groningue & d’Ommelande, & de HENRY DES MARETS son fils, Ministre du S. Evangile, en l’Eglise Françoise de Delft.” Overigens handhaaf ik de spelling ‘Desmarets’, die in de originele stukken vaker geattesteerd wordt. 3 In zijn autobiografie in Effigies spreekt Samuel lovend over zijn geboortegrond. Ook maakt hij melding van het feit dat uit dezelfde streek de beroemde Vatablus (theoloog) en Tagautius (medicus) afkomstig waren. Johannes Nicolai, Effigies & Vitae Professorvm Academiae Groningae & Omlandiae; Cum historiolâ fundationis ejusdem Acad., vert. V. Schmidt en F.J.E. Tichelman, reprint ed. 1654 (Groningen: Wolters-Noordhoff, 1968), 134. Over het autobiografische karakter van het lemma over Samuel, zie: D. Nauta, Samuel Maresius (Amsterdam: Paris, 1935), 22n25. 4 “… il remplissait les fonctions de juge ordinaire, de lieutenant civil et de commissaire de la marine”. Eugène Haag et Émile Haag, La France protestante: ou, Vies des protestants français qui se sont fait un nom dans l’histoire depuis les premiers temps de la réformation jusqu’à la reconnaissance du principe de la liberté des cultes par l’Assemblée nationale, vol. 4 (Paris: Cherbuliez, 1853), 250. Deze opsomming is niet geheel volledig. In Effigies noteert Samuel: “… Avimontij ejusque Commendae Prętor sive Juridicus ordinarius; Baronatus item Chepiensis, Sancti Maxentij aliorumque pagorum Judex Civilis & Criminalis; in Regia Pręfectura Vimacensi Jurisconsultus & Causarum Actor eximius, & Notarius Regius, Regisque Christianissimi, Rerum Maritimarum in Occiduo Mari Commissarius (…)”. Nicolai, Effigies, 134. 5 Nauta, Samuel Maresius, 60. 6 Haag et Haag, La France protestante, 4:249–250. 7 “Honoratę & antiquae ambo parentes fuêre familiae.” Nicolai, Effigies, 134. 2

46

hugenoten door het zeer recent gesloten Edict van Nantes uit 1598 godsdienstvrijheid hadden gekregen.8 Samuel had een ongekende leer- en leesgierigheid. Op zijn twaalfde kreeg hij lessen in de klassieke talen onder de plaatselijke predikant Esaïe Blanchard, en een jaar later werd hij naar Parijs gestuurd om zich daar in de letteren en de filosofie te gaan bekwamen. Na drie jaar werd hij naar Saumur gestuurd om twee jaar (1616-1617) aan de Académie Royale theologie te studeren, onder Gomarus, die daar sinds 1615 werkzaam was.9 Ook studeerde hij er Hebreeuws onder Louis Cappel (1585-1658).10 Met het vertrek van de gerespecteerde Gomarus vertrokken velen van zijn studenten, onder wie ook Samuel, uit Saumur. Na Saumur volgde Genève, waar hij zich “onder het rectoraat van Jean Diodati, aan de vermaarde Academie van Calvijn heeft laten inschrijven”.11 Hij ontving lessen van Diodati, Théodore Tronchin en Benoit (Benedictus) Turretin; de eerste twee vertrokken echter al spoedig naar Dordrecht als afgevaardigden naar de bekende Nationale Synode, waar zij een belangrijke rol zouden spelen.12 Wellicht was hun vertrek (mede) de reden dat Samuel ook in Genève slechts kort verbleef: na een jaar vertrok hij, in 1619, weer naar Oisemont. Het jaar erop vertrok hij opnieuw naar Parijs, nu om zich vooral in de praktijk van de prediking te verdiepen. Op aandringen van zijn leermeester Samuel Durant – een voortreffelijk retor13 – stelde hij zich op 20-jarige leeftijd beschikbaar als proponent. Nu ging hij, die ‘van kinds af uit de borsten van de Franse kerken de melk der godsvrucht gezogen had’14, een zelfstandige periode tegemoet. 3.1.1 In het predikambt De provinciale synode van Charenton wees Samuel Laon toe als eerste arbeidsveld. Samuel maakte in deze periode veel werk van het samenstellen van preken, maar tevens legde hij zich toe op de polemiek met de rooms-katholieke kerk. Ondanks het Edict van Nantes stond het er niet best voor met de hugenoten en waren er grote spanningen tussen katholieken en gereformeerden.15 8

“Samuelem consequuti, post dissipatam Henrici IV. virtute Henoticam factionem, & factam Edicto Nannetensi Libertatem Reformatis ubique conveniendi (…) eum Sacro Ministerio devoverunt.” Ibid., 135. 9 Gomarus, voorman van de contraremonstranten in de Nederlanden, had zich reeds een goede reputatie verworven tijdens zijn Leidse periode (1594-1611). In 1618 (het jaar van de Dordtse Synode) vertrok hij reeds uit Saumur naar Groningen, waar hij tot zijn dood hoogleraar was. Itterzon, Franciscus Gomarus. 10 Nauta, Samuel Maresius, 64–65. Nicolai, Effigies, 137. Cappel was een voorloper van de Saumurse School die bekend stond om het zgn. amyraldisme, genoemd naar Moses Amyraut. Het amyraldisme had een afwijkende visie op de verzoening, die bekend staat als ‘hypothetisch universalisme’ of ‘postredemptionisme’. Met deze Amyraut had Samuel een goede band, zoals hij zelf zegt: “Primum illi Collegium speciale fuit cum Mose Amyraldo (…)”. Ibid., 136. Nauta vermeldt echter dat Samuel ongetwijfeld aan Gomarus’ zijde stond, die bij zijn afscheid van Saumur een ernstige vermaning aan het adres van Cappel liet horen, aangezien deze neigde naar de visie van Piscator. Nauta, Samuel Maresius, 65n48, 385. Piscator ontkende de dadelijke gehoorzaamheid van Christus; gevolg daarvan is: de onmiddellijke toerekening van Adams zonde en Christus’ gerechtigheid wordt geloochend. Zie hiervoor: G.A. van den Brink, “‘Elke daad is een werk.’ Alexander Comrie (1706-1774) over de verschillen tussen de remonstrantse en de gereformeerde rechtvaardigingsleer,” ThRef 55:2 (2012): 153–4. 11 Nauta, Samuel Maresius, 67. 12 Aldus Samuels eigen oordeel: “… ad Synodum Nationalem Dordracenam, cujus pars magna fuerunt”. Nicolai, Effigies, 137. Schotel zegt over deze twee gedelegeerden: “De Republiek koos uit de hevigste Calvinisten, de hevigste: Jean Diodati, die over elke nieuwigheid den banvloek uitsprak, een onbegrensden eerbied voor Calvijn koesterde en van diens gevoelens nimmer afweek, en Theodore Tronchin, een leerling van Gomarus, die in het jaar 1604 onder hem te Leiden eenige stellingen over de erfzonde met algemeene toejuiching verdedigd had.” G.D.J. Schotel, Jean Diodati (’s Gravenhage: Noordendorp, 1844), 68. 13 “… tantae Eloquentiae, ut cum Pericle, non tam loqui quam fulgurare & fulminare videretur.” Nicolai, Effigies, 138. “L’un des plus grands prédicateurs de ce temps-là.” Pierre Bayle, Dictionnaire Historique et Critique, [11e] ed., vol. 10 (Paris: Desoer, 1820), 244. 14 “… ex earum mammis sugendo avpo. bre,feoj lac pietatis, ac nunquam virus universalismi imbibisse”. Geciteerd in: Nauta, Samuel Maresius, 70n91. 15 “Cum autem ab eo tempore coeperint res Reformatorum in Gallia retro sublapsae referri (…)”. Nicolai, Effigies, 139.

47

Bovendien waakte Samuel voor remonstrantse invloeden in de Franse kerken. Op 13 december 1623 onderging hij zelfs lijfelijk een aanval met een dolk; vermoedelijk was zijn scherpe stellingname tegen Rome daarvan de aanleiding.16 Dit zorgde ervoor dat Samuel uit Laon vertrok, waarna hij naar de gemeente te Falaise gezonden werd.17 Lang heeft hij het daar niet uitgehouden; hij kon er niet aarden en kreeg te weinig uitbetaald zodat hij niet in zijn levensonderhoud kon voorzien. Reeds na vier maanden vertrok hij naar Sedan om daar het ambt van zowel predikant als hoogleraar te gaan vervullen. De Academie van Sedan vormde een stevig bolwerk tegen de theologie van Saumur, waar Samuel gestudeerd had.18 Samuel, die al eerder verzocht werd naar Sedan te komen, volgde hier Jacques Cappel op, de oudere broer van voornoemde Louis Cappel. Gedurende zeven maanden – tot eind april 1625 – oefende hij zijn ambt uit, maar daarna werd hij onverwachts geschorst voor zes maanden. De oorzaak was kerkrechtelijk van aard: Samuel had Falaise te vroeg verlaten (zonder zijn vertrek voor te leggen aan de provinciale synode van Île-de-France) en had bovendien daarbij de ‘rijksgrenzen’ overschreden, aangezien Sedan de status van een apart vorstendom (principauté) had – tot ongenoegen van de genoemde synode. Bezwaren van de kant van Samuel hadden geen succes; wel succes had de actie van Elisabeth van Nassau (de tweede dochter van Willem van Oranje en regentes van Sedan, bij wie Samuel in de gunst stond): zij liet haar conseil bijeenkomen, waarop vervolgens het vonnis nietig verklaard werd. De reden: Sedan viel niet onder de jurisdictie van Île-deFrance.19 Niettemin heeft Samuel beide partijen tevreden willen stellen door alsnog voor enkele maanden naar het buitenland te vertrekken voor een studiereis – een stedentrip die optimaal benut werd. In het voorjaar van 1625 had hij verlof gekregen om enkele buitenlandse universiteiten te bezoeken, mede met het doel om de doctorsgraad te verwerven. Aan de Leidse Academie, die na de Dordtse Synode gezuiverd was van remonstranten, slaagde hij onder André Rivet na slechts twee dagen studie voor het examen in de theologie. Op 8 juli 1625 werd hem de doctorsgraad verleend; het onderwerp van de promotie was de rechtvaardiging.20 Na nog wat steden bezocht te hebben, stak Samuel over naar Engeland.21 Hij bracht enkele weken in Oxford door. Teruggekeerd in Frankrijk bezocht hij het ouderlijk huis te Oisemont en het huis van zijn broer in Parijs. In Parijs bezocht hij tevens zijn zieke oude leermeester en vriend Durant, die daar enige tijd later overleed.22 Nadat hij vervolgens teruggekeerd was naar Sedan, aanvaardde hij op 24 november het professoraat in de theologie. De bijbehorende oratie was gericht tegen de Jezuïeten23, en de disputatie die daarop volgde, droeg als titel De iudice controversiarum. De ware iudex (‘rechter’) is God, en de Heilige Schrift is de norm bij controversen tussen verschillende confessies. Daarom achtte Samuel het ook 16

“Vulnus erat profundum, & quod in thoracis capactatem, illaeso tamen pulmone penetraret. (…) Quamvis autem vulnus periculosum valdè fuerit (…) brevi tamen tempore ex eo convaluit.” Ibid., 140–1. 17 Nauta, Samuel Maresius, 78–80. Nauta komt tot de analyse dat de Jezuïeten achter de aanslag zaten. 18 Hoewel Samuel een goede band met Amyraut had (gehad), koos hij toch voor de ‘officiële’ calvinistische lijn. Zie voetnoot 10. 19 Nauta, Samuel Maresius, 85–87. 20 Disputatio inauguralis de iustificatione hominis coram Deo. 21 Haag en Haag stellen dat Samuel reeds bij zijn benoeming te Sedan de eis had gesteld dat hij een studiereis naar Holland en Engeland zou mogen maken: “Il l’accepta à condition qu’on lui accorderait au préalable un congé pour visiter la Hollande et l’Angleterre.” Haag et Haag, La France protestante, 4:250. Dit is echter niet aannemelijk, en wordt weersproken door Nauta: Nauta, Samuel Maresius, 84n23. Ook Bayle vermeldt niets over een schorsing, maar noteert slechts: “Il obtint même la permission d’aller en Hollande, pour s’y faire graduer docteur en théologie.” Bayle, Dictionnaire, 10:244. Desgelijks Paquot: “On lui permit même de voir les Acadèmies étrangères pour y recevoir le bonnet de Docteur.” Jean-Noël Paquot, Mémoires pour servir à l’histoire littéraire des dix-sept provinces des Pays-Bas, de la principauté de Liège, et de quelques contrées voisines, vol. 1 (Louvain: Imprimerie Academique, 1765), 275. 22 Nauta, Samuel Maresius, 88–92. Nicolai, Effigies, 143–4. 23 De iniqua nobiscum disputandi methodo à Jesuitis nuper excogitata. In Samuels werken staat de wijze van disputeren en polemiseren vaak centraal.

48

nodig dat iedereen – ook het volk – de Bijbel ijverig zou lezen, om welke reden bijbelvertalingen onmisbaar zijn. Hier zien we dus al een voorzet voor het grote werk dat Samuel met zijn zoon in 1669 zou voltooien. Op 2 mei 1628 trouwde Samuel Desmarets met de welgestelde Abigail le Grand, die omwille van het geloof naar Sedan gevlucht was; voor haar was hij de tweede echtgenoot. Het huwelijk was naar eigen zeggen gelukkig, en gezegend met kinderen.24 Te Sedan werden drie kinderen geboren, van wie Henry (1629-1725) de eerste was. Deze ging later rechten studeren, maar schakelde na een periode in de advocatuur over op de theologie; hij werd predikant te ’s-Hertogenbosch. Samuel kreeg tussen 1629-1642 zeven kinderen bij zijn vrouw, van wie er enkelen vroeg overleden. Zoon Henry bereikte een voor die tijd zeer hoge leeftijd, en overleefde daarmee al zijn broers en zussen. Samuel vertrok in mei 1631 enkele maanden naar de Nederlanden als veldprediker van Frederik Maurits, de vorst van Sedan en hertog van Bouillon (en zoon van Elisabeth van Nassau). Hij had op dat moment waarschijnlijk niet kunnen vermoeden dat deze calvinistische hertog zich zes jaar later tot het roomskatholicisme zou bekeren.25 In april van het jaar daarop moest hij opnieuw Sedan verlaten, ditmaal om zijn geachte en geliefde prinses Elisabeth als hofprediker te begeleiden tijdens een bezoek aan Den Haag. Vermeldenswaardig is het dat Samuel aldaar zich toelegde op studie van het Spaans.26 Eerder had hij, in Sedan, zich ook al de Italiaanse taal machtig gemaakt. In zijn werken citeert hij regelmatig de Italiaanse Bijbelvertaling van Diodati; ‘la plus-part’ van diens annotaties zijn later ook in het Frans vertaald, ten behoeve van de Bijbeleditie die in 1669 verscheen.27 Nauta merkt op dat Samuel het later betreurd heeft “toen niet de gelegenheid te hebben gebruikt om Nederlandsch te leeren, in welke taal hij zijn leven lang onbedreven is gebleven”. Een opmerkelijke zaak, daar de genoemde Bijbeleditie immers ‘toutes’ annotaties van de Nederlandse Statenbijbel bevatte.28 3.1.2 Definitief naar de Nederlanden De bekendheid die Samuel inmiddels in de Nederlanden (niet in het minst bij hofkringen) genoot, leidde ertoe dat hij beroepen werd naar de Waalse gemeente van Maastricht. Deze stad was in 1632 door ‘stedendwinger’ Frederik Hendrik veroverd, na een beleg van tweeënhalve maand; de daarop 24

“Fuitque illi hoc suum conjugium in hunc usque diem concors & foelix, ex quo quinque liberi restant.” Nicolai, Effigies, 144. 25 In Effigies beschrijft Samuel deze zware slag uitgebreid. Hij wilde liever zelf sterven dan te moeten toezien hoe de hertog de roomse erediensten ging bezoeken. “Nam exinde unà refixêre in mente Ducis, & benevolentia solita erga se, & amor verę Religionis, quam deserturum, harum nuptiarum gratiâ, jam ante clàm receperat; In qua dum omni conatu, privatim & publicè, eum Maresius studet retinere (…) sibi accersivit novę Conjugis odium satis vehemens, & sensit DUCEM pedetentim ad publicam Pontificiorum communionem gradum sibi struere (…).” Ibid., 148–9. Samuel zag het als onvermijdelijk oordeel van God dat de hertog vanaf deze tijd vele rampen (calamitates) moest ondervinden. 26 Hier zal mee hebben gespeeld dat Samuel verder niet zoveel te doen had in Den Haag, zoals hij zelf betuigt: “… Qui dum in illa Aula versatur satis inutilis (…)”. Ibid., 146. 27 Op de titelpagina van deze Bijbel staat vermeld dat hij verrijkt is “outre les anciennes Notes, de toutes celles de la Bible Flamande, de la plus-part de celles de M. Diodati, & de beaucoup d’autres”. Verderop in dit hoofdstuk ga ik hier uitgebreider op in. 28 Nauta, Samuel Maresius, 102n173. En verderop: “Met dit al is Maresius nooit een Nederlander geworden. Typeerend is in dit opzicht, dat in zijn huis altijd Fransch werd gesproken, en hij zich nooit behoorlijk in de Nederlandsche taal heeft leeren uitdrukken.” Ibid., 103. Contra A.W.G. Jaakke, “Ver over de grenzen (3). De invloed van de Statenvertaling in het buitenland,” MAW 16, no. 1 (1997): 4. Als bron geldt Samuels eigen relaas in: Nicolai, Effigies, 146. Paquot noemt als oorzaak de moeite die hij zou hebben (gehad) met het Nederlands (dat inderdaad van Latijn, Frans, Italiaans en Spaans afwijkt omdat het geen Romaanse taal is). “Il se repentit dépuis de n’avoir pas aussi appris le Flamand: mais il auroit eù assurément beaucoup plus de peine à y parvenir.” Paquot, Mémoires, 1:275. Het Engels en Duits beheerste Samuel evenmin: Nauta, Samuel Maresius, 306n9, 346n60. Het beeld van het Nederlands behoeft op basis van het Avertissement des Imprimeurs uit de Franse Bijbeleditie van 1669 wel nuancering: Samuel kon in ieder geval het Nederlands voldoende verstaan / begrijpen (entendre). (zie par. 3.3.) Een vergelijkbare merkwaardigheid in de geschiedenis zagen we reeds bij het zogezegd gebrekkige Duits van Paul Toussain (zie hoofdstuk 2, noot 54).

49

volgende protestantisering zorgde voor een groeiende behoefte aan protestantse predikers. Samuel aanvaardde het beroep, waardoor hij in de buurt bleef bij zijn – toen nog geliefde – hertog Frederik Maurits, die na de Staatse verovering van Maastricht aldaar gouverneur werd. Wel had hij wat moeite met de hem toegezegde bezoldiging (waarop hij prompt opslag vroeg) en de late uitbetaling daarvan.29 Hij kreeg opslag, maar wel op voorwaarde dat hij zich, zodra er zich een gelegenheid zou voordoen, beschikbaar zou stellen om de eerste de beste leerstoel in de theologie die hem in Nederland zou worden aangeboden, te aanvaarden.30 In korte tijd bloeide de Waalse gemeente op, zodat er een tweede predikant beroepen werd. Ook in het gebied Overmaas werden gereformeerde gemeenten geïnstitueerd, en er werd een classis gevormd. Qua nevenkerkelijke activiteiten ontplooide Samuel zich tot pleitbezorger van een Latijnse school en een drukkerij; van de laatste profiteerde hij zelf ook: vele van zijn eigen boeken verschenen bij de nieuwe drukker Ezechiël Boucher. Hij trad, naar eigen zeggen ‘met woord en pen dapper in het geweer’ tegen de monniken en clerus van Luik, waarbij hij de pas ingerichte drukkerij goed kon gebruiken voor zijn apologetische en polemische geschriften – waarin hij onder andere het lezen van de Bijbel door het volk aanprees.31 Een des te schokkender gebeurtenis uit zijn Maastrichtse periode was voor Samuel daarbij de ontwikkeling die zich in het leven van de hertog van Bouillon voltrok: deze trouwde in 1634 met de katholieke gravin Eleonora Catharina Febronia van den Bergh en bekeerde zich enige jaren later officieel tot het rooms-katholicisme.32 Een en ander heeft ervoor gezorgd dat Samuel het bepaald niet erg vond dat hij op 29 januari 1636 een beroepsbrief van ’sHertogenbosch ontving; deze beantwoordde hij reeds acht dagen later positief. Hij was blij dat hij uit Maastricht kon vertrekken; bijkomende reden was namelijk dat hij vanaf het huwelijk van Frederik Maurits “encourut la haine de la duchesse”.33 Den Bosch was in 1629 in handen gevallen van de Staatse legers onder leiding van Frederik Hendrik. Hier kreeg Samuel niet alleen het predikambt, maar werd hij ook gevraagd een professoraat te vervullen op de kersverse Illustere School, waarvan hij tevens superintendent werd.34 Zijn professoraat strekte zich uit tot zowel de theologie als de filosofie, waarbij natuurlijk ook de klassieke talen een grote rol speelden. De als zeer georganiseerde en ijverige persoon bekend staande hoogleraar vergde veel studie van zijn studenten, waarbij aan het begin en het einde van de dag het lezen van de Bijbel centraal moest staan. Qua polemiek vallen in deze periode vooral de geschriften 29

Zie ook hier een parallel met de situatie van Paul Toussain i.c. de hogeschool te Hanau (par. 2.1.4). “… eâ conditione, ut praestò semper esset, ad primam Professionem Theologicam, quae in Belgio offerretur, suscipiendam.” Nicolai, Effigies, 147. 31 “Hisce, & voce & calamo, fortiter se opponebat Maresius (…) ad sui Defensionem, eam [Typographiam] ferè semper aliquo scripto Apologetico, vel Polemico, occupatam habebat.” Ibid., 148. Zie voor een uitgebreide beschrijving van de inhoud van deze polemiek: Nauta, Samuel Maresius, 125–138. Het geschrift over het lezen van de Bijbel door leken is getiteld: La chandelle mise sous le boisseau par le clergé Romain (Maastricht 1635). Dit was een reactie op een bisschoppelijk Mandement d.d. 24 mei 1634, waarin vooral de Geneefse Bijbel bekritiseerd werd (ongetwijfeld mede vanwege de sterk reformatorische kanttekeningen): “Et comme il n’est que trop notoir que les pretendus Reformés ont corrompu et falsifié les Sainctes Bibles en plusieurs endroicts, de sorte que la lecture d’icelles, principalement de Geneve, est grandement pernicieuse, Nous ordonnons et commandons bien à certes, que personne doresnavant n’ait à lire ou retenir aucunes Bibles en langue vulgaire.” Samuel heeft 34 jaar later door zijn uitgave van een zeer extensief geannoteerde Geneefse Bijbel in 1669 opnieuw een duidelijk tegengeluid geboden! 32 Zie voetnoot 25. 33 “… il encourut la haine de la duchesse; ce qui, joint à d’autres ennuis, lui fit regarder comme une bonne fortune la vocation que l’église de Bois-le-Duc lui adressa l’an 1636. Il n’eut garde de la refuser.” Bayle, Dictionnaire, 10:245. “… les nombreux désagréments que lui firent essuyer les Catholiques, surtout après la conversion du duc, le décidèrent à donner sa demission.” Haag et Haag, La France protestante, 4:251. 34 De superintendentuur heeft Samuel niet langer dan twee jaar bekleed vanwege onenigheid met de rector, die qua machtuitoefening onder hem stond. Nauta, Samuel Maresius, 156–8. Samuel noemde hem nogal venijnig een “ingratum scarabaeum” (‘ondankbare hond’, naar onze uitdrukkingswijze). Nicolai, Effigies, 150. Hij heeft zich zelf echter ook niet altijd behoorlijk gedragen: bij een woordenwisseling had hij de vrouw van de rector een klap in het gezicht gegeven. Nauta, Samuel Maresius, 187. 30

50

tegen Hugo de Groot op, voor wie Samuel weliswaar achting had, maar die toch weersproken moest worden wegens zijn visie op de antichrist.35 Veel treuriger was misschien wel de ‘intergereformeerde’ polemiek tussen Samuel en de zeer gerespecteerde Utrechtse hoogleraar en rector magnificus Gisbertus Voetius (1589-1676). Aanleiding daartoe was het feit dat enkele gereformeerden waren toegetreden tot de katholieke Lieve-Vrouwe-Broederschap, waar Voetius zijn afkeuring over uitsprak.36 Hij was niet iemand die louter op afstand wilde ‘meeregeren’: tijdens het beleg van ’sHertogenbosch in 1629 was hij namelijk veldprediker geweest, en na de inname van de stad had hij geholpen bij het invoeren van de gereformeerde godsdienst. Opmerkelijk was het dat Samuel, die zich toch duidelijk in vele opzichten antirooms opstelde, in deze kwestie de nuance verkoos: de Broederschap was volgens hem niet enkel religieus van aard, maar evenzeer burgerlijk en politiek – en na de komst van de gereformeerden zelfs uitsluitend politiek.37 In een persoonlijke brief aan Voetius, die hij wel te vriend probeerde te houden, schreef hij dan ook irenisch dat men eropuit moet zijn de roomse medemens te behouden. Echter, Voetius kon zich absoluut niet vinden in deze apologie en de relatie tussen beide godgeleerden zou in de loop der jaren alleen maar verslechteren: “Ruim zeven en twintig jaren van hunne werkzaamheid als hoogleeraar-predikant gingen voorbij in wederkeerige, steeds klimmende vijandschap. Ofschoon nu en dan door eene korte rust onderbroken, bleek de minste aanleiding genoeg, om den schijnbaar gestaakten strijd vannieuws te doen uitbreken.”38 Volgens Samuel lag de oorzaak van hun wederzijdse strijdlust niet in alleen in de karakters (Voetius had volgens hem een hypochondrische melancholie), maar ook in hun Nederlandse dan wel Franse afkomst.39 Uiteindelijk zouden zij zich in 1669 toch weer verzoenen. Pijnlijk voor Samuel was in de Broederschapskwestie ook dat zijn Leidse collega en vriend André Rivet de kant van Voetius koos, en dat de Haagse Synode in april 1643 zijn handelwijze afkeurde. Al met al is het mijns inziens niet terecht dat Samuel in zijn autobiografie in Effigies zijn eigen doen en laten in deze kwestie met louter positieve bewoordingen beschrijft.40 3.1.3 Naar Groningen Het grootste deel van zijn leven (dertig jaar41) heeft Samuel boven in de Nederlanden doorgebracht, ver verwijderd van Maastricht en ’s-Hertogenbosch, en nog verder van zijn geliefde vaderland, waar zijn hart steeds naar uit bleef gaan. Bayle spreekt zeer lovend over zijn werkzaamheden aan de Groninger universiteit: “il rendit de si grands services à cette université, qu’elle passa pour l’une des 35

De Groot meende namelijk dat de antichrist in het Nieuwe Testament niet betrekking had op de roomskatholieke kerk, maar op historische personen uit Paulus’ eigen tijd. Nauta, Samuel Maresius, 168–172. 36 Men had besloten ook protestanten in de Broederschap op te nemen “ten einde te verhinderen, dat zij ten nadeele van de hervormde kerk mogt strekken”. B. Glasius, “Samuel Maresius of Des-Marets,” BWNG 2 (’s Hertogenbosch: Muller, 1853), 443. Dit besluit was door de gereformeerden opgelegd, “après avoir retranché les cérémonies que l’église réformée n’aurait pu souffrir”. Bayle, Dictionnaire, 10:251. 37 Hij schreef hier uitgebreid over in zijn boek Defensio pietatis et synceritatis optimatum Sylvaeducensium (Sylvae-Ducis [’s-Hertogenbosch] 1642). 38 A.C. Duker, Gisbertus Voetius (Leiden: Brill, 1897), III:245–6. Bayle noemt het een ruzie “étant l’une des plus remarquables que l’on ait vues entre deux théologiens protestans, et ayant été féconde en livres plus qu’on ne saurait se l’imaginer”. Bayle, Dictionnaire, 10:253. 39 “Voetius in quo humor melancholicus et Saturninus praedominatur, est tenacior odii, nec facile condonat ei quem semel offenderit. (…) existimat se Belgam magis inviolabilem debere esse in Belgio quam alium, ac Patriae majestatem laedi si offendatur. Maresius e contrario Gallici sanguinis et genii, ut facile movetur ad contumelias, ita facilius sedatur (…).” Auctarium primum Bibliothecae d. Gisberti Voetii (Groningen, 1652), 2425. Geciteerd in: Duker, Gisbertus Voetius, III:246–7n2. 40 “Quoad Controversias, quibus invitus & animo reluctante implicitus fuit cum D. Voetio, & alijs per ipsum, earumque originem, ex illa Fratria Sylvaeducensi, cujus conscientiae suę dictamine, cùm adhuc esset Sylvaeducis susceperat, ex libris, qui sunt in omnium manibus, constat, eum semper pacem & petijsse & obtulisse; nec ante ad stylum acerbiorem devenisse, quam ubi sensit nihil lenientia, nihil moderationem suam proficere; nec aliter unquam egisse quam defensivè.” Nicolai, Effigies, 152. 41 Het grootste deel: niet absoluut ten aanzien van zijn leeftijd, maar relatief ten aanzien van de overige verblijfplaatsen in zijn leven.

51

plus florissantes du Pays-Bas.”42 Aanleiding van het beroep uit Groningen was het overlijden van Gomarus in 1641, de zeer geachte voorman van de contraremonstranten en vroegere docent van Samuel in Saumur. Samuel had al langer het gevoel gehad dat hij zijn talenten in Den Bosch niet naar behoren kon gebruiken,43 en overreedde de kerkenraad hem te laten gaan; aldus geschiedde, en in 1643 hield hij zijn inaugurele rede aan de Groninger Academie.44 Zijn nieuwe collega werd Heinrich Alting, de Heidelbergse theoloog (en collega van Paul Toussain), afgevaardigde naar de Dordtse Synode en revisor van de Statenbijbel. Deze stierf echter reeds het jaar daarop, maar in korte tijd had zich een sterke verbondenheid tussen beide theologen gevormd.45 Samuel hield de lijkrede. In zijn lessen en in de publieke en private disputaties van de periode in Groningen zien we een breed scala aan onderwerpen langskomen, vaak betrekking hebbend op de actualiteit. In anderhalf jaar tijd behandelde Samuel bovendien zijn eigen dogmatisch handboek: het Collegium theologicum uit 1645. In de zogenaamde collegia polemica et elenchtica werden de ‘vijanden der Christelijke religie’ behandeld: naast roomsen (zij vooral) ook anabaptisten, socinianen, lutheranen en remonstranten.46 Onder Samuels gehoor zaten bepaald niet alleen Nederlanders: velen kwamen uit onder andere Duitsland, Frankrijk, de Generaliteitslanden,47 Wallonië en Hongarije.48 Viermaal is hij rector magnificus geweest, waarvan de laatste termijn door zijn overlijden op 18 mei 1673 voortijdig beëindigd werd.49 Als Franstalige predikant in het noorden des lands had Samuel een aparte positie: de Staten hadden reeds in 1612 bepaald dat men zou moeten omzien naar een man die zowel professor als Frans predikant zou kunnen zijn, maar kerkrechtelijk viel de positie van Frans predikant tussen wal en schip. Een zelfstandige Waalse gemeente was er nog niet in Groningen.50 Na de dood van collegapredikant David de La Haye kreeg Samuels pastorale arbeid meer gestalte. Bovendien kreeg hij in 1652 hulp van zijn zoon Henry, die zijn coadjutor werd; deze vertrok echter reeds het jaar daarop

42

Bayle, Dictionnaire, 10:245. In vergelijkbare bewoordingen spreken ook de dames Haag: “il rendit de si bons services à l’université de Groningue en qualité de professeur et de recteur, que plusieurs académies, jalouses de sa prospérité, essayèrent de lui enlever un homme aussi habile.” Haag et Haag, La France protestante, 4:251. 43 In de betreffende kerkenraadsnotulen worden als redenen vermeld: “ses travaux scolastiques estoyent grands et de peu d’effect pour la rarete des estudiants capables d’en profiter et le peu d’esperance de mieux pour l’avenir et partant enfouy en quelque sorte le tallent que Dieu luy a departy.” Geciteerd in: Nauta, Samuel Maresius, 192n371. 44 Getiteld: Oratio inauguralis de usu et abusu rationis in rebus theologicis et fidei (Groningen, 1643). 45 Onder andere blijkens Samuels eigen woorden: “… prima moestus parentavit Rev. & Clar. D. HENRICO ALTING S.S. Th. D. & in ea Facultate Collegae suo Conjunctissimo.” Nicolai, Effigies, 152. 46 Nauta, Samuel Maresius, 209–216. 47 Voornamelijk rooms-katholieke gebieden in het zuiden van Nederland die veroverd waren op Spanje. 48 Opmerkelijk is het dat in de dertig jaar dat Samuel in Groningen doceerde, het gemiddelde aantal van 174 buitenlandse theologiestudenten (dat overigens ongeveer een derde van het totale aantal theologiestudenten uitmaakte) aan de Groningse universiteit aanzienlijk hoger lag dan voor of na die tijd. En hoewel het merendeel van hen uit Duitsland kwam, schreven ook meer Franstalige studenten zich in. Ook was er een opleving te zien in het aantal promoties aan de theologische faculteit. Franck Smit, “Buitenlandse studenten te Groningen 1614-1815,” in: A.H. Huussen (red.), Onderwijs en onderzoek: studie en wetenschap aan de academie van Groningen in de 17e en 18e eeuw (SGGU 1; Hilversum: Verloren, 2003), 267–275. 49 De termijnen waren: 1644-1645, 1651-1652, 1660-1661 en tot slot 1672-1673. Nauta, Samuel Maresius, 216– 228. Tijdens de eerste termijn gaf Samuel de aanzet tot het opstellen van een Groninger professorenbiografie: de Effigies et vitae professorum Academiae Groningae et Omlandiae (Groningen, 1654). De aanvang van de laatste termijn werd overschaduwd door het Rampjaar 1672 en het begin van de Hollandse Oorlog enerzijds, en het Gronings Ontzet anderzijds (waarbij de belegering door bisschop Bernhard von Galen van Münster – alias ‘Bommen Berend’ – beëindigd werd). 50 In 1619 werd er in Groningen wel een Waalse Hervormde Gemeente gesticht, maar tot 1685 (de herroeping van het Edict van Nantes) functioneerde deze gemeente slechts als een onderafdeling van de (Nederduits) Hervormde Gemeente. Bron: www.waalsekerkgroningen.nl, geraadpleegd op 11 augustus 2015.

52

naar ’s-Hertogenbosch om daar predikant van de Waalse kerk te worden.51 Kort daarop, in 1656, kreeg Samuel hulp van zijn jongere zoon Daniel, maar ook deze vertrok al spoedig na een beroep uit Middelburg.52 Na hem kwam Ludovicus Wolzogen, die een volwaardige collega werd in de periode 1658-1662; hij werd opgevolgd door Jacobus Burlion, met wie Samuel tot het eind van zijn leven gewerkt heeft. Ondanks zijn sterk polemische inslag vond Samuel in verschillende delen van Europa grote waardering. Er werden beroepen op hem uitgebracht door gerenomeerde universiteiten: Montauban (1651), Marburg (1653) en Lausanne (1661). In 1673 ontving hij een beroep uit Leiden, dat hij graag wilde aannemen; door zijn overlijden heeft hij Leiden echter niet meer gezien. Verschillende van zijn geschriften, maar met name zijn dogmatisch handboek (Collegium theologicum) vonden hun weg in de gereformeerde wereld; vooral in Zwitserland scheen de belangstelling sterk te zijn. In Groningen zelf stond Samuel bij de synode weliswaar in de gunst, maar de regenten schaarden zich meer en meer achter Jacobus Alting.53 Over het sterven van Samuel Desmarets is ons het een en ander overgeleverd door zijn biograaf Nauta. Op zijn ziekbed beleed hij zijn vele zonden en tekortkomingen, maar tevens zijn ijveren voor de zuivere waarheid. “Ik ben ook maar een mens o`moiopaqh,j (van gelijke bewegingen als anderen)”, zei hij, verwijzend naar Hand. 14:15 en Jak. 5:17. Uiteindelijk is er zelfs nog een verzoening met Alting teweeggebracht. Op 18 mei 1673 overleed hij; zijn laatste woorden waren: “Vertrouw vast op God in Jezus Christus”.54 3.2 Geschriften en polemiek Samuel Desmarets had een vruchtbare pen: Nauta vermeldt niet minder dan 120 (met name Latijnse) geschriften van hem, en daarnaast zo’n 150 brieven. Bovendien heeft Maresius bij zo’n 45 disputaties gepresideerd.55 Als de drie belangrijkste werken beschouwt Nauta het Collegium theologicum uit 1645 (een dogmatiek die kon wedijveren met de bekende Leidse Synopsis purioris theologiae), het Foederatum Belgium orthodoxum uit 1652 (een verklaring van de Nederlandse Geloofsbelijdenis) en de Catechesis publica uit 1671 (een verklaring van de Heidelbergse Catechismus).56 Zoals we reeds zagen, heeft Samuel ook menig polemisch werk het licht doen zien. Met name betreft het werken die gericht zijn tegen rooms-katholieke dwalingen, maar ook andere confessies heeft hij bestreden. Het bleef echter niet bij polemiek ‘naar buiten toe’, maar ook met sommige theologen die wel degelijk orthodox gereformeerd waren, kon Samuel niet altijd door één deur. Het voorbeeld van Voetius hebben we reeds in paragraaf 3.1.2 gezien. In dat geval kan met recht gesproken worden over een ‘broedertwist’ (Nauta).57 Opmerkelijk is dat Samuel in de kwestie van de Lieve-Vrouwe-Broederschap een bondgenoot had in niemand minder dan René Descartes (15961650): “Maresius ging door voor een vriend van Descartes, die hem immers in zijn strijd tegen Voetius was ter zijde gesprongen”.58 Over deze kwestie zal ik hieronder uitgebreider schrijven. Duidelijk is wel in deze broedertwist dat er helaas erg veel gebruik gemaakt werd van argumenta ad hominem, van beide zijden. Samuel valt te verwijten dat hij polemische geschriften schreef tegen theologen van wie hij meende dat ze in Voetius’ lijn stonden, waarmee hij Voetius zelf raakte. Vanaf 1648, bij het verschijnen van Voetius’ Selectae disputationes, werd de discussie echter meer op de 51

In 1662 ging Henry naar Delft, waar hij in ieder geval nog in 1696 predikant was. Hij stierf in 1725. Paquot, Mémoires, 1:276. 52 Daniel (1634-1714 [Paquot vermeldt 1635 als geboortejaar]) werd geboren in Maastricht. Na zijn bediening in Middelburg heeft hij nog in Den Haag gewerkt (1662). Ibid. 53 Wumkes noemt nog dat de meeste predikanten in de omgeving na Samuels dood de richting van Alting hebben gekozen, maar deze aanname wordt kundig weerlegd door Nauta. G.A. Wumkes, De Gereformeerde kerk in de Ommelanden tussen Eems en Lauwers (1595-1796), herdruk (Groningen: Tjeenk Willink/Bouma’s Boekhuis, 1975), 113. Nauta, Samuel Maresius, 413–4. 54 Nauta, Samuel Maresius, 396–405. 55 Ibid., 3–49. 56 Ibid., 11, 20–21, 38, 283–4. 57 Zie voor een beschrijving van de polemiek met Voetius: Ibid., 240–282. 58 Ibid., 245. Voetius heeft in verschillende geschriften fel gereageerd tegen Descartes en het cartesianisme.

53

realia gericht. Voetius was in Samuels ogen een paradoxale theoloog, met veel anomalieën.59 Bovendien verwijt Samuel hem een overdreven ‘precysheyt’ inzake de christelijke levenswandel, hetgeen Voetius overgenomen had van de Engelse puriteinen.60 Ook diens supralapsarisme bestreed Samuel: dat stond volgens hem niet in de lijn van Dordt.61 Vele kerkelijke vergaderingen werden er besteed aan het verzoenen van beide partijen, maar dit mocht niet baten.62 Ook met Paulus Voet, de zoon van Gisbertus, had Samuel regelmatig een geschil. Ten langen leste gelukte het drie predikanten uit Leeuwarden, Utrecht en Groningen om in 1669 een verzoening tot stand te brengen,63 hoewel Samuel wel vast bleef houden dat hij zelf niet anders dan defensief in de strijd had gestaan. De inmiddels bejaarde rivalen waren na een lange periode van 27 jaar weer tot elkaar gekomen.64 In een brief van Samuel aan Matthaeus d.d. 23 augustus valt te lezen dat Samuel zelf uit het diepste van zijn hart verzoening begeerde. Echter, mijns inziens is het oordeel van Nauta juist dat Voetius zich over het algemeen waardiger en zakelijker gedroeg in zijn polemiek dan Samuel: “toch meen ik gegronde redenen te hebben voor de bewering, dat Maresius hem in het hanteeren van verkeerde strijdmethoden de baas is geweest”.65 Een belangrijke reden tot verzoening was voorts dat een veel diepgaander geschil steeds meer de aandacht vroeg: de gezamenlijke strijd tegen Jacobus Alting, coccejanen en cartesianen.66 In zijn theologie was Samuel orthodox gereformeerd, en wilde hij volledig in de lijn staan van de besluiten van Dordt. We hebben hierboven al gezien dat twee van zijn belangrijkste werken betrekking hebben op de belijdenisgeschriften die in Dordrecht werden bekrachtigd. Enkele theologische standpunten vallen op bij hem. Ten eerste betreft dat het reeds genoemde infralapsarisme: hier was Samuel een overtuigd voorstander van; het supralapsarisme (onder andere te vinden bij Gomarus en Voetius) wees hij af. De stelling van Voetius dat “objectum praedestinationis aeternae non esse hominem lapsum” bestreed hij; met andere woorden: Samuel zag als het ‘object’ van de predestinatie wél de gevallen mens. Het opmerkelijke – maar natuurlijk 59

In zijn Theologus paradoxus retectus et refutatus (Groningen, 1649) somt Samuel er wel honderd op. Ibid., 261. Contra Selderhuis, die een getal van zeshonderd noemt, wat ik niet waarschijnlijk acht. Selderhuis, Handboek Nederlandse Kerkgeschiedenis, 472. 60 Inderdaad was een strikte levenswandel van groot belang voor Voetius, die als één van de belangrijkste figuren van de Nadere Reformatie gezien kan worden. Kenmerkend is zijn vuistdikke handboek TA ASKHTIKA sive exercitia pietatis (Gorinchem: Vink, 1664). Nauta valt hier Samuels kritiek bij met een vanzelfsprekendheid die ik niet voor mijn rekening neem. “Aan den anderen kant zijn er echter ook dingen, waarop Maresius niet ten onrechte bij Voetius captie heeft gemaakt.” Nauta, Samuel Maresius, 280. 61 Het supralapsarisme stelt in de orde van Gods besluiten de verkiezing boven Adams val (in plaats van daaronder), en legt veel nadruk op Gods soevereiniteit en verkiezend welbehagen. Overigens heeft het infralapsarisme op de Dordtse Synode weliswaar geprevaleerd, maar is er ruimte gebleven voor beide partijen. Onder anderen de synodevoorzitter Johannes Bogerman en de contraremonstrantse voorman Franciscus Gomarus (Samuels vroegere docent) hadden het supralapsarische standpunt. Zie hiervoor de studie van Dijk: K. Dijk, De strijd over infra- en supralapsarisme in de Gereformeerde Kerken van Nederland (Kampen: Kok, 1912). Samuel zag zich eind 1650 geplaatst tegenover Gomarus’ Disputatio theologica de divina praedestinatione hominum obiecto. 62 “Veel moeite heeft de kerk gedaan om een einde te maken aan den langdurigen strijd tusschen MARESIUS en VOETIUS. De synodale deputaten stelden hen in 1651 “een eeuwige amnestie” voor, waarin alleen MARESIUS bewilligde.” Wumkes, De Gereformeerde kerk, 112. Verderop noemt Wumkes een nieuw ‘project van amnestie’ dat Voetius opnieuw verwierp; aan de andere kant: een verzoeningstractaat van zijn kant wees Samuel op zijn beurt af. Ibid., 113. 63 Resp. Joh. van der Waeyen, Andr. Essenius en A. Matthaeus. Van der Wayen schreef zelfs een boekje over de tot stand gekomen verzoening: De reconciliatione epistola (Leeuwarden, 1670). 64 Samuel was 70 jaar, Voetius 80. Samuel zou nog vier jaar leven, Voetius zeven jaar. 65 Nauta, Samuel Maresius, 278. 66 Jacobus Alting (1618-1679) was na de dood van diens vader Heinrich Alting Samuels collega in Groningen; Samuel kon over het algemeen niet goed met hem opschieten (zie par. 3.2.2). Johannes Coccejus (1603-1669) werd in zijn theologie een fel tegenstander van Voetius, vooral vanwege zijn zgn. federaaltheologie en zijn ‘rekkelijke’ opvatting van de sabbat.

54

niet onmogelijke – is dat hij hierin zijn oude leermeester Gomarus niet gevolgd heeft; wel probeerde hij in zijn geschriften over het infralapsarisme Gomarus buiten schot te houden: zijn doelwit was met name Voetius.67 Ten aanzien van de praktijk van de kinderdoop was Samuel heel ruim: ook kinderen van geëxcommuniceerden of van buitenkerkelijken mochten gedoopt worden.68 Overigens was de algemene tendens in de Gereformeerde Kerk van die tijd dat bijna alles wat in het doophuis gedragen werd, inderdaad daadwerkelijk gedoopt werd.69 Toch was het opnieuw Voetius die zich hiertegen verzette. Ruimdenkend was Samuel ook over het toelaten van bankiers (van leenbanken) of pandjesbazen aan het Avondmaal.70 Veel andere theologen vonden het systeem van (woeker)rentes namelijk ontoelaatbaar en censurabel, tot deze visie overigens vaak door de overheid aangedrongen. Ook hierin was Voetius een meer stringente mening toegedaan. Wel is het zo dat rond 1670 het toelaten van tafelhouders tot het Avondmaal algemeen geaccepteerd scheen te zijn. Tot slot had Samuel met Voetius ook een geschil over de geestelijke goederen (prebenden) van vijf Utrechtse kapittels, die na de Reformatie aan de gereformeerden waren toegekomen. Voetius – opnieuw de ‘precieze’ – stelde echter dat deze goederen, die een superstitieus karakter hadden, niet toekwamen aan de Gereformeerde Kerk, waarop Samuel respondeerde dat men deze met een gerust geweten mocht toe-eigenen.71 Zo zien we in allerlei gevallen dat Samuel binnen de kaders van de gereformeerde orthodoxie de christelijke vrijheid ten volle wilde benutten.72 Dit was een eigenschap van de theologia traditiva73 die als kenmerken had een gematigde visie en een mildere opstelling in de polemiek – hoewel dat laatste niet altijd opgaat voor Samuel Desmarets. Ook het afwijzen van het gebruik van scholastieke distincties en het aan de overheid toekennen van aanzienlijke invloed in de kerk past in deze traditie.74 3.2.1 Verweer tegen nieuwe heterodoxieën Wanneer Reitsma schrijft over de confessionele spanningen binnen de Gereformeerde Kerk van de Nederlanden in de periode na de Dordtse Synode, zegt hij niet onterecht: “Vele der toenmalige theologische geschillen groeperen zich om de geleerde theoloog SAMUEL MARESIUS”.75 Bij allerhande 67

Nauta, Samuel Maresius, 285–290. Deze partijdigheid was niet eerlijk van Samuel. Ik sluit me dan ook aan bij de conclusie van Nauta (p. 289): “Het laakbare van Maresius’ houding moet men dus niet zoeken in zijn optreden tegen den persoon van Gomarus (…), doch vooral in de door hem gebezigde strijdmethode.” 68 Samuels visie is onder andere te vinden in zijn Disputatio theologica de fide infantium (Groningen, 1653). 69 A.Th. van Deursen, Bavianen en Slijkgeuzen. Kerk en kerkvolk in de tijd van Maurits en Oldenbarnevelt, 4e, nagez. en geïllustr. uitg. (Franeker: Van Wijnen, 2010), 156–161. Pag. 157: “Zoals in het oude Israël de besnijdenis aan allen zonder onderscheid bediend werd, zo mocht men ook in het nieuwe Israël [de Nederlanden, CB] niemand de doop onthouden.” 70 Zij werden ‘tafelhouders’ genoemd, in het Latijn: trapeziti. Dit is afkomstig van het Griekse woord tra,peza, dat slaat op een (geldwissel)tafel. Samuel schreef hierover in onder andere zijn Dissertatio epistolica de trapezitis (Leiden, 1641). In de Middeleeuwen waren dit de Lombarden (vgl. ‘lommerds’). 71 In zijn Judicium et responsum theologicum (Groningen, 1656) als reactie op Voetius’ Theologisch advys over ’t Gebruyck van Kerckelijke Goederen ([Amsterdam], 1653). 72 Nauta, Samuel Maresius, 290–304. Treffend is het verwijt van een anonieme tegenstander met de initialen S.P.V.D.M. in het geschrift Den overtuyghden Canonick vertoont in het losse, onschriftmatigh, troosteloos, Theologisch Advys Doct. Sam. Maresii (Amsterdam, 1657): Samuel “is geacht bij alle ruyme menschen, die het breede pad kiesen, is yemants conscientie te nauw, hij kanse recken”. Geciteerd in: Ibid., 301n138. 73 Met de aanduiding van de ‘theologia traditiva’ [de term is van Christiaan Sepp, CB] “wordt gedoeld op een stroming binnen de gereformeerde theologie die geworteld was in de traditie van het zestiende-eeuwse calvinisme, zoals zich dat in de periode van Theodorus Beza had ontwikkeld. Ondanks overeenkomsten met de school van Voetius waren er duidelijke verschillen. (…) Zij stonden bekend als gematigd en stelden zich milder op in de polemiek dan bijvoorbeeld hun Utrechtse collegae.” Selderhuis, Handboek Nederlandse Kerkgeschiedenis, 472. 74 Ibid., 473. 75 J. Reitsma, Geschiedenis van de Hervorming en de Hervormde Kerk der Nederlanden, 5e, herz. druk ( ’sGravenhage: Nijhoff, 1949), 307.

55

nieuwigheden op theologisch gebied was Samuel namelijk als polemicus betrokken, in zijn vurige ijver voor de gereformeerde orthodoxie. Buiten de twistpunten met Voetius die hierboven beschreven staan, stond hij zich in veel gevallen als medestrijder voor de zuivere leer zij aan zij met zijn Utrechtse collega: “Gedurende deze periode had MARESIUS nog tijd gevonden om een zwerm van scherpe schichten af te schieten op allen die z.i. ketterse of nieuwerwetse denkbeelden verkondigden.”76 Tegenover het independentisme verdedigde hij het goddelijk recht van de presbyteriale kerkregering. Wat het jansenisme betreft, zag Samuel echter met vreugde dat blijkbaar ook onder rooms-katholieken er nog aandacht was voor de ware betekenis van de genade. Hij vertaalde en annoteerde een jansenistische catechismus, getiteld Catechisme de la grace, in het Latijn: Synopsis verae catholicaeque doctrinae de gratia (Groningen, 1651). Dat Samuel niet alleen polemisch, maar ook irenisch kon zijn, blijkt onder andere ook uit zijn verhandeling Theologus pacificus, een uiteenzetting over syncretisme en de verzoening met ‘dissidente partijen’.77 Opmerkelijk daarbij is dat hij zelfs eenheid met de lutheranen voorstond, wat me deed denken aan het Heidelbergse irenisme.78 Echter, net als bij de situatie in Heidelberg beschreven in hoofdstuk 2, waren het uiteindelijk de lutheranen die het gewenste syncretisme blokkeerden. Inzake het amyraldisme schaarde Samuel zich achter Rivet en Friedrich Spanheim sr. (1600-1649, een neef van Paul Toussain), die Amyraut krachtig hadden bestreden, hoewel Samuel vroeger een vriend van Amyraut was geweest, en altijd achting voor hem bleef houden.79 Na de dood van genoemde Leidse professoren in 1649 en 1651 nam Samuel hierin hun taak over; in 1656 verscheen van zijn hand een evpi,krisij (‘kritiek’), die later in herziene edities opnieuw verscheen.80 In de versie van 1661 vermeldde hij de strijdbijl liever te begraven, ten eerste vanwege zijn vriendschap met Amyraut en ten tweede omdat hij zich aan een nieuw werk wilde gaan zetten: de bewerking van de Franse Bijbeluitgave die in 1669 zou verschijnen.81 Toen in 1655 een anoniem boek verscheen dat de titel Praeadamitae droeg, klom Samuel spoedig in de pen om een verweerschrift te schrijven tegen deze onorthodoxe leer, die op basis van Rom. 5:12-14 stelde dat er vóór Adam al mensen op aarde geweest zijn.82 Hier was de autoriteit (auvqenti,a) en de inspiratie (qeopneusti,a) van de Schrift in het geding! Verder kunnen genoemd worden de weerleggingen van de geschriften van Adam Boreel,83 Petrus Serarius en Jan Amos Comenius,84 en 76

Ibid., 308. Volledige titel: Theologus pacificus, sive dissertatio theologica de syncretismo et reconciliatione partium in religione dissidentium; quousque et quibuscum optari et urgeri possit (Groningen, 1651). 78 Ik schrijf ‘zelfs’, omdat het wel enigszins curieus is dat Samuel zo’n lange tijd twistte met Voetius over theologisch minder belangrijke zaken, maar een verzoening met lutheranen – die hij eerder had bestreden – onverdroten aanprees. Overigens heeft hij dat zelf ook wel gezien, waarop hij de volgende twee verklaringen gaf: 1) ook zieke dokters kunnen aan zieken een heilzame raad geven; 2) hij heeft zich in de broedertwist met Voetius steeds tot vrede bereid getoond. Nauta, Samuel Maresius, 315n76. De toenadering tot de lutheranen had geen onbelangrijk oogmerk in het samen sterk staan tegen Rome. Nauta zegt over deze ambivalente houding: “Tegen de Lutherschen of de aanhangers der Confessio Augustana heeft Maresius slechts weinig gepolemiseerd. Gelijk ons gebleken is, zocht hij zooveel mogelijk toenadering tot de Lutherschen.” Ibid., 354. 79 Zie voetnoot 10. 80 Namelijk: VEpi,krisij theologica et amica ad quaestiones de gratia et redemptione universali (Groningen, 1656). 81 Nauta, Samuel Maresius, 328n168. Zie ook par. 3.3. 82 Samuels geschrift droeg de veelzeggende titel Refutatio fabulae prae-adamiticae (Groningen, 1656). 83 In zijn geschrift Ad legem et testimonium (S.l., 1645) bestreed Boreel de noodzakelijkheid en onmisbaarheid van de predikdienst, zoals die in de Gereformeerde Kerk gebruikelijk was. Samuel reageerde met een Dissertatio theologica de usu et honore sacri ministerii in Ecclesiis reformatis (Groningen, 1646). 84 Inzake het chiliasme, waarvan Samuel een felle tegenstander was, en dat hij bestreed in Chiliasmus enervatus (Groningen, 1664). Selderhuis, Handboek Nederlandse Kerkgeschiedenis, 492. De directe aanleiding voor de verwachting van de directe komst van een duizendjarig vrederijk was een opmerkelijke planetaire conjunctie op 1 december 1662. Serarius was overigens een vriend van Samuel, maar Comenius moest het ontgelden. In een volgend geschrift, Antirrheticus; sive defensio pii zeli pro retinenda recepta in ecclesiis 77

56

Jean de Labadie.85 De uitgebreide polemiek met rooms-katholieken, socinianen en remonstranten heb ik reeds eerder genoemd; deze was onder gereformeerden heel ‘normaal’ in de 17e eeuw; Samuel vormt hier dus geen uitzondering op.86 3.2.2 Cartesianen en coccejanen Na Samuels verzoening met Voetius in 1669 heeft hij zich vooral gekeerd tegen de filosofie van Descartes en de theologie van Coccejus. Zoals we reeds zagen, heeft Samuel aan het begin van zijn twist met Voetius (in de Bossche tijd) dankbaar ‘gebruik gemaakt’ van de zeer geleerde Descartes – die overigens niet alleen door Voetius, maar door “alle epigonen van Dordrecht” tegengestaan werd;87 de rest van zijn leven heeft hij dan ook met waardering over zijn persoon geschreven. Dat dit hem niet altijd in dank afgenomen is, blijkt bijvoorbeeld uit de reactie van Jacobus Koelman – fel tegenstander van het cartesianisme – in diens volumineuze boek Het vergift van de Cartesiaansche philosophie grondig ontdekt. Weliswaar citeert hij regelmatig en uitvoerig kennelijk dankbaar uit Samuels geschrift De abusu philosophiae cartesianae (Groningen, 1670),88 toch overheerst in zijn visie op de theoloog uit Groningen een negatief en verdachtmakend gevoelen. Een onoverkomelijk bezwaar was het voor Koelman dat Samuel diens geliefde leermeester Voetius zo’n lange tijd te vuur en te zwaard had aangevallen.89 De kwestie van de Bossche Lieve-Vrouwe-Broederschap wordt in dit verband uitvoerig aangehaald, ten bewijze dat Samuel “twintig of dartig jaaren te vooren zeer voor hem [Descartes] geyvert had”.90 Het is hem later in zijn leven echter bar tegengevallen, toen hij de implicaties van het cartesianisme doorzag.91 Derhalve heeft hij zich in 1670 met De abusu “met groote drift tegen de Cartesianen gestelt”, wat gezien zijn eerdere verhouding met Descartes zeer verwonderlijk is. Koelman was van mening dat Samuel met dit alles wel geschaard kon worden onder degenen die het cartesianisme de Nederlanden binnen hadden gehaald, als het paard van Troje.92 reformatis doctrina (Groningen, 1669), wees Samuel onder andere op de kanttekeningen in de Statenbijbel, die z.i. duidelijk antichiliastisch zijn. Juist in dat jaar verscheen de Franse Geneefse Bijbel, met de vertaling van de Nederlandse kanttekeningen. Nauta, Samuel Maresius, 337. 85 Ook inzake het chiliasme; vier jaar na Chiliasmus enervatus verscheen Samuels Disputatio publica continens Duodecadem positionum theologicarum indubitatae veritatis, qua sinter alias plures evertunt Chiliastae (Groningen, 1668). De Labadie werd in 1669 afgezet als Waals predikant vanwege zijn extreme ideeën. Samuels visie op De Labadie is uitermate negatief: “… homo pestilentissimus Joannes Labadias Jesuita, Missionarius, Adamita, Jansenista, Canonicus, Carmelita, Reformatus ad tempus, Chiliasta, Donatista, Schismaticus, Turbo et Nebulo Nebulorum”. Systema theologicum (Groningen, 1673), 377. Geciteerd in: Nauta, Samuel Maresius, 338n244. 86 Zie voor een uitgebreidere bespreking: Ibid., 339–355. 87 Reitsma, Geschiedenis van de Hervorming, 314. 88 Namelijk op pag. 12-15, 79-80, 167, 176, 223, 274, 335-6, 345-7, 394-5, 543, 549-558, 585, 614-5. 89 Koelman schaart zich hierin geheel (doch wat ongenuanceerd) achter Voetius, wat niet verwonderlijk is: hij had onder Voetius gestudeerd en streefde net als zijn leermeester een Nadere Reformatie na. Hij gaat in zijn geschrift zelfs zover dat hij het heeft over een geleerd man, zonder Gods Geest, die door zijn eerzucht het allersnoodste instrument van de duivel kan worden. En verderop zegt hij dat Samuel in heel zijn leven ‘de grootste bitterheid, als gal en alsem’ heeft uitgegoten over rechtzinnige theologen. 90 Jacobus Koelman, Het vergift van de Cartesiaansche philosophie grondig ontdekt (...) (Amsterdam: Boekholt, 1692), 79. 91 “Om die zelve reden was het/ dat Marees, die anders Cartes en zijn volgers veel begunstigt had/ eer hy de schadelijke vrucht zo breedt zach uitkomen/ die Philosophie in ’t laatst van zijn leven/ zo hardt is tegengevallen; hy zach dat de heele Theologie daar door stondt omgekeert te worden.” Ibid., 394. 92 Voor de volledigheid citeer ik hier uitgebreid Koelman: “Byzonder heeft zich Maresius in den jaare 1670. met groote drift tegen de Cartesianen gestelt; ’t welk wonderlijk mocht schijnen/ alzo dezelve zich wel eer de Cartesiaanen had gunstig getoont/ ook zo verre/ dat Velthuyzen tegen Du Boys schrijvende/ van hem zeyde/ dat hy en Tobias Andreae de leere van des Cartes in gedrukte Tractaaten beweerden.” En: “Voorts heeft hy sint die tijdt [de Bossche tijd, CB] geduurig de Cartesiaansche Philosophie/ en de voorstanders en voorzetters derzelve gunstig geweest/ ja heeft verscheyde dingen van die verkeerde Philosophie voorgesprooken; Zo datmen wel mag zeggen/ dat Marees een van die gene is/ die allermeest Cartes en zijn Philosophie in

57

Overigens heeft Samuel zich hiertegen uiteraard niet meer kunnen verdedigen, daar hij reeds in 1673 was overleden. Hoe het ook zij, “er zijn dus ontegenzeggelijk bij Maresius Cartesiaansche tendenzen aanwijsbaar”, hoewel hij niet als een overtuigd aanhanger van deze stroming gerekend mag worden.93 Met Coccejus stond Samuel aanvankelijk op goede voet. Het geruchtmakende werk van eerstgenoemde, onder de titel Summa doctrinae de foedere et testamento Dei (Leiden, 1654), had hij volgens Nauta niet echt grondig tot zich genomen. Pas in 1663 is het tot een conflict gekomen, naar aanleiding van Samuels kritische disputatie waarin hij een samenvatting gaf van Coccejus’ federaaltheologie.94 Veel heviger echter werd de twist tussen Samuel en zijn Groningse collega Jacobus Alting. Alting was aanvankelijk primarius van de faculteit der letteren; toen hij echter in 1667 tevens hoogleraar in de theologie werd, begonnen de problemen. Zijn visie op de sabbat, de staat van Adam in het paradijs,95 de val, Christus’ voldoening en de status van de belijdenisgeschriften96 kon Samuel niet dulden. Op basis van de kanttekeningen van de Statenbijbel weerlegde hij bovendien het chiliasme,97 waarop Alting – die zich hierin beriep op Coccejus – reageerde dat de kanttekeningen niet Gods eigen Woord kunnen evenaren, veel contradicties bevatten en bovendien niet door de Staten zijn geapprobeerd. Alting ergerde zich later ook aan de zijns inziens te lage dunk die Samuel van het Hebreeuws had.98 Evenals bij de twist met Voetius moest er ook nu zowel door curatoren als door de Staten bemiddeld worden; de zaak werd echter niet aanhangig gemaakt op een kerkelijke synode. Het gevolg was dat Alting toezegde zijn van de orthodoxie afwijkende meningen voor zich te houden; bovendien werd beide hoogleraren verboden nog langer over deze zaken te strijden. Omdat Samuel ter ore was gekomen dat de Groningse curatoren een advies over de twistzaak met Alting hadden ingewonnen bij de Leidse faculteit, en Samuel daarbij vermoedde dat Coccejus hierin participeerde, laaide ook de strijd met laatstgenoemde weer op. Dit heeft echter niet lang meer geduurd, daar Coccejus op 5 november 1669 overleed. Tot slot bond Samuel de strijd aan met Balthasar Bekker (1634-1698), voorheen een student van hem, die als cartesiaan en rationalist vooral bekend geworden is door zijn boek De betoverde weereld (Amsterdam, 1691). De reeds eerder Neerlandt hebben in aanzien gebracht.” Koelman citeert hierbij uit Samuels eigen werk, waar inderdaad sympathie voor Descartes en zijn filosofische inzichten uit blijkt, onder de vermelding ‘Dissert. de Sphaerul. precat. lit. E.’; dit werk heb ik echter nergens kunnen traceren. De reden waarom Samuel plotseling anticartesiaans werd, ligt volgens Koelman vooral daaraan, dat door nieuwe geschriften van zowel Descartes als Coccejus zijn eigen Systema theologicum in de vergetelheid dreigde te geraken. Zijn polemiek tegen de cartesianen bleef daarom, mede vanwege zijn voorgeschiedenis met Descartes, halfslachtig: “Doch bewust zijnde/ hoe hy te vooren voor Cartes en zijn Philosophie geyvert had/ en willende geern ettelijke Cartesiaanen te vriendt houden/ zo heeft hy zijn wederlegging van die Philosophie zo gemengt met de lof van Cartes, en van zijn stellingen/ dat hy daarom ook te min overtuiging konde brengen op der Cartesiaanen gemoederen.” Ik meen dat Koelman daarin toch wel gelijk heeft, blijkens de lange citaten uit De abusu. De citaten komen uit: Ibid., 549–557. 93 Nauta, Samuel Maresius, 358–9. Zie voor een verdere bespreking van het cartesianisme in dit verband: Selderhuis, Handboek Nederlandse Kerkgeschiedenis, 482–7. Reitsma, Geschiedenis van de Hervorming, 311– 323. 94 De titel van de disputatie was De oeconomia temporum. Nauta, Samuel Maresius, 365–9. 95 Alting loochende het bestaan van een werkverbond in het paradijs, waarmee hij tevens de onmiddelijke toerekening van Adams zonde én Christus’ gerechtigheid ontkende; hij bewoog hiermee in de lijn van Piscator (zie voetnoot 10). 96 Net als bij de kanttekeningen van de Statenbijbel was Altings argument dat deze slechts mensenwerk zijn, en soms onnodige twistpunten bevatten. 97 Een belangrijke kanttekening waar Samuel zich waarschijnlijk op heeft gebaseerd, is de eerste van Openb. 20, waarvan ik een deel citeer: “Dit gevoelen [van het chiliasme, CB] is seer oudt, oock onder vele Outvaders [= kerkvaders, CB] geweest, ende wordt van eenighe Leeraers oock huydendaeghs wederom vernieuwt, om dat het schijnt dat de letter van den text van dit capittel het selve mede-brenght. Doch wanneer alles wel overwogen wort [waarvoor drie redenen worden gegeven, CB], so en kan het selve met den geduerigen sin van Godts woordt niet bestaen.” 98 Om deze redenen noemde Alting Samuel een antiscripturarius en een traditionarius.

58

genoemde Catechesis publica heeft mede gediend als repliek op zowel Altings als Bekkers gedachtegoed. Dat Samuel bovengenoemde ‘nieuwigheden’ in de theologie van groter belang en urgentie achtte te zijn, blijkt wel uit zijn Tractatus brevis de afflicto statu studii theologici (Groningen, 1672), waarin hij het verval van de theologiestudie aan de Nederlands universiteiten beschreef. Als remedie pleitte hij voor een strengere binding aan de belijdenisgeschriften99 en een grotere eerbiediging van de Statenvertaling, de Dordtse Kerkorde en de liturgische formulieren. De dogmatiek moest aan de hand van Calvijns Institutie worden vormgegeven. Vooral met het oog op de discussie over de waarde van de belijdenisgeschriften heeft hij een vooruitziende blik gehad: de quatenus-opvatting van Alting herhaalde zich in 1816 binnen de Nederlands Hervormde Kerk, wat mede heeft geresulteerd in de Afscheiding van 1834.100 3.2.3 Een vurig karakter Al Samuels biografen zijn het erover eens dat hij een bijzonder vurig karakter had. De wijze waarop men dat gegeven tegemoet treedt, varieert echter van openlijk dédain tot empathisch begrip. Met betrekking tot zijn geleerdheid zijn de meningen verdeeld, wat misschien samenhangt met de vaak negatieve visie op zijn persoon door de vele felle polemische werken. Van de Franse biografen lijkt me Bayle wel de betrouwbaarste, aangezien hij nauwkeurig zijn bronnen vermeldt en uitvoerig citeert. Op basis van Samuels geschriften concludeert hij: “Le nombre [de ses ouvrages] est prodigieux: la variété de ses sujets témoigne que ce n’etait pas un esprit borné. On peut dire, et qu’il était fort laborieux, et qu’il écrivait facilement et avec beaucoup de feu et d’érudition.”101 Paquot kan zich in het eerste wel vinden, maar schrijft Samuel niet dezelfde eruditie toe: “il ne paroît pas qu’il ait poussé ses connoissances hors de la Théologie, ni même qu’il ait eu tout ce qu’il faut pour briller dans cette science”. Volgens hem schreef Samuel slechts matig Latijn en was zijn kennis van de Bijbelse talen gering. Bovendien gaf hij geen blijk van een grote Bijbelkennis, en zijn kennis van de kerkgeschiedenis was ook niet bijster groot. “Tout se réduit à peu près à des matières de controverse”, vervolgt Paquot, en als men al deze polemische werken wegstreept, houdt men maar een klein lijstje geschriften over.102 Dit beeld lijkt mij te eenzijdig; ik kan me meer vinden in de nuance die de dames Haag aanbrengen: “L’écrivain belge [sc. Paquot] est trop sévère. Sans écrire le latin comme Calvin, sans savoir le grec comme Henri Estienne ou l’hébreu comme Cappel, Des Marets était aussi versé dans ces trois langues que la plupart des meilleurs théologiens de son siècle; il parlait, en outre, l’italien et l’espagnol. Son erudition était vaste; seulement nous avouerons qu’il ne l’a pas toujours employee à defender la vérité, aveuglé qu’il était par les préjugés de sa secte [!], ou emporté par la fougue de son caractère. La violence de sa polémique dépassa souvent toutes les bornes de la modération.”103 Deze nuance wordt ook geboden in de grondige studie van Nauta.104 Een dergelijke wetenschappelijke attitude is, dunkt me, beter dan het gebruik van woorden als ‘griezelig’, ‘al te dwaas’ en ‘vergallen’ (Evenhuis).105 De visie van Serrurier dat Samuel een “vijand van alles wat naar “rekkelijkheid” zweemde” was, “verblind door sektegeest (…), wars van allen inbreuk op de traditie”, 99

Uiteraard worden in dit verband steeds de drie in Dordrecht geaccordeerde belijdenisgeschriften bedoeld: de Nederlandse Geloofsbelijdenis (1561), de Heidelbergse Catechismus (1563) en de Dordtse Canones of Leerregels (1619); ook wel bekend staand als de ‘drie formulieren van enigheid’. 100 Nauta, Samuel Maresius, 369–385. In 1816 werd een nieuw Algemeen Reglement aangenomen in de Nederlands Hervormde Kerk; ten aanzien van de binding aan de belijdenisgeschriften werd hierin opengelaten of deze normatief zijn quia (omdat) ze overeenstemmen met de Schrift, of dat ze normatief zijn quatenus (voor zover) ze overeenstemmen. 101 Bayle, Dictionnaire, 10:248. 102 Paquot, Mémoires, 1:276–7. 103 Haag et Haag, La France protestante, 4:251. 104 Zie Nauta, Samuel Maresius, 406–416. 105 R.B. Evenhuis, Ook dat was Amsterdam. De kerk der hervorming in de tweede helft van de zeventiende eeuw: nabloei en inzinking, vol. 3 (Baarn: Ten Have, 1971), 204.

59

wiens geschriften men voor het merendeel “maar niet aan de vergetelheid moet ontrukken, tenzij men de psychologie van een onverdraagzaam theoloog uit de 17e eeuw wil bestudeeren”, is niet alleen ongenuanceerd, maar in sommige opzichten ook onjuist.106 3.3 De Franse Elzevierbijbel (1669) Samuel Desmarets is zich altijd een Fransman blijven voelen, ook al heeft hij in de Nederlanden een goed tweede thuis gehad. Hij bleef voortdurend op de hoogte van het wel en wee van zijn geboorteland en de protestantse kerk aldaar, en mengde zich in verschillende zaken die daar speelden. Tijdens een bezoek aan Frankrijk in 1647 kwam Samuel in aanraking met, onder anderen, Pièrre de Launay (1573-1661), wiens commentaren op de Bijbel hij meermalen prees.107 Launays annotaties zou hij enkele jaren later verwerken in zijn eigen uitgave van de Geneefse Bijbel.108 Aan deze uitgave moet hij omstreeks 1660 begonnen zijn, blijkens een brief aan Johannes Buxtorf jr. (1599-1664, de geleerde hebraïcus uit Basel) d.d. 25 juli van dat jaar. Daarin zei hij dat hij bezig was met de voorbereidingen van een Franse Bijbel met de kanttekeningen van de Nederlandse, die hij overzette in het Frans, en zou vermeerderen met de annotaties van de Geneefse Bijbel en van Diodati. Samuel wilde de Geneefse tekst behouden, waar niet zomaar van afgestapt moest worden; maar wat de kanttekeningen betreft waren die van de Statenbijbel in zijn ogen het meest nauwgezet (accuratissimae), en het daarom ook waard om met andere kerken gedeeld te worden. Dit was niet alleen Samuels gevoelen, maar ook dat van andere geleerde en vrome mannen.109 Daarnaast zagen we reeds dat Samuel in zijnVEpi,krisij theologica van 1661 zijn werk aan de Franse Bijbel noemde. Ook in het derde deel van zijn Hydra Socinianismi uit 1662 noemde Samuel dat hij zijn leven wilde besteden aan het reviseren en opnieuw uitgeven van werken van zijn voorgangers, die deels uitgegeven en deels nog niet uitgegeven waren. Daarnaast vermeldde hij de uitgave van zijn Bijbeleditie, die bedoeld was tot stichting van de kerk, tot nut van de Federale Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en tot heerlijkheid van de Groninger Academie.110 In het

106

C. Serrurier, “Maresius, Samuel,” NNBW 2 (Leiden: Sijthoff, 1912), kol. 869–870. Uit de twist met Voetius bleek juist dat Samuel weinig ophad met diens ‘precysheyt’. 107 Nauta, Samuel Maresius, 393. 108 Blijkens het Avertissement des imprimeurs: “… il [Messieurs des Marets] y ont encore ajouté quelques remarques curieuses écrites de la main de M. Launay, dans la Bible dont il se servait. Cet excellent homme, qui était Français, est mort depuis quelques années à Paris, âgé de 89 ans, & il en avait employé plus de 50 à travailler uniquement sur l’Écriture Sainte, où il était fort consommé.” La Sainte Bible, qui contient le Vieux et le Nouveau Testament. Edition nouvelle, faite sur la Version de Genève, reveuë, & corrigée (...) par les soins de Samuel des Marets (...) & de Henry des Marets son fils (...) (Amsterdam: Elzevier, 1669), [II], punt 2. 109 “Sed et hic procuro editionem Gallicam Bibliorum cum Belgicis notis, quas reddo Gallice et subinde augeo ex Genevensibus / potissimum et Deodato; sed textum Genevensem retineo, à quo non putem temere discedendum. Verum nostratium Belgarum notae mihj semper visae sunt accuratissimae, et omnino dignae quae cum aliis Ecclesiis communicentur. Est qui mihj persuadet etiam illas apud vos transferrj in vestrum Idioma: Quod si sit verum, est quod mihj gratuler Viros eruditos et pios alibj mecum hac in parte idem sentire.” Brief opgenomen in: Nauta, Samuel Maresius, 555–6. Dat Samuel hier ook oppert dat de Nederlandse kanttekeningen het waard zijn in Buxtorfs ‘Idioma’ (het Duits) vertaald te worden, is opmerkelijk gezien een brief van de Heidelbergse professor Sebastian Ramspeck d.d. 2 maart 1659 (een jaar eerder dus). In deze brief van Ramspeck – die overigens geboren was te Basel en bevriend was met Theodorus Falckeysen – die hij aan zijn vriend Buxtorf stuurde, deelde hij mee dat keurvorst Karel I Lodewijk van de Palts zeer ingenomen was met Falckeysens idee de Duitse Tossanusbijbel opnieuw, in vermeerderde vorm, uit te geven – zie par. 2.2.1. Bovendien werd door Ramspeck de verwachting uitgesproken dat Buxtorf ook wel zou bijdragen aan dit werk. Dit is waarschijnlijk niet gebeurd, want Buxtorfs naam werd verder bij dit project niet genoemd; wel zien we hier dat Buxtorf gezien zijn correspondentiecontacten een schakel vormde tussen de Tossanusbijbel en de Maresiusbijbel! Kölner, “Falkeisensche Handel,” 36–37. 110 “Sed quicquid Deus mihi vitae & virium pro sua benignitate largietur, impendam partim revisioni & novae editioni meorum praecedentium operum quà evkdotw/n quà hactenus avnekdotw/n, partim illi Biblico verè aureo quod est sub manibus, ex cujus editione plurimum & Ecclesiae aedificationi, & vestrae Belgicae Foederatae

60

voorjaar van 1663 reisde Samuel naar Holland om zijn beide zonen te bezoeken en en passant de drukker van de Bijbel tot meer spoed aan te manen.111 Het jaar daarna verscheen reeds een proefdruk van de Pentateuch, hoewel deze heden ten dage niet meer voorhanden schijnt te zijn. 112 Vijf jaar later verscheen er bij de gebroeders Elzevier in Amsterdam met privilege een volledige Bijbel in twee foliobanden, rijk voorzien met kanttekeningen, registers, kaarten en dergelijke.113 Over de totstandkoming van deze editie staat veel nuttige informatie vermeld in het Avertissement van de drukkers. Het lijkt me niet ongepast om een gedeelte ervan uitgebreid te citeren: “Les églises qu’on appelle vulgairement Wallonnes, dans ces provinces, souhaitent, depuis long-temps, d’avoir part au bonheur des Flamandes, avec lesquelles elles ne font qu’un mesme corps, & de voir la Version de la S. Bible, qui leur est commune avec toutes les autres églises reformées de la langue Françoise, enrichie des notes savantes & judicieuses, qui ont esté jointes par autorité publique à la Tradition Flamande, publiée, avec tant de succés, depuis trente ans, sur les ordres du Synode National tenu à Dordrecht, pendant les années 1618 & 1619; confirmé & autorisé, par le consentement & la permission de Nosseigneurs les États Généraux. Ce souhait s’est trouvé d’autant plus juste, qu’il se rencontre une très grande conformité entre ces deux Versions Flamande & Françoise, comme entre 114 deux Copies fidèlement tirées sur les mesmes Originaux.”

Hieruit blijkt duidelijk de wens om deel te krijgen aan het geluk van de Vlamingen (Nederlanders), met wie de Waalse gemeenten in den lande zich één lichaam voelden. Met veel zorg en ijver hebben Samuel Desmarets en zijn zoon Henry zich dan ook gewijd aan de uitgave van een Franse Bijbel die als een copie van de Statenbijbel gezien kon worden. Overigens is het vermoedelijk onjuist dat ook zoon Daniel meegewerkt zou hebben; ik vind daar in de primaire literatuur nergens aanwijzingen voor.115 In het Avertissement wordt verder de taalvaardigheid van vader en zoon Desmarets geroemd: zij waren geboren Fransen, “entendant assez exactement la langue Flamande”,116 en beheersten eveneens de grondtalen van de Bijbel. Vervolgens worden in negen punten de belangrijkste eigenschappen van de nieuwe Bijbeluitgave besproken: 1. De tekst is gebaseerd op de vertaling van Pierre Robert Olivétan (1506-1538) uit 1535, sindsdien verschillende keren herzien en gecorrigeerd door de Geneefse theologen.117 Voor deze editie is de uitgave van 1652 gebruikt, door Pierre des Hayes. 2. Aan de tekst zijn verschillende kanttekeningen toegevoegd: alle van de Geneefse Bijbeledities, een groot deel van die van Diodati en alle van de Statenbijbel. Daarnaast zijn ook nog utilitati, & hujus Academiae celebritati, accessurum confido.” Samuel Maresius, Hydra Socinianismi expugnata (…), vol. 3 (Groningen: Bronkhorst, 1662), [VIII]. 111 In een brief aan Johannes Zwinger, d.d. 18/28 maart 1663: “Mea Biblia Gallo-Belgica lente procedunt, non tam meâ culpâ, quam lentore Typographj. Per has vernales ferias excurro in Hollandiam jnvisurus meos filios qui ambo illic suam stationem habent, alter Delfis, alter Hagae; et videbo num possim diligentiorem nancisci Typographum.” Brief opgenomen in: Nauta, Samuel Maresius, 563–4. 112 Ibid., 395. De uitgave van deze proefdruk wordt bevestigd door de uitgevers in het Avertissement des Imprimeurs: “[Samuel et Henry] se sont appliqué depuis longtemps, avec beaucoup de soin & de zèle, à ce grand Ouvrage, après en avoir publié un Essay il y a cinq ans, sur les cinq livres de Moïse.” Bible 1669, [I]. Contra dames Haag en Paquot, die 1663 i.p.v. 1664 noemen. Haag et Haag, La France protestante, 4:256. Paquot, Mémoires, 1:283. 113 De volledige titel luidt: La Sainte Bible, qui contient le Vieux et le Nouveau Testament. Edition nouvelle, faite sur la Version de Genève, reveuë, & corrigée; Enrichie, outre les anciennes Notes, de toutes celles de la Bible Flamande, de la plus-plart de celles de M. Diodati, & de beaucoup d’autres; De plusieurs Cartes curieuses, & de Tables fort amples, pour le soulagement de ceux qui lisent l’Ecriture Sainte. Le tout disposé en cet ordre, par les soins de SAMUEL DES MARETS, Docteur & Premier Professeur en Theologie, en l’Université Provinciale de Groningue & d’Ommelande, & de HENRY DES MARETS son fils, Ministre du S. Evangile, en l’Eglise Françoise de Delft. 114 Bible 1669, [I]. 115 Contra Bayle, Paquot en Serrurier. Bayle, Dictionnaire, 10:251. Paquot, Mémoires, 1:276. C. Serrurier, “Marets, Henri des,” NNBW 2 (Leiden: Sijthoff, 1912), kol. 871. 116 Dat entendre wat anders was dan het actief beheersen van het Nederlands, blijkt uit voetnoot 28. 117 Voor het eerst in 1560 door Johannes Calvijn c.s., die een neef was van Olivétan.

61

enkele aantekeningen van de hand van Desmarets zelf toegevoegd, “quelques remarques curieuses” van Pierre de Launay, en enkele inzichten van Van Bleyswijck.118 3. De verwijsteksten uit de Statenbijbel zijn ook overgenomen. 4. Bij idiomatische uitdrukkingen is door middel van een hoofdletter de taal waarin de uitdrukking voorkomt weergegeven. 5. Naar het besluit van de Dordtse Synode zijn de apocriefen achter in de Bijbel opgenomen, met een voorrede waarin Diodati’s argumenten zijn opgenomen.119 De opschriften boven de hoofdstukken zijn overgenomen van de Statenbijbel. 6. De voorredes bij de Bijbelboeken (en in het bijzonder bij het Nieuwe Testament) zijn vermeerderd ten opzichte van de versies uit de Statenbijbel. 7. Aangezien het volledig bijwerken van de twee registers uit de Statenbijbel te ingewikkeld zou worden, zijn er volledig nieuwe registers gemaakt: een chronologisch register, een gecombineerd naam- en zaakregister en twee registers van oudtestamentische citaten en allusies in het Nieuwe Testament. 8. Er zijn vier kaarten aan de Bijbel toegevoegd: van het paradijs, de woestijnreis, het land Kanaän en de apostolische zendingsreizen. Een vijfde, van Jeruzalem, is overgenomen uit “la Bible appelée Poluglotte, imprimée depuis peu en Angleterre”.120 9. Tot slot volgt een verantwoording van de orthografie en de nauwgezette correctie van het gehele werk.121 3.3.1 Reacties en doorwerking Uit het bovenstaande is gebleken dat Samuel een aanzienlijk deel van zijn leven bezig geweest moet zijn met het voorbereiden van de uitgave van een rijk geannoteerde en van veel paratekst voorziene Bijbel. Het is mijns inziens zeer merkwaardig dat over de totstandkoming, inhoud en doorwerking van deze Bijbel – naast hetgeen ik reeds heb vermeld – niet veel bekend is. Nauta besteedt niet meer dan één alinea aan deze uitgave, en volstaat ten aanzien van de vraag naar de receptie met een citaat van Richard Simon. Dat hij dit citaat hoogstwaarschijnlijk klakkeloos overgenomen heeft van Franse biografen, blijkt als we hen hierop naslaan. Bayle, die het meest uitgebreid is en zijn gegevens in de regel nauwkeurig verantwoordt, zwijgt helaas volledig over deze kwestie en vermeldt alleen “la beauté des caractères et du papier”.122 Paquot, die eveneens de karakters en het papier, maar ook de vele drukfouten noemt, gaat wel uitgebreider op de inhoud in. Allereerst noemt hij dat Samuel de Geneefse Bijbel uit 1652 gebruikt heeft: een uitgave uit Charenton van Pierre des Hayes, opmerkelijk genoeg in zeer klein formaat (duodecimo). Samuel heeft hieraan verschillende interpretaties toegevoegd, vooral die van de Nederlandse Statenbijbel, van Diodati en van De Launay. Echter, “tout cela est ramassé avec si peu de jugement, qu’on ne voit guères ici que de l’inutile”. Dit verwijt onderbouwt Paquot met een uitgebreid citaat van de bekende Bijbelcriticus Richard Simon.123 Evenals Paquot maken ook de dames Haag, Chaudon en zelfs Nauta mijns inziens rücksichtslos 118

Mij is niet duidelijk wie dit geweest is. Misschien Dirck van Bleyswijck (1639-1681)? Over hem wordt gezegd: “…dont la piété & le mérite luy ont acquis beaucoup d’estime dans cette province, où il exerce une charge publique avec grande réputation”. 119 Diodati was, net als Gomarus, een tegenstander van het opnemen van de apocriefen in de Bijbel. Hij verdedigde zijn mening als volgt: “Openlijk wil ik uitspreken, dat ik uit die boeken nooit eenige nuttigheid heb gehaald en dat ik mij nooit heb kunnen voorstellen dat de kerk of het volk die er uit kan halen.” Het lichaam zelf (de Bijbel) zou heerlijker en volmaakter zijn, indien het eindelijk eens van deze gezwellen werd verlost. Kaajan, De Pro-acta, 101–2. In de Statenbijbel was een Waerschouwinge bij de apocriefen geplaatst. 120 Bedoeld is de zgn. Londense Polyglot van Brian Walton uit 1657. 121 Niet geheel zonder trots klinken de woorden: “Nous pouvons dire qu’elle [la correction, CB] a esté faite avec tant d’exactitude, qu’il n’y a point de feuille, qui n’ait esté revue pour la moins six fois, par des personnes différentes, & avec une application extraordinaire de sorte que nous espérons qu’il ne s’y trouvera point de fautes (…)”. Bible 1669, [IV], punt 9. 122 Bayle, Dictionnaire, 10:251. 123 Paquot, Mémoires, 1:282–3. Richard Simon (1638-1712) kan gezien worden als één van de eerste Bijbelcritici en voorloper van de Verlichting. Een belangrijk werk van zijn hand was Histoire critique du Vieux Testament (Amsterdam: Elzevier, 1680; vijf jaar later vermeerderd herdrukt in Rotterdam bij Leers). Ik citeer echter uit de ‘édition originale’ van 1678. Deze editie, zonder titelpagina maar met handgeschreven impressum, verscheen te Parijs bij de weduwe Billaine. www.bnf.fr, geraadpleegd op 7 april 2015.

62

gebruik van ditzelfde citaat – al dan niet in ingekorte vorm.124 Blijkbaar hebben deze biografen niet geschroomd belangrijke delen van elkaar over te schrijven. Opmerkelijk is ook dat we in de bekende Nederlandse biografieën zoals BLGNP, BWN, BWNG en NNBW geen letter over de inhoud of betekenis van de Maresiusbijbel aantreffen; beslist een lacune! Wel meldt Douen in positieve zin dat Samuels levenswerk een brede verspreiding heeft gekend: “On connaît de lui plus de cent ouvrages dont le plus répandu est la Sainte Bible françoise.”125 Bovendien heeft men in het jaar 1676 te Genève zelfs het plan opgevat om de Maresiusbijbel opnieuw uit te geven (zie par. 3.4). Wat is nu de inhoud van Simons kritiek? Deze richt zich op verschillende punten. Allereerst blijkt dat hij de verschijning van uitvoerig geannoteerde Bijbeluitgaven (dat wil zeggen de verschillende versies van de Geneefse Bijbel na die van Calvijn) niet toejuicht, omdat ze een eigen interpretatie van de Bijbeltekst op voorhand blokkeren.126 Het moet gezegd worden dat hij daarin een reëel gevaar onder ogen zag: de Maresiusbijbel met zijn uitgebreide notenapparaat lijkt wel heel ver verwijderd te zijn van het Sola Scriptura en de perspicuitas van de Schrift (zie par. 3.3.3). Samuel had bovendien in Simons ogen niet de moeite genomen om ook maar iets aan de Geneefse Bijbel van 1652 te veranderen, terwijl de taal toch verouderd was. Het invoegen van de kanttekeningen van zijn verschillende bronnen deed Samuel zonder onderscheidingsvermogen, zodat Simons oordeel luidt dat “il ne produit presque rien que d’inutile”. Hij citeerde waar dat niet nodig is of waar in het geheel geen sprake is van een exegetische moeilijkheid. Het vermengen van citaten en eigen inzichten zorgt voor verwarring. Bovendien is het taalgebruik “un galimatias perpetuel”.127 In plaats van korte, verklarende annotaties die puur de exegese van de Bijbel betreffen, voegde Samuel allerlei “Leçons de Theologie & de Morale” toe. Zijn ‘vindingrijkheid’ blijkt uit het feit dat hij inzichten opdiepte uit de Schrift die zelfs veel knappere koppen dan hij nooit hebben kunnen vinden, vervolgt Simon enigszins cynisch. Wat misschien nog wel kwalijker is, is het feit dat Samuel uit de vele voorhanden zijnde kanttekeningen van andere theologen alleen die gebruikte, die “favorisent le plus ses préjugez, sans examiner si elles sont vrayes”. Hierbij noemt Simon enkele voorbeelden uit de eerste drie hoofdstukken van Genesis, wat mijns inziens echter geenszins gezien kan worden als een volwaardige steekproef. Vooral Samuels nadruk op de Triniteit hekelt hij; dit is het geval in Gen. 1:1, waar Samuel de meervoudsvorm ~yhil{a/ (Elohim) uitlegt als de Triniteit (in tegenstelling tot onder anderen Calvijn),128 en in Gen. 1:2, waar zijn visie op l’Esprit de Dieu als vertaling van ~yhil{a/ x:Wr (Ruach Elohim) niet bepaald getuigt van bescheidenheid in het vertalen.129 Bij het werkwoord ar'B' (bara’) in Gen. 1:1 volgt hij bovendien de interpretatie van “un homme qui n’entendoit pas assez ce qu’il écrivoit”. En veel te vaak heeft Samuel andere vertaalmogelijkheden toegevoegd, die weinig

124

Haag et Haag, La France protestante, 4:256. Louis Mayeul Chaudon, Dictionnaire universel, historique, critique, et bibliographique, vol. 11 (Paris: Prudhomme Fils, 1810), 125–6. Nauta, Samuel Maresius, 396n76. 125 O. Douen, Essai historique sur les Églises réformées du département de l’Aisne, d’après des documents pour la plupart inédits, publié sous le patronage du consistoire de Saint-Quentin (Saint-Quentin: Doloy, 1860), 38. 126 “Le principal dessein qu’on a eu en faisant ces remarques, a été de préoccuper les Lecteurs & de leur ôter en quelque façon la liberté de trouver d’autres sens. Ils retiennent par cet artifice le Peuple dans sa Religion, & ils empeschent qu’il ne se préoccupe en faveur d’une autre. Ce qui le rend obstiné parce qu’il croit que les Glosses de ses Docteurs sont la pure parole de Dieu.” Richard Simon, Histoire critique du Vieux Testament ([Paris]: [Billaine], 1678), 427. 127 Ibid., 431. 128 Simon doelt op Samuels woorden dat de pluralis gebruikt is “pour insinuer qu’en l’essence divine, qui n’est qu’une & indivisible, il y a pourtant pluralité de personnes, Pere, Fils, & S. Esprit”. 129 Samuel heeft hier bijna letterlijk de kanttekening van de Statenbijbel overgenomen, met de toevoeging van ‘derde persoon van de heilige Triniteit’ en een treffende tekstverwijzing. Vgl. “Verstaet hier door het woort Geest, den Heyligen Geest; niet den wint, die noch niet geschapen en was” met: “Par l’Esprit, il ne faut pas entendre le vent, qui n’étoit pas encore cree, mais le S. Esprit, troisième personne de la S. Trinité, Pseau. 104 29,30”.

63

meerwaarde geven aan de toch al zo massieve Bijbeleditie.130 Simon concludeert dan ook vernietigend: “En un mot tout ce grand Ouvrage de Remarques sur la Version de Geneve a été entierement gâté par les Additions peu judicieuses de celui qui les a recueillies, outre qu’il n’a pas eu assez de capacité pour en faire un bon choix”.131 Bogaert schaart zich achter Simons kritiek op het gebruik van de kanttekeningen in zoverre zij “ne sont pas judicieuses”, maar voegt eraan toe dat ze “fournissent une foule de renseignements permettant une lecture plus riche de l’Écriture”. Samuels uitgave is wel een mijlpaal in een tijd waarin de Franse protestanten zich tevreden stelden met het herdrukken van de Geneefse Bijbel.132 De kritiek van Simon is overigens natuurlijk grotendeels gebaseerd op de nieuwe inzichten die hij had met betrekking tot exegese, tekstkritiek en hermeneutiek.133 Een normatief orthodoxe exegese die door middel van annotaties visueel direct gekoppeld is aan het lezen van de Bijbel, is voor hem een hoogst kwalijke zaak. Samuel stond hoe dan ook volledig in de lijn van de gereformeerde orthodoxie en zijn Bijbeluitgave staat ook helemaal in de lijn van de voorgaande Geneefse Bijbels. 3.3.2 Het Sola Scriptura in het geding? Visie op de Nederlandse kanttekeningen In dit hoofdstuk hebben we verschillende keren gezien dat Samuel het lezen van de Bijbel centraal stelde en aanbeval. Tevens stond hij met hart en ziel de gereformeerde orthodoxie voor. Dit uitte zich onder andere in het feit dat hij, in tegenstelling tot bijvoorbeeld zijn collega Jacobus Alting, grote waardering had voor de gereformeerde belijdenisgeschriften die op de Dordtse Synode waren ‘gecanoniseerd’, en voor de kanttekeningen van de Statenbijbel waarover op deze zelfde Synode gesproken was. Volgens Samuel is Gods Woord het water des levens (vgl. Openb. 22:17); dat bevindt zich in de Schrift als in een bron (in fonte), in bijbelvertalingen als in een bekken met stilstaand water (in latice), en in preken als in een leiding (in rivo), waarlangs het naar de harten wordt toegevoerd.134 De koers die echter door de Dordtse Synode bepaald werd, heeft niet ieder kunnen bekoren. Evenhuis beschouwt deze koers als het ‘heilig verklaren’ van de ware, gereformeerde leer. En, in zijn eigen woorden: “het meest griezelig komt dat uit in het feit, dat b.v. een Maresius de Statenvertaling en zelfs de kanttekeningen op die vertaling onfeilbaar achtte.”135 Op verschillende plaatsen gaat Evenhuis hierop in, met een onparlementair (beter gezegd: onwetenschappelijk) taalgebruik waaruit iets als afkeer of frustratie klinkt.136 Hier moet gezegd worden dat Simons kritiek toch zakelijker van aard was.137 Uit het verband blijkt overigens dat het vooral gaat om Samuels argumentatie tegen het chiliasme. Al even scherp verwoordt Heerspink Samuels relatie tot de kanttekeningen: “Nog verhaalt men van ’s mans leerlingen, dat zij aan de bearbeiders van de bijbelvertaling goddelijke onfeilbaarheid toeschreven, en van hem zelven, dat hij zoo hoog gezag aan de kantteekeningen toekende, dat hij JAK. ALTING, die aan dezelve niet meer gezag dan aan andere schriftverklaringen hechtte, daarom als ketter beschouwde en aanklaagde. Zoo werd MARESIUS meer en meer een voorvechter van de traditie 130

Simon geeft hier een voorbeeld van: in Gen. 3:3 staan de woorden de peur que vous ne mouriez. Samuel tekende hierbij aan dat anderen voor !P, (pen) vertalen: “que d’avanture vous ne mouriez”, gelovend dat Eva hier begon te wankelen. Simon, Histoire critique, 432. 131 Ibid., 433. 132 Pierre-Maurice Bogaert, ed., Les Bibles en français. Histoire illustrée du moyen âge à nos jours ([Turnhout]: Brepols, 1991), 115. 133 Hierin stond hij niet alleen: mannen als Josephus Justus Scaliger, Isaac Casaubon, David Blondel, Jean Daillée en Louis Cappel zagen de noodzaak in van een ontwikkeling in de kennis van de Bijbelse talen, de exegese, de geografie en de geschiedenis van de Bijbel. Ibid., 132. 134 Nauta, Samuel Maresius, 332. 135 Evenhuis, Ook dat was Amsterdam, 3:115. 136 Hij beweert dat Samuel de kanttekeningen van de Statenbijbel heilig en onfeilbaar achtte, wat bovendien zijn ‘stokpaardje’ zou zijn geweest. Ibid., 3:187, 205. 137 Simons visie op de Statenvertaling was dat deze weliswaar redelijk goed conform de Hebreeuwse taal en grammatica was vertaald, maar ze was toch nog steeds “beaucoup éloignée de la perfection que doit avoir une bonne & fidele Traduction de l’Ecriture”. Simon, Histoire critique, 419.

64

en een tegenstander van het vrije onderzoek.”138 Deze laatste these, maar ook de met Evenhuis gedeelde opmerking dat Samuel de kanttekeningen onfeilbaarheid toeschreef, wordt echter niet gestaafd met bronnen, waardoor het voor mij lastig is de betreffende plaatsen uit Samuels vele werken te traceren. Wat is de bron achter “verhaalt men”? In ieder geval is mij bekend dat een uitmuntende leerling van Samuel die zich jarenlang met de Statenbijbel heeft beziggehouden, zich wel degelijk zeer genuanceerd over de kanttekeningen uitliet. Ik doel op Abraham Trommius en zijn Volkomene Nederlandtsche Concordantie (Groningen, 16721691).139 Uit de Voor-reden aen den Christelicken Leser ende Gebruycker van dit Concordantie-werck bij het tweede deel (1685) blijkt enerzijds een ontzag voor de Statenbijbel met zijn kanttekeningen, maar anderzijds ook een aansporing tot nader onderzoek naast die kanttekeningen. Trommius looft de kanttekeningen, en tekent aan dat ze “den bescheydenen Leser” vrijheid geven om zelf keuzes te maken – “die hem best behaegt ende waer toe hem syn bevat ende oordeel meest neygt” – uit de verschillende vertaalmogelijkheden die geboden worden. Het is niet de bedoeling om de Statenvertaling als “Authentycq” [lees: canoniek, CB] te beschouwen en daardoor “yeder-een de vryheyt [te] benemen om sedichlick daer-van in ’t een of in ’t ander af te treden: Dat sy verre”. Het is en blijft maar een vertaling; de eer van ‘authentiek’ te zijn komt alleen de grondtekst toe. Ook moet niemand menen dat Trommius de kanttekeningen al te hoog zou willen verheffen, alsof men daar niet van af zou mogen wijken. Men moet Gods Woord verder blijven onderzoeken en naspeuren! Ook de eerwaarde overzetters en revisoren zelf hebben nooit zo’n beperkende visie gehad. Dit klopt inderdaad: Bogerman en Baudartius (vertalers van het Oude Testament) lieten de “Christelicken verstandigen Leser” vrij in het aannemen van de kanttekeningen.140 Niettemin acht Trommius het niet oorbaar te zijn “dat oyt gedachten opgevat wierden om in dese publique Oversettinge selve eenige wesentlicke veranderinge te maken ofte in te voeren”. Aanstoot en ergernis moeten immers vermeden worden! De Bruin acht het waarschijnlijk dat Trommius zijn stem heeft verheven tegen het toeschrijven van een goddelijk gezag aan de Statenbijbel, waarbij hij wellicht Samuel Desmarets op het oog zou hebben gehad.141 Maar in bovenstaande citaten zou evenzeer een te hoge waardering door Trommius gelezen kunnen worden, en uit het onderstaande zal blijken dat Samuel zelf wel degelijk ook nuances kende. In dit hoofdstuk is gebleken dat Samuels waardering van de kanttekeningen vooral in zijn Antirrheticus en zijn Tractatus brevis gezocht dient te worden. Laten we daarom kort nagaan wat hij in deze beide geschriften over de kanttekeningen schrijft. In hoofdstuk 5 van Antirrheticus gaat Samuel in op de waarde van de kanttekeningen voor zijn antichiliastische visie. Typerend in dit en in veel van zijn geschriften is dat allen die afwijken van de gereformeerde leer als ‘novatores’ bestempeld worden. Reeds op de titelpagina van Antirrheticus vinden we een Grieks citaat uit Luk. 5:39: ~O palaio.j crhsto,tero,j evstin (‘De oude [wijn] is beter’).142 Samuel verwijt zijn tegenstanders dat ze de Schriften verdraaien (streblou/sin ta.j grafa.j, 2 Petr. 3:16). De Schriften moeten echter uit de Schriften verklaard worden (ofwel: tekst met tekst vergelijken), want twee ogen zien meer dan 138

J.B.F. Heerspink, De godgeleerdheid en hare beoefenaars aan de Hoogeschool te Groningen, gedurende het 250jarig bestaan der Akademie, vol. 1 (Groningen: Van Zweeden, 1864), 31. 139 Trommius (1633-1719) werd geboren en is overleden in Groningen, en studeerde aldaar filosofie, letteren en theologie onder Maresius, Widmar en Pasor. Naar eigen zeggen oefende hij zich het meest onder de “Wijtberoemden Heer Samuel Maresius”. Abrahami Trommii Bevindingen van hem selven geduirende syn levens-loop, in: Abraham Trommius, Volkomene Nederlandsche Concordantie ofte Woord-register des Ouden en Nieuwen Testaments (...) (Leeuwarden: Koumans [etc.], 1750), 4. In 1658 werd Trommius predikant in Haren, in 1671 in Groningen. Zijn werk aan de Concordantie was aangevangen door zijn schoonvader Johannes Martinus in 1662, maar deze overleed in 1665. 140 In 1636 oordeelden zij als volgt over de normativiteit van de kanttekeningen: “… hetwelcke wy geoordeelt hebben voor den verstandigen Leser seer dienstelick ende volgens aengenaem te sullen zijn, latende nochtans den Christelicken verstandigen Leser vrij in het aennemen van derselve Annotatien”. Geciteerd in: Bruin, Statenbijbel en zijn voorgangers, 279. 141 Ibid., 324. 142 Geciteerd volgens de Byzantijnse tekst.

65

één oog. Een stukje verder zegt hij dat we niets mogen verkondigen waarvan we niet ten volle verzekerd zijn dat het waar is én naar Gods Woord is. Maar ook moeten we ons onderwerpen aan het oordeel van anderen en niet in verbittering geraken.143 Het antichiliastisch gevoelen is deel van de alom aanvaarde gereformeerde leer en wordt gesteund door de belijdenisgeschriften, door illustere theologen en vooral door de kanttekeningen van de Statenbijbel.144 De auteurs van deze kanttekeningen hebben ze met “publicâ authoritate” van de Nationale Synode tot stand gebracht en uit alle gewesten zijn revisoren gestuurd om dit werk te controleren. Het zou dwaas zijn net als de chiliast Comenius te stellen dat al deze mannen de “doctrinam suarum Ecclesiarum” niet goed gekend zouden hebben. Heel stellig beëindigt Samuel zijn betoog over de kanttekeningen dat hij ze in de discussie opgevoerd heeft met geen ander doel dan om daardoor aan te tonen wat de leer van de Nederlandse kerken is.145 In zijn Tractatus brevis, verschenen in het Rampjaar 1672, beschrijft Samuel niet alleen de jammerlijke toestand van de theologie in de Nederlanden, maar geeft hij – zoals we reeds hebben gezien – ook enkele adviezen tot herstel. Naast de noodzakelijke herwaardering van de drie gereformeerde symbolen behoort ook de nadere bestudering en toe-eigening van de kanttekeningen tot zijn ‘reformatieprogram’. Deze waren namelijk ‘zeer geleerd’ en ‘zeer degelijk’.146 Vele ‘novatores’ hadden ze echter bij elke mogelijke gelegenheid gehekeld, verworpen, aangevallen, bestreden en weersproken.147 Bij het gebruiken van de kanttekeningen toont Samuel zich in dit geschrift nuchter: het is niet de bedoeling dat theologen een kanttekening voor ‘canoniek’ houden en op gelijke hoogte met de Bijbeltekst zetten, alsof er niets anders uit de Schriften gehaald kan worden dan wat de kanttekeningen vermelden. In de heilige Bijbeltekst blijft namelijk altijd wat om op te diepen. Wat Samuel wél voorstaat, is dat, wanneer men iets in een kanttekening aantreft wat óf niet begrepen wordt óf niet bevalt, men daar stilzwijgend en op verstandige wijze aan voorbijgaat en het verzwijgt. In geen geval moet men er ‘een knauw aan geven’ of het willen weerleggen; immers, wat de één niet bevalt, kan voor een ander wel degelijk nut hebben, en wat de één als een ronde toren beschouwt, ziet de ander als een vierkante.148 Het is één van de twee taken van hoogleraren in de theologie om de Schrift te verklaren. Laten zij dan de kanttekeningen daarvoor gebruiken, in het uitleggen, bevestigen, bewaren en uitbreiden ervan. Ze mogen er zeker, krachtens hun ambt, verklaringen aan toevoegen, maar laten ze er geen kritiek op uitoefenen; men ga er in dat 143

“Nihil certè debes docere de quo non sis plhroforhqei.j quod verum sit & conforme Dei Verbo; Sed debes etiam te subjicere aliorum judicio, & praecavere ne quam putas plhrofori,an fidei, sit paroxysmus superbiae & philautiae.” Samuel Maresius, Antirrheticus; sive Defensio Pii Zeli pro retinenda recepta in Ecclesiis Reformatis Doctrina, praesertim adversus Chiliastas et Fanaticos (…) (Groningen: Cöllen, 1669), 53. 144 “Etenim Antichiliasticam sententiam, esse partem doctrinae publicè receptae in Ecclesiis Reformatis Belgii (…) liquidiùs demonstravi, à Confessionibus publicis Ecclesiarum Reformatarum, à sententia communi Celeberrimorum Doctorum nostrorum, & specialiùs adhuc ab Annotationibus marginalibus Bibliorum Belgicorum, quibus doctrina Chiliastica communi consensu Interpretum & Revisorum, & omnium Ecclesiarum Belgii, ceu falsa & Dei Verbo contraria, studiosè rejicitur.” Ibid., 59. 145 “Non alio fine protuli Annotationes illas, quam ut ex illis demonstrarem, quaenam sit doctrina Ecclesiarum Belgii.” Ibid., 60. 146 “… quod publicâ authoritate edita fuerit vernacula versio Sacrae Scripturae valdè accurata, & eruditissimis ac solidissimis notis marginalibus illustrata.” Samuel Maresius, Tractatus brevis de afflicto statu studii theologici in foederato Belgio, et commoda illius restituendi ratione (…) (Groningen: Lens, 1672), 25. 147 “… in vellicandis, rejiciendis, impetendis, subsannandis, impugnandis, refutandis, Doctissimis illis Interpretibus & Annotatoribus, qualibet datâ occasione (…)” Ibid., 10. 148 “Nec tamen velim Professorem Theologum Glossam ipsam habere pro Canonica, & pari Venerationis cultu cum ipso textu suscipere, aut nihil praeter illam inculcare suis Auditoribus, quasi nihil amplius restet in Scripturis enucleandum & explicandum & in quo suam industriam & eruditionem & avkri,beian exercere & explicare possit: In textu sacro, ut in infinito, semper aliquid restat sumendum, etiamsi bis idem non sumpseris. Sed velim ut si quid in hac Glossa reperiat, quod vel non assequatur vel non placeat, id silenter & prudenter praetereat ac dissimulet, nulloque modo, publicè aut privatim, directè vel indirectè mordeat aut refutet; Nam quod tibi non placet alteri fortè meliùs placebit, & quam turrim rotundam arbitraris, alter quadratam deprehendet.” Ibid., 26.

66

geval liever gewoon aan voorbij.149 Hoe dan ook moet iemands uitleg van de Schrift tot stichting van de kerk zijn. Opvallend is het dat twee jaar later een brief van de Utrechtse theologen Voetius en Andreas Essenius (1618-1677) ingediend werd bij stadhouder Willem III, waarin zij net als Samuel naast de “gemeine Formulieren van Eenigheid” ook de kanttekeningen van de Statenbijbel als norm aanprezen “tot stuiting en weering der gevaerlike en rust-verstoorende nieuigheden, die al vast door eenige in de hooge Scholen en Kerken worden ingevoerd; strijdende tegen de rechte eenvoudigheid en suiverheid des Geloofs, welk eenmael den Heiligen was over-geleverd; en tegen de geduerige Schrift-matige uitleggingen van Gods H. Woord, in de Rand-teikeningen onses Bibels (…) in onse Nederlandsche tale neerstig en getrouwelik over-gesett, en soo verklaerd”.150 Concluderend: we kunnen woorden als ‘heilig’ en ‘onfeilbaar’ niet zomaar (alleen) toepassen op Samuels omgang met de kanttekeningen, hoewel het woord ‘onaantastbaar’ wel in de buurt komt. Heerspinks conclusie dat Samuel een voorvechter van de traditie was, klopt zeker; maar een tegenstander van het vrije onderzoek was hij niet: als theologen de gereformeerde leer, zo accuraat in de kanttekeningen verwoord, maar niet aanvallen, mogen ze bredere verklaringen zeker toepassen. Dit alles met het doel om geen verwarring en aantasting van de leer te veroorzaken, maar veeleer stichting van de kerk te beogen. Iets dergelijks zien we bij Trommius, bij wie net zo goed sprake is van tweeledigheid: mét zijn leermeester Samuel waarschuwde hij tegen het ‘authentiek’ ofwel ‘canoniek’ maken van de Statenbijbel, maar anderzijds was het niet geraden deze Bijbel ooit (!) aan te passen, ter voorkoming van verwarring. 3.3.3 Excurs: de bijbelse hermeneutiek van de Reformatie In het bovenstaande is kort ingegaan op de receptie van de kanttekeningen in de Statenbijbel. Een belangrijke voorvraag die in dit excurs nog aan de orde moet komen, is die van de reformatorische hermeneutiek. Hieronder zal het functioneren van het Sola Scriptura bij de Reformatie en de gereformeerde orthodoxie besproken worden, in het licht van de steeds toenemende glossering van de Bijbeltekst. Het Sola Scriptura van de Reformatie hield in dat de Schrift in zichzelf genoegzaam is om te worden verstaan. De Kerk had lange tijd gefunctioneerd als hermeneutische sleutel waarmee de Bijbel uitgelegd moest worden, en in concreto betekende dat een machtspositie van de geestelijkheid ten opzichte van de leken. Luther benadrukte echter dat de Schrift in zichzelf zeer duidelijk en eenvoudig te begrijpen is, en zichzelf bovendien uitlegt.151 De Schrift is ook voor het volk (in de eigen taal)! Toch had ook Luther een hermeneutische sleutel nodig om de Schrift te verstaan. Die sleutel vond hij in een christologische benadering van de tekst: het principe “was Christum treibt”.152 Het was Calvijn die nog strakker dan Luther de letterlijke Schriftzin (sensus literalis) hanteerde. Het innerlijk getuigenis van de Heilige Geest bij het verklaren van de Bijbeltekst was voor Calvijn uiteindelijk (a posteriori) leidend. Een goed exegeet is volgens de reformatoren iemand “die het zelfgetuigenis van de Schrift respecteert en er niet meer (en ook niet minder) van maakt dan de tekst zelf toestaat”.153 Het grotendeels afwijzen van de allegorese door de reformatoren betekende bovendien dat men zich niet meer kon verschuilen achter diepere betekenissen in de tekst; de letterlijke uitleg van de Bijbel maakte dat een eenduidige uitleg van de Schrift – meer, maar niet geheel – haalbaar werd. Bewust schrijf ik hier “niet geheel”, want terecht tekent Zwiep aan dat de 149

“… ut eas [annotationes] non solum explicare, confirmare, vindicare & ampliare, sed & illis addere possint quod judicabunt esse sui muneris & officii, modò criticam suam in illas non exerceant, sed si quid in illis ad suum palatum non fuerit, prętereant & dissimulent.” Ibid., 28. 150 Brief d.d. 21 nov./1 dec. 1674, gefotografeerd opgenomen in: Bruin, Statenbijbel en zijn voorgangers, 325–6. 151 “[Scriptura] ipsa per sese certissima, facillima, apertissima, sui ipsius interpres, omnium omnia probans, iudicans et illuminans”. Geciteerd in: A.W. Zwiep, Tussen tekst en lezer. Een historische inleiding in de bijbelse 3 hermeneutiek. Dl. I: De vroege kerk – Schleiermacher (Amsterdam: VU University Press, 2013), 273. 152 Ibid., 278-283. 153 Ibid., 297. Het citaat is van Zwiep.

67

avondmaalstrijd in de 16e eeuw het bewijs levert dat de hermeneutiek van de reformatoren niet altijd een interpretatiediscussie kon voorkomen.154 In de gereformeerde orthodoxie na de periode van de Reformatie lijkt het erop dat het Sola Scriptura minder betekenis krijgt. Hoewel de reformatoren zichzelf wel oefenden in het schrijven van commentaren bij de Bijbel, moest de Bijbeltekst zelf in hun ogen vrij zijn van uitgebreide kanttekeningen – hoewel Luther de tekst in zijn vertaling wel licht becommentarieerde. Bovendien moest vanuit eerbied voor de divina inspiratio de tekst een letterlijke vertaling zijn vanuit de Hebreeuwse en Griekse handschriften – wat dus evangeliënharmonieën, rijmbijbels en historiebijbels uitsloot. Al vanaf ongeveer het midden van de 16e eeuw werden echter Bijbels uitgegeven die steeds meer paratekst bevatten: introducties, verklarende kanttekeningen, registers en wat dies meer zij. Ook geografische kaarten en andere illustraties vonden hun weg in de reformatorische Bijbels. Zowel in de geschiedenis van de Geneefse Bijbel (met als hoogtepunt de Maresiusbijbel) als in die van de Lutherbijbel (met als hoogtepunt de laatste editie van de Tossanusbijbel) en die van de Statenbijbel is er sprake van een culminatie van kanttekeningen. Terecht vraagt Chambers zich dus af: “What ever happened to Sola Scriptura? (…) In the beginning was the Word. But it was not long before the Word alone was deemed insufficient, and glosses, explanations, interpretations, exegeses, and elaborations began to be added, until at times the peripheral material became the tail wagging the dog … the dog in question being the text itself.”155 Hebben we hier te maken met een veranderde hermeneutische visie op de Schrift? Dat is ten principale niet het geval. Een goed voorbeeld van de bijbelse hermeneutiek van de gereformeerde orthodoxie vinden we in de bekende Synopsis purioris theologiae (1625), samengesteld door vier hoogleraren uit Leiden. De vierde en vijfde disputatie gaan over de volmaaktheid, genoegzaamheid en helderheid van de Schrift, en over de verklaring ervan.156 Ook hier wordt nadruk gelegd op de overbodigheid van kerkelijke tradities (Rome) en hedendaagse profetische openbaringen (wederdopers). De Schrift is in zichzelf duidelijk (perspicua)157 en heeft van zichzelf de kracht om mensen te overtuigen van haar waarheid. Dit sluit echter de noodzaak van verklaring en interpretatie niet uit, maar deze moeten wel terugverwijzen naar de Schrift en niet onderworpen worden aan externe normen zoals de menselijke rede. Het regelmatig citeren uit de Schrift en het vergelijken van Schriftplaatsen onderling is een goede zaak. Dat de Schrift absolute en in se duidelijk (perspicua) is, wordt in disputatie 5 snel aangetoond. Hét punt van discussie (tota controversia) was voor de Leidse professoren echter de duidelijkheid in relatie tot ons (ad nos relata, 5.5vv.). Er is daarin onderscheid tussen het begripsvermogen van een natuurlijk en een geestelijk mens (zie bijv. 1 Kor. 2:14-15). De verlichting van de Heilige Geest is onmisbaar. In lijn met Augustinus stellen de Leidse theologen dat elke gelovige overeenkomstig zijn roeping en de regel des geloofs (pro vocatione et fidei mensura, 5.9) zelf met onderscheid (dia,krisij) de Schrift kan lezen en op zichzelf toepassen (sibi applicari). Toch zijn er plaatsen die zwaar zijn om te verstaan, maar deze moeten vergeleken worden met de plaatsen die wel duidelijk zijn. Verklaring en interpretatie zijn niet overbodig (supervacuam, 5.19). De prediking is een geordineerd middel dat ondergeschikt en dienstig is aan het doel – namelijk het verstaan van de Schrift.158 Maar wie is dan de legitimus Interpres (5.20) van de Schrift? In hun 154

Het gaat vooral om de interpretatie van de woorden tou/to, evstin to. sw/ma, mou (“dit is Mijn lichaam”) uit Matth. 26:26, Mark. 14:22, Luk. 22:19 en 1 Kor. 11:24. 155 Bettye Chambers, ‘What Ever Happened to Sola Scriptura? Text and Paratext in Sixteenth-Century French Bibles’, in: W. François and A.A. den Hollander (eds.), Infant Milk or Hardy Nourishment? The Bible for Lay People and Theologians in the Early Modern Period (BETL 221; Leuven etc.: Peeters, 2009), 141. 156 Zie voor een korte inleiding Willem J. van Asselt, William den Boer and Riemer A. Faber (eds.), Synopsis Purioris Theologiae / Synopsis of a Purer Theology. Latin Text and English Translation, Vol. 1 (SMRT.TS 187:5; Leiden etc.: Brill, 2015), 7-9. 157 Perspicuitas is letterlijk ‘doorzichtigheid’. Dit staat tegenover de obscuritas waarmee katholieke theologen de ‘duisterheid’ van de Schrift beschreven. 158 Zie in het bijzonder kanttekening 31 op Hand. 8:31 in de Statenbijbel: “N. alles verstaen dat ick lese. want hoe wel ’t woort Godts in hem selven klaer genoech is, soo veel ter salicheyt noodich is, om van een yeder door de genade des H. Geests verstaen te worden, soo zijnder nochtans eenige plaetsen swaer om te verstaen, daer

68

antwoord hierop komen de Leidse theologen uit bij de bekende reformatorische these: Sacra Scriptura sui ipsius Interpres (5.23). God Zelf verklaart dus Zijn Woord in de harten van de Zijnen, waarbij Hij wel gebruik maakt van de dienst van aardse interpreten (interpretum genus (…) ministeriale, 5.27). Dat ambt is tweeledig: publiek (de Woordbedienaars, Ef. 4:11-13) en privaat (alle gelovigen, die als schapen hun Herder kennen). Het kunnen onderscheiden van het goede is de gave van de vaste spijze (Hebr. 5:14), van het beproeven van de dingen die verschil maken (dokima,zein ta. diafe,ronta, Filip. 1:10).159 Hoewel in de disputaties niet expliciet gerept wordt over de status van marginalia bij de Bijbeltekst, wordt wel heel duidelijk gewezen op de taak van aardse interpreten. De perspicuitas van de Schrift, ofwel de ‘klaarheid der waarheid’, betekende in de gereformeerde theologie enerzijds dat de Bijbel direct toegankelijk dient te zijn voor iedereen. Zelfs de leek kan, geleid door de Heilige Geest en de hermeneutiek van het Schrift met Schrift vergelijken toepassend, zonder noodzakelijke bemiddeling van de geestelijkheid de essentie van Gods Woord tot zich nemen. In het bijzonder de Statenvertalers zagen het anderzijds wel als hun taak voor de gemeenschap om de ‘kennis der zaligheid’ af te leiden uit Gods Woord met behulp van met name de kanttekeningen. Deze dienden om zowel de goddelijke inspiratie160 als de perspicuitas van de Schrift recht te doen. Vanwege de letterlijke vertaalmethode, die meer op de grondtalen dan op het Nederlands leunde, waren kanttekeningen noodzakelijk om waar nodig toch de betekenis van een vers te verhelderen.161 De volgende conclusie van De Vries geeft duidelijk weer hoe het spanningsveld van de klaarheid der Schrift enerzijds – zoals bijvoorbeeld verwoord in de vijfde Leidse disputatie uit de Synopsis Purioris Theologiae – en de noodzaak van omvangrijke kanttekeningen anderzijds te verklaren is: “The clarifying marginal notes in the SV [Statenvertaling] are based on the Reformed assumption that the Hebrew and Greek source texts are principally and as a whole clear but become obscure and strange in the translation. This strangeness, obscureness and otherness is not seen as inherent to the sacred nature of the language of Scripture.”162 Deze conclusie is (vanzelfsprekend) ook van toepassing op de rijk geannoteerde Bijbels van Genève (in het bijzonder de Maresiusbijbel), van Luther (in het bijzonder de latere Tossanusbijbels), van Piscator en van Diodati. De vertalingen van laatstgenoemde twee personen hebben mede bijgedragen aan de kanttekeningen in de Statenbijbel.163 Overigens blijft het een belangrijk feit dat de synodale leges die de vertalers met betrekking tot de glossering meekregen, min of meer genegeerd zijn (zie par. 1.1).

toe verclaringe ende uytlegginge van nooden is. waerom Godt beneffens het lesen des woordts oock de predicatie ende uytlegginge des selven heeft ingestelt. Actor. 17.11. Rom. 10.14. Ephes. 4.11.” 159 Zwiep bespreekt aan de hand van de Dogmatik (1861) van Heinrich Heppe voor de zgn. ‘oudprotestantse orthodoxie’ in grote lijnen eenzelfde dogmatische weergave als in de Synopsis te vinden is. Zwiep, Tussen tekst en lezer I, 316-9. 160 De inspiratie van de Schrift vereiste voor de Statenvertalers een zo nauwgezet en letterlijk mogelijk weergeven van de oorspronkelijke talen, in woordkeuze (concordantie) en syntaxis. 161 Lourens de Vries, ‘Paratext and Skopos of Bible Translations’, in: August den Hollander, Ulrich Schmid and Willem Smelik (eds.), Paratext and Megatext as Channels of Jewish and Christian Traditions. The Textual Markers of Contextualization (JCP 6; Leiden etc.: Brill, 2003), 182-3. 162 Ibid., 186. 163 F.G.M. Broeyer, ‘Bible for the Living Room. The Dutch Bible in the Seventeenth Century’, in: M. Lamberigts and A.A. den Hollander (eds.), Lay Bibles in Europe 1450-1800 (BETL 198; Leuven: Peeters, 2006), 211. Ik vind het slecht verklaarbaar waarom Broeyer op pag. 217 wel het gegeven vermeldt dat de Statenvertalers op de Dordtse Synode als lex meekregen om dogmatische geschilpunten in de kanttekeningen te vermijden, maar op pag. 212 beweert dat de vertalers “were expected to give as much information as possible in the notes and glosses for it would be a good thing if the user of the new Dutch Bible could find all the clarification he might need”. Dat laatste lijkt me niet het geval als het gaat om de vertaalleges – wel als het gaat om het uiteindelijke resultaat.

69

3.4 Korte editiegeschiedenis van de Geneefse Bijbel Voor een juiste inkadering van de Maresiusbijbel in de geschiedenis van de Franstalige protestantse Bijbeluitgaven is het nodig de editiegeschiedenis van deze Bijbels onder de loep te nemen. In de zestiende eeuw verschenen 44 edities van protestante Bijbels in Genève, waarvan het grootste deel tussen 1551 en 1567 verscheen. Belangrijke edities zijn allereerst die van 1540: de zogenaamde Bible de l’Épée, een bewerking van de vertaling van Olivétan uit 1535.164 Daarnaast die van 1546 (eerste bewerking door Calvijn), 1553 (met versnummering van Robert Étienne alias Stephanus) en 1559/1560.165 In 1588 verscheen een belangrijke revisie door predikanten en professoren uit Genève (onder wie Cornelis Bonaventura Bertram en Theodorus Beza). Deze standaardeditie is in honderd jaar vele malen opnieuw uitgegeven, waarbij de Maresiusbijbel een van de laatste vertegenwoordigers was. De Franse taal veranderde echter snel in de 17e eeuw, waardoor er steeds meer stemmen opgingen om de oude Geneefse edities niet simpelweg te herdrukken, maar ook te hertalen. Diodati vatte het plan op om een nieuwe bijbelvertaling in het Frans uit te geven (hij had voordien al een Italiaanse vertaling vervaardigd in 1607, die in 1641 “migliorata ed accresciuta” herdrukt werd). Deze verscheen in 1644, maar vond niet veel afname; hij had “trop souvent paraphrasé plutôt que traduit”.166 Een kwart eeuw later verscheen de uitgave van Samuel Desmarets, die echter, zoals we hebben gezien, het verwijt kreeg dat hij – afgezien van de kanttekeningen – de Geneefse tekst zonder wijziging had overgenomen. Na de Maresiusbijbel zou David Martin pas rond de eeuwwisseling (1707) een echte herziening van de Geneefse tekst leveren, maar ook zijn taalgebruik werd wel bestempeld als ‘galimatias’ (abracadabra).167 Toch is zijn editie nog tot het eind van de 19e eeuw gebruikt. Nog meer succes had Jean-Frédéric Ostervald, die in 1724 een licht gereviseerde en geannoteerde Geneefse Bijbel uitgaf (te Amsterdam en Rotterdam), in 1744 diepgaand gereviseerd te Neuchâtel.168 In de tussentijd ondervond de publicatie van protestantse Bijbels in Frankrijk ernstige hinder door het Edict van Fontainebleau dat in 1685 werd uitgevaardigd; het was de herroeping van het Edict van Nantes. Sindsdien verschenen edities van de Geneefse Bijbel in Engeland, Duitsland en de Nederlanden; met name in Amsterdam.169 Naast de poging van Diodati om de Bijbeltekst aan te passen aan de actuele Franse taal, moet ook nog vermeld worden dat Richard Simon, die immers de titel van zijn Histoire critique eer aandeed door kritiek te geven op veel bijbelvertalingen die nog naar de ‘ouderwetse’ inzichten tot stand waren gekomen, met het plan kwam om een nieuwe vertaling te maken. Hij was hiervoor in 1676 benaderd door een Franse synode, en de insteek was om deze nieuwe vertaling een interconfessioneel karakter te geven. Opmerkelijk is dat tegelijkertijd te Genève het plan bedacht werd om de Maresiusbijbel opnieuw uit te geven, “étant dans toutes les mémoires”. Dit gebeurde op instigatie van de hoogleraar Michel Turretin. Dit bewijst dat de Maresiusbijbel wel degelijk in een behoefte voorzag! De beide projecten (één kritische en één traditionele) probeerde men aanvankelijk te laten fuseren, maar de 164

Olivétan gebruikte voor zijn vertaling weliswaar die van Jacques Lefèvre d’Étaples (1530) als bron, maar anders dan Lefèvres vertaling, die gebaseerd was op de Vulgata, baseerde hij zich op de grondtalen. T.H. Darlow and H.F. Moule, Historical Catalogue of the Printed Editions of Holy Scripture in the Library of the British and Foreign Bible Society, reprint London 1903-1911, vol. 2:1 (Mansfield Centre: Martino, 2005), 383. Olivétans e e vertaling vormt feitelijk de bron van het grootste deel van de 16 - en 17 -eeuwse Geneefse Bijbels. 165 In 1560 verscheen de Engelse Geneva Bible, door Britse vluchtelingen vertaald. 166 E.M. Braekman, ed., De Luther à Ostervald. Les traductions protestantes de la Bible en langues allemande, Française et néerlandaise du XVIe au XVIIIe siècle (Brussel: Église protestante, 1983), 26. 167 Ibid., 27. 168 In 1805 verscheen ten slotte nog een door Geneefse theologen gereviseerde Geneefse Bijbel. Vanaf de oprichting van de Société Biblique Protestante de Paris in 1818 tot ongeveer 1880 (met het verschijnen van de vertaling van Louis Segond) zien we dat vooral de Bijbels van Martin en Ostervald herdrukt worden; de populariteit van Ostervalds vertaling houdt het overigens ook na 1880 nog lang vol. Darlow and Moule, Historical Catalogue, 2:1:404–452. 169 Losse Nieuwe Testamenten en vertalingen die niet verwant zijn aan de Geneefse Bijbel heb ik buiten beschouwing gelaten.

70

uitgangspunten waren niet op één lijn te brengen. Van de zijde van Simon en de theologen van Charenton lag er het verwijt van de vele ‘heilige’ ofwel onaantastbare orthodoxe kanttekeningen (zie ook par. 3.3.1), van de zijde der Geneefse theologen lag er het verwijt “d’abandonner la Religion de leurs Pères, pour entrer dans les sentimens des Papistes, en autorisant le Grec des Septante et les autres versions anciennes, sur lesquelles ils prétendoient qu’on devoit réformer en bien des endroits le sacré Texte Hebreu”. Het project mislukte hierom, maar ook vanwege het Edict van Fontainebleau.170 Wel is er in 1702 te Trévoux een Nieuwe Testament van de hand van Simon verschenen, vertaald naar de nieuwste wetenschappelijke inzichten.

170

Bogaert, Les Bibles en français, 70–78, 101, 106, 153, 261.

71

HOOFDSTUK 4 – METHODOLOGISCHE OVERWEGINGEN Zoals in de inleiding van deze scriptie vermeld, heb ik om verschillende redenen gekozen voor de afbakening van mijn onderwerp tot de Tossanusbijbel en de Maresiusbijbel. Dit zijn praktische redenen (de drempel van vereiste kennis van niet-Europese talen) en redenen die te maken hebben met een heldere methodologie van deze scriptie (het feit of de Bijbeluitgaven al beschreven zijn in secundaire literatuur, maar vooral de noodzaak van overeenkomsten in de paratekstuele opbouw van de Bijbeledities). In dit hoofdstuk ga ik in op deelvraag 2: Wat is de meest geschikte methodologie om de invloed van de kanttekeningen van de Statenbijbel op de onderhavige Bijbeledities te analyseren? Het belangrijkste doel van dit hoofdstuk is om een theoretisch verantwoord kader te bieden voor het praktische deel van deze scriptie in hoofdstuk 5 en appendix A: de vergelijking van tien Bijbelpassages in de vorm van een casestudy (steekproef). 4.1 (Para)tekstuele opbouw van de Bijbeledities Hoewel de Tossanusbijbel en de Maresiusbijbel – hierna voor het gemak afgekort tot respectievelijk TB en MB – qua formele eigenschappen veel op elkaar lijken, zijn er toch ook genoeg verschillen te benoemen. Eerst laat ik echter op basis van de bladspiegel de treffende paratekstuele gelijkenis met de Statenbijbel (SB) zien:

Afb. 4.1. Gen. 22, SB 1637

Afb. 4.2. Gen. 22, TB 1660

72

Afb. 4.3. Gen. 1, TB 1617

Afb. 4.4. Gen. 22, MB 1669

De overeenkomsten in opmaak van de pagina zijn duidelijk: de Bijbeltekst (hoofdtekst) is omgeven met uitleg (kleine tekst in de marges). In latere edities van de TB (in ieder geval de laatste, van 1729) is overigens alleen gekozen voor aantekeningen onder de Bijbeltekst, en niet naast de Bijbeltekst. De samenvattingen per hoofdstuk (ook wel ‘argumenten’ genoemd) zijn ook in alle edities aanwezig. Verder bevatten alle edities, geheel overeenkomstig de stijl van contemporaine Bijbeluitgaven, veel preambules, indices, registers en dergelijke. Het meest uitgebreid hierin is de MB.1 Waar de edities in verschillen, is allereerst het bronnengebruik. De kanttekeningen van de SB vermelden over het algemeen niet de bron waaruit geput is (hoewel dit soms in algemene bewoordingen aangeduid wordt, zoals “sommigen menen dat…”). In bijzondere gevallen wordt wel verwezen naar de bron; veelal betreft dit auteurs uit de oudheid, zoals Flavius Josephus of Eusebius van Caesarea. In de TB is aanvankelijk op consciëntieuze wijze typografisch onderscheid gemaakt tussen de verschillende bronnen. In de drukproef van 1660 (de eerste versie waarin de kanttekeningen van de Statenbijbel zijn opgenomen) wordt door middel van de symbolen a b c, (1) (2) (3) en † aangeduid of er sprake is van (kruis)verwijzingen en in welke gevallen er een andere bron dan Paul Toussain gebruikt is (†).2 In latere edities is het kruissymbool vervangen door een asterisk, maar 1

Daar het onderwerp ‘paratekst’ niet het doel van mijn scriptie is, laat ik dit verder rusten. Het zou een studie op zich waard zijn. 2 “Die Kreutzlein † betreffend/ zeigen sie an/ was vber H. Tossani Arbeit vnd Außlegungen auß anderen hinzugesetzt worden.” Biblia 1660, [5].

73

nog weer later is er geen sprake meer van ‘bronvermelding’. Tot slot vermeldt de MB geen bronnen in de kanttekeningentekst. Overigens geldt voor zowel de TB als de MB dat op de titelpagina’s uitgebreid melding gedaan wordt van de gebruikte bronnen. 4.2 Overzicht van edities van de Tossanusbijbel Een ander belangrijk verschil tussen de TB en de MB is de editiegeschiedenis. Van de TB zijn tussen 1617 en 1729 ten minste tien edities (inclusief proefdruk) verschenen, terwijl de MB maar één druk gekend heeft.3 Het is belangrijk om na te gaan wanneer er wijzigingen op zijn getreden bij de TBedities, en of deze wijzigingen ook in volgende edities gehandhaafd bleven. In onderstaand schema bied ik een overzicht van de mij bekende TB-edities (gecorrigeerd aan de hand van de secundaire literatuur en enkele e-mails), met de veranderingen in kanttekeningen (zie ook par. 2.2.1). Editie-overzicht Tossanusbijbel Luthertekst met kanttekeningen van Toussain 1. Heidelberg/Frankfurt: Jakob Lancellot en Gottfried Tampach, 1617. 2. Basel: Ludwig Königs Seel-Erben, 1644. SB-kanttekeningen toegevoegd 3. Basel: Theodor Falckeysen, 1660. Fragmentarische drukproef. 4. Basel: Caspar Mangoldt (uitg.) en Jacob Bertsche (dr.), 1665. Volledige uitgaven: nu ook kanttekeningen van Diodati toegevoegd 5. Frankfurt: Falckeysen (uitg.) en Balth. Chr. Wust (dr.), 1668. 6. Frankfurt: Johann David Zunner (uitg.) en Balthasar Christoph Wust (dr.), 1693. Alleen Luthertekst met Toussains samenvattingen van de hoofdstukken e 7. Marburg: [Johann Jodocus] Kürßner, 1694. 2 druk (van de editie-1617?). e 8. Marburg/Kassel: [Johann Jodocus] Kürßners seel. Erben/[Ephraim] Böncke, 1703. 3 druk. Opnieuw volledige uitgaven (met kantt. van Toussain, SB en Diodati) 4 9. Minden: Joh. Detleffsen, 1715-16. Verzorgd door Hermann Pörtner, Pruisische hofprediker. 10. Basel: Caspar Mangoldt en Emanuel en Johann Rudolff Thurneysen, 1729.

Nu is de vraag: hoe krijgen de later toegevoegde kanttekeningen gestalte binnen het reeds bestaande corpus van tekst (Luther) plus kanttekeningen (Toussain)? Wat gebeurde er vanaf 1660 met de aantekeningen van Toussain; werden deze wellicht hier en daar ingekort of aangevuld, of werden de nieuwe kanttekeningen van de SB louter als nieuwe lemma’s toegevoegd? En idem, wat gebeurde er vanaf 1668 bij het toevoegen van Diodati’s annotaties? Middels de korte steekproef hieronder (Gen. 22:1-2) wil ik duidelijk maken op welke wijze de kanttekeningentekst zich heeft ontwikkeld. Ik heb daarvoor een mij beschikbare editie van vóór de verwerking van de SB gekozen (1644), de eerste editie waarin de SB is verwerkt (1660) en de allerlaatste editie (1729). Legenda: de zwarte kleur in de kanttekeningen is de tekst van de SB, en in de TB en de MB de tekst die daarvan afhankelijk is of ermee overeenkomt.5 De rode tekst is afwijkend van de SB, en heeft dus een andere Vorlage. Bij de Bijbeltekst is er geen sprake van onderlinge afhankelijkheid omdat elke Bijbeleditie een andere Vorlage heeft: respectievelijk de Statenvertaling 1637, de Luthervertaling 1545 en de Geneefse Bijbel 1652. In die gevallen wordt derhalve slechts de zwarte kleur toegepast. 3

Ik beschouw hier de MB als een duidelijk onderscheiden uitgave ten opzichte van de vele voorgaande en navolgende edities van de Geneefse Bijbel (zie par. 3.4). Bij de TB kan wel duidelijk van één broneditie gesproken worden, die later qua kanttekeningen verschillende malen vermeerderd is. 4 Cuno, Paul Toussain, 34. Deze editie is waarschijnlijk een herdruk van de editie 1668 (Falckeysen). 5 Merk op dat er soms wel van overeenkomst gesproken kan worden, maar historisch gezien niet altijd van afhankelijkheid. Zie daarvoor sectie A in onderstaand schema, kolom TB 1644: het opschrift toont gedeeltelijke overeenkomst met de SB (zwarte tekst), maar toch is de SB hier niet de gebruikte Vorlage.

74

Sectie Statenbijbel, 1637

Tossanus, 1644 (Bijbeltekst is Luther 1545)

Tossanus, 1660 (Bijbeltekst is Luther 1545)

Tossanus, 1729 (Bijbeltekst is Luther 1545)

Maresius, 1669 (Bijbeltekst is Geneefse Bijbel 1652)

A

[opschrift] Godt versoeckt Abraham, hem bevelende sijnen sone Isaac te offeren, vers 1. Abraham is gehoorsaem, ende ten uytersten gereet om Isaac te slachten, 3. maer wort van Godt uyt den Hemel belett, hoochlick geroemt, ende vereert met vernieuwinge der beloften, ende Godes eedt, 11. Abraham ontfangt goede tijdinge van sijns broeders Nahors welvaert, ende nacomelingen, 20.

[opschrift] Gott versuchet Abraham/ vnnd heisset jhn seinen sohn Isaac opffern/ 3 Abraham erzeigt sich willig vnd gehorsam darzu/ 9 Als ers aber ins werck will richten/ helt jhn Gott zurück/ 13 zeigt jhm einen widder/ den er an Isaacs statt schlachtet/ 16. Der HERR rühmet den glauben Abrahams/ vnnd bestettiget jhm seine vorige verheissung/ 19. Abraham kehret wider zu hauß/ 20. Seines bruders Nahors geschlecht wird beschrieben.

[opschrift] 1 Gott versuchet Abraham/ vnd heisset jhn seinen Sohn Isaac opfferen/ 3 Abraham erzeigt sich willig vnd gehorsam darzu. 9 Als ers aber ins werck will richten/ hielt jhn Gott zurück. 13 Zeigt jhm einen Widder/ den er an Isaacs statt schlachtet. 16 Der HErr rühmet den Glauben Abrahams/ vnd bestätiget jhm seine vorige verheissung. 19 Abraham kehret wider zu hauß. 20 Bekompt gute zeitung von seinem Bruder Nahor/ vnd desselben nachkömlingen.

[opschrift] GOtt versucht Abraham/ und heisset ihn seinen sohn Isaac opffern/ 1. Abraham erzeigt sich willig und gehorsam dazu/ 3. Als ers aber ins werck will richten/ hielt ihn GOTT zurück/ 9. Zeigt ihm einen widder/ den er an Isaacs statt schlachtet/ 13. Der HErr rühmet den glauben Abrahams/ und bestätiget ihm seine vorige verheissung/ 16. Abraham kehret wieder zu hauß/ 19. Bekommt gute zeitung von seinem bruder Nahor/ und desselben nachkömmling/ 20.

[opschrift] Dieu tente Abraham, lui ordonnant de sacrifier son fils Isaac, v. 1. Abraham est obeïssant & tout prêt d’immoler Isaac, 3. mais il en est empéché du ciel par l’Eternel, hautement exalté & honoré par le renouvellement des promesses & par le serment que lui en fait le Seigneur, 11. Abraham reçoit d’heureuses nouvelles de la prosperité de son frere Nacor & de ses descendans, 20.

B

[vs. 1] Ende 1het geschiedde na dese dingen dat Godt Abraham 2versocht; ende Hy seyde tot hem, Abraham, ende hy seyde; 3Siet [hier] ben ick.

[vs. 1] Nach disen geschichten *versuchte Gott Abraham/ vnd sprach zu jm: Abraham/ Vnnd er antwortet: Hie bin ich.

[vs. 1] Nacha disen geschichte[n]b versuchte Gott Abraham/ vnd sprach zu ihm: Abraham. Vn[d] er antwortet:c Hie bin ich.

[vs. 1] Nach 1diesen geschichten 2versuchte GOtt Abraham/ und sprach zu ihm: Abraham.

[vs. 1] Il avint 1apres ces choses, que Dieu 2esprouva Abraham, & lui dit, Abraham: Et il respondit, 3Me voici.

C

[kt.] Na dat Abraham soo vele beloften ontfangen hadde, ja selfs van de geboorte des Messiae, welcker geene en conden vervult worden, so Isaac sonder zaet ware gestorven: so heeft de Heere Abraham aldus willen beproeven, als of hy hadde willen alle de voorgemelte beloften vernietigen.

[-]

[kt.] † Nach dem Abraham so vil verheissungen/ sonderlich die von der geburt Messiae empfange[n]/ deren keine hette kdn̄ en erfülle werden/ wann Isaac ohne kinder gestorben were, hat in Gott dergestalten wollen prüffen/ als wann er alle diese verheissunge[n] aufzuheben/ vnd zu vernichtigen willens were.

1

a

1*

[kt.] Nachdem Abraham so viel verheissungen/ sonderlich die/ von der geburt Messiä empfangen/ deren keine hätte können erfüllt werden/ wann Isaac ohne kinder gestorben wäre/ hat ihn GOtt dergestalten wollen prüffen/ als wan[n] er alle diese verheissungen auffzuheben/ uud [sic!] zuvernichtigen willens wäre.

[kt.] 1 C. apres qu’Abraham eut reçû tant de promesses, meme touchant la naissance du Messie, dont pas une ne se pouvoit accomplir, si Isaac fut decedé sans posterité, le Seigneur voulut éprouver Abraham de la sorte, comme s’il eût desseigné d’aneantir toutes les promesses precedents.

75

D

[-]

[kt.] Vers. 1. versuchte] Nicht als ob Gott nicht gewußt hette/ wie Abraham gesinnet were/ vnd was er thun würde/ sondern daß Abrahams glaube vnd gehorsam beyde jhm selbst vnd andern bekandt würde.

E

[kt.] Godt versoeckt de sijne als hy een preuve neemt van hare swacheyt ofte deugt, om door der selver openbaringe haer te vernederen, ofte te verheerlicken. Siet Deut. 8.2. ende 13.3. Iud. 2.22. 2.Chro. 32.31. Psal. 139.23, 24. Wat Abraham aengaet, Godt kende hem volcomelick; maer wilde sijn sterck geloove, ende ongeveynsde gehoorsaemheyt op eene bysondere wijse, tot sijner eere, mitsgaders Abrahams ende sijner gantscher kercken besten openbaren. siet ond. versen 16, 17.

F

G

b

[kt.] Nicht als ob er nicht gewußt hette/ wie Abraham gesin[n]et were/ vnd was er thun wurde/ sonder daß Abrahams starcker [cf. sec. E] glaube vnnd auffrichtiger [cf. sec. E] gehorsam beydes jm selbst vnd andern bekandt wurde. [kt.] † Gott versucht die seinigen/ wan[n] er entweder jhr schwachheit/ oder jhr vermöge[n] prüfet/ vnd hierdurch an den tag bringet/ entweder zu jrer ernidrigung/ oder zu jhrem ruhm. S. Deut. 8.2 vn[d] 13.3. Iud. 2.22. 2 Chron. 32.31. Ps. 139.23,24. [-]

2*

[kt.] Nicht als ob er nicht gewust hätte/ wie Abraham gesinnet wäre/ und was er thun würde/ sondern daß Abrahams starcker [cf. sec. E] glaub/ und auffrichtiger [cf. sec. E] gehorsam beydes ihm selbst und andern bekant würde. * [kt.] GOtt versucht die seinigen/ wann er entweder ihre schwachheit/ oder ihr vermögen prüfet/ und hie durch dieselben an den tag bringet/ entweder zu ihrer erniedrigung/ oder zu ihrem ruhm/ S. Deut. 8.2 und 13.3. Jud. 2.22. 2. Chron. 32.31. Psal. 139.23.24. [-]

[-]

2

[-]

[kt.] Hebr. Siet ick, te weten, ben hier. Eene maniere van spreken eygen den genen die geroepen zijnde, bereyt zijn om aen te hooren, dat hen voorgehouden wort. Siet onder vers 7. ende 11. Item, onder 27.1. ende 1.Sam. 3.4, 6. etc.

3

[-]

[kt.] † Hebr. Sihe ich/ Ne[hmlich], bin hier. Ein art zu reden derjenigen/ welche wan[n] jhnen geruffe[n] wird bereitet seind anzuhören/ was man jhnen fürhalten wolle. S. drund. v. 7 11. It. c. 27.1. 1. Sam. 3.4.6. &c.

[kt.] Hebr. Sihe ich/ N[ehmlich] bin hier. Ein art zu reden der jenigen/ welche/ wann ihnen geruffen/ bereit seynd anzuhören/ was man ihnen fürhalten wolle/ Sihe drunt. v. 7.11. Item cap. 27.1. 1. Sam. 3.4.6. [&c.]

[kt.] 3 H. Voi je, ass. suis. Qui est ici une expression propre & particuliere à celui qui étant appellé est prêt d’entendre ce qui lui est proposé. Voi sous v. 7, & 11. & aussi ch. 27.1. 1 Sam. 3.4,6.

[vs. 2] Ende Hy seyde;

[vs. 2] Vnd er sprach/ Nim

[vs. 2] Vnd er sprach:d Nim

[vs. 2] Und er antwortet:3

[vs. 2] Et Dieu lui dit, 4Pren

c

3*

[kt.] 2 Ou, tenta. Dieu tente les siens quand il éprouve leur foiblesse ou leur vertu, pour les en humilier, ou les en exalter, lors qu’il vient à faire connoître l’une ou l’autre. Voi Deut. 8.2. & 13.3. Jug. 2.22. 2 Chron. 32.31. Ps. 139.23,24. Pour ce qui concerne Abraham, Dieu le connoissoit parfaitement; mais il vouloit manifester sa ferme foi & son obeïssance sincere d’une façon extraordinaire, tant pour la plus grande gloire de son Nom, qu’aussi à l’utilité evidente d’Abraham méme & de toute son Eglise.

76

4

Neemt nu uwen sone, uwen eenigen, dien ghy lief hebt, Isaac, ende gaet henen nae 5het lant Morija; ende 6 offert hem aldaer tot een 7 brandoffer, op een van de bergen, dien ick u seggen sal. a

4

Isaac deinen einigen sohn/ den du lieb hast/ vnd gehe hin in das land *Morija/ vnnd opfere jhn daselbst zum brandopffer auf einem berge/ den ich dir sagen werde.

Isaac edeinen einigen sohn/ den du lieb hast/ vnd gehe hin in das land fMorija/ vnd g opffere jhn daselbst zum h brandopfer (1)auf einem berge/ den ich dir sagen werde. [kt.] † Ein jedwederes wort sollte wol disem Vatter das hertz durchschnitten haben. Diß vnd w[a]ss drunden v. 6.9.10. vermeldet wird/ kann vns etlicher massen abbilden das gnade[n]werck Gottes/ welcher seines einigen fürgeliebten Sohns nicht verschonet/ sonder jn für vns [-] dahin gegeben/ daß er vnsere sünden truge auf dem holtz/ Rom. 8.32. 1. Pet. 2.24. e [kt.] † Hebr. deinen sohn/ deinen einigen/ also auch drund. v. 12. f [kt.] Welches land [† vngefehr 3. tag von Ber-Saba gelegen] den namen hatte von de[m] berg oder hügel Morija/ so darinnen lag/ auff welche[m] hernach der Tempel zu Jerusalem gebawet worden/ 2. Chron. 3.1. [davon auch Jerusalem zum theil den namen bekom[m]en/ wie etliche meinen.] Vnd hat der Herr diesen ort sonderlich erwehlet/

H

[kt.] Elck woort mochte des vaders herte doorsnijden. Dit, ende ’t gene ond. versen 6, 9, 10. verhaelt wort, can ons eenichsins afbeelden het genaden-werck Godes, die sijnen eygenen welbeminden Sone niet gespaert, maer voor ons allen overgegeven heeft, om onse sonden te dragen op het hout. Rom. 8.32. 1.Pet. 2.24.

[-]

I

[-]

[-]

J

[kt.] Alsoo, nae ’t gemeyn gevoelen, genoemt van d’ uytcomste deser versoeckinge. Siet onder vers 14. met de aenteeck. Dit is het lant daer in Ierusalem gelegen, ende de Tempel op den berch Morija gebouwt is. 1.Chro. 22.1. 2.Chron. 3.1. ter zijden den berch Zion, ontrent drie dachreysen, van Berseba. Siet onder vers 4.

5

[kt.] Vers. 2. Morija] Welches land den namen hatte von dem berg oder hügel Morija/ so darinnen lag/ auff welchen hernach der tempel zu Jerusalem ist gebawet worden/ 2. Chron. 3.1. Vnd hat der HERR diesen ort sonderlich erwehlet/ dieweil Christus/ welcher alhie durch den Isaac ist fürgebildet worden/ sollte zu Jerusalem für vns geopffert vnd gecreutziget

d

Hie bin ich. Und er sprach/ 4 Nim Isaac 5deinen einigen sohn/ den du lieb hast/ und gehe hin in das land 6Morija/ und 7opffere ihn da selbst zum 8brandopfer aauff einem berge/ den ich dir sagen werde. 4*

[kt.] Ein jedweders wort sollte wol diesem vatter das hertz durchschnitten haben. Diß und was drunt. v. 6.9.10. vermeldet wird/ kann uns etlicher massen fürbilden das gnadenwerck Gottes/ welcher seines einigen fürgeliebten Sohns nicht verschonet/ sonder ihn für uns [-] dahin gegeben/ daß er unsere sünden trüge auff dem holtz/ Rom. 8.32. 1. Pet. 2.24. 5*

[kt.] Hebr. deinen sohn/ deinen einigen/ also auch drunt. v. 12. 6* * [kt.] Welches land ( ungefehr 3. tag von BerSaba gelegen) den namen hatte von dem berg oder hügel Morija/ so darinnen lag/ auff welchem hernach der tempel zu Jeruzalem gebauet worden/ 2. Chron. 3.1. davon auch Jerusalem zum theil den namen bekommen/ wie etliche meynen/ und hat der HErr d[i]esen ort sonderlich erwehlet/ dieweil Christus/ welcher

maintenant ton fils, aton unique, lequel tu aimes, assavoir Isaac, & t’en va en la contrée 5de Morija, 6& l’offre là en 7holocauste 8sur l’une des montagnes que je te dirai. [kt.] 4 Chaque mot de ce discours pouvoit transpercer le coeur du pere. Or ceci & ce qui est rapporté sous v. 6,9,10. nous peut pourtraire en quelque façon l’oeuvre gratuit & misericordieux de nôtre Dieu, lequel n’a pas épargné son propre fils & son bienaimé, mais l’a livré pour nous tous, afin qu’il portât nos pechés sur le bois, Rom. 8.32. 1 Pier. 2.24. [-]

[kt.] 5 Ainsi nommé à cause de l’évenement de cété tentation, selon le sentiment commun. Voi sous v. 14 avec les notes. C’est le païs où Jerusalem étoit située & où le Temple fut bâti sur la montagne de Morija, 1 Chron. 22.1. 2 Chron. 3.1. au côté de la montagne de Sion, environ à trois journées de chemin de Beersçebah. Voi sous v. 4.

77

werden.

dieweil Christus/ welcher alhier durch den Isaac ist fürgebildet worden/ sollte zu Jerusalem für vns geopffert vnd gecreutziget werden. g [kt.] † d.i. töde jhn zu erst mit deiner eigenen hand/ vnd verbrenne hernach den todten leichnam zu pulver vnd aschen/ wie das Recht solcher opfer mit sich bringet/ Lev. 6.9,10. Dieser befehl war durch kein natürliche vernunfft/ sonder allein durch den glauben mit Gottes verheissungen/ vnd Abrahams vätterlicher Liebe vnd pflicht gegen seinem einigen sohn zu vergleichen. Was aber Gottes verborgenen raht vn[d] fürhaben diß orts betrifft/ davon S. die gloß vb. v. 1. vnd drund. v. 12.

allhie durch den Isaac ist fürgebildet worden/ sollte zu Jerusalem für uns geopfert und gecreutziget werden.

6

[-]

7

[-]

[kt.] S. † drob. 8. vb. v. 20.

[kt.]

[-]

[-]

[-]

[-]

[verw.]

K

[kt.] D. doodt hem eerst met u eygen hant, ende verbrant daer na het doode lichaem tot assche toe: gelijckmen doet met de beesten die ten brandoffer geeygent zijn, Levi. 6.9, 10. etc. Dit bevel was door geen natuerlick vernuft, maer alleenelick door ’t geloove, met Godts belofte, ende Abrahams vaderlicke plicht ende genegentheyt tot sijnen eenigen sone over een te brengen: maer van Godts verborgenen raet ende voornemen in dit bevel; siet op het eerste vers, ende onder vers 12.

L M

[kt.] Siet de aenteeckeninge boven 8. op het vers 20. [-]

N

[verw.] Hebr. 11.17.

a

h

(1)

† Heb. 11.19.

7*

[kt.] d.i. tödte ihn zu erst mit deiner eignen hand/ und verbrenne hernach den todten leichnam zu pulver und aschen/ wie das recht solcher opfer mit sich bringet/ Lev. 6.9.10. dieser befehl war durch keine natürliche vernunfft/ sondern allein durch den glauben mit GOttes verheissungen/ und Abrahams vätterlicher liebe und pflicht gegen seinem einigen sohn zuvergleichen/ was aber GOttes verborgenen rath und fürhaben in diesem befehl betrifft/ davon S. die gloß über v. 1 und drunt. v. 12. 8*

S. drob. 8. üb. v. 20.

a

[verw.] Heb. 11.19.

[kt.] 6 C. tuë-le premierement de ta main propre, & puis brûles-en le corps mort & le reduis en cendres, comme on en use des bêtes qui sont destinées aux holocaustes, Levit. 6.9,10. &c. Ce commandement ne se pouvoit par aucun raisonnement naturel accorder avec la promesse de Dieu, ni avec le devoir paternal d’Abraham & l’affection qu’il portoit à son fils unique; mais la foi seulement pouvoit concilier tout cela. Et touchant le conseil secret & le dessein de Dieu en ce commandement, voi ici le v. premier, & sous v. 12. [kt.] 7 Voi les notes sus ch. 8.20. [kt.] 8 Car il y avoit là deux croupes de montagne; l’une nommée Morija, sur laquelle le Temple fut bâti, 2 Chron. 3.1. & l’autre Sion. [verw.] a Heb. 11.17.

78

Op basis van deze steekproef kunnen al enkele – voorzichtige – conclusies getrokken worden. Allereerst dat de TB en de MB grotendeels de kanttekeningentekst van de SB volgen (bij de TB vanaf het moment dat de SB gebruikt is), met soms een kleine wijziging. De MB volgt het meest letterlijk de kanttekeningentekst van de SB. Ten tweede: een enkele keer worden vooral korte kanttekeningen in de TB en de MB gebruikt die een andere Vorlage dan de SB hebben: vermoedelijk vooral Toussain en Diodati. Zie secties A, D, I, J en M. Ten derde: tussen de TB-1644 en de TB-1660 zitten inhoudelijke verschillen.6 Ten vierde: Tussen de TB van 1660 (eerste editie met SB) en 1729 (laatste editie) zit hoegenaamd geen verschil, afgezien van kleine, vooral tekstuele wijzigingen. Derhalve kan ik in hoofdstuk 5 volstaan met het gebruiken van de eerste TB-editie (1617) en de laatste (1729); de verschillen zullen dan duidelijk genoeg in beeld komen. Ten vijfde: een opmerkelijke inhoudelijke wijziging zien we in ieder geval in sec. E (deugt is veranderd in vermögen, wellicht omdat ‘deugd’ moralistisch of zelfs remonstrants opgevat kan worden). Tot slot: de kritiek van Simon op Samuel Desmarets dat deze zijn bronnen nogal slaafs heeft gevolgd, klopt niet. We zien kleine wijzigingen ten opzichte van de SB, maar ook ten opzichte van de tekst van de Geneefse Bijbel (1652): in sec. G heeft Samuel het woord ‘Dieu’ zelf gecursiveerd.7 Terecht, want het staat niet in het Hebreeuws. 4.3 Het eigene van de Nederlandse kanttekeningen In de casestudy van deze scriptie is gekozen voor een selectie van kanttekeningen waaruit duidelijk het gereformeerde karakter van de Statenvertalers blijkt, of die zo opvallend zijn dat ze, vergeleken met andere contemporaine kanttekeningen, uniek genoemd kunnen worden. Hierbij is geput uit bestaande studies over het eigene van de kanttekeningen.8 Voor een goede spreiding komen verschillende genres uit de Bijbel aan bod. Bovendien is er gekozen voor een extra passage (Openb. 20:1-6) waaruit blijkt wat de visie van de kanttekenaren op het chiliasme was; dit naar aanleiding van de hoge achting voor en het gebruik van de kanttekeningen door Samuel Desmarets op dit punt. In Joz. 2:7 wordt gesproken over de veren van de Jordaan (Hebr. tArB.[.M,; ma’berot), een bewijs van de couleur locale van de Statenbijbel: in de Nederlanden was men gewend om rivieren over te steken via veren. Het Hooglied is bij uitstek een boek vol poëzie en allegorie; we vinden daar dan ook zeer veel kanttekeningen die de Bruidegom als Christus, en de bruid als de Kerk verklaren. Deze annotaties bij het Hooglied gaan overigens voor een aanzienlijk deel terug op Godefridus Udemans’ Corte en duydelijcke Verclaringe.9 In Jona 4 lezen we over een wonderboom: de vertaling van de hapax !Ayq'yqi (qiqajon). Hierbij werd het Cruydeboeck van Rembert Dodoens nageslagen, een herbarium uit 1554. Vooral in het Nieuwe Testament vinden we regelmatig kanttekeningen met een sterk leerstellig karakter. Joh. 6 is zo’n voorbeeld: in kanttekening 42 en 47 vinden we de particuliere verzoening en de verkiezing benadrukt, in kanttekening 67 gaat het over de geestelijke betekenis van Christus’ lichaam en bloed in het Avondmaal. Rom. 9:11-21 is een “sleutelpassage voor het begrip van de predestinatie” (Van Miert) en van Gods soevereiniteit. In 1 Kor. 10:14-22 vinden we de beschrijving van het Avondmaal, waarbij vooral vers 16 van belang is voor de opvatting van de Statenvertalers over het dankzeggen of zegenen van de drinkbeker. De revisoren hebben hiermee geworsteld (zoals 6

Voorbeelden: 1. Het opschrift 1644 (sec. A) heeft een andere Vorlage (vermoedelijk Toussain zelf, of wellicht de Neustadter Bijbel van Pareus). In 1660 is dit gedeeltelijk aangepast op basis van de SB. 2. De kanttekening in sec. D is na het verwerken van de SB licht aangepast: de woorden starcker en auffrichtiger zijn toegevoegd. Cf. de kanttekening van de SB in sec. E. Vooral uit sec. J blijkt dat latere toevoegingen ook in de bestaande tekst ingevoegd kunnen zijn. Soms is er sprake van vermoedelijke afhankelijkheid, maar komt de tekst niet letterlijk overeen met de SB. 7 La Bible, qui est toute la Saincte Escriture du Vieil et du Nouveau Testament (...) (Charenton: Cellier/Des Hayes, 1652). 8 M. Verduin, “Kanttekeningen bij de tekst van de Statenbijbel,” in: M.J. Paul (red.), Vertaling en vertolking van de Bijbel (Kampen: De Groot Goudriaan, 2003), 125–149. Miert, “De Statenvertaling,” 421–434. Sevenster, “De Statenvertaling en hare kantteekeningen.” 9 Zie par. 1.1.1, en Verduin, Canticum canticorum.

79

blijkt uit de autografen van de Statenvertaling10), net als met Jak. 2:14-26, waar in uitgebreide bewoordingen op een juiste verhouding tussen predestinatie, rechtvaardiging en goede werken gewezen wordt. Alleen al vers 18 heeft acht annotaties gekregen, en zeer uitgebreid is kanttekening 63 op vers 21. Het bekende Comma Johanneum in 1 Joh. 5 staat bekend als het grootste tekstkritische ‘probleem’ in de Bijbel; kanttekening 15 bespreekt dit probleem.11 Tot slot is het apocalyptische boek Openbaring een erg moeilijk boek, vol met beeldspraak, waar in de loop van de kerkgeschiedenis al vele discussies over gevoerd zijn. Zo vinden we in hoofdstuk 20 een afwijzing van het chiliasme (door Samuel Desmarets dankbaar gebruikt),12 en in hoofdstuk 11 een zeer uitgebreide kerkhistorische verhandeling bij “mijne twee Getuygen”. De casestudy in hoofdstuk 5 en appendix A zal dus de volgende tekstgedeelten beslaan: 1. Joz. 2:1-7 historische literatuur 2. Hoogl. 5:10-16 poëtische literatuur 3. Jona 4:1-7 profetische literatuur 4. Joh. 6:22-59 evangeliën 5. Rom. 9:11-21 zendbrieven (leerstellige literatuur) 6. 1 Kor. 10:14-22 ”” 7. Jak. 2:14-26 ”” 8. 1 Joh. 5:6-13 ”” 9. Openb. 11:1-6 apocalyptische literatuur 10. Openb. 20:1-6 ””

10

De autografen zijn de eerste drukproeven van de tekst van de Statenbijbel, waarin met de hand geschreven verbeteringen van de revisoren zijn opgenomen. Deze stukken behoren tot het Oud Synodaal Archief, zijn gedigitaliseerd en beschikbaar via Het Utrechts Archief. 11 Zie Van Miert (pp. 427-9) over de betekenis van de autografen op dit punt, en de dissertatie van McDonald: G.R. McDonald, Raising the Ghost of Arius: Erasmus, the Johannine Comma and Religious Difference in Early Modern Europe (Leiden, 2011). 12 Ook kantt. 4 bij 2 Thess. 2:1-2 is zeer expliciet. Verduin concludeert: “De bedoeling van deze annotaties is duidelijk: de leer van het chiliasme is in strijd met de theologie van het kruis en komt eigenlijk neer op een zich afscheiden van de katholieke Kerk.” Verduin, “Kanttekeningen,” 147.

80

HOOFDSTUK 5 – CASESTUDY De derde deelvraag, die betrekking heeft op de praktische uitwerking van de casestudy, luidt: Hoe blijkt de concrete invloed van de kanttekeningen van de Statenbijbel op de onderhavige Bijbeledities, geïllustreerd aan de hand van een casestudy? Voor het beantwoorden van deze vraag heb ik enkele conclusies genoteerd die uit de casestudy naar voren komen; voor de eigenlijke tabellen met tekstvergelijkingen verwijs ik naar appendix A. Voorafgaand aan de conclusies geef ik nog een korte verantwoording van de gebruikte werkwijze. 5.1 Verantwoording werkwijze In tegenstelling tot het vorige hoofdstuk, dat meer de theoretische onderbouwing van de keuze van mijn steekproef betreft, geef ik hier een korte praktische toelichting bij Appendix A (z.a.). Voor de Bijbeledities heb ik respectievelijk gebruik gemaakt van de eerste druk van de Statenbijbel (1637),1 van de Tossanusbijbel uit 1617 (eerste druk),2 van die uit 1729 (laatste druk)3 en van de Maresiusbijbel (1669)4 uit de bibliotheek van de Gereformeerde Bijbelstichting, Leerdam. Aangezien alleen de Nederlandse kanttekeningen vertaald zijn, en niet de Bijbeltekst zelf van de Statenvertaling, heb ik tevens de in het Duits gebruikte Luthervertaling gecontroleerd en de in het Frans gebruikte Geneefse vertaling.5 Na het uitschrijven van de teksten heb ik met kleuren de verschillende bronnen (zoals die eerder in deze scriptie beschreven zijn) getraceerd. Voor de afhankelijkheid van Diodati is er keuze uit verschillende bronnen, waarbij blijkt dat Samuel Desmarets hier en daar gebruik heeft gemaakt van de Franse editie (1644),6 die voor wat de door hem geciteerde plaatsen betreft vrijwel altijd teruggevoerd kan worden op de Italiaanse editie (1641).7 Ik heb voor de eerste drie tekstgedeelten ook nog de Italiaanse versie van 1607 gecontroleerd,8 maar het blijkt dat deze ten opzichte van de uitgebreidere edities 1641 en 1644 geen andere informatie biedt. In het zeldzame geval dat in de Tossanusbijbel een andere bron dan Paul Toussain of de Statenbijbel gebruikt is, heb ik de Franse Bijbel van Diodati (1644) gecontroleerd. Indien blijkt dat de Statenbijbel ook geleend heeft van Diodati, is er toch voor gekozen om de Statenbijbel als primaire bron te zien; binnen de Statenbijbel onderscheid ik verder geen bronnen (om het niet te ingewikkeld te maken).

1

Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de Canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (…) (Leiden: P.A. van Ravensteyn, 1637). Geraadpleegd via www.bijbelsdigitaal.nl, transcriptie o.l.v. Nicoline van der Sijs, © 2008 Nicoline van der Sijs (met dank voor haar goedkeuring). 2 Biblia 1617. Geraadpleegd via microfiches van de UB Heidelberg. 3 Biblia, das ist: die gantze Heilige Schrifft Alten und Neuen Testaments (...) mit D. Pauli Tossani (...) hiebevor ausgegangenen Glossen und Auslegungen (...) durch etliche (...) wohlerfahrne Dienere Göttlichen Worts aufs neue gantz durchgangen (...). Diese neue Edition (...) aufs Neue wieder durch und durch (...) revidiret (...) Samt einer neuen Vorrede Herrn Johann Jacob Ulrichs (Basel: Thurneysen, 1729). Geraadpleegd via de gedigitaliseerde versie van de ULB Sachsen-Anhalt: zie digitale.bibliothek.uni-halle.de. 4 Bible 1669. 5 Martin Luther, Die gantze Heilige Schrift Deudsch, Wittenberg 1545. Letzte zu Luthers Lebzeiten erschienene Ausgabe, Hrsg. Hans Volz und Heinz Blanke (Bonn: Lempertz, 2004). En voor het Frans: Bible 1652. Chambers onderscheidt ook invloed van de Bijbeleditie van Pierre des Hayes (1643), mogelijk een voorloper van de editie1652. Bettye Thomas Chambers, Bibliography of French Bibles. II: Seventeenth Century French-Language Editions of the Scriptures, THR 282 (Genève: Droz, 1994), 237–8. 6 La Sainte Bible. Interpretee par Iean Diodati (Genève: [s.n.], 1644). Er verschenen ook edities mét vermelding van uitgever: Pierre Aubert, Pierre Chovet, of Estienne Miege. Chambers, Bibliography of French Bibles, 245–9. Zie ook Martine Delaveau et Denise Hillard, eds., Bibles imprimées du XVe au XVIIIe siècle conservées à Paris (…) ([Paris]: Bibliothèque Nationale de France, 2002). 7 La Sacra Bibbia, tradotta in lingua Italiana, e commentata da Giovanni Diodati, di nation Lucchese. Seconda editione, migliorata, ed accresciuta (Genève: Chovët, 1641). 8 La Bibbia, cioè i libri del Vecchio e del Nvovo Testamento. Nuouamente traslatati in lingua Italiana, da Giovanni Diodati, di nation Lucchese ([S.l.]: [s.n.], 1607).

81

Voor Samuel Desmarets was het exegetische commentaar van Pierre de Launay van groot belang. Dit heeft hij ook gebruikt in zijn Bijbeluitgave, waarover we in het voorwoord lezen dat het gaat om “quelques remarques curieuses écrites de la main de M. Launay, dans la Bible dont il se servait”. Een (groot?) deel van de rood gemarkeerde tekst in de laatste kolom van Appendix A zou dus van De Launay afkomstig kunnen zijn, hetgeen ik geprobeerd heb te achterhalen. Van hem komen de volgende gedrukte boeken in aanmerking: Remarques sur le texte de la Bible,9 Paraphrase et exposition sur les epistres de Saint Paul10 en Paraphrase et exposition sur l’apocalypse.11 Het eerstgenoemde werk blijkt echter puur een overzicht te bieden van verschillende vertaalmogelijkheden van de grondwoorden in het Hebreeuws en Grieks, en biedt geen exegetisch commentaar. Het tweede werk is wel een omvangrijk exegetisch commentaar, en komt zeker in aanmerking. Na vergelijking met de Maresiusbijbel blijkt dit echter toch niet gebruikt te zijn. Het derde werk heb ik helaas niet kunnen traceren, maar ik vermoed dat daarvoor hetzelfde geldt als voor het tweede. Waarschijnlijk duidt “remarques (…) écrites de la main” dus op onuitgegeven handgeschreven annotaties bij een bestaande (gedrukte) Bijbeluitgave waar De Launay zich van bediende (“dont il se servait”). Helaas tasten we dienaangaande voorlopig nog in het duister. Wel kon ik enkele resterende kanttekeningen nog herleiden tot de bekende standaardeditie van de Geneefse Bijbel uit 1588.12 Bij de gebruikte tekstgedeelten heb ik eventuele opschriften en samenvattingen boven hoofdstukken of perikopen weggelaten, omdat deze puur samenvattend zijn, en dus niet veel toevoegen aan de tekst met de kanttekeningen. Verder is de verdeling Bijbeltekst, kanttekeningen en verwijzingen gehandhaafd. Bij het vergelijken van de teksten en het markeren van verschillen ben ik uitgegaan van letterlijke overname, hoewel ik tevens geprobeerd heb het verschil in taalkleed te verdisconteren. Dus ook al wordt er in bron- en doeltekst inhoudelijk hetzelfde bedoeld, maar worden er toch woorden met een verschillende betekenis gebruikt, heb ik dat als verschil gemarkeerd. Zo is ‘Eternel’ (Frans) geen synoniem voor ‘God’ (Nederlands).13 Tot slot heeft elk tekstonderdeel een uniek sectienummer gekregen, om in de conclusies (zie hieronder) duidelijk te kunnen terugverwijzen. 5.2 Conclusies van de casestudy Als de centrale conclusie uit de casestudy mogen we wel noteren dat de kanttekeningen van de Statenbijbel (hierna: SB) over het algemeen in zowel de Tossanusbijbel van 1729 (hierna: TB1729) als de Maresiusbijbel (hierna: MB) volledig en letterlijk zijn overgenomen. Wel is de TB letterlijker dan de MB, die zeer regelmatig allerlei woorden toevoegt; overigens liggen het Duits en Nederlands natuurlijk vrij dicht bij elkaar. Volgens Jaakke is de letterlijke overname door de TB zelfs groter dan bij de Haakbijbel (zie par. 1.1.3.1), maar dat kan ik niet beoordelen.14 De algemene tendens in de MB is 9

Pierre de Launay, Remarques sur le texte de la Bible, ou Explication des mots, des phrases, et des figures difficiles de la S. Ecriture (Genève: De Tournes, 1667). Postuum uitgegeven. 10 Pierre de Launay, Paraphrase et exposition sur les epistres de Saint Paul, vol. 1 (Charenton: Vendosme, 1650). 11 Pierre de Launay, Paraphrase et exposition sur l’apocalypse, tirée des Sainctes Escritures et de l’histoire (Genève: Aubert, 1651). 12 La Bible, qvi est tovte la Saincte Escriture du Vieil & du Nouueau Testament: Autrement, L’Anciene & la Nouuelle Alliance. Le tout reueu & conferé sur les textes Hebrieux & Grecs par les Pasteurs & Professeurs de l’Eglise de Geneue (Genève: [s.n.], 1588). 13 Dat deze door mij gebruikte stelregel soms lastig toe te passen is, blijkt uit het volgende voorbeeld: “Dingen die andre overtreffen in schoonheyt ende grootheyt, worden gemeynelick by de menschen uytgekipt ende uytverkoren” (bij Hoogl. 5:15). Dit is in het Frans vertaald met: “Les choses, qui surmontent les autres en grandeur & en beauté, sont celles que les hommes ont coûtume de trier & de choisir, & ausquelles ils donnent la preference.” Het tweede deel van de zin (vanaf ‘sont’) volgt minder letterlijk het Nederlands, hoewel het inhoudelijk overeenstemt. De uitdrukking ‘avoir coûtume de …’ heb ik gezien als eigen aan het Franse taalkleed, en daarom geen verschil makend. Echter, de twee begrippen ‘uytgekipt’ en ‘uytverkoren’ zijn overgezet met drie begrippen: ‘trier’, ‘choisir’ en ‘donner la preference à’. Vanwege de overtolligheid in het Frans heb ik één van de drie vertalingen gemarkeerd met rood. 14 Ibid., 12.

82

dat hij geen SB-kanttekeningen laat vervallen, maar ze gewoon uitbreidt en aanvult met andere bronnen. Volgens het Avertissement zijn alle kanttekeningen van de Geneefse Bijbel, het merendeel van die van Diodati en alle van de SB opgenomen. Echter, slechts een deel uit de Geneefse Bijbel (van 1588) is overgenomen, en van Diodati zelfs nog minder!15 Door de zeer uitgebreide aanpak in de MB zouden we inderdaad kunnen afleiden dat “de auteurs nog calvinistischer of dogmatischer hebben willen zijn dan de vaderen uit Dordrecht”.16 Soms ontstaan er wel doublures wegens het overnemen van verschillende bronnen, wat als overdaad kan overkomen en de leesbaarheid zeker niet altijd bevordert.17 De TB1729 daarentegen biedt naast de SB en de kanttekeningen van Paul Toussain bijna nooit extra toevoegingen. De aantal keren dat dit wel het geval is, is vaak Diodati (1644) de bron.18 De redacteurs van de TB1729 hebben blijkbaar geen verdubbelingen gewild. Uit secties als 5T, 5Ac en zeker 7As en 9T zien we dat het selecteren van kanttekeningen (m.i.) verstandiger en overzichtelijker gebeurd is dan bij de MB. Zeker bij lange kanttekeningen heeft men vaak een keuze gemaakt tussen óf Toussain óf de SB. Daarbij gaf de SB verreweg het vaakst de doorslag.19 In andere gevallen heeft men een kanttekening laten vervallen zonder er iets voor in de plaats te stellen.20 Ook kon het natuurlijk voorkomen dat Toussain en de SB qua inhoud samenvielen of gecombineerd konden worden.21 Qua gebruik van de Bijbeltekst blijkt dat zowel TB als MB nauwkeurig de Lutherbijbel en de Geneefse Bijbel (1652) hebben gevolgd, met lichte aanpassingen in spelling, woordvolgorde en cursivering. In dat laatste geval (bij Desmarets) kwam de wijziging altijd ten goede aan het navolgen van de grondtekst.22 In de MB worden veel alternatieve lezingen genoemd, die dan afkomstig zijn van de SB-Bijbeltekst en van Diodati (1644). Het is niet verrassend dat Paul Toussain het Comma Johanneum heeft ingevoegd in de Luthertekst.23 Een belangrijk verschil in de Bijbeltekst is te zien in Jona 4:6: bij de SB een wonderboom, bij Luther een kürbis (pompoen), maar de Geneefse Bijbel handhaaft het Hebreeuwse woord kikajon.24 Als brontekst voor de SB is voor zowel de TB1729 als de MB hoogstwaarschijnlijk niet de eerste druk van de SB (1637) gebruikt, maar de tweede, gecorrigeerde druk (1657).25 Van de acht wijzigingen in tekstverwijzingen die namelijk van toepassing zijn op de tien bestudeerde tekstgedeelten, zijn er vijf doorgevoerd in de TB1729, en zeven in de MB.26 15

Het viel me op dat bij overname van de Geneefse kanttekeningen (1588) vaak een vrijere woordkeuze toegepast werd. Men vergelijke secties 3C, 3E, 4Ax en 4Cg met de parallelle teksten uit 1588. 16 Jaakke, “Ver over de grenzen (3),” 5–6. 17 Ibid., 8. Zie voor voorbeelden de secties 5T, 5X, 5Aj en 7As. 18 Zie secties 1H, 1O, 1T, 4Br, 4Dt, 5Ay, 5Bc, 6T, 9G en 9Q. 19 Gevallen waarin TB1729 Toussain overneemt in plaats van de SB: 4Cs, 6U, 7At. Gevallen waarin TB1729 de SB overneemt in plaats van de TB1617: 1D, 3N, 5D, 5M, 5T, 5Ac, 7F, 7As, 7Ay, 7Ba, 7Bi, 8B, 8O, 8Q, 8S, 9G, 9O, 9T. 20 Gevallen waarin TB1729 de SB niet overneemt: 2H, 4U, 4An, 4Cq, 4Cr, 4Db, 4Do, 7B, 7Ao, 8Y, 9B. Gevallen waarin TB1729 Toussain niet overneemt: 5E, 7E, 7T, 9I, 9K, 9W, 10Y, 10Aw. 21 Gevallen waarin Toussain en SB (grotendeels) overeenkomen: 1H, 1W, 1X, 2O, 2Ae, 8W, 8Ao. Zie voor gecombineerde kanttekeningen o.a. 3X, 4Ax, 4Cg, 4Cy, 5Ai, 6Ah, 7Y, 8R, 9Q. 22 Een enkele keer werd een ander woord gekozen: In Rom. 9:15 en 18 is ‘merci’ vervangen door ‘compassion’ (MB, voor evlee,w). In Jak. 2:25 is ‘aussi’ toegevoegd (MB). In 1 Joh. 5:7-8: ‘rendent’ in plaats van ‘donnent’ (MB); in vs. 8 is nu ‘Geist’ met een hoofdletter geschreven (TB1729) – een inhoudelijke wijziging, gezien sec. 8R? 23 Zie Himmighöfer, Neustadter Bibel, 186n850. David Pareus liet in de Neustadter Bijbel van 1579 een ruimte met het versnummer 7 open. In de Zürcher Bijbel van 1531 was het Comma wel afgedrukt, maar in kleiner lettertype. Piscator nam de tekst wel volwaardig op in zijn vertaling. 24 In sec. 3X verantwoordt Samuel waarom hij de Geneefse Bijbel volgt, met een citaat uit de kanttekeningen van de editie 1588. 25 Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de Canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (…) Door gemeene ordre der Nederlandsche Kercken verbetert van Druckfauten en Misstellingen die in den Eersten Druck gevonden worden (Amsterdam: wed. P.A. van Ravesteijn, 1657). 26 Zie: Register van de Verbeteringe der Druck-fauten ende Misstellinghen, die in den Eersten Druck van den Nieuw-Overgesetten Bibel gevonden worden (Amsterdam: P.A. van Ravesteyn, 1655). Wijzigingen in spelling en

83

Een belangrijke conclusie in dit verband is verder dat, wanneer een Nederlandse kanttekening slaat op een specifiek Nederlands woord dat niet bij Luther of in de Geneefse Bijbel te vinden is, dit in de TB1729 en de MB gemakkelijk opgelost wordt door zoiets toe te voegen als: ‘of: synoniem, …’, waarna alsnog de kanttekening uit de SB volgt.27 Overigens is het een algemeen beeld dat de TB1729 vaak ‘Gr. …’ schrijft voor lezingen die de SB heeft, waarmee aangegeven wordt dat de SB blijkbaar gewaardeerd wordt als zijnde dichter bij het Grieks. In de MB wordt nog sterker teruggegrepen op de grondtalen, met verschillende kanttekeningen die de lezing in het Hebreeuws of Grieks noemen en/of expliciet bespreken.28 Nu nog wat specifieke voorbeelden uit de casestudy die de aandacht trekken: - Verschillende keren heeft Samuel Desmarets drie bronnen, of wellicht nog meer, verwerkt in één kanttekening. In sec. 8R zien we een voorbeeld van hoe zowel de TB1729 als de MB verschillende bronnen in één tekst verwerkt hebben. Sec. 8B is een goed voorbeeld van hoe creatief Samuel met de SB en andere bronnen omgaat: de niet-rode delen komen weliswaar overeen met de SB, maar in een heel andere volgorde; sommige onderdelen lijken herhaald te worden of er worden vergelijkbare bewoordingen gebruikt. - In sec. 10W (TB1729) zien we dat de meningen van ‘sommigen’ en ‘anderen’ zijn omgedraaid ten opzichte van de Nederlandse kanttekening, waardoor de mening van de tweede groep (volgens de Nederlandse kanttekening) nu het primaat krijgt. Een opmerkelijke wijziging, temeer daar het niet gebaseerd is op een eventueel verschil tussen de Bijbeltekst in de SB en in de Lutherbijbel. - Vaak zet Samuel uitdrukkingen sterker aan: in plaats van ‘het genadigh besluyt Godts’ om sommigen uit ‘het menschelick geslachte’ te verkiezen, wordt het bij hem het besluit uit pure genade om sommigen uit heel de verdorven massa van het menselijk geslacht te verkiezen (sec. 5D). Bij het geloof plaatst hij vaak adjectieven als ‘vive’, ‘vraye’, ‘agissante’ (7Ba). Hij gebruikt vaak twee uitdrukkingen in het Frans om één Nederlandse uitdrukking weer te geven. Dus ‘ample et étendu’ en ‘borne et circonscris’, enzovoort (9C en 9G). Op dogmatisch gebied ten slotte blijkt duidelijk dat vooral Samuel Desmarets de orthodoxie van de Nederlandse kanttekeningen bijvalt, maar deze ook regelmatig verder uitwerkt. Himmighöfer zou zijn werk ongetwijfeld scharen onder de noemer “üppige, überladene Glossen”. - Opmerkelijk is de toevoeging in 4Ap, die de tekst waarin staat dat Jezus de wereld het leven geeft, duidelijk breder interpreteert dan de SB: ‘wereld’ kan ook op het gehele menselijke geslacht wijzen (en niet alleen de uitverkorenen). - Samuel is redelijk uitgebreid in het commentaar bij Joh. 6:51-55 (Christus’ vlees is gegeven tot het leven der wereld). Hier wordt sacramentele taal gebruikt: dat wordt extra uitgebreid uitgelegd. Ook bij 1 Kor. 10:16-17 is hij zeer breedsprakig: het sacramentele taalgebruik rondom het Avondmaal. - Onze Picardische polemicus is ook veel explicieter in het benoemen van dwalingen: hij noemt de roomse en lutherse visie op de gemeenschap in het Avondmaal bij name (sec. 6M). Ook de ‘Millenaires’ (chiliasten) worden bekritiseerd (9T – ‘fabuleuse opinion’ – en 10B). In het bespreken van roomse misvattingen levert Samuel een grotere opsomming dan de Statenvertalers (9H).

wijzigingen die op de Bijbeltekst betrekking hebben, heb ik buiten beschouwing gelaten, omdat deze geen invloed hebben op het Duits en het Frans. 27 Uit 6H blijkt duidelijk (en zo zijn meerdere voorbeelden te noemen) dat Samuel de tekst van de SB wil harmoniseren met die van de Geneefse Bijbel, alsof hij wil zeggen: ‘kortom, het komt op hetzelfde neer…’ In 10Ah en 10Am wordt de MB in overeenstemming gebracht met de tekst van de SB. 28 Zie bijv. 4Az, 4Cl, 4Db (met extra taalkundige toelichting), 6Ah en 8E. In 7Y en 7Aa zien we dat Samuel ‘sans tes oeuvres’ (de lezing van de Geneefse Bijbel, in plaats van ‘uit de werken’) handhaaft, ook in de kanttekeningen zelf, en er vervolgens een andere draai aan geeft met verlies van een deel van de Nederlandse kanttekeningentekst (wat op zich zelden voorkomt).

84

HOOFDSTUK 6 – SLOTBESCHOUWING In dit hoofdstuk geef ik aan de hand van de beantwoording van de deelvragen een antwoord op de hoofdvraag van mijn scriptie: Wat is de invloed van de Nederlandse Statenbijbel (1637) op de Duitse Tossanusbijbel (1660) en de Franse Maresiusbijbel (1669), in het bijzonder die van de kanttekeningen? In de inleiding (hoofdstuk 1) heb ik de historische context van met name de 17e eeuw besproken, en daarin de leidende positie die de Statenbijbel in Europa innam, gepaard gaande met veel vertaalprojecten. Hoofdstuk 2 en 3 centreerden zich rond deelvraag 1: Wat zijn de (boek)historische kenmerken van de onderhavige Duitse en Franse Bijbel en wie waren de daarbij betrokken personen? Paul Toussain werd geboren in een een hugenotengezin. Hij was de oom van Theodore Haak, die de Statenbijbel in het Engels zou vertalen. Paul had contacten in de Nederlanden (waar hij tweemaal een rectoraat bekleedde) en met de bekende theologen Gomarus en Arminius. Hij werd predikant van een Waalse gemeente en later lid van de keurpaltselijke kerkenraad. Hij werd afgevaardigd naar de Dordtse Synode, maar zijn rol was bescheiden – hoewel het mogelijk is dat hij de discussie over Luthers vertaling ‘verzachtte’. Zijn contraremonstrantse inborst ging samen met een irenische insteek, die kenmerkend was voor theologen uit Heidelberg. Paul had oog voor de fouten in de Lutherbijbel, maar hield deze toch hoog; hij koos er in navolging van zijn vader bewust voor om niet in het spoor van Piscator te gaan, die van de Lutherbijbel afweek. Zijn kanttekeningen waren duidelijk calvinistisch van aard, hoewel hij zichzelf volledig in de lijn van Luther voelde staan. De polemiek met de lutheranen ging dan ook om de vraag wie Luther werkelijk recht deed, en of men Luthers Bijbelvertaling recht deed. De Tossanusbijbel staat in de lijn van de Neustadter Bijbel, hoewel de opzet van de kanttekeningen duidelijk uitgebreider is. Er verschenen tien uitgaven in een tijdsbestek van meer dan honderd jaar; de editie-geschiedenis van de Baseler drukken is onverkwikkelijk, maar biedt wel inzicht in het bestaan van concurrentiedrukken van de Tossanusbijbel. Samuel Maresius was ook een hugenoot van geboorte. Hij ontpopte zich al vroeg als een bijzonder scherp polemicus, onverdacht calvinistisch van aard. Helaas leidde dit regelmatig tot onnodige (broeder)twisten, zoals die met Voetius in de Bossche tijd. Samuel onderstreepte al vroeg het belang van het lezen van de Bijbel – in vertaling. Zelf beheerste hij verschillende talen, en de Italiaanse Bijbel van Diodati gebruikte hij veel. Opmerkelijk is het dat van zowel Paul als Samuel gezegd wordt dat zij respectievelijk het Duits en het Frans niet heel goed beheersten – ondanks dat ze in die talen een Bijbelversie vervaardigden. Het grootste deel van zijn wetenschappelijke loopbaan maakte Samuel in Groningen door, als opvolger van de vermaarde Gomarus. Het is goed mogelijk dat hij via zijn collega en vriend Heinrich Alting (oud-collega van Paul Toussain) ook eens gehoord heeft van de Tossanusbijbel en van het werk aan de Statenvertaling. Samuel was fel gekant tegen onder anderen coccejanen en chiliasten; hierin kon hij staat maken op de kanttekeningen van de Statenbijbel. Deze had hij, net als de gereformeerde belijdenisgeschriften, zeer hoog staan. In zijn Bijbel van 1669 verwerkte hij alle kanttekeningen van de Statenbijbel, en een heel aantal uit andere bronnen (De Launay, Geneefse Bijbel, Diodati). Zijn uitgave kreeg scherpe kritiek van Simon, die door veel biografen van later datum vrijwel klakkeloos is overgenomen. Ook heeft Samuel wel het verwijt gekregen de Statenvertaling ‘heilig te verklaren’, maar uit zijn eigen geschriften blijkt dat dit verwijt nuancering behoeft. Opmerkelijk is het dat kort na Samuels dood gepoogd werd te voorzien in een tweede druk van de Maresiusbijbel, aanvankelijk zelfs als ‘oecumenisch’ project. Dit mislukte echter. In hoofdstuk 4 is deelvraag 2 beantwoord: Wat is de meest geschikte methodologie om de invloed van de kanttekeningen van de Statenbijbel op de onderhavige Bijbeledities te analyseren? Er zijn veel overeenkomsten qua paratekst tussen de Statenbijbel en de Tossanus- en Maresiusbijbel. Hierdoor was de gebruikte methodologie van het vergelijken van kanttekeningenteksten (dus Bijbeltekst en andere paratekstuele elementen uitgezonderd) gemakkelijk uitvoerbaar. Om afhankelijkheid tussen twee vergelijkbare teksten aan te tonen, heb ik gefocust op een zo letterlijk mogelijke overname; alles wat daar niet in paste, heb ik gemarkeerd. Alle bronnen die volgens de opgave in de Bijbeledities zelf zijn gebruikt, heb ik gecontroleerd en gemarkeerd. Voor de vraag naar de juiste te 85

gebruiken editie van de Tossanusbijbel heb ik allereerst een schema gemaakt aan de hand van de gegevens die in hoofdstuk 2 naar voren zijn gekomen. Vervolgens heb ik een korte steekproef genomen uit Gen. 22, wat een hypothese opleverde die ik heb gebruikt bij het uitvoeren van de casestudy (appendix A). Tot slot diende de bespreking van het eigene van de Nederlandse kanttekeningen de afbakening van de casestudy; op basis van de gegevens uit par. 4.3 is een selectie gemaakt van een tiental Bijbelpassages. De derde deelvraag, in hoofdstuk 5, luidde: Hoe blijkt de concrete invloed van de kanttekeningen van de Statenbijbel op de onderhavige Bijbeledities, geïllustreerd aan de hand van een casestudy? Dit hoofdstuk, dat gekoppeld is aan en gelezen moet worden aan de hand van appendix A, bevat een neerslag van de conclusies die uit de casestudy naar voren zijn gekomen. Voorafgaand aan de conclusies geef ik nog een korte verantwoording van de bronnen die ik heb gebruikt voor het traceren van de herkomst van de kanttekeningen in de Tossanus- en Maresiusbijbel (TB en MB). De op de titelpagina’s en in de voorwoorden genoemde bronnen zijn inderdaad gebruikt, hoewel ik voor wat betreft de MB niet heb kunnen herleiden welke bron voor De Launay’s commentaar is gebruikt. Duidelijk is verder wel dat de Statenbijbel (SB) het primaat had en voor beide edities vrijwel compleet en over het algemeen behoorlijk letterlijk is overgenomen. De structuur van de TB is overzichtelijk: vrijwel alle kanttekeningen van de SB en Paul Toussain zijn gebruikt. In veel gevallen hebben de redacteurs of de uitgever echter wel een verkorting toegepast, waarbij de SB het meest gehandhaafd werd. In een enkel geval is Diodati of een andere bron gebruikt. Bij de MB is de opbouw van de kanttekeningen ingewikkelder: Samuel Desmarets heeft veel verschillende bronnen zoveel mogelijk compleet willen verwerken, hoewel de bewering dat alle kanttekeningen van de Geneefse Bijbel en het merendeel van die van Diodati gebruikt zijn, erg pretentieus is. Uit de MB krijgen we duidelijk de indruk van een redacteur die nog rechtzinniger en diepgaander heeft willen zijn dan de ‘Dordtse vaderen’; dit komt de helderheid van de kanttekeningen niet altijd ten goede. Wel moet gezegd worden dat Samuel vaak op een creatieve manier verschillende bronnen heeft gecombineerd, deze sterker heeft aangezet, en ook tamelijk diep ingaat op variante lezingen en de grondtekst. Een rode lijn die door deze scriptie loopt, is wat we de verhouding tussen perspicuitas en interpretatio zouden kunnen noemen. Aan de rijk geannoteerde Bijbeledities die besproken zijn, moet de hermeneutische vraag gesteld worden of de vele marginalia als blijk van een orthodoxgereformeerde uitleg (interpretatio) wel recht doen aan de reformatorische bibliologische notie van de perspicuitas (helderheid) van de Schrift. Het geleidelijke proces van gereformeerde Bijbeluitgaven op weg naar de ‘Hochorthodoxie’ die Himmighöfer noemt, had mijns inziens vaker geëvalueerd kunnen worden. Wanneer houdt de zakelijke verklaring op en gaat deze over in een dogmatische uiteenzetting of een polemisch betoog? Wellicht had Paul Toussain beter naar zijn vader moeten luisteren, die het gevaar van teveel paratekstueel materiaal inzag. Toch werd de Tossanusbijbel pas echt omvangrijk na het toevoegen van de Hollandse kanttekeningen – waarvan er vele ongetwijfeld niet (helemaal) beantwoordden aan de oorspronkelijke criteria van de Dordtse Synode. Nog meer geldt deze evaluerende gedachtegang voor het opus magnum van Samuel Desmarets. De forse bezwaren van Richard Simon betroffen namelijk voor een belangrijk deel Samuels hermeneutische visie op de perspicuitas van de Schrift. Samuel ging in het gretig verzamelen en ordenen van zijn materiaal wel erg ver – en dat bedoel ik vooral methodologisch. Niettemin kunnen we niet ontkennen dat achter de drie genoemde projecten (Nederlands, Duits en Frans) de oprechte gereformeerde overtuiging zat om de Schrift enerzijds zo getrouw mogelijk (zonder iets af te doen van het karakter van de grondteksten) en anderzijds zo duidelijk mogelijk over te leveren aan het nageslacht. Ligt het verklaren middels kanttekeningen niet in het verlengde van de goddelijke ordinantie om het Woord te prediken en te verklaren (zie de Leidse Synopsis)? Ik kan me goed voorstellen dat de heren vertalers gedacht hebben: zoals een preek niet zonder een confessioneel (belijdend) karakter kan, zo kan de Bijbel niet zonder een confessionele (lees: gereformeerde) verklaring. En hoewel met het reformatorische Sola Scriptura en de opkomst van bijbelvertalingen in de landstalen een belangrijk verschil met de rooms-katholieke kerk aan de dag trad ten aanzien van de monopolistische kennis (ergo: macht) van de geestelijkheid, bleef er een 86

belangrijke constante: de noodzaak van een hermeneutische sleutel. Al snel ontstond de in paragraaf 2.4.1 geschetste strijd rond de juiste uitgave van de Lutherbijbel en de inhoud van de paratekst. Deze strijd had alles te maken met het hermeneutische geschil rond Christus’ instellingswoorden van het Avondmaal. Kanttekeningen bepaalden de Bijbellezer bij de juiste interpretatie van de Bijbeltekst, en dat vooral op cruciale punten. Dit werkte sterk confessionaliserend: elke religieuze groepering kreeg haar eigen bijbelvertaling. (Overigens lag dat niet zozeer alleen aan de paratekst, maar zeker ook aan de Bijbeltekst zelf en de aard van de vertaling.) Ten slotte diende een vertaling ook de publieke zaak: de Staten-Generaal der Nederlanden hadden met de Statenbijbel een belangrijk instrument in handen om de nationale en kerkelijke eenheid te bevorderen. 6.1 Aanbevelingen voor verder onderzoek Zoals ik reeds in het voorwoord opmerkte, is deze scriptie geen afronding van een groots onderzoeksproject – eerder een opmaat. Lopende het onderzoek stuitte ik dan ook zo nu en dan op lastige vraagstukken, ontbrekende informatie, niet te verifiëren hypothesen, en wat dies meer zij. Graag geef ik dus nog enkele aanbevelingen voor verder onderzoek mee, die overigens moeiteloos aangevuld zouden kunnen worden. Met betrekking tot de Tossanusbijbel blijf ik het zeer opmerkelijk vinden dat Paul Toussain als gereformeerd theoloog zich duidelijk distantieerde van de aanpak van Piscator, en zich schaarde achter de traditie van de Lutherbijbel. Dit spanningsveld wordt nog ingewikkelder als we de betekenis van Paul op de Dordtse Synode proberen te achterhalen, waar de meningen over Luther en Piscator duidelijk verschillen. Wat is nu werkelijk Pauls invloed geweest op de besprekingen over de Statenbijbel, en wat was zijn mening over de voorgestelde leges? Vervolgens zien we dat de invloed van Piscator via de Nederlandse kanttekeningen alsnog in de Tossanusbijbel aanwezig is. Wist uitgever Falckeysen van het verleden van de Tossanusbijbel? Verder zou het wenselijk zijn om de edities van Falckeysen en Mangoldt nauwkeuriger met elkaar te vergelijken, vanwege hun sterk concurrerende achtergrond. Ook zou er meer onderzoek gedaan kunnen worden naar de uitgevers en vertalers van de andere Tossanus-edities. Voor de Maresiusbijbel geldt dat vooral het bronnengebruik in de kanttekeningen nader onderzoek vereist. Wat was de invloed van onder anderen De Launay, en wat is Samuel Desmarets’ eigen bijdrage? Verder is het natuurlijk zeer interessant – zeker gezien de andere vertaalprojecten rond de Statenbijbel die in Europa geïnitieerd werden – om na te gaan of er een verband bestaat tussen de Duitse en de Franse vertaalwerkzaamheden. In ieder geval kan Buxtorf wellicht als belangrijk schakelfiguur gezien worden. Tot slot wijzen de bovenstaande alinea’s over de verhouding tussen perspicuitas en interpretatio op een veel groter onderzoeksveld: dat van de bijbelse hermeneutiek. De vraag naar de juiste opvatting over het reformatorische Sola Scriptura is dezer dagen hoogst actueel, en veelomvattend. Het onderliggende onderzoek kan daar hopelijk een nieuwe impuls aan geven. Het belang van kanttekeningen is voor de gereformeerde orthodoxie zeer groot; nog steeds beijvert de Gereformeerde Bijbelstichting zich ervoor om het gebruik van de kanttekeningen bij de Statenbijbel aan te prijzen. En dat zonder het principe van de perspicuitas los te laten…

87

APPENDIX A – TEKSTVERGELIJKINGEN Legenda Zwart Oranje Blauw Groen Paars Rood vs. kt. verw.

Statenbijbel, en beïnvloed door Statenbijbel Tossanusbijbel Italiaanse Diodatibijbel, editie Genève 1641 Franse Diodatibijbel, editie Genève 1644 Franse Geneefse Bijbel, editie Genève 1588 ‘Sondergut’ dat niet verder herleid kan worden vers kanttekening tekstverwijzing

N.B. Als achter een aaneengesloten groen gekleurd tekstgedeelte [+Dio41] staat, betekent dat dat die bewuste frase reeds zo in het Italiaans te vinden is (1641) en overgenomen is in het Frans (1644). Als er [+Tos17] achter staat, is dezelfde frase zo ook in de Tossanusbijbel 1617 te vinden. Als er [+Gen1588] achter staat, is de frase ook in de Geneefse Bijbel 1588 te vinden.

88

1. Jozua 2:1-7 Sectie

Statenbijbel, 1637

1A

[vs. 1] IOsua nu de sone Nun hadde twee mannen, die 1heymelick verspieden souden, gesonden van 2Sittim, seggende, Gaet henen besichticht het lant, ende 3Iericho: Sy dan gingen, ende quamen ten huyse 4eener vrouwe, eener hoere, wiens name was Rachab, ende sy sliepen daer.

Tossanus, 1617 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 1] JOsua aber/ der sohn Nun/ hatte zween kundschafter *heimlich ausgesandt von *Sittim/ vnnd jhnen gesagt: Gehet hin/ besehet das land vnd Jericho. Die giengen hin/ vnd kamen in das haus einer *huren/ die hieß Rahab/ vnnd kehreten zu jhr eyn.

Tossanus, 1729 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 1] JOsua aber, der sohn Nun, hatte zween kundschaffter 1 heimlich 2ausgesandt von 3Sittim, und ihnen gesaget: Gehet hin, besehet das land und 4Jericho. Die giengen hin, und kamen in das hauß 5einer 6huren, die hieß Rahab, und kehreten zu ihr ein.

1B 1C 1D

1E 1F

[kt.] 1 Hebr. stilleswijgende. D. hy en hadde dit den volcke niet geopenbaert, gelijck Mose gedaen hadde, doe hy twaelf mannen uytgesonden heeft, Num. 13.2. ende 33.49.

[kt.] * heimlich) Daß es das volck Israel nicht solte wissen: dieweil die kundschafter/ die Mose zuvorn ins land Canaan geschickt hatte/ das volck zu jhrer widerkunft verzogt gemacht hatten/ Num. 13,27. &c.

[kt.] 2 Gelegen in het lant der Moabiten, alwaer sich de Israëliten verloopen hebben met hoererye ende met afgoderye met den Baal-Peor, Num. 25.1.

[kt.] * Sittim) Sihe Num. 25,1. vnd 33,49.

[kt.] 1 Hebr. stillschweigend, das ist, er hatte diß dem volck nicht zu wissen gemacht, wie zuvor Moses gethan, da er die zwölff männer zu gleichem ende ausgesandt. Sihe Num. 13,2, etc. [-]

[kt.] 2 Sihe auch drunten 6,17. [kt.] 3 Gelegen im lande Moab, da es die kinder Israel übersehen mit hurerey und abgötterey mit dem Baal Peor. Num. 25,1. und 33,49. [cf. sec. 1D] Der ort ist also genannt worden von vielen bäumen, so daselbst wuchsen.

Maresius, 1669 (Bijbeltekst is Geneefse Bijbel 1652) [vs. 1] OR Josué fils de Nun 1avoit envoyé 2de Sçittim 3deux hommes qui 4secrettement espiassent, disant, Allez, considerez le païs, 5& Jerico. Ils partirent donc, & vinrent en la maison 6d’une femme paillarde nommée Rahab, & 7coucherent là. [kt.] 1 Ass. devant que de commander qu’on se préparât à passer le Jordain, sus ch. 1.10. [kt.] 3 C. deux espions. [kt.] 4 H. tacitement, & sans en sonner mot; car les espions doivent par tout ouvrir les yeux & les oreilles, mais fermer la bouche. Ou, leur disant secretement: Entant qu’il les envoyoit en secret, sans en parler & le dire à tout le peuple, comme Moyse avoit fait, lors qu’il envoya les douze hommes, Nomb. 13.2. & 32.8. [kt.] 2 Ou, Sittim: Situé au païs des Moabites, ou les Israëlites s’étoyent prostitués à paillardise & à l’idolatrie de Baal-pehor, Nomb. 25.1 & 33.49. [cf. sec. D]

89

1G

[kt.] 3 Iericho wiert naderhant toegedeylt den stamme Benjamins: ontrent 150 stadien van Ierusalem, 60 van de Iordane: dit is d’ eerste stadt, die de Israeliten met gewelt hebben aengetast: Sy was gelegen in een effen vruchtbaer lant, daer veel palmboomen wiessen, daer van sy de palm-Stadt genoemt wort, Deuter. 34.3. Iud. 1.16. ende 2.Chron. 28.15.

1H

[kt.] 4 And. eener vrouwe, die een hoere was. Het Hebr. woort beteeckent oock een Weerdinne, maer Hebr. 11.31. ende Iac. 2.25. wort Rachab uytdruckelick een hoere genoemt.

[kt.] * huren) Das Hebr. wort bedeutet auch eine wirtin: Aber Hebr. 11,31. vnd Iacob. 2,25. wird Rahab außdrucklich eine hur genennet.

[kt.] 4 Ward nachgehends dem stamm Benjamin zugetheilet, bey 150. feldweges von Jerusalem, und 60. vom Jordan gelegen, in einem ebenen und fruchtbaren lande, da viel palmen-bäume wuchsen, daher sie die palmen-stadt genennet wird, Deut. 34,3. Jud. 1,16. 2 Chron. 28,15. Ist sonsten die erste stadt, so die Israeliter mit gewalt angegriffen im lande Canaan. [kt.] 5 Hebr. eines weibes, einer huren, das ist, so eine hure. [kt.] 6 Das Hebreische wort bedeutet auch eine wirthin: aber Hebr. 11,31. und Jacob. 2,25. wird Rahab ausdrücklich eine hur genennet: [+Tos17] und drunten v. 13. da sie das leben ihres vaters, mutter, brüder und schwester ausdinget, gedenckt sie keines mannes: Weil aber Hebr. 11,31. gesagt wird, sie habe durch den glauben die kundschaffter auffgenommen, so muß sie damahls ihres unzüchtigen lebens sich schon begeben haben.

[kt.] 7 C. s’y retirerent pour passer la nuit. [+Dio41]

1I 1J

1K

[kt.] 5 Jerico échût puis apres au partage de la tribu de Benjamin: Elle étoit éloignée cent & cinquante stades de Jerusalem, & soixante du Jordain, & ce fut la premiere ville que les Israëlites attaquerent & prirent par force, située en un terroir [-] tresfertile, & abondant en palmiers, d’où elle est nommée la ville des palmes, Deut. 34.v.3. Jug.1.16. & 2 Chron. 28.15. [kt.] 6 D’autres & F. d’une femme, d’une paillarde. Le mot Hebreu peut bien sinifier aussi une hôtesse ou taverniere, qui tient hôtelerie publicque: & c’est en ce sens que les Interpretes Hebreux ont coûtume de le prendre; mais outre que ces deux conditions d’hôteliere & de femme debauchée ne se joignent que trop souvent, Rahab est en termes formels apellée une paillarde Heb. 11.31. Jaq. 2.25. & par les Interpretes Grecs du V.T. en ce lieu.

[vs. 2] Doe wert den Koninck te Iericho gebootschapt, seggende: Siet, in deser nacht zijn hier mannen gekomen van de kinderen Israëls, om dit lant te doorsoecken.

[vs. 2] Da ward dem könige zu Jericho gesagt: Sihe/ es sind in dieser nacht männer hereyn kommen von den kindern Israel/ das land zu erkunden.

[vs. 2] Da ward dem Könige zu Jericho gesagt: Sihe, es sind in dieser nacht männer herein kommen von den kindern Israel, das land zu erkunden.

[vs. 2] Alors 8fut dit au roi de Jerico, Voici des hommes qui sont ici venus cette nuict de la part des enfans d’Israël pour espier le païs. [kt.] 8 H. on dit au roi de Jerico en disant. F. Alors la nouvelle en fut portée au roi de Jerico, en disant.

90

1L

1M

[vs. 3] Daerom sondt de Koninck van Iericho tot Rachab, seggende: Brengt de mannen uyt die tot u gekomen zijn, die t’uwen huyse gekomen zijn, want sy zijn gekomen om het gantsche lant te doorsoecken. [vs. 4] Maer die vrouwe hadde die beyde mannen genomen, ende sy 5 hadse verbergt, ende 6seyde aldus: Daer zijn mannen tot my gekomen, maer ick en wist niet van waer sy waren.

1N

[kt.] 5 Hebr. had hem verbercht. te weten, elck een van hen.

1O

[kt.] 6 And. ende sy seyde, ’t is recht.

[vs. 3] Da sandte der könig zu Jericho zu Rahab/ vnd ließ jhr sagen: Gib die männer herauß/ die zu dir in dein haus kommen sind: Denn sie sind kommen das gantze land zu erkunden.

[vs. 3] Da sandte der König zu Jericho zu Rahab, und ließ ihr sagen: Gib die männer heraus, die zu dir in dein hauß kommen sind: Denn sie sind kommen das gantze land zu erkunden.

[vs. 3] Et le roi de Jerico envoya vers Rahab, disant, Fai sortir les hommes qui sont venus chez toi, & sont entrez en ta maison: car ils sont venus pour espier tout le païs.

[vs. 4] Aber das weib verbarg die zween männer/ vnd sprach also: Es sind ja männer zu mir hereyn kommen: aber ich wußte nicht von wannen sie waren.

[vs. 4] Aber das weib 1verbarg die zween männer, und sprach also: 2 Es sind ja männer zu mir herein kommen, aber ich wuste nicht, von wannen sie waren.

[vs. 4] Or la femme avoit pris ces deux hommes, & 9les avoit cachez. 10 Et elle dit, Vrai est que des hommes sont venus vers moi: mais 11je ne savois d’où ils estoyent.

[kt.] 1 Hebr. nahm die zween männer, und verbarg ihn: das ist, einen jeden von ihnen absonderlich. [kt.] 2 And. es ist ihm also, es sind männer.

[kt.] 9 H. l’avoit caché, ass. chacun d’eux.

[vs. 5] Und da man die thore wollte zuschliessen, da es finster

[vs. 5] Et 12comme on fermoit la porte, & qu’il faisoit noir, ces

1P

1Q

[vs. 5] Ende ’t geschiedde, alsmen de poorte soude sluyten, als het

[vs. 5] Vnd da man die thore wolt zuschliessen/ da es finster war/

[kt.] 10 D’autres, Si dit, ou, elle donc dit ainsi, Des hommes, &c. D’autres encore, Et elle dit, il est vrai. [kt.] 11 Elle avoit pû l’ignorer en les recevant chés elle: Mais on ne peut pas excuser le reste de son discours d’un mensonge officieux, qui se rencontroit par infirmité humaine en une action au reste tres-louable & tres-sainte, à laquelle elle se porta par une secrete inspiration de l’Esprit de Dieu; sans que cet exemple extraordinaire puisse justifier ceux qui contre le devoit de bons citoyens & de fideles sujets reçoivent & recelent chés eux les ennemis de l’Etat, ou leurs espions.

91

duyster was, dat die mannen uytgingen, ick en weet niet waer henen die mannen gegaen zijn: jaegtse haestelick nae, want ghy sultse achter-halen.

giengen sie hinauß/ daß ich nicht weiß wo sie hin gangen sind: Jaget jhnen eilends nach/ denn jhr werdet sie ergreiffen.

war, giengen sie hinaus, daß ich nicht weiß, wo sie hingangen sind: Jaget ihnen eilends nach, denn ihr werdet sie ergreiffen.

[kt.] 12 C. à porte-fermant, apres soleil couché & sur le point qu’elle se devoit fermer.

1R 1S

hommes-là sont sortis: je ne sai où sont allez ces hommes-là; poursuivez-les hastivement, car vous les atteindrez.

[vs. 6] Maer sy haddese op het dack doen klimmen: ende sy haddese versteken 7onder de vlasstoppelen, die van haer op het dack beschickt waren.

[vs. 6] Sie aber ließ sie auf das [vs. 6] Sie aber ließ sie auf das 1 dach steigen/ vnd verdecket sie dach steigen, und verdeckte sie vnder die flachsstengel/ den sie jhr unter die 2flachs-stengel, die sie auff dem dach außgebreitet hatte. ihr auf dem dach ausgebreitet hatte. [kt.] 1 Welches, wie man damahls die häuser zu bauen pflegte, flach war. Vergl. Marc. 2,4. Luc. 5,19. [kt.] 2 Hebr. flachs des holtzes, oder baums. Scheint, daß also genennet werde der rohe flachs, so noch an den stengeln ist: Wiewol auch etliche meynen, daß durch den flachs des holtzes baum-wolle müsse verstanden werden, von den Griechen Xylinon und Xylon genannt, dessen in Syria und Assyria viel gefunden wird.

1T

[vs. 6] Or les avoit-elle fait monter au toict, & les avoit cachez 13en des chenevottes de lin, qu’elle avoit arrangées sur le toict.

1U

[kt.] 7 Hebr. In het vlas des houts, aldus schijnt genoemt te zijn het vlas dat rouw is, ende sijn stoppelen noch by sich heeft. Daer zijnder die meenen, dat by het vlas des houts te verstaen zy, boom-wolle, ’twelck xu,linon ende xu,lon van de Griecken genoemt wort, ’t welck in Syria ende Assyria veel gevonden wert.

[kt.] 13 H. en du lin de bois. Il semble que soit ainsi nommé le lin encore crud, & joint à son chaume, non battu ni tillé; il y en a pourtant qui estiment, que par le lin de bois, s’entende du coton, que certains arbres portent, & qui pour cela s’appelle des Grecs xylinon & xylon, se trouvant abondamment en Syrie & en l’Assyrie.

1V

[vs. 7] Die mannen nu jaegdense na op den wech der Iordane, tot aen de 8veyren: ende men sloot de 9poorte toe, na dat sy uyt gegaen waren, diese najaechden.

[vs. 7] Aber die männer jagten jhnen nach auf dem wege zum Jordan/ bis an die *furt/ vnd man schloß das *thor zu/ da die hinauß waren/ die jhnen nachjagten.

[vs. 7] Aber die männer jagten ihnen nach auf dem wege zum Jordan, biß an 1die furte, und man schloß das 2thor zu, da die hinaus waren, die ihnen nachjagten.

[vs. 7] Et quelques gens les poursuivirent par le chemin du Jordain jusques 14aux passages: & on ferma 15la porte apres que furent sortis ceux qui les poursuivoyent.

1W

[kt.] 8 Verst. hier ’t veyr, ofte veyren, daermen over de Iordane plecht te varen: op datmense daer niet en soude overlaten.

[kt.] * furt) Da man pflegte vber den Jordan vberzufahren.

[kt.] 1 [-] Nemlich, da man pflegte über den Jordan zu fahren, [+Tos17] daß man sie nicht solte hinüber lassen.

[kt.] 14 C. aux endroits où il y avoit non pas tant des guais, que des bacs ou des pontons, par lesquels on avoit coûtume de passer le Jordain; afin

92

1X

[kt.] 9 T.w. de stadts-poorte, op dat die verspieders, indien sy noch in de stadt waren, niet en souden konnen ontkomen.

[kt.] * thor) Damit die kundschafter nicht möchten entrin[n]en/ so sie vielleicht noch in der statt weren.

[kt.] 2 Damit die kundschaffter nicht möchten entrinnen, so sie vielleicht noch in der stadt wären. [cf. SB]

d’empécher qu’ils n’y passassent. [kt.] 15 Ass. de la ville, afin que les espions n’en peussent échapper au cas qu’ils y fussent encore.

Tossanus, 1617 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 10] *Mein freund ist weiß vnd rot/ außerkoren vnder vil tausent.

Tossanus, 1729 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 10a] 1Mein Freund ist 2weiß und roth, 3auserkohren unter 4viel tausenden.

Maresius, 1669 (Bijbeltekst is Geneefse Bijbel 1652) [vs. 10] 46Mon bien-aimé est 47 blanc, & vermeil, 48un port‘-enseigne choisi 49d’entre dix mille.

[kt.] * Mein freund etc.) Dis redet die Braut/ welche jren Breutigam lobet vnd herzlich herauß streicht.

[kt.] 1 Sind worte der braut, welche auf das antwortet, darum sie gefraget worden, und ihren Bräutigam lobet und [-] ausstreichet. [kt.] 2 Wo diese beyde farben bey einem menschen sich befinden, stehen sie sehr zierlich. Die weisse farbe bedeutet reinigkeit und triumphirende herrlichkeit. Darum wird gesaget, daß die Engel in weissen kleidern erscheinen, Matth. 28,3. Actor. 1,10. Ja auch Christus selbst, Matth. 17,2.3. Sihe auch Apoc. 6,2 und 19,14. Durch die rohte farbe wird verstanden Christi Priesterthum, weil er unsere sünden in seinem blute gewaschen Apocal. 1,5. Sihe auch Apocal. 19,13 etc. und Esa. 63,1.2.3. etc.

[kt.] 46 C’est la réponse que donne l’Eglise à celles qui lui demandoyent sus v. 9. quel étoit son Epoux, & la prosopographie qu’elle en fait. [kt.] 47 Ces deux couleurs bien temperées en quelqu’un, concourent à la constitution d’une parfaite beauté: Le blanc est l’embleme de la pureté & de la gloire triomphale: Car autrefois les victorieux étoyent au jour de leur triomphe vêtus d’habits blancs: Ils sont donnés tels aux Anges en leurs apparitions, à Jesus Christ en sa transfiguration, & aux Saints en leur gloire, Matt. 28.3. Act. 1.10. Matt. 17.2. Apoc. 6.2,11. & 19.14. Le rouge ou le vermeil nous conduit au Sacerdoce de Jesus Christ, qui nous a lavés de nos pechés en son sang, Apoc. 1.5. & 19. 13. & Esa. 63.1,2,3, &c. Le blanc & le vermeil ont deu se rencontrer & en sa personne, par la conjonction person-

2. Hooglied 5:10-16 Sectie

Statenbijbel, 1637

2A

[vs. 10] 45Mijn Liefste is 46blanck ende root, 47hy draecht de baniere 48boven tien duysent.

2B

[kt.] 45 Dit zijn de woorden der Bruyt, tot de gene die haer nae haren Bruydegom gebraecht hadden, vers 9.

2C

[kt.] 46 Dese twee verwen in eenen mensche te gelijcke zijnde, vercieren hem seer. Het witte coleur beduydt suyverheyt ende triumpherende heerlickheyt. Daerom stater, dat de Engelen verschenen zijn in witte cleederen, Matth. 28.3. Act. 1.10. Ia oock Christus selfs Matth. 17. Siet oock Apoc. 6.2. ende 19.14. By het roode coleur wort verstaen het Priester-ampt Christi, overmits hy ons gewasschen heeft in sijnen bloede, Apoc. 1.5. siet oock Apoc. 19. vers 13, etc. ende Ies. 63.1, 2, 3, etc.

93

2D

[kt.] 47 Hebr. hy is gebaniert, of, hy baniert. Het is een gelijckenisse genomen van eenen vaen-drager, ende sijn vaendel, datmen boven alle d’andere sien kan. De sin is, dat de Heere Christus uytsteeckt boven alle Engelen, ende andre creaturen, overmits hy in sijne hant draecht, ende alleen staende houdt, door sijne goddelicke cracht, de baniere van sijn H. Euangelium. Ies. 11.12. ende 49.22. And. hy is verciert met een baniere van tien duysent.

[kt.] 3 Oder, ansehnlicher denn zehen tausend. Hebr. gepanieret (das ist, er träget das panier) über zehen tausend. Ein gleichniß hergenommen von einem Fähnrich und seiner fahnen, den man für allen andern sehen kan. Die meynung ist: [-] Christus übertreffe alle Engel, und andere creaturen, weil er in seiner hand trage, und allein durch seine gottliche krafft halte das panier des heiligen Evangelii, Esa. 11,12 und 49,22. Andere, er ist gezieret mit einem panier von zehen tausenden.

2E

[kt.] 48 D. over veel duysent, een seker getal voor een onseker. De sin is, alhoewel Christus eenen ontallicken leger van uytverkorene onder sich heeft (Apoc. 7.9. ende 19.14) dat hy nochtans uytmuntt boven alle de selve, als haer hooft, Prince, Vaendrager.

[kt.] 4 Hebr. Zehen tausenden. Eine gewisse zahl für eine ungewisse. Die braut will sagen: obwol Christus ein unzählbares lager von auserwehlten unter sich habe, Apoc. 7,9. und 19,14. so übertreffe er doch dieselben allzumahl, als ihr Haupt-Oberster und Fähnrich.

nelle des deux natures, divine & humaine, & en son merite, par la pureté de son obeïssance, & par la plenitude de la satisfaction qu’il a fournie pour nous en l’effusion de son sang: Aussi est-il venu par eau & par sang; par le sang pour expier nôtre criminauté, & par l’eau, pour laver & pour blanchir nos taches, 1 Jean 5.6. [kt.] 48 Le mot H. semble valoir autant que banneret, ou celui qui hausse la baniere: Et c’est une metafore tirée du port’enseigne & de son drapeau, qu’on peut voir au dessus de tous; pour sinifier que Jesus Christ surpasse en eminence & en dignité les plus sublimes des creatures, puis qu’il est le Chef de toute l’Eglise, non moins militante que triomfante, & qu’il porte en sa main, & soûtient seul par sa puissance divine, l’enseigne ou la baniere du S. Evangile, Esa. 11.12. & 49.22. On pourroit aussi traduire, il est orné de la baniere de dix mille. [kt.] 49 Ou, entre dix mille, sans y joindre le mot choisi, qui n’est pas au texte; ou, sur dix mille, c. sur plusieurs milliers, un nombre defini & certain se posant pour un grand nombre & indefini: Et c’est pour dire qu’encore que J. Christ ait une armée innombrable d’élûs sous soi, (Apoc. 7.9. & 19.14.) il les surmonte pourtant tous en dignité & en autorité, comme leur General, leur Prince & leur Chef: Car il

94

se trouve qu’au style de l’Ecriture l’enseigne ou l’étendart étoit en la main du General Jos. 8.18,26. & aujourd’hui en quelques republiques le supréme Magistrat s’en appelle le Gonfalonnier.

2F

[vs. 11] Sijn hooft is van 49’t fijnste gout: van 49het dichtste gout: sijne hayr-locken zijn 50gekrult, 51swart, als een rave.

2G

[kt.] 49. 49 Hier staen twee woorden by malkanderen, met de welcke de Hebreen twee soorten van ’t beste gout noemen, Chethem ende Phaz. Ende hier wort te verstaen gegeven, dat het hooft, D. het Goddelicke Coninckrijke des Bruydegoms seer uytnemende schoon ende voortreflick is, oock geduerich, Dan. 7.14.

2H 2I

[kt.] 50 Of, krol, of, krouws. [kt.] 51 Hier mede wort de schoonheyt der jeucht te kennen gegeven, want in die tyden hieltmen ’t daer voor, dat swart hayr de jongelingen wel stont ende vercierde: zijnde een teecken van eene heete ende stercke natuere.

2J

[vs. 12] dSijne oogen zijn 52als der duyven 53by de water-stroomen: 54 met melck gewasschen, 55staende [als] in kaskens [der ringen].

[vs. 11] Sein haupt ist das feineste gold. Seine locken sind krauß/ schwartz wie ein rabe.

[vs. 10b] Sein haupt ist 5das feineste gold. [vs. 11] Seine locken sind krauß, 1schwartz wie ein rabe.

[vs. 11] Sa teste est un 50tres-fin or: ses flocquets 51crespelus, 52 noirs comme un corbeau.

[kt.] 5 Oder, von dem feinesten golde, von dem dichtesten golde. Es befinden sich hie zwey wörter bey einander, mit welchem die Hebreer zwo der besten gattungen goldes pflegen zu nennen, Chethem und Phas, und wird dadurch zu erk[e]nnen gegeben, das haupt, das ist, das göttliche Reich Christi sey über alle massen fürtrefflich und schön, wie auch dauerhafft, Dan. 7,14.

[kt.] 50 Ici se joignent deux mots ensemble, dont les H. ont coûtume de se servir pour exprimer le meilleur or, chethem & phaz: Et c’est pour sinifier combien est grande la gloire de Jesus Christ, consideré par l’eternelle divinité de sa personne & la durée non moins majestueuse que perpetuelle de son regne, Dan. 7.14.

[kt.] 1 Hiemit wird gesehen auf die schönheit der jugend: Dann selbiger zeit hielte man die schwartzen haar an jungen leuten für [-] eine zierde. Sie sind ein zeichen hitziger und starcker natur.

[vs. 12] Seine augen sind wie tauben augen an den wasserbächen/ mit milch gewaschen/ vnd *stehen in der fülle.

[vs. 12] Seine 1augen sind wie tauben-augen 2an den wasserbächen*, 3mit milch gewaschen, und 4stehen in der fülle.

[kt.] 51 Ou, frisés & bouclés. [kt.] 52 Ou, reluisans: Et ceci encore sert à la description de la beauté: Car ancienement les cheveux noirs étoyent reputés un des grands ornemens des jeunes hommes: Et en effet ce sont des marques de chaleur & de force.

[vs. 12] dSes yeux sont 53comme ceux des colombes 54sur les ruisseaux des eaux courantes 55 lavez en du laict, 56& comme enchassez en des chatons d’anneau. 95

2K

[verw.] d Cant. 1.15. ende 4.1.

[verw.] * Cant. 1,15. und 41.

2L

[kt.] 52 Cant. 1.15. ende 4.1. wort geseyt, dat de Bruyt duyven oogen heeft, hier staet dat de Bruydegom duyven oogen heeft, D. suyvere, klare, schoone oogen. Dan. 10.6. worden Christo toe-geschreven oogen als vyerige lampen. ende Apoc. 1.14. als vlammen vyers. alle beteeckenende, dat hy aller menschen wegen siet, ende dat hy de secreten der menschen in het licht brengt, 2.Chron. 16.9. Psal. 11.5. ende 90.8. ende 94.9. Ier. 16.17. Hebr. 4.13.

[kt.] 1 Droben 1,15. und 4,1 wird von der braut gesaget, sie habe taubenaugen: Und hie von dem Bräutigam, er habe tauben-augen, das ist, reine, klare, schöne augen, Dan. 10,6. werden ihm augen wie feurige fackeln zugemessen, und Apocal. 1,14. wie feuer-flammen. Durch welche gleichnissen zumahl angedeutet wird, er sehe alle wege der menschen, und bringe alle ihre heimlichkeiten ans licht, 2 Chron. 16,9. Psalm 11,4. und 90,8. und 94,9. Jer. 16,17. Hebr. 4,13.

2M

[kt.] 53 D. die haer by de water-beken onthouden.

[kt.] 2 Das ist, die sich an den wasserbächen auffhalten.

2N

[kt.] 54 D. soo wit als of sy met melck gewasschen waren.

[kt.] 3 Das ist, so weiß, als ob sie mit milch gewaschen wären.

2O

[kt.] 55 Hebr. sittende in de vullinge.

[kt.] * stehen etc.) Das ist/ sie sind

[kt.] 4 Hebr. sitzen in der fülle, das ist,

[verw.] d Cant. 1.15. & 4.1. [+Gen1588] [kt.] 53 Sus ch. 1. v.15. & 4.1. des yeux de colombe sont aussi donnés à l’Epouse; mais ici ceux de l’Epoux sinifient tant la netteté de son jugement Esa. 11.3. que son regard aimable & gracieux [+Dio41] Dan. 10.6. des yeux sont donnés à J. Christ semblables à des lampes de feu, & Apoc. 1.14. comme des flammes de feu; bien plus vifs que ceux d’Auguste, & bien plus perçans & plus fixes que ceux qu’un ancien Philosophe donnoit à la justice en la description qu’il en faisoit, pour sinifier que toutes choses sont nuës & découvertes à ses yeux & qu’il met en evidence les choses cachées des tenebres, & qu’il penetre jusqu’au fond des coeurs, 2 Chron. 16.9. Ps. 11.4. & 90.8. & 94.v.9. Jerem. 16.17. Heb. 4.13. [kt.] 54 Ou simplement, sur les ruisseaux d’eau, sans y suppléer ce mot de courante, parce qu’à parler proprement les ruisseaux ne font & ne se forment que d’eau courante: Et c’est l’eau que cherchent les pigeons tant qu’ils peuvent, tant pour y prendre du gravier, que pour s’y baigner & y étancher leur soif. [kt.] 55 C. aussi blancs & nets, en ce qu’ils doivent avoir de blanc, & en leurs paupieres, que si on les avoit lavés de lait. Confere Gen. 49.12. [kt.] 56 H. posés au remplacement, c.

96

D. gelijck de steenen in de caskens der goudene ringen staen, of sitten, D. sy zijn fraey ingeboecht, ende staen gelijck eenen edelen steen in eenen schoonen rinck ingevatt: Dusdanige zijn de suyvere ende aengename oogen des Bruydegoms Christi Iesu.

fein eyngefasset/ wie ein edelgestein in einem ring/ also/ daß sie weder zu weit herfür gehen/ noch zutieff darinn ligen.

[-] sie sind fein eingefasset, wie edelgesteine im gülden ring, [+Tos17] also, daß er weder zu weit herfür gehet, noch zu tieff darinn lieget. Also seyn auch beschaffen die reine und holdselige augen JEsu Christi, des Bräutigams.

qu’ils sont beaux, éclatans, vifs & fixes tout ensemble, & semblables à des pierres precieuses & brillantes, montées & enchassées artistement en des bagues d’or.

2P

[vs. 13] 56Sijne wangen zijn als een beddeken van specerye, [als] 57 wel-rieckende torenkens, 58sijne lippen zijn [als] lelien, druppende van 59vloeyende myrrhe.

[vs. 13a] Seine backen sind wie die *wachsende würtzgärtlin der apotheker. Seine lippen sind wie *rosen/ die mit fliessender myrrhe[n] trieffen.

[vs. 13] Seine 1backen sind wie 2 die wachsende würtz-gärtlein der Apotheker. Seine 3lippen sind wie 4 rosen, die 5mit fliessender myrrhen trieffen.

[vs. 13] 57Ses jouës sont comme un parquet de drogues aromatiques, & 58comme tourelles d’odeurs: 59 ses levres sont comme du muguet, 60distilantes la myrrhe franche.

2Q

[kt.] 56 Des Bruydegoms wangen worden vergeleken by een hofbeddeken van speceryen, niet van sulcke die verdort ofte drooge zijn, maer die bloemen en bladen hebben, gevende eenen soeten reuck. waer mede te verstaen worden gegeven de lieflicke ende aengename gratien Christi, der welcker deelachtich worden alle de gene die hem met waren geloove aen-nemen. Siet ond. c. 6.2.

[kt.] 1 Oder, wangen. Des Bräutigams wangen werden verglichen mit einem garten-bettelein von specereyen, nicht solcher, die verdorret und trocken sind, sondern die blumen [-] haben, und einen lieblichen geruch geben: Damit fürzustellen die liebliche und angenehme gnaden-geschencke Christi, deren alle, die ihn mit wahrem glauben annehmen, theilhafftig werden. Sihe drunten 6,1.

2R

[kt.] 57 Of, specerye-torenkens. Verstaet sulcke doosen der Apotekers, die hooge zijn, als torenkens, daermen specerye, droguen, of poederen, of parfuym in bewaert.

[kt.] 57 C. que son regard ou son visage appliqué par la foi en céte vie, & par la veüe en l’eternelle, a en soi la plenitude de la vie & de la joye, Ps. 16.11. & 17.15. & 42.6. [+Dio41] Etant remarquable que la face de J.C. se compare à un quarreau ou un parterre de drogues aromatiques, qui ne sont pas seches & flétries, mais chargés de feüilles & de fleurs qui rendent une tres-bonne odeur: Et c’est pour mieux exprimer, combien souëves, agreables & douces sont les graces & les bienfaits de Jesus Christ, dont tous ses élûs sont rendus participans, en céte vie par la foi, & en l’autre par la veüe. [+Dio41] Voi sous ch. 6.2. [kt.] 58 Ou, comme des tourettes de drogues odorantes, c. ou comme des berceaux dressés en forme de tours dans les jardins pour les plantes aromatiques; ou comme ces boëttes d’ apotiquaires & des droguistes, faites

[kt.] * wachsende etc.) Oder/ wie ein würtzgärtlin/ [vnd wie] ein würtzbüchlein: das ist/ sie geben einen lieblichen geruch von sich.

[kt.] 2 Oder, wie ein würtz-gärtlein, (und wie) wohlriechende thürnlein, das ist, würtz-büchsen, die hoch sind, wie thürnlein, und darinn die Apotheker allerley specereyen, [-] pulver, oder rauchwerck behalten.

97

Das ist, sie geben einen lieblichen geruch von sich.

2S

2T 2U

[kt.] 58 D. sijne lippen geven eenen soeten reuck, als of de reuck van lelien ende myrrhe t’samen vermengt waren. D. sy brengen troostelicke ende verquickende leeringen voort.

[kt.] 3 Das ist, seine lippen geben einen süssen geruch, als ob der geruch von gemengten lilien und myrrhen käme: das ist, brechen aus mit tröstlichen und erquickenden reden. [kt.] * rosen) Oder/ lilien.

[kt.] 59 D. van olye gemaeckt van de wel-rieckende lelien ende myrrhe onder malkandren vermengt, Als bov. vers 5. Dit beteeckent de gratien ofte genaden (of, woorden der genade, Luce 4.22.) uytgestort in de lippen Christi. Psal. 45.3.

2V

[vs. 14] 60Sijne handen zijn [als] goudene ringen, gevult met 61 Turkoys: 62sijn buyck is [als] 63 blinckende elpen-been 64 overtogen met Saphiren.

2W

[kt.] 60 And. aen sijne handen zijn goudene ringen. Verstaet hier door de handen verciert met goudene ringen, daer kostelicke steenen in staen, de dierbare, suyvere, ende heerlicke wercken des Bruydegoms. aldus wort het woort handen genomen voor werckinge ofte macht 1.Chron. 29.12. ende 2.Chron. 20.6.

[vs. 13b] Seine hände sind wie güldene ringe voll turkissen. [vs. 14] Sein *leib ist wie rein elfenbein mit saphiren geschmücket.

[kt.] 4 Oder, lilien. [kt.] 5 Oder, von fliessender etc. Das ist, von öhl, so von wolriechenden lilien und myrrhen unter einander gemenget ist, wie drob. v. 5. Verst. dadurch die holdseligkeit oder [-] holdselige worte, Luc. 4,22. so auf seine (des Bräutigams) lippen ausgegossen sind, Psal. 45,3.

ainsi que de petites tours, dans lesquelles ils gardent leurs fines épices, leurs precieux parfums & leurs drogues aromatiques. [kt.] 59 C. que ses levres rendent une odeur douce, comme celle des lis ou du muguet & de la myrrhe tout ensemble: C’est pour sinifier la pureté, la douceur agreable & consolante, & la bonne odeur de ses enseignemens & de sa Parole. [kt.] 60 C. que comme grace merveilleuse est épanduë sur ses levres Ps. 45.3. Esa. 50.4. aussi les paroles pleines de grace & de verité qui en sortent Luc 2.12. Jean 1.14. ressemblent à de l’huile composée de myrrhe & de muguet ou de lis.

[vs. 14] 1Seine hände sind wie güldene ringe voll 2türkissen. Sein 3 leib ist wie 4rein helffenbein mit sapphiren 5geschmücket.

[vs. 14] 61Ses mains sont comme des anneaux d’or, où il y a 62des chrysolites enchassez: 63son ventre est 64d’yvoire bien poli, 65couvert de saphirs.

[kt.] 1 Andere, an seinen händen sind güldene ringe. Verstehe durch diese gezierte hände, [-] die köstlichen reinen und herllichen wercke des Bräutigams. Hande werden so genommen für würckung und krafft, 1. Chron. 30,12. und 2. Chron. 20,6.

[kt.] 61 D’autres, il y a des anneaux d’or a ses mains: pour sinifier [--] les pierres precieuses & les [--] glorieuses oeuvres de l’Epoux: Ainsi le nom de mains, se prend pour l’operation & le pouvoir 1 Chron. 29.12. & 2 Chron. 20.6. Et d’ailleurs comme la main est l’embleme de la possession & de la distribution, ceci peut sinifier que J. Christ a en sa main tous les precieux joyaux des dons de son Esprit, & qu’il

98

2X

[kt.] 61 In ’t Hebr. staet Tharsis. als Exod. 28.20.

2Y

[kt.] 62 Hebr. sijn ingewanden. maer hier moetmen door de ingewanden verstaen den buyck ende borst, in de welcke het ingewandt besloten leyt. Hier door worden te kennen gegeven de innerlicke ofte hertelicke genegentheden des Bruydegoms. T.w. sijne liefde, genade, ende mededoogentheyt. Siet Luce 1.78. 2.Cor. 7.15. Phil. 2.1.

2Z

[kt.] 63 Hebr. de glants des tants. T.w. des tants eenes Oliphants, verstaet dit van het schoonste, gepollijste, blinckende yvoir of elpenbeen. [kt.] 64 D. verciert met Saphiren. eenige Saphiren zijn wit, ende klaerblinckende, als een diamant: Andre zijn blaeuw. Verstaet hier witte Saphiren, daer mede de suyverheyt des Bruydegoms wort aengewesen. Van den Saphir siet oock Iob. 28.6.

2Aa

2Ab

[vs. 15] 65Sijne schenckelen zijn [als] marmer-pilaren, gegrondet op voeten van het dichtste gout: sijne gestalte is 66als de Libanon, 67 uytverkoren als de cederen.

2Ac

[kt.] 65 Onder den name van schenckelen, ofte beenen, worden oock de dyen verstaen, ja het geheele

[kt.] 2 Im Hebreischen stehet, Tharsis. So Exod. 28,20. [kt.] * leib) Od[er]/ bauch.

[vs. 15] Seine beine sind wie marmelseulen/ gegründet auff gülden *füssen. Seine gestalt ist wie *Libanon/ außerwehlet wie cedern.

[kt.] 3 Oder, bauch. Hebr. sein eingeweide. Man muß aber hie durchs eingeweide verstehen den bauch und die brust, in denen das eingeweide beschlossen ist, und wird dadurch angedeutet die innerliche und hertzliche zuneigung des Bräutigams, nemlich, seine liebe, gnade und mitleiden. Sihe Luc. 1,78. 2. Cor. 7,15. Phil. 2,1. samt den glossen. [kt.] 4 Oder, glantzend. Hebr. glantz des zahns: Nemlich, des zahns vom elephanten. Verstehe solches von dem schönsten [-] elffenbein. [kt.] 5 Oder, überzogen. Etliche sapphire sind weiß, und gläntzen, wie ein diamant: Andere sind blau. Hie wird von weissen sapphiren geredet, und die reinigkeit des Bräutigams dadurch angedeutet. Sihe auch von dem sapphir, Job 28,6.

en est un tres-liberal distributeur aux siens. [+Dio41] [kt.] 62 Ou, des turquoises enchassées: Il y a en H. Tharsis, comme Exod. 28.v.20. [kt.] 63 H. ses entrailles: Mais ici il les faut prendre pour le ventre & la poitrine où elles se renferment: Et par là s’exprime la tendresse & la pureté des inclinations & des affections de l’Epoux, c. de son amour, de sa grace & de ses compassions. Voi Luc 1.78. 2 Corint. 7.v.15. Philipp. 2.1.

[kt.] 64 H. la resplendeur de la dent, ass. de la dent d’elefant: C’est pour denoter l’yvoire [-] le plus net, le plus éclatant & le mieux poli. [kt.] 65 C. orné & decoré de saphirs: Et parce qu’il y en a de deux sortes, les uns bleus & les autres blancs, qui brillent à peu prés comme des diamans, il faut ici entendre les blancs, pour marquer la candeur & la pureté de l’Epoux. Voi touchant le saphir Job 28.6.

[vs. 15] Seine 1beine sind marmelsäulen, gegründet auf 2güldenen füssen. Seine gestalt ist 3wie Libanon, 4auserwehlet wie cedern.

[vs. 15] 66Ses jambes comme des piliers de marbre, fondez sur des soubassemens de fin or: 67son port est 68comme le Liban, 69exquis comme les cedres.

[kt.] 1 Oder, schenckel. Unter diesem namen werden auch die hüfften verstanden, ja gar der gantze untere

[kt.] 66 Sous ce nom il faut entendre generalement, les cuisses, les jambes & les pieds, depuis la hanche en bas,

99

onder lijf des lichaems tot de voeten toe, zijnde de instrumenten ofte deelen, die het lichaem dragen, onder-stutten, ende bewegen van d’eene plaetse tot de andere. Dese gelijckenisse wort oock gebruyckt Apoc. 1.15. Siet Psal. 147. vers 10. de sterckte ende macht Christi, of de machtige ende gestadige hulpe die hy sijne kercke bewijst, worden vergeleken by marmer-pilaren, die cierlick ende vaste staen, zijnde gegrondet op suyver, ofte dichte massijf gout, beteeckenende, dat de beloften ende wercken des Heeren, zijn suyver, vaste, bestendich, Ia oock tegen de poorten der helle. Ten desen aensien wort Christus genoemt de steen-rotse, daer de kercke op gebouwt staet, Matth. 16.18. 1.Pet. 2.6.

2Ad 2Ae

[kt.] 66 D. heerlick, sterck, ende lieflick, gelijck de schoone, groote, hooge boomen, welcker vele op den berch Libanon wiessen, van den welcken siet de aent. bov. c. 4. vers 8.

2Af

[kt.] 67 D. schoon ende aensienlick als de cederen. Dingen die andre overtreffen in schoonheyt ende grootheyt, worden gemeynelick by de menschen uytgekipt ende uytverkoren.

leib [-] biß zu den füssen, als die da theile und werckzeuge sind, die den menschlichen leib tragen, unterstützen, und von einem ort zu dem andern bewegen. Diese gleichniß wird auch gebrauchet, Apocal. 1,15. Sihe Psal. 147,10. Christi macht und stärcke, oder die kräfftige und beständige hülffe, die er seiner kirchen erzeiget, werden den marmelsäulen verglichen, die zierlich und feste stehen, gegründet auf lauteres und dichtes [-] gold: Hiemit anzudeuten, daß die verheissungen und wercke des HErrn rein, feste, und beständig sind, auch wider die hölle selbst. Um dieser ursache willen wird Christus genennet ein Fels, auf den die kirche gebauet ist, Matth. 16,18. 1. Petr. 2,6. [kt.] * füssen) Verstehe/ der seulen.

[kt.] 2 Verst. der säulen, oder füssen des dichtesten goldes.

[kt.] * Libanon) Das ist/ herrlich vn[d] lieblich/ wie die schöne vn[d] hohe baum/ deren d[er] berg Libanon vollstand.

[kt.] 3 Das ist, herrlich [-] und lieblich, wie die schönen [-] und hohen bäume [+Tos17], deren der berg Libanon voll stund, sihe droben 4. über v. 8.

[kt.] 4 Das ist, schön und ansehnlich, wie die cedern. Gemeiniglich werden die dinge, so es andern an schönheit und grösse bevor thun, von den menschen auserkohren und erwehlet.

qui sont les organes & les parties qui soûtienent tout le corps, le portent & le meuvent de lieu à autre: Céte méme comparison s’employe aussi Apoc. 1.15. Voi Ps. 147.10. La force, la vertu, la verité & la puissance de Jesus Christ, de laquelle il brise la tête du serpent ancient, & assiste continuellement son Eglise contre tous les ennemis de son salut, s’accompare ici à des piliers de marbre, [---] fondés sur des soubassemens d’or massif & bien épuré, pour sinifier la pureté, la solidité, la constance, la fermeté & l’inébranlable vertu des promesses & des oeuvres du Seigneur, ouï méme contre les portes de l’enfer: C’est pourquoi il se nomme la pierre sur laquelle son Eglise est edifiée, Matt. 16.18. 1 Pier. 2.6. [kt.] 67 Ou, son maintien. D’autres, son regard: On pourroit aussi traduire, sa stature. [kt.] 68 C. élevé, honorable, agreable & de bonne odeur, comme le mont Liban, fameux & riche en plantes nobles, [+Dio41] ou comme les plus beaux arbres qui croissent au Liban, desquels voi sus ch. 4.8. [kt.] 69 H. & F. choisi comme les cedres, c. beau & agreable comme des cedres d’élite: Les choses, qui surmontent les autres en grandeur & en beauté, sont celles que les hommes ont coûtume de trier & de

100

choisir, & ausquelles ils donnent la preference.

2Ag

[vs. 16] 68Sijn gehemelte is enckele soeticheyt, ende 69al wat aen hem is, is gantsch begeerlick: Sulck een is mijn Liefste, 70ja sulck een is mijn Vrient, ghy dochters van Ierusalem.

2Ah

2Ai

2Aj

[vs. 16] Seine 1kehle ist 2süß und 3 gantz lieblich. Ein solcher ist mein Freund, mein Freund 4ist ein solcher, ihr töchter Jerusalems.

[vs. 16] 70Son palais n’est que douceur: bref 71tout ce qui est en lui est autant de souhaits. Tel est mon bien-aimé, 72tel est mon ami, filles de Jerusalem.

[kt.] 68 D. sijne woorden, sprake, redenen, (als Prov. 5.3. ende 8.7.) Item leeringen, vertroostingen, beloften. siet Rom. 15.4. Col. 3.16.

[kt.] 1 Das ist, seine worte, reden und sprache, (wie Prov. 5,3. und 8,7.) Item, lehre, trost und verheissungen, sihe Rom. 15,4. Coloss. 3,16.

[kt.] 69 Hebr. hy is geheel begeerlickheden. D. alles wat aen hem is, is gantsch lieflick, ende weerdich datmen begeere het selve te mogen genieten. Dus danich is Christus sijner Gemeynte, ende allen uytverkorenen: maer den godtloosen ende verwerpelinge, is hy eene ergernisse ende dwaesheyt, 1.Cor. 1.23. Siet oock Psal. 22.7. Ies. 52.14. ende 53.2.

[kt.] 2 Oder, lauter süssigkeit.

[kt.] 70 C. sa parole, son discours, [-] (comme Prov. 5.3. & 8.7.) ses enseignemens, ses consolations, ses promesses accompagnées de l’efficace de son Esprit, qui sont comme le souffle & l’haleine de sa bouche. [+Dio41] Voi Rom. 15.4. Coloss. 3.16. [kt.] 71 H. il est tout desirs, comme il est dit de Dieu qu’il est charité 1 Jean 4.8,16. c. qu’il n’y a rien en lui qui ne soit tres-aimable, tres-desirable & tres-souhaitable: Et veritablement tel est Jesus Christ à son Eglise & à tous ses élûs; mais quant aux méchans & aux reprouvés, il est folie & scandale, 1 Corint. 1.23. Voi Ps. 22.7. Esa. 52.14. & 53.2.

[vs. 16] Seine kele ist süß vnd *gantz lieblich. Ein solcher ist mein freund/ mein freund ist ein solcher/ jhr töchter Jerusalen. [sic!]

[kt.] * gantz lieblich) Oder/ vnd alles was an jhm ist/ ist gantz lieblich.

[kt.] 70 Met dese woorden wil de Bruyt besluyten de uytnementheyt des Heeren Christi boven alle andere.

[kt.] 3 Oder, und alles, was an ihm ist, ist gantz lieblich, [+Tos17] (begierlich.) Das ist, werth, daß mans begehre zu geniessen. Hebr. ist begierden. So ist Christus beschaffen, in ansehung seiner gemeine, und aller auserwehlten, den gottlosen aber und verworffenen ist er eine ärgerniß und thorheit, 1. Cor. 1,23. Sihe auch Psal. 22,7. Es. 52,14. und 53,1. [kt.] 4 Mit diesen worten will die braut das lob und fürtrefflichkeit [-] Christi ob allen andern [be]schliessen.

[kt.] 72 Par ces paroles l’Epouse conclud l’excellente description de son Epoux, pour le relever au dessus de tout autre.

3. Jona 4:1-7 Sectie

Statenbijbel, 1637

Tossanus, 1617 (Bijbeltekst is

Tossanus, 1729 (Bijbeltekst is

Maresius, 1669 (Bijbeltekst is 101

3A

[vs. 1] DAt 1verdroot Ione [met] groot verdriet: ende 2sijn [toorn] ontstack.

3B

[kt.] 1 Hebr. ende het was, scheen, ofte, dede quaet aen, ofte, by Iona, [met] groote quaetheyt. gelijck wy het woort, quaet, dickwijls gebruycken in materie van toornicheyt ende misnoegen. alsoo wort het oock by de Hebr. veel genomen in beteeckeninge van mishagen, droeffenisse, verdriet, moeylickheyt, etc. siet Gen. 21. op vers 11. ende 40. op vers 7. Prov. 15.15. Eccl. 7.3. de sin is, dat het Ione seer misviel ende quelde, denckende uyt menschelicke swackheyt, dat Godts eere ende waerheyt daer door mochte gekrenckt worden, ende hy voor een valsch Propheet gehouden, dewijle hy uyt de tusschen-komende bekeeringe ende verloop van tijt af nam, ofte andersins door Godts openbaringe wiste, dat Nineve voor dit mael soude verschoont worden. of dit voor, ofte nae het eynde der 40 dagen geschiet zy, en wort hier niet verhaelt.

Luther 1545) [vs. 1a] DA verdroß Jona vast sehr/ vnnd ward zornig/

Luther 1545) [vs. 1] DAs 1verdroß Jona fast sehr, und 2ward zornig,

Geneefse Bijbel 1652) [vs. 1] 1Mais cela despleut à Jonas d'une grande desplaisance, & il 2 s'en courrouça.

[kt.] 1 Hebr. es war (schiene oder thate) Jona übel, (mit) grossem übel. Gleichwie das wort, übel, bey uns verstanden wird von zorn und verdruß. Also wirds auch bey den Hebreern offt genommen für mißfallen, betrübniß, verdruß, beschwerlichkeit, sihe Gen. 21. über v. 11. und 40. über v. 7. Prov. 15,15. Eccl. 7,3. die meynung ist: Jona habe ein groß mißfallen bekommen, und sich sehr darüber gequälet, weil er aus menschlicher schwachheit in die gedancken gerahten, GOttes ehre und wahrheit möchte noht leiden, und er für einen falschen Propheten gehalten werden, weil er aus der darzwischen eingefallenen bekehrung und hinfliessung der zeit vermerckte, oder sonst aus Göttlicher offenbahrung wuste, daß Ninive für dißmahl sollte verschonet werden. Ob diß vor oder nach verfliessung der viertzig tage geschehen, wird hie nicht vermeldet.

[kt.] 1 H. Et cela parut, ou; fut mauvais, ou, fit mal à Jonas, grand mal: Comme en la langue de ce païs on se sert du mot qui sinifie mal, ou, mauvais, pour sinifier l’indignation ou le mécontentement qu’on se donne de quelque chose, aussi en la langue H. le méme mot se prend quelquefois en pareil sens, pour sinifier la tristesse, le déplaisir, le chagrin & le dépit que l’on conçoit de quoi que ce soit. Voi Gen. 21.11. & 40.7. Prov. 15.15. Eccl. 7.3. Le sens est que Jonas par une infirmité humaine fut fort marri de reconnoitre, soit par quelque revelation divine, soit qu’il vît déja expiré le terme des quarante jours qu’il avoit marqué en sa predication, soit qu’il le remarquât par la promte & l’inopinée repentance des Ninivites, à laquelle il ne s’attendoit pas, que Dieu epargnoit pour ce coup céte grande ville; apprehendant que la chose n’ayant point succedé, la gloire de Dieu & la verité de la Parole n’y fût interessée, qu’il ne fut lui-méme tenu pour un imposteur & un faux prophete, & que la conservation de l’empire d’Assyrie [+Dio41] ne tournât à la ruïne du people d’Israël, qui n’avoit pas alors de plus redoutable ennemi, comme l’effet [+Dio41] le

102

3C

[kt.] 2 Hebr. hem ontstack. T.w. de toorn. Siet ond. versen 4, 9.

3D

[vs. 2] Ende hy 3badt tot den HEERE ende seyde; Och HEERE, en was dit mijn 4woort niet, als ick noch in mijn lant was? 5daerom quam ick’t voor, vluchtende nae Tharsis: want ick wiste, dat ghy een agenadich ende barmhertich Godt zijt, 6lanckmoedich, ende groot van goedertierenheyt, ende 7berouw hebbende over het quaet.

3E

[kt.] 2 Oder, sein (zorn) entbrannte. Hebr. es entzündete ihm, nemlich, der zorn. Sihe drunten v. 4. 9.

verifia bien-tôt apres. [+Dio41] [kt.] 2 Ass. de ce que la chose n’arrivoit pas comme il l’avoit denoncée. H. il s’alluma, ass. de colere. Voi sous v. 4 & 9.

[vs. 2] Und 1betete zum HERRN, und sprach: Ach HErr, 2das ists, das ich sagete, da ich noch in meinem lande war, 3darum ich auch wolte zuvor kommen zu fliehen 4aufs meer, denn ich weiß, daß du gnädig, barmhertzig, 5langmühtig, und von grosser güte bist, und lässest dich des übels 6reuen*.

[vs. 2] Dont 3il fit requeste à l'Eternel, & dit, Eternel, je te prie, n'est-ce pas ici 4ce que je disois, quand j'estois encore en mon païs? 5pourtant m'estois-je avancé de m'enfuïr en Tarsçis: acar je connoissois que tu es un Dieu Fort, misericordieux, pitoyable, 6tardif à colere, abondant en gratuïté, & qui 7te repens du mal dont tu as menacé.

[kt.] 3 In sijn onverstant ende verdriet begeeft hy sich evenwel tot Godt, van wiens aengesichte hy te vooren gevlucht was.

[kt.] 1 Er begibt sich in seinem zorn und unverstande dennoch zu GOtt, von dessen angesicht er zuvor geflohen.

3F

[kt.] 4 D. mijn seggen, T.w. by my selven. D. en dachte ick niet dat het soo gaen mochte? Immers ja, wil hy seggen: daerom, etc.

3G

[kt.] 5 Iona wil hier sijn vluchten ontschuldigen, waer over hy nochtans van Godt soo swaerlick was gecastijdt.

[kt.] 2 Oder, war diß nicht mein wort, da ich etc. war? Das ist, mein sagen, nemlich, bey mir selbst. Das ist, gedachte ich nicht, es möchte so ergehen? Ja freylich: [-] darum etc. [kt.] 3 Jona will hie seine flucht entschuldigen, da er doch derenhalben so schwerlich von GOtt war heimgesuchet worden.

[kt.] 3 Nonobstant son marrissement mal reglé & la passion injuste qui le transportoit, au lieu de se soûmettre entierement au bon-plaisir du Souverain, il se tourne neanmoins vers lui, de la presence duquel il s’enfuyoit auparavant. [kt.] 4 H. & F. ma parole, c. mon dire, ass. en moi-méme, pensant bien qu’il en iroit ainsi: Ouï pour certain, veut-il dire; car céte interrogation tient lieu d’une forte affirmation. [kt.] 5. Ass. pour prevenir ce déplaisir: étant remarquable qu’il essaye ici d’excuser sa fuite & sa desertion, pour laquelle cependant, comme extremement criminelle, il avoit été si rigoureusement châtié du Seigneur.

3H

[vs. 1b] Vnd betet zum HErrn/ vnd sprach: [vs. 2] Ah/ HERR/ das ist/ das ich saget/ da ich noch in meinem lande war/ darumb ich auch wolte zuvor kommen zu fliehen *aufs meer: Denn ich weiß/ daß du gnedig/ barmhertzig/ langmütig/ vnd von grosser güte bist/ vnd lest dich des vbels rewen|.

[kt.] * Auffs meer) Gen Tharsis.

[kt.] 4 Gen Tharsis.

103

3I 3J 3K 3L

[verw.] a Exod. 34.6. Psal. 86.5. Ioël 2.13. [kt.] 6 Siet Exod. 34. op vers 6. [kt.] 7 Als bov. 3.9, 10.

[verw.] | Ioel. 2,13.

[verw.] * Exod. 34,6. Psalm 86,5. Joel 2,13. [+Tos17] [kt.] 5 Sihe Exod. 34. über v. 6. [kt.] 6 Wie droben 3,9.10.

[verw.] a Exod. 34.6. Ps. 86.5. Joël 2.13. [+Gen1588] [kt.] 6 Ou, longanime. Voi Exod. 34.6. [kt.] 7 Comme sus ch. 3.9,10.

[vs. 3] Nu dan, HEERE, neemt doch mijne 8ziele van my: want 9’tis my beter te sterven dan te leven.

[vs. 3] So nim doch nun/ HERR/ meine seele von mir: Denn ich wolte lieber *todt seyn/ denn leben.

[vs. 3] So nimm doch nun, HErr, meine 1seele von mir, denn 2ich wolte lieber todt seyn, denn leben.

[vs. 3] Et pourtant, Eternel, 8oste maintenant mon ame hors de moi: car 9meilleure m’est la mort que la vie.

[kt.] 1 Sihe Gen. 35. über v. 18. 1. Reg. 19. über v. 4.

[kt.] 8 C. retire moi de ce monde, & me reçois en ton repos; car la vie ne me peut étre desormais qu’à chagrin & à charge. Voi Gen. 35.18. 1 Rois 19.4. [kt.] 9 Ainsi H. c. il me vaut mieux mourir que vivre; & la mort me seroit bien plus agreable que la vie. Confere Job 10.1. & Phil. 1.23.

3M

[kt.] 8 Siet Genes. 35. op vers 18. ende 1.Reg. 19. op vers 4.

3N

[kt.] 9 Hebr. mijn doot is beter dan mijn leven. D. ick woude liever sterven dan leven, mijn doot soude my aengenamer zijn dan mijn leven. Vergel. Iob 10.1.

[kt.] * todt seyn) Dieweil er sich besorget/ er würde für einen falschen Propheten angesehen werden/ demnach das jenige/ so er der statt gedräwet/ cap. 3/4. nicht erfolget.

[kt.] 2 Oder, es ist mir besser zu sterben, weder zu leben. Hebr. mein tod ist besser, weder mein leben. D.i. mein tod sollte mir angenehmer seyn, weder mein leben: vergl. Job 10,1.

3O

[vs. 4] Ende de HEERE seyde; 10Is u [toorn] billick ontsteken?

[vs. 4] Aber der HERR sprach: Meynstu daß du billich zürnest?

[vs. 4] Aber der HErr sprach: 1 Meynest du, daß du billich zürnest?

[vs. 4] Et l’Eternel dit, 10Est-ce bien fait à toi, que tu te sois ainsi courroucé?

3P

[kt.] 10 Hebr. is u wel ontsteken? Dit verstaen sommige, als of Godt seyde: zijt ghy al billick ofte met recht ontsteken? willende seggen, geensins, maer ’t onrechte, sonder reden, ghy besondicht u. Andere verstaen ’t als of Godt seyde: zijt ghy soo seer, in eernst, soo dapper ofte hevichlick ontsteken? uyt vergel. van ond. vers 9. ende ’t meeste gebruyck des Hebreeuschen woorts, voor, eernstelick, wel te rechte, volkomelick, wel degelick, gelijck wy oock in onse tale het woordeken, wel, alsoo

[kt.] 1 Oder, ist dein (zorn) billich entzündet? Hebr. ist er wohl entzündet? diß verstehen etliche, als ob GOtt sagte: bist du auch billich und mit gutem fug erzürnet? Er will sagen: keines weges, sondern unbillicher weise ohne ursache, du versündigest dich. And. verstehens, als wenn GOtt sagte: Bist du so sehr, in ernst so mächtig und hefftig erzürnet? Vergl. drunten v. 9. Bey den Hebreern wird, wohl, gar offt genommen für ernstlich, rechtschaffen, vollkömmlich [-] etc. wie dann auch wir in unserer

[kt.] 10 H. t’est-il bien allumé? Ce que quelques-uns prenent comme si Dieu disoit, par une censure ironique, O que tu es bien courroucé! [+Dio41] ou, n’es-tu pas bien courroucé? [---] D’autres, comme s’il vouloit dire, Astu raison & un sujet legitime de te colerer de la forte? Nullement; mais ton indignation est injuste, mal fondée & criminelle contre moi. D’autres encore, comme si le Seigneur disoit, Es-tu si fort, si violemment & si serieusement courroucé? par conference de ce qui se voit sous v. 9.

104

gebruycken: hy was wel quaet, ofte, wel degelick ben ick vertoornt, D. seer. siet dese beteeck. Deut. 9.21. ende 13.14. ende 17.4. ende 19.18. ende 23.8. 2.Reg. 11.8. Ies. 1.13. Mich. 7.3. beyds is eene bestraffinge van des Propheten toorn, het een siet op de onredelickheyt, het ander op de hevicheyt, die, om de onredelickheyt, sondich was.

3Q

[vs. 5] Iona nu 11ginck ter stadt uyt, ende settede sich tegen ’toosten der stadt: ende hy maeckte sich aldaer een verdeck, ende satt daer onder in de schaduwe tot dat hy sage, wat 12 van de stadt soude worden.

3R

[kt.] 11 Ofte, want Iona was ter stadt uytgegaen, ende soo voorts: sulcx dat het volgende verhael eene verclaringe zy van de occasie des genen, dat voor af in ’t gemeyn van Ione toornicheyt ende Godts bestraffinge gesproken is.

3S

[kt.] 12 Ofte, in de stad soude geschieden, ofse in hare boetveerdicheyt den tijt van 40 dagen souden volharden, ende of Godt na dien tijt de stadt soude verschoonen,

[vs. 5] VNnd Jona gieng zur statt hinauß/ vnd satzt sich gegen Morgenwerts der statt/ vnd macht jhm daselbst eine hütten/ da satzt er sich vnder in den schatten/ bis er sehe/ was der statt widerfahren würde.

sprache dieses wörtleins, wohl, uns offt also bedienen. [-] Sihe diese deutung, Deut. 9,21. und 13,14. und 17,4. und 19,18. und 23,8. 2. Reg. 11,8. Esa. 1,13. Mich. 7,3. Auf beyderley weise wird des Propheten zorn gescholten. Nach der ersten auslegung schilt der HErr seine unbillichkeit, nach der andern seine hefftigkeit, die wegen der unbillichkeit eine sünde war.

& l’usage le plus frequent du mot H. qui sinifie souvent, beaucoup & à bon escient, comme meme en nôtre langue, le mot de bien s’employe souvent en ce sens, selon que nous disons d’un homme fort irrité, qu’il est bien en colere, ou d’un qui est grievement malade, qu’il est bien mal. Voi de ce mot pris en cet usage Deut. 9.21. & 13.14. & 17.4. & 19.18. & 27.8. 2 Rois 11.18. Esa 1.17. Mich. 7.3. Toûjours est-ce une censure de la colere du Prophete, qui étoit vicieuse en deux façons, & subjectivement, parce qu’elle étoit excessive, & objectivement, parce qu’elle étoit injuste & deraisonnable. [-]

[vs. 5] Und Jona 1gieng zur stadt hinaus, und satzte sich gegen morgen-werts 2der stadt, und machte ihm daselbst eine hütten, da satzte er sich unter in den schatten, biß er sähe, was der stadt wiederfahren würde.

[vs. 5] 11Alors Jonas sortit hors de la ville: & s’assit du costé du Levant de la ville: & se fit là une cabane: & se tint à l’ombre sous elle, jusques à ce qu’il vist ce qui aviendroit 12à la ville.

[kt.] 1 Oder, denn Jona war zur stadt hinaus gegangen, und so fortan. Vermöge dieser übersetzung wäre die folgende erzehlung eine erklärung des anlasses desjenigen, das zuvor insgemein von Jonä zorn, und GOttes bestraffung geredet worden. [kt.] 2 Oder, in der stadt etc. Nemlich, ob sie in ihrer bußfertigkeit biß zu ende der viertzig tage würde beharren, und ob nach dieser zeit der HErr würde der stadt verschonen oder

[kt.] 11 Ou, Car Jonas étoit sort [-], &c. comme si ce qui suit, servoit à declarer l’occasion de ce qui vient d’étre dit par avance, tant de la colere du Prophete, que de la censure que l’Eternel lui en addresse. [kt.] 12 Ou, en la ville [-], ass. si elle continueroit en sa repentance & en sa contrition les quarante jours durant, ou si Dieu, ce tems étant expiré, l’épargneroit ou non.

105

ofte niet.

3T

[vs. 6] Ende Godt de HEERE 13 beschickte eenen 14wonderboom, ende deed hem opschieten boven Iona, op datter 15 schaduwe mocht zijn over sijn hooft, om hem te redden van sijn 16 verdriet: Ende Iona verblijdde sich over den 17wonder-boom [met] groote blijtschap.

3U 3V

[kt.] 13 Siet bov. 1. op vers 17.

nicht.

[vs. 6] Gott der HERR aber verschafte einen *kürbis/ der wuchs vber Jona/ daß er schatten gab vber sein haupt/ vnd errettet jhn von seinem *vbel/ Vnd Jona frewet sich sehr vber dem kürbis.

[vs. 6] GOtt der HErr aber 1 verschaffete einen 2kürbis, der wuchs über Jona, daß er 3schatten gab über sein haupt, und errettete ihn von seinem 4übel, und Jona freuete sich sehr 5über dem kürbis.

[kt.] 1 Sihe droben 1. über v. 17.

3W

3X

[kt.] 14 Hebr. Kikajon. Van dit gewas is seer verscheyden gevoelen. de voorneemste uytleggers houden het nu voor den wonder-boom, anders genaemt, mollenkruyt, ofte kruysboom, die in Egypten veel plach te wassen, ende bekent te zijn, met den name KIKI. dit wast seer haestichlick ende hooger op als de lengte van een man, met groote breede bladeren, zijnde van verkoelende aert. Siet het kruytboeck van Dodoneus.

3Y

[kt.] 15 Als nu sijn eygen verdeck door

[vs. 6] 13Et l’Eternel Dieu 14appresta 15un kikajon, & le fit monter au dessus de Jonas, 16afin qu’il fust pour ombre sur sa teste, & qu’il le delivrast 17de son mal: & Jonas se réjouït de grande joye 18à cause du kikajon.

[kt.] * kürbis) Hebr. Kikajon. Was es eigentlich für ein gewechs gewesen/ kan man nicht wissen: mag einem kürbis gleich gewesen seyn: Etliche meynen/ es sey die staude gewesen/ die man nennet palma Christi, vnd von den Egyptern Kiki genennet ward.

[kt.] 2 Hebr. Kikajon. Was es eigentlich für ein gewächs gewesen, kan man nicht wissen. Mag einem kürbis gleich gewesen seyn. Die fürnehmsten ausleger vermeynen, es sey die staude gewesen, die man nennet Palma Christi, wunder-baum, sonsten auch [-] creutz-baum, so in Egypten gar viel pflegte zu wachsen, und unter dem namen Kiki daselbst bekannt ist. [---] Sihe das kräuter-buch Dodonaei.

[kt.] 3 Weil nun seine eigene hütte

[kt.] 13 Ou, Car l’Eternel Dieu avoit apprêté, &c. [kt.] 14 C. fit naître & croître miraculeusement cete plante, [+Dio41] apparemment au tems que la feüillee dont Jonas s’étoit fait une cabane commençoit à se secher, & ne lui donnoit plus d’ombre. [+Dio41] Voi sus ch. 2.1. [kt.] 15 Nous retenons le mot H. à cause que les Interpretes varient beaucoup en son explication. Les uns le prenent pour une courge, & les autres pour du lierre; mais la plus-part pensent que ce soit la plante qui s’appelle ricinus en Latin, & vulgairement Palma Christi, [+Dio41] fort connuë en Egypte sous le nom de kiki, d’où aussi ce mot de kikajon semble s’étre formé: Céte plante croît promtement & fort haute [--], avec de grandes & de larges feüilles, & sa proprieté est de rafraichir. Vois-en l’Herbier de Dodonée. [kt.] 16 Ass. apres que la cabane qu’il

106

3Z

de hitte vande Sonne mocht verdroocht ende onnut geworden zijn. [kt.] 16 Om door dese onverwachte verquickinge sijn misnoegen (waer van in het begin deses cap. gesproken is) te verminderen, ende wat te breken, ende voorts door het vervolch hem t’onderwijsen ende op te richten: Hebr. quaet. ofte, quaetheyt. siet bov. op vers 1.

3Aa

[kt.] 17 Van wegen het lieflick ende vermaecklick gerijf dat hy daer van hadde, maer niet denckende op het eynde, dat Godt daer mede voor hadde.

3Ab

[vs. 7] Maer Godt 18beschickte eenen worm des anderen daechs in ’t opgaen van den dageraet: die 19 stack den wonder-boom dat hy verdorrede.

3Ac

3Ad

[kt.] * vbel) Das ist/ von der grossen hitz der Sonnen/ die jhn brennete.

durch die hitze der sonnen vielleicht mag verdorret und unnützlich worden seyn. [kt.] 4 Das ist, von der grossen hitze der sonnen, die ihn brennete. And. von seinem verdruß. Nemlich, damit durch diese unverhoffte erquickung seine betrübniß, (von deren zu anfange dieses Capitels geredet wird,) gemindert und um etwas gestillet würde, und durch dasjenige, was sich hernach begeben, unterwiesen und auffgerichtet würde. [-] Sihe droben 1. über v. 1.

[kt.] 5 Wegen der lieblichen und lustigen gelegenheit, die er davon hatte, gedachte aber nicht an das ende, das GOtt der HErr damit vorhatte.

s’étoit faite de rameaux & de feüillages, s’étoit sechée par l’ardeur du soleil & lui étoit devenuë inutile. [kt.] 17 C. de la peine & de l’incommodité qu’il souffroit en sa cabane, toute flétrie par le hâle & par l’ardeur du soleil: Ou, de son chagrin, c. afin qu’en sa sacherie & au déplaisir qui le travailloit, duquel voi sus v. 1. il reçût quelque recreation & quelque rafraichissement de cet ombrage, qui servit à le divertir & à diminuër son déplaisir & son ennui; & par ce qui en suivit, à l’instruire & à le redresser dans ce déreglement de son ame. Voi du mot H. mal, ou, mauvaitié, sus v. 1. [kt.] 18 C. à cause de la commodité & du plaisir qu’il en recevoit, ne prenant pas garde au dessein ni au but que le Seigneur s’y proposoit.

[vs. 7] Aber der HErr 1verschaffete einen wurm des morgens, da die morgenröhte anbrach, der 2stach den kürbis, daß er verdorrete.

[vs. 7] Puis Dieu 19prepara un ver, pour quand l’aube monteroit le lendemain: lequel 20frapa le kikajon, dont il se secha.

[kt.] 18 Als vers 6. ende terstont weder in’t volgende vers.

[kt.] 1 Wie droben v. 6. und so bald wieder in folgendem vers.

[kt.] 19 Hebr. sloech. D. quetste, stack, etc. Vergel. Gen. 8. op vers 21. ende Hose. 9. op vers 16. ende hier het volgende vers.

[kt.] 2 Hebr. schluge, das ist, verletzte [-]: vergl. Gen. 8. über v. 21. und Hosea 9. über v. 16. und hie den folgenden vers.

[kt.] 19 Comme sus v.6. & incontinent sous v.8. Et ceci nous montre que méme les moindres creatures sont soûmises à la Providence de Dieu, & n’agissent que de son ordre. [kt.] 20 [-] C. qu’il en blessa & rongea la racine, & la fit mourir. Confere Gen. 8.21. Osee 9.16. & ici au v. suiv.

[vs. 7] Aber der HERR verschafte einen wurm des morgens/ da die morgenröte anbrach/ der stach den kürbis/ daß er verdorrete.

107

4. Johannes 6:22-59 Sectie

Statenbijbel, 1637

4A

[vs. 22] Des anderen daeghs de schare, die aen 26d’andere zijde der zee stondt, siende dat aldaer geen ander scheepken en was dan dat eene, daer sijne discipelen ingegaen waren, ende dat Iesus met sijne discipelen in dat scheepken niet en was gegaen, maer [dat] sijne discipelen alleen wechgevaren waren:

4B

4C

4D

[kt.] 26 D. aen d’ ander zijde van dien schoot des meers, tusschen Betsaida ende Capernaum. siet vers 24.

4E

4F

[vs. 23] (Doch daer quamen andere scheepkens van Tiberias na by de plaetse daer sy het broodt gegeten hadden, als de Heere 27 gedanckt hadde.) [kt.] 27 D. gesegent hadde. Siet vers

Tossanus, 1617 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 22] *DEs andern tages *sahe das volck/ das *diesseit des meers stund/ daß kein ander schiff daselbst war/ denn das einige/ dareyn seine Jünger getretten waren/ vnd daß Jesus nit mit seinen Jüngern in das schiff getretten war/ sondern allein seine Jünger waren weggefahren.

Tossanus, 1729 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 22] 1Des andern tages 2sahe das volck, das 3disseit des meers stund, daß kein ander schiff daselbst war, denn das einige, darein seine Jünger getreten waren, und daß JEsus nicht mit seinen Jüngern in das schiff getreten war, sondern allein seine Jünger waren weggefahren.

Maresius, 1669 (Bijbeltekst is Geneefse Bijbel 1652) [vs. 22] Le lendemain les troupes qui estoyent demeurées 27de l’autre costé de la mer, voyans qu’il n’y avoit point là d’autre nasselle, sinon cette seule, en laquelle estoyent entrés ses disciples: & que Jesus n’estoit point entré avec ses disciples en la nasselle, mais que ses disciples s’en estoyent allez seuls:

[kt.] * Des andern tages) Diese wort gehören zu denen/ die vers. 24. folgen/ nemlich/ traten sie auch in die schiffe/ etc. [kt.] * sahe) [Sol] heissen/ nach dem das volck/ das disseit des meers geblieben war/ gesehen hatte [nemlich den tag zuvor] daß kein ander schiff/ etc. [kt.] * disseit) Von dannen die Jünger den tag zuvor vbergefahren waren.

[kt.] 1 Diese worte gehören zu denen, die v. 24. folgen, neml. traten sie auch in die schiffe etc.

[kt.] 3 Von dannen die Jünger den tag zuvor übergefahren waren; And. das an der andern seiten des meers stund, d.i. des arms des meers zwischen Bethsaida und Capernaum. Sihe v. 24.

[kt.] 27 C. à l’autre côté de ce bras ou sein du lac qui étoit entre Bethsaïda & Capernaum. Voi sous v. 24.

[vs. 23] Es kamen aber andere schiff von Tiberias nahe zu der stette/ da sie das brot gessen hatten durch des Herren dancksagunge.

[vs. 23] Es kamen aber andere schiffe von Tiberias nahe zu der stätte, da sie das brodt gegessen hatten 1durch des HErrn dancksagung.

[vs. 23] (Or d’autres nasselles estoyent venuës de Tiberias, prés le lieu où ils avoyent mangé le pain, apres que le Seigneur 28eut rendu graces.)

[kt.] 1 Oder, da der HErr gedancket,

[kt.] 28 Ass. pour obtenir une si

[kt.] 2 Soll heissen: Nachdem das volck, das disseit des meers geblieben war, gesehen hatte, (nemlich, den tag zuvor,) daß kein ander schiff etc.

108

11.

4G

4H

4I 4J

4K

4L

[vs. 24] Doe dan de schare sagh dat Iesus aldaer niet en was, noch sijne discipelen, so gingen sy oock inde schepen, ende quamen te Capernaum, soeckende Iesum. [vs. 25] Ende als sy hem gevonden hadden 28over de Zee, seyden sy tot hem, Rabbi, wanneer zijt ghy hier gekomen? [kt.] 28 Siet vers 22. ende 59.

[vs. 26] Iesus antwoordde haer ende seyde, Voorwaer voorwaer segge ick u, ghy soeckt my, 29niet om dat ghy teeckenen gesien hebt, maer 30om dat ghy van de brooden gegeten hebt, ende versadight zijt. [kt.] 29 D. niet om dat ghy door de teeckenen, die ghy van my gesien hebt, in my gelooft.

4M

[kt.] 30 D. om dat ghy hoopt, dat ick u noch meer op sulcker wijse sal

das ist, gesegnet hatte. Sihe v. 11.

admirable benediction. Voi sus v. 11.

[vs. 24] Da nu das volck sahe/ daß Jesus nit da war/ noch seine Jünger traten sie auch in die schiffe/ vnd kamen gen Capernaum/ vnd suchten Jesum. [vs. 25] Vnd da sie jn funden jenseit des meers/ sprachen sie zu jhm: Rabbi, *wenn bistu herkommen?

[vs. 24] Da nun das volck sahe daß JEsus nicht da war, noch seine Jünger, traten sie auch in die schiffe, und kamen gen Capernaum, und suchten JEsum. [vs. 25] Und da sie ihn funden 1 jenseit des meers, sprachen sie zu ihm: Rabbi, 2wenn bist du herkommen?

[vs. 24] Les troupes donc voyans que Jesus n’estoit point là, ni ses disciples, eux aussi monterent dans les nasselles, & vinrent à Capernaum, cherchans Jesus. [vs. 25] Et l’ayant trouvé 29outre la mer, ils lui dirent, Maistre, quand es-tu arrivé ici?

[kt.] 1 Sihe v. 22. und 59. [kt.] 2 Sie waren die gantze nacht am ufer geblieben, da man überfahren muste, und wusten, daß auf derselben seiten kein schiff wäre gewesen, dann das eintzige, darauf die Apostel übergefahren waren: derhalben verwunderten sie sich, wie er wäre hinüber kommen, und sie ihn nicht angetroffen hätten.

[kt.] 29 Voi v. 22. & 59.

[kt.] * wenn bistu etc.) Sie ware[n] die gantze nacht am vfer geblieben/ da man vberfahren mußte/ vnd wußten/ daß auff derselben seiten kein schiff were gewesen/ denn das eintzige/ darauff die Apostel vbergefahren waren: derhalbe[n] verwunderten sie sich/ wie er were hinüber kommen/ vnd sie jn nicht angetroffen hetten.

[vs. 26] Jesus antwortet jhnen/ vnd sprach: Warlich warlich ich sage euch/ Jhr suchet mich nicht darumb/ daß jhr zeichen *gesehen habt: Sondern *daß jhr von dem brot gessen habt/ vnd seyt satt worden.

[vs. 26] JEsus antwortete ihnen, und sprach: Warlich, warlich ich sage euch, ihr suchet mich nicht darum, daß ihr zeichen 1gesehen habt, sondern 2daß ihr von dem brodt gegessen habt, und seyd satt worden.

[vs. 26] Jesus leur respondit, & dit, En verité, en verité je vous dis, vous me cherchez, 30non point parce que vous avez veu des signes, 31mais parce que vous avez mangé des pains, & avez esté rassasiez.

[kt.] * gesehen) Der gestalt nemlich/ daß ihr auß denselben meine göttliche krafft erkant hettet/ vnd dardurch weret bewegt worden/ an mich zu glauben. [kt.] * daß jhr etc.) Da[s] ist/ vm[b] des bauchs vnd zeitlichen nutzes

[kt.] 1 Dergestalt neml. daß ihr aus demselben meine Göttliche krafft erkannt hättet, und dadurch wäret beweget worden, an mich zu glauben.

[kt.] 30 C. non pas parce que vous croyés en moi, y étant conduits par les signes & les miracles que vous avés veûs.

[kt.] 2 Das ist, um des bauchs und zeitlichen nutzens willen. Denn sie

[kt.] 31 C. parce que vous esperés que je vous rassasierai encore d’autres

109

4N

4O

versadigen.

willen. Denn sie hofften/ Christus würde sie ins künfftig auch also speysen.

hofften, Christus würde sie inskünfftige auch also speisen.

fois de la meme sorte, sans que vous soyés plus obligés de manger vôtre pain en la suëur de vôtre visage.

[vs. 27] g31Werckt niet [om] de spijse die vergaet, maer [om] 32de spijse die blijft tot in het eeuwige leven, welcke de Sone des menschen ulieden geven sal: hwant desen heeft Godt de Vader 33versegelt. [verw.] g Ioan. 3.16. ende 4.14.

[vs. 27] *Wircket speise/ nicht die vergenglich ist/ sondern *die da bleibet in das ewige leben/ welche euch des menschen sohn geben wird: Denn denselbigen hat Gott der vatter *versigelt.

[vs. 27] 1Wircket speise, nicht die vergänglich ist, sondern 2die da bleibet in das ewige leben, welche euch des menschen Sohn geben wird*. Denn denselbigen hat GOtt der Vater 3versiegelt†.

[vs. 27] g32Travaillez, non point apres la viande qui perit, mais apres 33celle qui est permanente à vie eternelle, laquelle le Fils de l’homme vous donnera. hCar le Pere, assavoir Dieu, 34l’a approuvé de son cachet.

[verw.] * Joh. 3,16 und 4,14 und 6,40.54. [kt.] 1 D.i. trachtet mit allem fleiß darnach: wendet mühe, arbeit und sorge darauf, daß ihr die speise bekommen, und mit derselben ersättiget werden möget, nicht die etc. Vergl. Phil. 2,12. [kt.] 2 Durch die speise verstehet er die heylsame lehre des Evangelii, die er seinen zuhörern vorgetrageen [sic!], und sein Heil. fleisch, welches er für das leben der welt gegeben hat. Drunten v. 51.55. [verw.] † Matth. 3,17. und 17,5. Marc. 1,11. und 9,7. Luc. 3,12. und 9,35. Joh. 1,33. und 5,37. und 8,18. 2. Petr. 1,17.

[verw.] g Jean 3.16. & 4.14. & 6.40,54.

4P

ende 6.40, 54. [kt.] 31 D. doet neerstichheyt om te bekomen, Philip. 2.12.

4Q

[kt.] 32 Welcke dese spijse zy, wort verklaert versen 51, 55.

4R

4S

[kt.] * Wircket etc.) Das ist/ Trachtet mit allem fleiß darnach: wendet mühe/ arbeit vnd sorge darauff/ daß jhr die speise bekommen/ vnd mit derselben ersättiget werden möget/ nicht die etc. [kt.] * die da etc.) Durch diese speise verstehet er die heilsame lehr des Evangelij/ die er seinen zuhörern vorgetragen/ vnd sein heiliges fleisch welches er für das leben der welt gegeben hat/ drunden vers. 51.

[verw.] h Matth. 3.17. ende 17.5. Marc. 1.11. ende 9.7. Luc. 3.22. ende 9.35. Ioan. 1.33. ende 5.37. ende 8.18. 2.Pet. 1.17. [kt.] 33 D. geordineert, ende op menigerley wijse geopenbaert ende bevestight, dat hy de ware Messias is, ende van hem gesonden was, gelijck de Princen met versegelde credentien bevestigen de authoriteyt der gene die van haer gesonden worden.

[kt.] * versigelt) Das ist/ verordnet vnd gleich als mit seinem sigel bestetiget/ daß er sol der welt Heiland seyn.

[kt.] 3 D.i. verordnet, und gleich als mit seinem siegel bestätiget, daß er soll der welt Heyland seyn: wie auch auf mancherley weise geoffenbahret und bestätiget, daß er der wahre Messias, und von ihm gesandt sey, gleichwie die Fürsten mit versiegelten

[kt.] 32 C. usés de diligence pour le pouvoir obtenir, Phil. 2.12.

[kt.] 33 Or quelle est céte viande permanente en vie eternelle, c’est ce qui est declaré sous v. 51. & 55.

[verw.] h Matt. 3.17. & 17.5. [+Gen 1588] Marc 1.11. & 9.7. Luc 3.22. & 9.35. Jean 1.33. & 5.37. & 8.18. 2 Pier. 1.17. [kt.] 34 G. & F. l’a scellé, c. a defini expressement, & en diverses sortes revelé & confirmé, qu’il est le veritable Messie, & envoyé de lui pour nôtre redemtion, portant en sa personne la verité & l’efficace de la vertu du Pere; comme les Princes par leurs

110

Ephes. 4.30.

4T

4U

[vs. 28] Sy seyden dan tot hem, Wat sullen wy doen, op dat wy 34de wercken Godts mogen wercken? [kt.] 34 D. die Godt van ons eyscht

[vs. 28] Da sprachen sie zu jhm: Was sollen wir thun/ daß wir Gottes werck wircken?

credens-schreiben bestätigen, das ansehen derjenigen, die von ihnen gesandt werden. Ephes. 4,30.

lettres de creance, expediées sous leur sceau & scellées de leur cachet, conferment l’autorité de leurs envoys. Voi Ephes. 4.30.

[vs. 28] Da sprachen sie zu ihm: Was sollen wir thun, daß wir GOttes werck wircken?

[vs. 28] Ils lui dirent donc, Que ferons-nous pour ouvrer 35les oeuvres de Dieu? [kt.] 35 C. les oeuvres que Dieu demande de nous pour étre sauvés; & ainsi se prend-il encore au v. suiv. Voi une pareille façon de parler Ps. 51.19.

om salich te worden, alsoo oock in het volgende vers. siet diergelicke wijse van spreken Psal. 51.19.

4V

4W 4X

[vs. 29] Iesus antwoordde ende seyde tot haer, iDit is het werck Godts, dat ghy geloovet in hem, dien hy gesonden heeft.

[vs. 29] Jesus antwortet/ vnd sprach zu jhnen: Das ist *Gottes werck/ daß jhr an den glaubet/ den er gesandt hat|.

[vs. 29] JEsus antwortete, und sprach zu ihnen: Das ist GOttes 1 werck, daß ihr an den glaubet, den er gesandt hat*.

[kt.] * Gottes werck) Das jhm gefällig ist/ vnd er von euch erfordert.

[kt.] 1 Das ihm gefällig ist, und er von euch erfordert [--]: dergleichen art zu reden, sihe Psal. 51,19. [cf. sec. 4U]

[vs. 29] Jesus respondit, & leur dit, i C’est ici l’oeuvre de Dieu, 36que vous croyïez en celui qu’il a envoyé.

[kt.] 36 La foi en J.C. se nomme ici l’oeuvre de Dieu, tant parce que c’est Dieu qui la produit & opere par l’efficace de son Esprit au coeur de ses enfans, que parce que c’est l’obeïssance de foi que Dieu exige de nous pour le salut, & dont nous avons à attendre le comble de toute benediction. Et le Seigneur dit que c’est l’oeuvre de Dieu, pour s’accommoder au style de ces gens, qui s’informoyent des oeuvres qu’ils devoyent faire pour étre sauvés: à peu-prés en méme façon que S. Paul nous parle de la loi de la foi, Rom. 3.26. quoi qu’il distingue d’ailleurs si constamment la foi

111

4Y 4Z

4Aa

[verw.] i 1.Ioan. 3.23. [vs. 30] Sy seyden dan tot hem, 35 Wat kteecken doet ghy dan, op dat wy het mogen sien, ende u gelooven? Wat werckt ghy? [kt.] 35 N. dat wat bysonders ofte groots is, daer uyt wy sekerlick connen verstaen, dat ghy de Messias zijt.

4Ab

[verw.] k Matth. 12.38. ende 16.1. Marc. 8.11. Luc. 11.29. 1.Corinth. 1.22.

4Ac

4Ad 4Ae

[vs. 31] lOnse vaders hebben het 36manna gegeten inde woestijne: gelijck geschreven is, mHy gaf haer ’t broodt 37uyt den hemel te eten. [verw.] l Exod. 16.4, 14. Num. 11.7.

[verw.] | 1 Ioh. 3,23.

[verw.] * 1. Johan. 3,23. [+Tos17]

justifiante des oeuvres de la Loi. [verw.] i 1 Jean 3.23. [+Gen1588]

[vs. 30] Da sprachen sie zu jhm: *Was thustu für ein zeichen|/ auff daß wir sehen vnd glauben dir? Was wirckestu?

[vs. 30] Da sprachen sie zu ihm: 1 Was thust du für ein zeichen*, auf daß wir sehen und glauben dir? Was wirckest du?

[vs. 30] Alors ils lui dirent, kQuel signe donc 37fais-tu, afin que nous le voyïons, & que nous croyïons à toi? quelle oeuvre fais-tu?

[kt.] * Was thustu etc.) Als wolten sie sagen: dieweil du ein ander werck von vns erforderst/ denn im Gesetz Mosis von vns erfordert wird/ vnd dasselbe werck besser seyn sol: so will sichs gebühren/ daß du deine lehre mit grossern vnd herrlichern wunderzeichen bekräfftigest/ denn Moses gethan hat/ auff daß wir dir glauben. Denn das zeichen/ das du zuvor gethan hast/ da du mit fünff brot viel menschen gespeiset hast/ ist geringer/ als was Moses gethan hat. Denn er hat viertzig gantzer jahr lang viel eine grössere anzahl volcks vom himmelbrot in der Wüsten gespeiset.

[kt.] 1 Als wollten sie sagen: dieweil du ein ander werck von uns erforderst, denn im Gesetz Mosis von uns erfordert wird, und dasselbe werck besser seyn soll: so will sichs ge[b]ühren, daß du deine lehre mit grössern und herrlichern wunderzeichen bekräfftigtest, denn Moses gethan hat, auf daß wir dir glauben, und daraus wir gewiß schliessen können, daß du der Messias seyst. Denn das zeichen, das du zuvor gethan hast, da du mit fünff brodten viel menschen gespeiset hast, ist geringer, als was Moses gethan hat: dann er hat viertzig gantzer jahr lang viel eine grössere anzahl volcks vom himmel-brodt in der wüsten gespeiset. [verw.] * Matth. 12,38. und 16,1. Marc. 8,11. Luc. 11,29. 1. Cor. 1,22. [cf. Tos17]

[kt.] 37 C. quel miracle plus grand ou plus signalé nous fais-tu voir, par lequel nous soyons persuadés & puissions connoître assurément que tu es le veritable Messie?

[vs. 31] Unsere Väter haben 1 Manna gessen in der wüsten, wie geschrieben stehet*: Er gab ihnen brodt vom 2himmel zu essen.

[vs. 31] lNos peres 38ont mangé 39 la manne au desert, ainsi qu’il est escrit, mIl leur a donné à manger le pain 40du ciel.

[verw.] | Matth. 12,38. vnd 16/1. 1 Cor. 1,2[2].

[vs. 31] Vnsere vätter haben manna gessen in der Wüsten/ wie geschrieben stehet|: Er gab jnen brot vom himmel zu essen.

[verw.] k Matt. 12.38. & 16.1. [+Gen 1588] Marc 8.11. Luc 11.29. 1 Cor. 1.22. [+Gen1588]

[verw.] l Exod. 16.4,14. Nomb. 11.7. [+Gen1588] [kt.] 38 Ils diminuënt le bien-fait de

112

4Af 4Ag 4Ah

4Ai

[kt.] 36 Van dit manna siet Exod. 16.15, 32. ende Num. 11.7, 8. [verw.] m Psal. 78.24. 1.Corinth. 10.3. [kt.] 37 D. dat uyt de lucht nederviel.

[vs. 32] Iesus dan seyde tot haer, Voorwaer voorwaer segge ick u, Moses en heeft u niet gegeven het broodt uyt den hemel: maer mijn Vader geeft u dat 38ware broodt uyt den hemel.

4Aj

4Ak

[kt.] 38 D. het recht geestelick ende hemelsch broot, waer van het manna maer een figure ofte schaduwe geweest en is: gelijck waerheyt dick-

[verw.] | Psal. 78,24.

[kt.] 1 Von diesem Manna sihe Exod. 16,15.32. und Num. 11,7.8. [verw.] * Psal. 78,24. [+Tos17] 1. Cor. 10,3. [kt.] 2 D.i. das aus der lufft herab fiel.

leur rassasiement miraculeux par la comparaison de celui que leurs peres avoyent reçû en la manne du desert quarante ans durant. [kt.] 39 Voi de céte manne Exod. 16.15,32. Nomb. 11.7,8. [verw.] m Ps. 78.24. 1 Cor. 10.3. [kt.] 40 C. qui leur tomboit de l’air, selon que le nom de ciel s’entend aussi-bien de la region aërienne que de l’etherée.

[vs. 32] Da sprach Jesus zu jhnen: Warlich warlich ich sage euch/ Moses hat euch nit *brot vom himmel gegeben: Sondern mein vatter gibt euch das rechte brot vom himmel.

[vs. 32] Da sprach JEsus zu ihnen: Warlich, warlich ich sage euch, Moses hat euch 1nicht brodt vom himmel gegeben: Sondern mein Vater gibt euch das 2rechte brodt vom himmel.

[vs. 32] Jesus donc leur dit, En verité, en verité je vous dis, ce n’est point Moyse qui vous a donné 41le pain du ciel: mais mon Pere vous donne 42le vrai pain du ciel.

[kt.] * brot) Verstehe/ das ware brot/ welches eygentlich vom himmel kommen ist/ vnd zum ewigen leben speiset. Denn das Man ward nicht von dem himmel/ welcher der thron Gottes ist/ sondern von der lufft/ so auch biß weilen himmel genennet wird/ herab gesandt/ vnd war nur eine figur vnd Sacrament des waren himmelbrots/ nemlich Christi: Daher es eine geistliche speise genennet wird/ 1 Cor. 10,3. dieweil es eine geistliche bedeutung hatte.

[kt.] 1 Verst. das wahre brodt, welches eigentlich vom himmel kommen ist, und zum ewigen leben speiset. Denn das Manna ward nicht von dem himmel, welcher der thron GOttes ist, sondern von der lufft, so auch dißweilen himmel genennet wird, herab gesandt, und war nur eine figur und Sacrament des wahren himmelbrodts, Neml. Christi: daher es eine geistliche speise genennet wird, 1. Cor. 10,3. dieweil es eine geistliche bedeutung hatte. [kt.] 2 [---] Wahre, dessen figur und schatten das Manna gewesen. Wie die wahrheit offt den figuren entgegen gesetzet wird, Joh. 1,17. Hebr. 8,2.

[kt.] 41 C. la vraye viande de l’ame, [+Dio41] qui la garantit de corruption & de mort: Car encore que la manne fût spirituelle en son usage, & servît à sinifier J.C. 1 Cor. 10.3,4. elle étoit pourtant corporelle & materielle en sa nature, & par consequent viande perissable.

[kt.] 42 C. le veritable pain spirituel & celeste, duquel la manne n’avoit été que l’ombre & la figure: comme souvent la verité s’oppose aux figures

113

wijls tegen figuren gestelt wort. Ioan. 1.17. Hebr. 8.2.

4Al

4Am

[vs. 33] Want 39het broot Godts is 40hy die uyt den hemel 41nederdaelt, ende die 42der werelt het leven geeft. [kt.] 39 D. dat Godt de menschen

& s’en distingue, Jean 1.17. Heb. 8.2.

[vs. 33] Denn *diß ist das brot Gottes/ das vom himmel komt/ vnd gibt der *welt das leben.

geeft om eeuwelick te leven.

4An 4Ao

[kt.] 40 Namel. de Sone Godts. [kt.] 41 D. neder gedaelt is, dat is, die van den Vader tot een Middelaer is gesonden in de wereldt, ende tot dien eynde de menschelicke nature op der aerden heeft aengenomen. Phil. 2.6, 7. ende 1.Tim. 3.16.

4Ap

[kt.] 42 D. de uytverkorene ende geloovige door de geheele werelt, soo wel Heydenen als Ioden. Ioan. 11.52.

[kt.] * diß ist etc.) Oder/ das brot Gottes ist der/ der vom himmel kommen ist/ vnd der welt das leben gibt/ [nemlich: Christus.] Es vergleicht sich aber Christus einem brot oder speise/ dieweil er vnsere matte seelen vnd zerschlagene hertzen labet vnd stercket mit gewissem trost vnd hoffnung des ewigen lebens: Vnd sagt/ er sey vom himmel kommen/ nicht daß er seinen leib auß dem himmel gebracht/ oder mit seiner gottheit den himmel verlassen hette: sondern dieweil er/ der nach seiner gottheit der eingeborne sohn Gottes ist/ vnd himmel vnd erden erfüllet/ menschliche natur auff erden an sich genommen/ vnd dieselbe mit seiner gottheit in einigkeit der person vereiniget hat.

[kt.] * welt) Nicht allein den außerwehlten Juden/ sondern allen außerwehlten in allen völckern der gantzen welt.

[vs. 33] Denn 1diß ist das brodt 2 GOttes, das vom himmel kommt, und gibt der 3welt das leben.

[vs. 33] Car 43le pain de Dieu 44 c’est celui qui est 45descendu du ciel, & qui donne la vie 46au monde.

[kt.] 2 Das GOtt den menschen gibt zum ewigen leben.

[kt.] 43 C. qui est Dieu lui-méme, & que Dieu donne aux hommes pour les faire vivre eternellement. [kt.] 44 Ass. le Fils de Dieu. [kt.] 45 G. descendant du ciel, c. qui en est descendu entant que le Pere l’a envoyé au monde pour Mediateur, & qu’il a pris à céte fin nôtre nature humaine, & s’en est revétu ici-bas en terre, Philip. 2.6,7. 1 Tim. 3.16. Céte descente du Fils de Dieu ne se doit point concevoir locale, mais oeconomique, en ce qu’il s’est manifesté & demontré present ici-bas, par l’assomtion de nôtre chair.

[kt.] 1 Oder, das brodt GOttes ist der, der vom himmel kommen ist, und der welt das leben gibt (Neml. Christus.) Es vergleicht sich aber Christus einem brodt oder speise, dieweil er unsere matte seelen und zerschlagene hertzen labet und stärcket mit gewissem trost und hoffnung des ewigen lebens: und saget, er sey vom himmel kommen, nicht daß er seinen leib aus dem himmel gebracht, oder mit seiner Gottheit den himmel verlassen hätte: sondern dieweil er, der nach seiner Gottheit der eingebohrne Sohn GOttes ist, und himmel und erden erfüllet, vom Vater zu einem Mittler in diese welt gesandt worden, [--] menschliche natur auf erden an sich genommen, und dieselbe mit seiner Gottheit in einigkeit der Person vereiniget hat. Phil. 2,6.7. 1. Tim. 3,16. [kt.] 3 Nicht allein den auserwehlten Juden, sondern allen auserwehlten in allen völckern der gantzen welt. Joh. 11,52.

[kt.] 46 C. ou indefiniment au genre humain, ou à tous ses élûs & vrais fideles d’entre les hommes, dispersés par tout le monde, tant Juifs que Gentils, Jean 11.52.

114

4Aq

[vs. 34] Sy seyden dan tot hem, Heere geeft ons 43altijt dit broodt.

4Ar

[kt.] 43 D. alle dage, gelijck eertijts

[vs. 34] Da sprachen sie zu jm: Herr/ gib vns allwege *solch brot.

Moses het Manna gaf. verstaende dit van het tijdtlick broodt.

4As

4At

4Au

[vs. 35] Ende Iesus seyde tot haer, Ick ben het broodt 44des levens: n45 die tot my komt, 46en sal geensins hongeren, ende die in my gelooft, en sal nimmermeer dorsten. [kt.] 44 D. dat het geestelick ende eeuwight leven geeft.

[vs. 34] Da sprachen sie zu ihm: HERR, gib uns 1allwege solch 2 brodt.

[vs. 34] Ils lui dirent donc, Seigneur, donne-nous 47toújours ce pain-là.

[kt.] 1 D.i. alle tage, wie vorzeiten Moses das Manna gegeben. [---]

[kt.] 47 C. tous les jours, comme anciennement ils obtenoyent la manne sous le ministere de Moyse: entendans d’un pain corporel & materiel, ce que le Seigneur disoit d’un pain spirituel & mystique.

[kt.] * solch brot) Durch welches vnsere leibe gespeiset vnd gesättiget werden: auff daß wir nimmermehr hunger haben. Verstehen also von einer leiblichen speise/ was Christus von der geistlichen geredet hatte: vnd bestetigen also mit jhrem exempel/ was der Apostel sagt/ 1 Cor. 2,14. Der natürliche mensch vernimt nichts vom Geist Gottes. Ein solche bitt that auch das Samaritanische weib/ ehe es noch recht vnderrichtet/ vnd durch den Geist Gottes erleuchtet war/ droben cap. 4/15.

[kt.] 2 Durch welches unsere leiber gespeiset und gesättiget werden: auf daß wir nimmermehr hunger haben. Verst. also von einer leiblichen speise, was Christus von der geistlichen geredet hatte: und bestätigen also mit ihrem exempel, was der Apostel saget 1. Cor. 2,14. Der natürliche mensch vernimmt nichts vom Geist GOttes. Eine solche bitte that auch das Samaritische weib, ehe es noch recht unterrichtet, und durch den Geist GOttes erleuchtet war, droben Cap 4,15.

[vs. 35] Jesus aber sprach zu jhnen: Ich bin das *brot des lebens/ Wer zu mir *komt/ den wird nicht *hungern: Vnd wer an mich glaubet/ den wird nimmermehr dürsten|.

[vs. 35] JEsus aber sprach zu ihnen: Ich bin das brodt des 1lebens; wer zu mir 2kommt, den wird nicht 3hungern: Und wer an mich glaubet, den wird nimmermehr dürsten*.

[vs. 35] Et Jesus leur dit, Je suis 48 le pain de vie: nqui 49vient à moi, 50 il n’aura point de faim: & qui croit en moi, n’aura jamais soif.

[kt.] * brot des lebens) Dadurch [die] hertzen der gläubigen lebendig gemacht werden/ in dem sie dessen gewiß sind/ daß Gott durch den verdienst Christi mit jhnen versöhnet sey/ vnd sie zu gnaden annemen

[kt.] 1 Dadurch die hertzen der gläubigen lebendig gemacht werden, indem sie dessen gewiß sind, das GOtt durch das verdienst Christi mit ihnen versöhnet sey, und sie zu gnaden annehmen wolle: das brodt, welches

[kt.] 48 C. qui donne à tous ceux qui me mangent spirituellement, & me reçoivent en leurs coeurs par une vraye foi, la vie spirituelle & celeste.

115

4Av

[verw.] n Iesai. 55.1. Ioan. 4.14. ende

wolle. [verw.] | Ioh. 4,14.

7.37.

4Aw

[kt.] 45 D. die in my gelooft, gelijck Christus in het tweede lidt van dit vers selver verklaert.

4Ax

4Ay

[kt.] * komt) Durch waren glauben: wie er alsbald selber erkläret.

das geistliche und ewige leben gibt. [verw.] * Jes. 55,1. Joh. 4,14. und 7,37. [cf. Tos17] [kt.] 2 Durch wahren glauben: wie er alsobald selber erkläret in [--] diesem vers.

versadight worden, hier met vasten troost, ende namaels met eeuwige vreughde.

[kt.] * hungern etc.) Hie redet Christus vom geistlichen hunger vnd durst/ da nemlich die seel angst leidet auß empfindung des zorns Gottes wider die sünde/ vnd sich nicht trösten kan.

[kt.] 3 D.i. er wird mit allem geistlichem gute gesättiget werden, hie mit sattem trost, und hernach mit ewiger freude. Dann hie redet Christus vom geistlichen hunger und durst, da nemlich die seele angst leidet aus empfindung des zorns GOttes wider die sünde, und sich nicht trösten kann.

[vs. 36] Maer ick hebbe u geseght, dat ghy my oock gesien hebt, ende ghy en gelooft niet.

[vs. 36] Aber ich habs euch gesagt/ daß jhr *mich gesehen habt/ vnd glaubet doch nit.

[vs. 36] Aber ich habs euch gesaget, daß ihr 1mich gesehen habet, und glaubet doch nicht.

[kt.] 46 D. sal met alle geestlick goet

[vs. 36] Mais 51je vous ai dit, que vous m’avez veu, & vous 52ne croyez point. [kt.] 51 C. je vous dis que vous me voyés, par Hebraïsme, qui met le passé pour le present.

4Az [kt.] * mich) Das ist/ meine wunderwerck/ auß welchen jhr erkant habt/ wer ich sey: Sihe droben vers. 14.

4Ba

[kt.] 1 D.i. meine wunderwercke, aus welchen ihr erkannt habet, wer ich sey. Sihe droben v. 14. [kt.] 52 Et par consequent ne mangeans point de ce pain, dont je vous parle, vous n’avés point de part à la vie.

4Bb

4Bc

[verw.] n Esa. 55.1. Jean 4.14. [+Gen 1588] & 7.37. [kt.] 49 C. qui croit en moi, comme le Seigneur s’en explique dans les paroles suivantes. Etant remarquable, que venir à J.C. & croire en lui, c’est manger sa chair & boire son sang, puis que c’est ce venir & ce croire, qui remedient à la faim & à la soif de nos ames. [kt.] 50 C. sentira une refection mystique & parfait de la grace de Dieu; étant rassasié de tous biens spirituels en céte vie par une ferme & solide consolation, & ci-apres par une joye inenarrable & eternelle.

[vs. 37] 47Al wat my de Vader geeft sal tot my komen: ende die tot my komt, en sal ick geensins 48uytwerpen.

[vs. 37] *Alles was mir mein vatter *gibt/ das *komt zu mir/ vnd wer zu mir komt/ den werde ich nicht hinauß stossen.

[vs. 37] 1Alles was mir mein Vater 2 gibt, das 3kommt zu mir, und wer zu mir kommt, den werde ich nicht 4 hinaus stossen.

[vs. 37] 53Tout ce que mon Pere me donne, 54viendra à moi, & 55je ne jetterai point hors celui qui viendra à moi. 116

4Bd

4Be

[kt.] 47 D. alle de gene die de Vader van eeuwicheyt uytverkoren, ende my als Middelaer heeft gegeven, om haer saligh te maken. Ioan. 10.28. ende 17.6.

4Bf

[kt.] * Alles etc.) Hie zeigt Christus die vrsach an/ warumb viel vnder den Juden nicht an jhn glaubten: dieweil sie nemlich nicht waren von der zahl seiner außerwehlten. [kt.] * gibt) Das ist/ alle außerwehlten/ die der Vatter dem Sohn gibt/ auff daß sie seine schäflein/ glieder seiner Kirchen vnd seine bruder seyen/ vnd auff daß er sie selig mache.

[kt.] 1 Hie zeiget Christus die ursache an, warum viel unter den Juden nicht an ihn glaubten: Dieweil sie nemlich nicht waren von der zahl seiner auserwehlten. [kt.] 2 D.i. alle auserwehlten, die der Vater dem Sohn gibt, als dem Mittler, auf daß sie seine schäflein, glieder seiner k[ir]chen, und seine brüder seyn, und auf daß er sie selig mache. Joh. 10,28. und 17,6.

[kt.] * komt zu mir) Das ist/ nimt meine lehr an/ vnd glaubt an mich.

[kt.] 3 D.i. nimmt meine lehre an, und glaubet an mich.

4Bg 4Bh

[kt.] 4 [--] D.i. nicht verstossen, sondern ewig erhalten. Joh. 17,12.

[kt.] 48 Gr. buyten uytwerpen: dat is, niet verstooten, maer eeuwichlick behouden. Ioan. 17.12.

4Bi

4Bj

[vs. 38] Want ick ben 49uyt den hemel nedergedaelt, oniet op dat ick 50mijnen wille soude doen, maer den wille des genen die my gesonden heeft. [kt.] 49 Siet hier van de verklaringe

[vs. 38] Denn ich bin vom himmel kommen/ nicht daß ich meinen willen thu/ sondern deß/ der mich gesandt hat|.

[verw.] o Matth. 26.39. Marc. 14.36. Luc. 22.42. Ioan. 5.30.

[verw.] | Ioh. 5,30.

[kt.] 54 Y étant amené par mon Pere, & attiré par l’Esprit de sa grace. [kt.] 55 Ainsi G. c. je ne le rejetterai, ou reprouverai point, mais le maintiendrai & conserverai eternellement, & mes dons & ma vocation envers lui seront sans repentance, Jean 17.12.

[vs. 38] Denn ich bin 1vom himmel kommen, nicht daß 2ich meinen willen thue, sondern des, der mich gesandt hat*.

[vs. 38] Car 56je suis descendu du ciel, onon point pour faire 57ma volonté, mais la volonté de celui qui m’a envoyé.

[kt.] 1 Sihe die erklärung, v. 33.

[kt.] 56 Ass. en prenant à moi céte nature humaine, à la condition de laquelle je m’accommode en conversant avec vous. Voi le sens de ceci sus v. 33. [verw.] o Matt. 26.39. Marc 14.36. Luc 22.42. Jean 5.30. [+Gen1588]

vers 33.

4Bk

[kt.] 53 C. tous ceux que le Pere a élû de toute eternité à salut, & qu’il m’a donné comme à leur Mediateur pour les sauver: Car le Pere, qui nous donne & ordonne son propre Fils pour le prix de nôtre redemtion, nous a aussi donnés à son Fils, àfin qu’il nous rachete, & que nous lui soyons un peuple peculier addonné aux bonnes oeuvres, Jean 10.28. & 17.6.

[verw.] * Matth. 26,39. Marc. 14,36. Luc. 22,42. Joh. 5,30. [cf. Tos17]

117

4Bl

[kt.] 50 D. ’t gene my alleen soude behagen, ende niet den Vader.

4Bm

4Bn

[vs. 39] Ende dit is de wille des Vaders die my gesonden heeft, p dat al wat hy my gegeven heeft, ick daer uyt 51niet en verliese, maer het selve 52opwecke ten uytersten dage. [verw.] p Ioan. 10.28. ende 17.12.

4Bo

ende 18.9. [kt.] 51 D. niet en late verloren gaen.

4Bp

[kt.] 52 N. tot de eeuwige salicheyt. Want de andere sullen oock opgeweckt worden, maer ter verdoemenisse. Ioan. 5.29. ende 2.Corinth. 5.10.

4Bq

[vs. 40] Ende dit is de wille des genen die my gesonden heeft, qdat een yegelijck die den Sone aenschouwt, ende in hem gelooft, het eeuwige leven hebbe: ende ick sal hem opwecken ten uytersten dage.

[vs. 39] Das ist aber der wille des vatters/ der mich gesandt hat/ daß ich nichts verliere von allem/ das er mir gegeben hat/ sondern daß ichs *aufferwecke am jüngsten tage.

[kt.] 2 Das ist, dasjenige, so mir allein gefället, und nicht dem Vater.

[kt.] 57 C. ce qui m’agréeroit à moi seul, & non point au Pere: Car J.C. a toûjours fait tout ce qu’il vouloit d’une volonté deliberée & constante; mais ce qu’il vouloit étoit aussi la volonté du Pere qui l’avoit envoyé.

[vs. 39] Das ist aber der wille des Vaters, der mich gesandt hat, daß ich nichts 1verliere von allem, das er mir gegeben hat*, sondern daß ichs 2aufferwecke am jüngsten tage.

[vs. 39] Et c’est ici la volonté du Pere qui m’a envoyé, pque je 58ne perde rien de tout ce qu’il m’a donné: mais que je 59le ressuscite au dernier jour.

[verw.] * Joh. 10,28. und 17,12. und 18,9. [kt.] 1 D.i. lassen verlohren werden.

[verw.] p Jean 10.28. & 17.12. & 18.9.

[kt.] * aufferwecke) Zum ewigen leben: Also drunden vers. 40.44.54.

[kt.] 2 Neml. zum ewigen leben. Also drunten v. 40.44.54. Dann die andern sollen auch aufferwecket werden, aber zur verdammniß. Joh. 5,29. 2. Cor. 5,10.

[vs. 40] Das ist aber der wille deß der mich gesandt hat/ daß/ wer den sohn *sihet/ vnd glaubet an jhn/ habe das ewige leben/ Vnd ich werde jhn auferwecken am jüngsten tage.

[vs. 40] 1Das ist aber der wille des der mich gesandt hat, daß wer den Sohn 2sihet, und glaubet an ihn, habe das ewige leben*, und ich werde ihn aufferwecken am jüngsten tage.

[kt.] 58 C. que je ne souffre point qu’il perisse; en sorte que non seulement rien ne s’en perde, mais qu’aussi tout arrive au salut eternel. [kt.] 59 Ass. pour le salut eternel: Car comme il veut sauver tous les siens, aussi veut-il sauver leur tout, & tout ce qui est d’eux, c. leurs corps & leurs ames. Il est vrai que les méchans & les incredules ressusciteront aussi par la puissance de J.C. mais non pas par sa grace ni en vertu de sa mort; parce qu’ils ressusciteront à condamnation, Jean 5.29. 2 Cor. 5.10.

[vs. 40] Et c’est ici aussi la volonté de celui qui m’a envoyé, qque quiconque 60contemple le Fils, & croit en lui, ait la vie eternelle: 61& partant je le ressusciterai au dernier jour.

118

4Br

[kt.] * sihet) Das ist recht erkennet.

4Bs 4Bt

[verw.] * Joh. 3,16. und 4,14. und 6,27.54.

[verw.] q Ioan. 3.16. ende 4.14. ende 6.27, 54.

4Bu 4Bv

[vs. 41] De Ioden dan murmureerden 53over hem, om dat hy geseght hadde, Ick ben het broodt dat uyt den hemel nedergedaelt is. [kt.] 53 Ofte, daer over.

[vs. 41] Da murreten die Juden darüber/ daß er sagte/ Ich bin das brot/ das vom himmel kommen ist/

4Bz

[vs. 42] Ende sy seyden, rIs dese niet Iesus de sone Iosephs, wiens vader ende moeder wy kennen? 54 Hoe seght dese dan, Ick ben uyt den hemel nedergedaelt? [verw.] r Matth. 13.55. Marc. 6.3.

4Ca

[kt.] 54 D. hoe kan ’t dan waer zijn

4Bw 4Bx 4By

4Cc

[vs. 43] Iesus antwoordde dan, ende seyde tot haer, En murmureert niet onder malkanderen. [vs. 44] sNiemant en kan tot my komen, ten zy dat de Vader die my gesonden heeft, hem 55trecke:

[kt.] 60 C. le connoit d’une connoissance salutaire. Voi 2 Cor. 3.18. [verw.] q Jean 3.16. & 4.14. & 6.27,54. [kt.] 61 Ou, & que je le ressuscite, &c.

[vs. 41] Da murreten die Juden 1 darüber, daß er sagte, ich bin das brodt das vom himmel kommen ist,

[vs. 41] Les Juifs donc murmuroyent 62de lui, 63parce qu’il avoit dit, Je suis le pain descendu du ciel.

[kt.] 1 Oder, über ihn.

[kt.] 62 Ou, sur cela. [kt.] 63 Ils se choquent à ce qu’il leur avoit dit de sa nature & origine divine & celeste.

[vs. 42] Vnd sprachen: Ist dieser nit Jesus/ Josephs sohn|/ deß vatter vnd mutter wir kennen? Wie spricht er denn/ Ich bin vom himmel kommen?

[vs. 42] Und sprachen: Ist dieser nicht JEsus, Josephs sohn*, des vater und mutter wir kennen? 1 Wie spricht er denn; Ich bin vom himmel kommen?

[vs. 42] Car ils disoyent, rN’est-ce pas ici Jesus fils de Joseph, duquel nous connoissons le pere & la mere: 64comment donc dit celui-ci, Je suis descendu du ciel?

[verw.] | Matth. 13,55. Marc. 6,3. Luc. 4,22.

[verw.] * Matth. 13,55. Marc. 6,3. [+Tos17] Luc. 4,22. [kt.] 1 D.i. wie kann das wahr seyn, das dieser saget.

[verw.] r Matt. 13.55. [+Gen1588] Marc 6.3. [kt.] 64 C. comment donc peut étre veritable ce qu’il dit?

[vs. 43] Jesus antwortet/ vnd sprach zu jhnen/ Murret nit vnder einander. [vs. 44] *Es kan niemand zu mir kommen/ es sey denn/ daß jhn *ziehe der vatter/ der mich

[vs. 43] JEsus antwortete, und sprach zu ihnen: Murret nicht unter einander. [vs. 44] 1Es kan niemand zu mir kommen, es sey denn, daß ihn 2 ziehe der Vater, der mich gesandt

[vs. 43] Jesus donc respondit, & leur dit, Ne murmurez point entre vous. [vs. 44] sNul ne peut venir à moi, 65 si le Pere, qui m’a envoyé, 66ne le tire: & je le ressusciterai au der-

dat dese seght?

4Cb

[kt.] 1 D.i. gleichwie er mich hat verordnet zum Heyland und Seligmacher, v. 39. also hat er auch den glauben als ein mittel befohlen, durch denselben mich anzunehmen, zum leben und seligkeit. [kt.] 2 D.i. recht erkennet.

119

ende ick sal hem opwecken ten uytersten dage. 4Cd

4Ce

gesandt hat/ Vnd ich werde jhn aufferwecken am jüngsten tage.

hat*, und ich werde ihn aufferwecken am jüngsten tage.

[kt.] * Es kann etc.) Als wolte er sagen: Dieweil jr meine rede nicht annemet noch verstehet/ so beweiset jhr mit der that/ daß jhr von Gott dem Vatter nicht erleuchtet noch bekehret seyt/ sondern noch in der natürlichen blindheit vnd boßheit/ die allen menschen angeboren ist/ stecket.

[kt.] 1 Als wolte er sagen: Dieweil ihr meine rede nicht annehmet noch verstehet, so beweiset ihr mit der that, daß ihr von GOtt dem Vater nicht erleuchtet noch bekehret seyd, sondern noch in der natürlichen blindheit und boßheit, die allen menschen angebohren ist, stecket. [verw.] * Cant. 1,4. Johan. 6,65. und 12,32.

[verw.] s Cant. 1.3. Ioan. 6.65.

4Cf 4Cg

[kt.] 55 D. ten zy dat hy den genen, die van naturen onbequaem ende onwilligh is, door de krachtige werckinge sijns Heyligen Geests, daer toe bequaem ende willich maeckt. Act. 16.14. Phil 2.13.

4Ch

[vs. 45] Daer is geschreven 56inde Propheten, tEnde sy sullen alle 57 van Godt geleert zijn. Een yegelijck dan die [het] van den Vader gehoort, ende 58geleert heeft, die

[kt.] * ziehe) Kräfftigliche berufft/ sein hertz durch den H. Geist dermassen erleuchte vnd rühre/ daß er meine lehr recht begreiffe vnd mit warem glauben anneme.

[kt.] 2 D.i. kräfftiglich beruffe, sein hertz durch den Heil. Geist dermassen erleuchte und rühre, daß er meine lehre recht begreiffe und mit wahrem glauben annehme, und also denjenigen, der von natur untüchtig und unwillig ist, durch die kräfftige würckung seines Heil. Geistes darzu tüchtig und willig mache. Actor. 16,14. Phil. 2,13.

[vs. 45] Es stehet geschrieben in den propheten|: Sie werden *alle von Gott gelehret seyn. Wer es nun *höret vom vatter/ vnd lernets/ der komt zu mir:

[vs. 45] Es stehet geschrieben 1in den Propheten*: Sie werden 2alle von GOtt 3gelehret seyn. Wer es nun 4höret vom Vater, und lernets, der kommt zu mir.

nier jour.

[verw.] s Cant. 1.4. Jean 6.65. [kt.] 65 Ass. comme le souverain auteur de toute la grace qui s’obtient pour les croyans en moi & par moi. [kt.] 66 C. s’il ne forme & n’excite en lui la volonté & la resolution de me connoître & de m’obeïr, le rendant capable & volontaire à la foi, par la vertu & operation puissante de son S. Esprit, & ainsi la produisant en lui, parce que le sens naturel de l’homme y repugne, & n’y a aucune disposition. Céte traction ne se fait pas par violence, ni par contrainte, mais par une douce & puissante persuasion, qui illuminant nos entendemens & fléchissant nos volontés, nous rend voulans de non voulans, Act. 16.14. Phil. 2.13.

[vs. 45] Il est escrit 67és Prophetes, t Et 68ils seront 69enseignez de Dieu. Quiconque donc a ouï du Pere, 70& a appris, vient à moi. 120

4Ci 4Cj

komt tot my. [kt.] 56 D. in dit deel der Schriftuere, het welck de boecken der Propheten vervat. [verw.] t Iesai. 54.13. Ierem. 31.33. Hebr. 8.10. ende 10.16.

[verw.] | Esai. 54.13. Ierem. 31.34.

[kt.] 1 D.i. in dem theil der Schrifft, welches die bücher der Propheten begreiffet. [verw.] * Jes. 54,13. Jer. 31,34. [+Tos17] Hebr. 8,11. und 10,16.

4Ck

4Cl

Godtsgeleerde, ghelijck 1.Thess. 4.9. dat is, alle die tot my komen vers 44. ofte gelijc Iesaias spreeckt, cap. 54.13. alle kinderen van ’t geestelick Ierusalem, sullen geleert worden van Godt, die door sijnen Heyligen Geest, de predicatie des Godtlicken woorts in haer krachtigh maeckt.

4Cm

4Cn

[kt.] 3 [--] Oder, GOttes-Gelehrte, wie 1. Thess. 4,9. das ist, sie werden von GOtt gelehret werden, welcher durch seinen Heil. Geist die predigt des Göttlichen worts in ihnen kräfftig macht.

[kt.] 57 Gr. geleerde van Godt, ofte,

[kt.] * alle) Kinder der Kirchen/ [wie im Esaia stehet]/ das ist/ alle außerwehlten.

[kt.] 2 Neml. die zu mir kommen, v. 44. oder wie im Esaia stehet, [-] alle kinder des geistlichen Jerusalems, der k[ir]chen, d.i. alle auserwehlten.

hem oock het herte van den Vader is verlicht ende geopent, om ’t selve wel te verstaen ende aen te nemen. Act. 16.14.

[kt.] * höret etc.) Das ist/ Wen Gott der vatter durch die innerliche krafft des H. Geistes erleuchtet vnd vnderrichtet: Sihe Ioh. 14,16. vnd 16/13. 1 Thess. 4,9. 1 Ioh. 2,20.27.

[kt.] 4 Od. gehöret und gelehret hat: d.i. wen GOtt der Vater durch die innerliche krafft des Heil. Geistes erleuchtet und unterrichtet, daß ers wohl verstehet und annimmt. Sihe Joh. 14,16 und 16,13. 1. Thess. 4,9. 1. Joh. 2,20.27.

[vs. 46] vNiet dat yemant den Vader gesien heeft 59dan die 60van Godt is: 61dese heeft den Vader gesien.

[vs. 46] Nicht daß jemand den vatter hab *gesehen|/ ohn *der vom vatter ist/ der hat den vatter gesehen.

[vs. 46] Nicht daß jemand den Vater habe 1gesehen*, ohn 2der vom Vater ist, der hat den Vater gesehen.

[kt.] 58 D. alsoo gehoort heeft, dat

[kt.] 67 C. en céte partie des Ecritures qui contient les livres des Prophetes. [verw.] t Esa. 54.13. [+Gen1588] Jer. 31.33. Heb. 8.10. & 10.16. [kt.] 68 Non pas tous les hommes un par un, mais tous les élûs & les enfans de Dieu, [+Dio41] qui font le corps ou l’université de J.C. opposée à celle du monde; tous ceux qui viennent à moi, ou tous ceux qui ont part à l’alliance de grace. [kt.] 69 Ainsi G. Et ce qui s’exprime ici en deux mots enseignés de Dieu, ou, par Dieu, didactoi tou Theou, se dit en un seul mot Theodidactoi, 1 Thess. 4.9. Et le Seigneur veut dire par là, que tous ceux qui viendront à lui, sus v. 44. ou comme Esaïe parle ch. 54.13. tous les enfans de la Jerusalem spirituelle, seront appris & instruits de Dieu, rendant la predication de sa [-] parole efficace en leurs coeurs par son S. Esprit. [kt.] 70 C. a tellement ouï, que son esprit est aussi illuminé & son coeur ouvert par le Pere, pour entendre sa Parole, la recevoir & y croire avec obeisance, Act. 16.v.14.

[vs. 46] uNon point qu’aucun ait veu le Pere, 71sinon celui qui est 72 de Dieu: 73celui-là a veu le Pere. 121

4Co

[verw.] v Matth. 11.27. Luc. 10.22.

[verw.] | Ioh. 1,18.

Ioan. 1.18. ende 7.29. ende 8.19. [kt.] * gesehen) Das ist/ volkomlich erkant. Moses hat zwar den HErren offt gesehen: aber was er gesehen/ ist nur eine ausserliche vnd angenommene gestalt gewesen/ in welcher der HErr sich jhm offenbaret hat.

4Cp

4Cq 4Cr 4Cs

4Ct

4Cu 4Cv 4Cw

4Cx 4Cy

[kt.] 59 Gr. ten zy. [kt.] 60 N. de Vader. [kt.] 61 N. Sone, die in den schoot des [kt.] * der vom etc.) D[a]s ist/ Chris-

[verw.] * Matth. 11,27. Luc. 10,22. Joh. 1,18. und 7,29. und 8,19. [cf. Tos17] [kt.] 1 Das ist, vollkömmlich erkannt. Moses hat zwar den HErrn offt gesehen; aber was er gesehen, ist nur eine äusserliche und angenommene gestalt gewesen, in welcher der HERR sich ihm geoffenbahret hat.

[kt.] 2 Das ist, Christus, der von ewigkeit vom Vater gezeuget, und in der fülle der zeit in diese welt gesandt ist, auf daß er uns erlösete.

[verw.] u Matt. 11.27. Luc 10.v.22. Jean 1.18. [+Gen1588] & 7.29. & 8.19.

[kt.] 71 Ou, excepté celui. [kt.] 72 C. du Pere. [kt.] 73 Ass. le Fils, qui est au sein du Pere, Jean 1.18.

Vaders is. Ioan. 1.18.

tus/ der von ewigkeit vom Vatter gezeuget/ vnd in der fülle der zeit in diese welt gesandt ist/ auff daß er vns erlöste etc.

[vs. 47] Voorwaer voorwaer segge ick u, xdie in my gelooft, heeft het eeuwige leven. [verw.] x Ioan. 3.16, 36. [vs. 48] Ick ben het broodt des levens. [vs. 49] yUwe vaders hebben het manna gegeten inde woestijne, 62 ende sy zijn gestorven. [verw.] y Exod. 16.4. Num. 11.7.Psal.

[vs. 47] Warlich warlich ich sage euch/ Wer an mich glaubt/ der hat das ewige leben|.

[vs. 47] Warlich, warlich ich sage euch, wer an mich gläubet, der hat das ewige leben*.

[vs. 47] En verité, en verité je vous dis, xQui croit en moi a la vie eternelle,

[verw.] | Ioh. 3,16.

[verw.] * Joh. 3,16.36. [cf. Tos17]

[verw.] x Jean 3.16,36.

[vs. 48] Ich bin das brot des lebens. [vs. 49] Ewere/ *vätter haben manna gessen in der Wüsten/ vnd sind *gestorben:

[vs. 48] Ich bin das brodt des lebens. [vs. 49] Eure Väter haben Manna gessen *in der wüsten, und sind 1 gestorben.

[vs. 48] Je suis le pain de vie.

[verw.] * Exod. 16,4. Num. 11,7. Psal. 78,24. [kt.] 1 D.i. obwohl sie das Manna gessen haben, sind sie dennoch gestorben, nicht allein des zeitlichen todes, welcher allen menschen gemein ist, sondern auch etliche, Neml. die ungläubigen und widerspenstigen, denen die Juden zur zeit Christi gleich waren, des ewigen todes. Sihe 1. Cor.

[verw.] y Exod. 16.4. Nomb. 11.v.7. Ps. 78.24. [kt.] 74 C. encore qu’ils ayent vécu de la manne & qu’ils l’ayent mangé, cela ne les a point garanti de la mort; mais ils l’ont soufferte non seulement corporelle & temporelle, mais aussi quelques-uns d’entr’eux eternelle, en punition de leur incredulité. Voi 1 Cor. 10.5. Heb. 3.16,19.

78.24. [kt.] 62 D. hoewel sy het manna gegeten hebben, zijn evenwel gestorven, niet alleen den tijdtlicken doot, maer sommige oock, om haers ongeloofs wille, den eeuwigen doot. Siet 1.Corint. 10.5. Hebr. 3.16, 19.

[kt.] * vätter) Allhie redet er eygentlich von den vnglaubigen vnd widerspenstigen Juden zur zeit Mosis/ denen die Juden zur zeit Christi gleich waren. [kt.] * gestorben) Nicht allein des zeitlichen todes/ welcher allen men-

[vs. 49] yVos peres ont mangé la manne au desert, 74& sont morts.

122

4Cz

[vs. 50] Dit is het broodt dat uyt den hemel nederdaelt, op dat 63de mensche daer van ete, ende niet en sterve.

4Da 4Db

4Dc 4Dd

4De

schen gemein ist/ sondern auch des ewigen/ dieweil sie in jhren sünden vnd vnglauben gestorben sind.

10,5. Hebr. 3,16.19.

[vs. 50] *Diß ist das brot/ das vom himmel komt/ auff daß/ wer davon isset/ nicht *sterbe.

[vs. 50] 1Diß ist das brodt, das vom himmel kommt, auf daß, wer davon isset, nicht 2sterbe.

[kt.] * Diß) Davon er jhnen vers. 48. gesagt hatte.

[kt.] 1 Davon er ihnen v. 48. gesaget hatte.

[vs. 50] C’est ici le pain qui est descendu du ciel, 75afin que si quelqu’un en mange il ne meure point.

[kt.] 75 D’autres & F. afin que l’homme en mange & ne meure point: Ou comme d’autres, afin que qui en mange ne meure point. G. afin qu’ aucun, ou que quelcun en mange & ne meure point. Et en effet, quoi que la condition si se puisse sous-entendre en céte proposition, toutefois l’original ne l’a point, & le dire de J.C. est plus absolu que conditionel; veu meme qu’il n’est point descendu à l’aventure, sans étre certain s’il y auroit quelcun qui le mangeroit ou non, mais pour étre absolument mangé d’un chacun de ceux à qui le Pere l’avoit destiné.

[kt.] 63 Gr. yemant.

64

[vs. 51] Ick ben dat levende broodt, dat uyt den hemel nedergedaelt is: zso yemant van dit broodt eet, die sal inder eeuwigheyt leven. aEnde het broodt dat ick geven sal, is 65mijn vleesch, het welck ick geven sal voor het leven der werelt. [kt.] 64 D. levendigh makende. siet

[kt.] * sterbe) Des ewigen tode.

[kt.] 2 Des ewigen todes.

[vs. 51] Ich bin das *lebendige brot vom himmel kommen: Wer von diesem brot *essen wird/ der wird leben in ewigkeit: Vnd *das brot/ das ich geben werde/ ist mein fleisch/ *welches ich geben werde für das leben der welt.

[vs. 51] Ich bin das 1lebendige brodt vom himmel kommen: Wer von diesem brodt 2essen wird, der wird leben in ewigkeit*; Und 3das brodt, das ich geben werde, ist mein 4fleisch, 5welches ich geben werde† für das leben der welt.

[vs. 51] Je suis 76le pain vivifiant, qui suis descendu du ciel: zsi quelqu’un mange de ce pain-ci, 77il vivra eternellement: a& le pain que je donnerai c’est 78ma chair, 79 laquelle je donnerai pour la vie du monde.

[kt.] * lebendige) Welches das leben

[kt.] 1 Welches das leben in ihm hat,

[kt.] 76 G. le pain vif, ou vivant, c. qui

123

vers 35.

4Df 4Dg

in jhm hat/ vnd andere lebendig macht.

[verw.] z Ioan. 11.26. [kt.] * essen) Das ist/ an mich glauben: wie er droben gered[e]t vers. 47.

und andere lebendig macht.

[verw.] * Joh. 11,26. [kt.] 2 D.i. an mich glauben: wie er droben geredet v. 47.

4Dh

4Di 4Dj

[verw.] a Hebr. 10.5, 10.

4Dk

[kt.] 65 D. mijne menschelicke

[kt.] * das brot etc.) Also sagt Christus im H. Abendmal: das brot ist mein leib.

[kt.] 4 D.i. meine menschliche natur, welche ich am creutz auffopffern werde zu einem versöhn-opffer für die sünden der auserwehlten in der gantzen welt, auf daß sie dadurch vergebung der sünden, und das ewige leben erlangen.

nature, die ick aen ’t kruys sal overgeven, tot een versoen-offer voor de sonden der uyverkorene van de geheele werelt, op dat de selve daer door de verge-vinge der sonden ende het eeuwige leven verkrijgen.

4Dl

4Dm

[verw.] † Hebr. 10,5.10. [kt.] 3 Also saget Christus im Heil. Abendmahl: das brodt ist mein leib.

[kt.] * welches ich etc.) Hiemit erkläret er/ wie sein fleisch vns zum brot des lebens gemacht worden sey: nemlich/ in dem er für vns in den tod ist gegeben worden/ vnd vns das ewige leben erworben hat.

a vie en soi, [+Dio41] comme en étant la source, & qui vivifie ceux qui en mangent. Voi sus. v. 35,48, où il se nomme au meme sens, le pain de vie. [verw.] z Jean 11.26.

[kt.] 77 Et ceci nous avertit assés, qu’il s’agit ici de la manducation spirituelle de la chair de J.C. qui tourne toûjours à vie, & jamais à condamnation. [verw.] a Heb. 10.5,10.

[kt.] 78 C. ma nature humaine, en laquelle je m’offrirai moi-méme sur la croix, en sacrifice expiatoire pour les pechés de mes élûs en tout le monde, afin que par ce moyen ils obtiennent la remission de leurs pechés & la vie eternelle. J.C. en la totalité de sa personne est le pain des ames qui est descendu du ciel: mais il est devenu pain nourrissant, & a été prepare pour nôtre viande, par les souffrances qu’il a soûtenuës en sa croix pour la propitiation de nos crimes.

[kt.] 5 Hiemit erkläret er, wie sein fleisch uns zum brodt des lebens gemacht worden sey: Neml. indem er für uns in den tod ist gegeben worden, und uns das ewige leben erworben hat. [kt.] 79 Ass. la rendant vrayement nourrissante spirituellement, entant

124

qu’ayant accompli toute justice en elle par l’obeïssance que j’aurai renduë pour & au lieu des pecheurs en ma mort, je les attirerai à la communion de céte mienne chair & de mes souffrances pour eux en elle, afin de leur faire trouver en moi leur vie & leur nourriture en sainteté et en justice.

4Dn

4Do

[vs. 52] De Ioden dan 66streden onder malkanderen, seggende, b Hoe can ons dese [sijn] vleesch te eten geven? [kt.] 66 N. met woorden, dat is,

[vs. 52] Da zanckten die Juden vnder einander/ vnd sprachen: *Wie kan dieser vns sein fleisch zu essen geben?

[vs. 52] Da zanckten die Juden unter einander, und sprachen: 1 Wie kan *dieser uns sein fleisch zu essen geben?

[kt.] 80 Ass. en paroles, contestans ensemble sur le sens de celles de J.C.

twisteden. [kt.] * Wie kann etc.) Mit dieser frage begeren die Juden nicht unterwiesen zu werden von dem jenigen/ das sie nicht verstunden/ wie Maria/ Luc. 1,34. sonder verwerffen allerdings die lehr Christi als falsch vnd vnmöglich.

4Dp

4Dq 4Dr

[verw.] b Ioan. 3.9.

4Ds

[vs. 53] Iesus dan seyde tot haer,

[vs. 52] Les Juifs donc 80se debattoyent entr’eux, disans, b81 Comment celui-ci nous peut-il donner sa chair à manger?

[vs. 53] Jesus sprach zu jhnen:

[kt.] 1 Mit dieser frage begehren die Juden nicht unterwiesen zu werden von demjenigen, das sie nicht verstunden, wie Maria Luc. 1,34. sondern verwerffen allerdings die lehre Christi als falsch und unmöglich. [verw.] * Joh. 3,9.

[vs. 53] JEsus sprach zu ihnen:

[verw.] b Jean 3.9. [kt.] 81 Ils se mettent sur le comment, ainsi que Nicodeme, parce que comme celui-ci entendoit d’une naissance corporelle ce que le Sauveur lui disoit d’une regeneration spirituelle, de meme ils prennent d’une manducation orale & corporelle de la chair de J.C. ce qu’il leur proposoit d’une manducation morale & spirituelle, qui ne se fait pas de la bouche, mais du coeur, non pas en máchant, mais en croyant.

[vs. 53] Alors Jesus leur dit, En 125

4Dt

Voorwaer voorwaer segge ick u lieden, 67ten zy dat ghy het vleesch des Soons des menschen etet, ende sijn bloedt drincket, so en hebt ghy geen leven in u selven. [kt.] 67 D. ten zy dat ghy in my gelooft, die mijn lichaem aen het cruys inden doot sal overgeven, ende mijn bloedt storten tot vergevinge der sonden. Siet vers 35. Want Christus en spreeckt hier niet van het uyterlick eten, dat in ’t Avontmael geschiet, also ’t selve doe noch niet en was ingestelt, maer van het geestelick eten, dat is, Christum met waren geloove aennemen, ende daer door met hem vereenicht worden, ’t welck door het uyterlick eten in het Avontmael beteeckent wort.

4Du

Warlich warlich ich sage euch/ Werdet jhr nit essen das fleisch des menschen sohns/ vnd trincken sein blut/ so habt jhr kein leben in euch.

Warlich, warlich ich sage euch, 1 werdet ihr nicht essen das fleisch des menschen Sohns, und trincken sein blut, so habet ihr kein leben in euch.

verité, en verité je vous dis, que 82 si vous ne mangez la chair du Fils de l’homme 83& ne beuvez son sang, vous n’aurez point de vie en vous-mesmes.

[kt.] 1 Das ist, es sey dann, daß ihr an mich glaubet, der ich meinen leib am creutz in den tod geben, und mein blut vergiessen werde zur vergebung der sünden. Sihe v. 51. Dann Christus redet allhie nicht von dem äusserlichen essen, das im Abendmahl geschiht, als welches damahls noch nicht eingesetzet war, sondern vom geistlichen essen, das ist, Christum mit wahrem glauben annehmen, und dadurch mit ihm vereiniget werden, welches durch das äusserliche essen im Abendmahl bedeutet wird. Daß der HErr allhie auch das trincken seines bluts meldet, damit will er uns lehren, daß wir ihn gantz empfangen müssen, mit allem seinem verdienst, gnugthuung und versöhnung, so durch vergiessung seines bluts geschehen: wie er dann auch um dieser ursachen willen die beyden zeichen, brodt und wein im heiligen Abendmahl verordnet hat.

[kt.] 82 C. si vous ne croyés en moi, qui livrerai mon corps à la mort en la croix, & y verserai mon sang en remission des pechés. Voi sus v. 35. Car J.C. ne parle pas ici d’une manducation exterieure & sacramentelle, qui se fait en la S. Cene; veu que ce Sacrement n’étoit pas encore institué, & que la manducation qu’il presse ici est toûjours salutaire (puis que quiconque mange sa chair & boit son sang a vie eternelle) & absolument necessaire à salut, comme le portent les paroles de ce v. ni l’un ni l’autre ne se pouvant dire de l’Eucharistie; mais il parle d’une manducation spirituelle, qui consiste à recevoir & admettre sa grace, sa doctrine & son salut, avec une vraye & vive foi, & par elle entrer en une communion indissoluble avec lui: Et c’est céte manducation spirituelle, à laquelle nous sommes conduits en la S. Cene, en nous élevant du sensible à l’intelligible, & qui nous y est sinifiée, scellée & ratifiée. [kt.] 83 Ici il ne faut point changer en alternative Ou, la conjonctive Et, par laquelle J.C. nous apprend que nous devons chercher en lui & en la communion de ses souffrances pour nous, une pleine, entiere & solide nourri-

126

ture de nos ames, comme pour celle du corps le manger & le boire sont conjointement requis: Et pour nous en instruire pleinement il institua depuis le Sacrement de la S. Cene, sous ces deux symboles dinstincts du pain & de la coupe.

4Dv

4Dw 4Dx 4Dy 4Dz

4Ea

[vs. 54] 68cDie mijn vleesch eet, ende mijn bloedt drinckt, die 69heeft het eeuwige leven: ende ick sal hem opwecken ten uytersten dage. [kt.] 68 D. die in my gelooft, gelijck

[vs. 54] Wer mein fleisch isset/ vnd trincket mein blut/ der hat das ewige leben/ vnd ich werde jhn am jüngsten tage aufferwecken.

boven verklaert wort vers 47. [verw.] c Ioan. 3.16. ende 4.14. ende 6.27, 40. [kt.] 69 Siet Ioan. 5.24.

[vs. 55] Want mijn vleesch is 70waerlick spijse, ende mijn bloedt is waerlick dranck. [kt.] 70 Siet vers 32.

[vs. 55] Denn mein fleisch ist die rechte *speise/ vnd mein blut ist der rechte tranck.

[vs. 54] Wer mein fleisch 1isset, und trincket mein blut, der 2hat das ewige leben*, und ich werde ihn am jüngsten tage aufferwecken.

[vs. 54] cCelui 84qui mange ma chair, & qui boit mon sang, 85a la vie eternelle: & je le ressusciterai au dernier jour.

[kt.] 1 D.i. an mich glaubet, wie erkläret wird drob. v. 47. [verw.] * Joh. 3,16. und 4,14. und 6,27.40. [kt.] 2 S. Joh. 5,24.

[kt.] 84 C. qui croit en moi, comme il est declaré sus v. 47. [verw.] c Jean 3.16. & 4.14. & 6.27,40.

[vs. 55] Denn mein fleisch ist die 1 rechte 2speise, und mein blut ist der rechte tranck.

[vs. 55] Car ma chair est 86 vrayement viande, & mon sang est vrayement breuvage.

[kt.] 1 Oder, wahrhafftig eine speise. Sihe v. 32. Joh. 1,9. und 15,1. Hebr. 8,2.

[kt.] 86 Voi sus v. 32. Et il ne faut point douter que les choses spirituelles n’ayent autant & plus de realité & de verité en leur genre que les corporelles. C’est la vraye viande, non pas de l’estomac & du ventre, mais du Coeur & de la foi. Les viandes corporelles se changent en nôtre substance, mais celle-ci nous transforme en la sienne, Gal. 2.20. Les viandes corporelles nourrissent les vivans, mais celle-ci vivifie meme les morts: Celleslà se purgent au retrait, Matt. 15.17. mais celle-ci, qui n’a rien d’excremen-

[kt.] 85 Certainement & infailliblement. Voi Jean 5.24.

127

titieux ni de superflu, demeure en nous eternellement.

4Eb

4Ec

4Ed

[vs. 56] Die mijn vleesch eet, ende mijn bloet drinckt, die 71blijft in my, ende ick in hem. [kt.] 71 D. wort ende blijft met my geestlijck vereenight, ende ick met hem. Ephes. 3.17.

4Ee

4Ef

[vs. 57] Gelijckerwijs my de levende Vader gesonden heeft, ende ick 72leve door den Vader, [alsoo] die 73my eet, de selve sal leven door my. [kt.] 72 Siet Ioan. 5.26.

4Eg

[kt.] 73 D. in my gelooft. vers 53.

[kt.] * speise etc.) Nemlich/ eine geistliche speise/ vnd ein geistlicher tranck/ damit eine glaubige seele wider allerley anfechtung/ angst vnd verzw[eyfl]ung von wegen der sünden getröstet/ gestärcket vnd erquicket wird.

[kt.] 2 Neml. eine geistliche speise, und ein geistlicher tranck, damit eine gläubige seele wider allerley anfechtung, angst und verzweiffelung von wegen der sünden getröstet, gestärcket und erquicket wird.

[vs. 56] Wer mein fleisch isset/ vnd trincket mein blut/ der *bleibet in mir/ vnd ich in jhm.

[vs. 56] Wer mein fleisch isset, und trincket mein blut, der 1 bleibet in mir, und ich in ihm.

[vs. 56] Celui qui mange ma chair & qui boit mon sang, 87demeure en moi & moi en lui.

[kt.] * bleibet etc.) Das ist/ wird mit mir durch das innerliche band des H. Geistes vereiniget/ also/ daß er ein glied wird meines leib[s]/ vnd des ewigen lebens durch mich theilhafftig wird.

[kt.] 1 Das ist, wird mit mir durch das innerliche band des Heil. Geistes vereiniget, also daß er ein glied meines leibes, und des ewigen lebens durch mich theilhafftig wird. Wie die speisen, und der sie isset, vereiniget werden. Sihe Eph. 3,17.

[kt.] 87 G. il est & demeure spirituellement uni avec moi & moi avec lui, Eph. 3.17.

[vs. 57] Wie mich gesandt hat der lebendige vatter/ vnd ich lebe *vmb des vatters willen/ Also wer *mich isset/ derselbige wird auch leben *vmb meinet willen.

[vs. 57] Wie mich gesandt hat der lebendige Vater, und ich lebe 1um des Vaters willen; Also wer 2mich isset, derselbige wird auch leben 3 um meinet willen.

[vs. 57] Comme le Pere qui est vivant m’a envoyé, & 88je suis vivant de par le Pere; ainsi celui qui 89me mangera, vivra aussi de par moi.

[kt.] * vmb des vatters willen) Oder/ durch den Vatter: dieweil ich nemlich mit dem Vatter eines wesens bin/ nach der gottheit: vnd die menschliche natur/ die ich angenommen/ in einigkeit der person mit der gottheit vereinigt hab. [kt.] * mich isset) Das ist/ den verdienst meines leidens vnd sterbens mit warem glauben annimt vnd jhm zueignet.

[kt.] 1 Oder, durch den Vater: dieweil ich neml. mit dem Vater eines wesens bin, nach der Gottheit: und die menschliche natur, die ich angenommen, in einigkeit der Person mit der Gottheit vereiniget habe. Sihe Joh. 5,26. [kt.] 2 Das ist, an mich glaubet, v. 53. den verdienst meines leydens und sterbens mit wahrem glauben annimmt, und ihm zueignet.

[kt.] 88 Voi Jean 5.26.

[kt.] 89 C. croira en moi, sus v. 53.

128

4Eh 4Ei

4Ej 4Ek 4El 4Em

[vs. 58] Dit is het dbroodt dat uyt den Hemel nedergedaelt is. Niet gelijck uwe vaders het manna gegeten hebben, ende zijn 74gestorven: die dit broodt eet sal inder eeuwicheyt leven. [verw.] d Ioan. 3.13. [kt.] 74 Siet vers 49. [vs. 59] Dese dingen seyde hy in de Synagoge, leerende te Capernaum.

[kt.] * vmb meinet willen) Dieweil er geistlich mit mir vereiniget/ vnd ein glied ist meines leibs.

[kt.] 3 Oder, durch mich: dieweil er geistlich mit mir vereiniget und ein glied ist meines leibes.

[vs. 58] *Diß ist das brot/ das vom himmel kommen ist: Nicht wie ewere vätter haben manna gessen/ vnd sind gestorben: Wer diß brot isset/ der wird leben in ewigkeit.

[vs. 58] 1Diß ist das brodt, das vom himmel kommen ist*. Nicht wie euere Väter haben Manna gessen, und sind 2gestorben; Wer diß brodt isset, der wird leben in ewigkeit.

[vs. 58] dC’est ici le pain qui est descendu du ciel; non point comme vos peres ont mangé la manne, & 90sont morts: qui mangera ce pain-ci, vivra eternellement.

[kt.] * Diß etc.) Sihe droben vers. 50.

[kt.] 1 Sihe droben v. 50. [verw.] * Johan. 3,13. [kt.] 2 Sihe v. 49.

[verw.] d Jean 3.13. [+Gen1588] [kt.] 90 Voi sus v. 49.

[vs. 59] Solches saget er in der schule/ da er lehrete zu Capernaum.

[vs. 59] Solches sagete er in der schule, da er lehrete zu Capernaum.

[vs. 59] Il dit ces choses en la Synagogue, enseignant à Capernaum.

Tossanus, 1617 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 11] Ehe die *kinder geboren waren/ vnd weder guts noch böses gethan hatten/ auff daß der *fürsatz Gottes bestünde nach der *wahle/ *ward zu jhr gesaget: Nicht auß verdienst der *wercke/ sond[er]n auß gnade[n] deß *beruffers/

Tossanus, 1729 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 11] Ehe die 1kinder geboren waren, und weder gutes noch böses 2gethan hatten, 3auf daß der 4 fürsatz GOttes bestünde nach der wahl, 5ward zu ihr gesaget, [vs. 12a] Nicht 1aus verdienst der wercke, sondern aus 2gnaden des beruffers:

Maresius, 1669 (Bijbeltekst is Geneefse Bijbel 1652) [vs. 11] Car devant que les enfans 39 fussent nés, & qu’ils eussent fait 40 ni bien ni mal, (afin que 41le propos arresté selon l’élection de Dieu, demeurast, non point 42par les oeuvres, mais par 43celui qui appelle,)

[kt.] * kinder) Jacob vnd Esau.

[kt.] 1 Od. dann (die kinder, verst. Jacob und Esau) noch nicht geboren waren, das ist, noch in mutter-leibe waren. Gen. 25,22.23. [kt.] 2 Neml. dadurch sie von einan-

[kt.] 39 C. étans encore au ventre de leur mere, Gen. 25.22,23.

5. Romeinen 9:11-21 Sectie

Statenbijbel, 1637

5A

[vs. 11] Want als [de kinderen] 36 noch niet geboren en waren, 37 nochte yet goets ofte quaets gedaen hadden, op dat 38het voornemen Godts, dat na de verkiesinge is, [vast] bleve, niet uyt de wercken maer 39uyt den roependen,

5B

[kt.] 36 D. noch in moeders lichaem waren. Genes. 25. versen 22, 23.

5C

[kt.] 37 N. waer door sy van malkan-

[kt.] 40 Ass. ni bien ni mal actuel,

129

dren konden worden onderscheyden: want andersins waren sy alreede in sonden ontfangen, ende in moeders lichaem levende, als dese Goddelicke antwoorde over haer geschiedde. Soo dat Godt op het geloove in haer niet en heeft gesien, de wijle de ware geloovige niet en konnen geseght worden den ongeloovigen ghelijck te zijn, alsoo’se door den Geest Godts geheylight zijnde beter zijn dan de ongeloovige. Rom. 5.19.

5D

5E

5F

[kt.] 38 D. het genadigh besluyt Godts van sommige uyt het menschelick geslachte in Christo te verkiesen. Ephes. 1.4. Ofte, op dat het voornemen dat nae de verkiesinge Godts is, vast bleve.

der könten unterschieden werden: Dann sonst waren sie allbereit in sünden empfangen, und lebten in mutter-leibe als diese göttliche antwort ihrentwegen gegeben worden. So daß GOtt an ihnen den glauben nicht angesehen, weil von den rechtgläubigen, daß sie den ungläubigen gleich seyn, nicht kan gesaget werden, als welche durch den Geist GOttes geheiliget, und also besser sind, denn die ungläubigen, Rom. 5,10.

[kt.] * fürsatz Gottes) Durch welchen er jhm fürgesetzt, vnd in seinem wiesen rath von ewigkeit her beschlossen hatte/ etliche menschen/ vnd vnder denselben auch den Jacob zu seinen kindern anzunemen: die andere aber/ vnnd vnder denselben auch Esau/ zuuerstossen.

[kt.] 4 D.i. der gnädige raht-schluß GOttes etliche aus dem menschlichen geschlecht in Christo zu erwehlen, Eph. 1,4. [kt.] 3 Oder, auf daß der fürsatz GOttes, der nach der wahl ist, bestünde, oder, (feste) bliebe. Oder, auf daß der fürsatz, der nach der wahl GOttes ist, etc.

[+Dio41] par où ils pussent differer l’un de l’autre; car autrement ils étoyent conçûs en peché & infectés de la corruption commune, qui d[e] premier Adam se provigne en tous ses descendans, parce que déja vivans au ventre de leur mere, lors que cet Oracle répondit ce qui en étoit: Tellement qu’on ne peut dire que Dieu ait regardé à la foi de l’un & à l’incredulité de l’autre, parce qu’en ce cas ils n’auroyent pû étre considerés comme en un méme & commun état, & semblables en tout & par tout, & sans differer par le bien ou par le mal l’un de l’autre; étant certain que ceux qui sont considerés comme croyans, & par consequent sanctifiés par l’Esprit de Dieu, sont beaucoup meilleurs que les non-regenerés & les incredules, Rom. 5.19. [kt.] 41 C. le conseil purement gratuït, que Dieu avoit pris & formé d’en élire quelques-uns en J.C. de toute la masse corrompuë du genre humain, Eph. 1.4. D’autres, afin que le propos arrété de Dieu, qui est selon l’election, demeurât.

[kt.] * wahle) Durch welche Gott etliche freywillig jhm zu kindern erwehlet hat in Christo/ vnd die andere verworffen. [kt.] 42 Ass. non plus à faire que déjà

130

faites. [kt.] * ward zu jhr gesagt) Diese worte sollen erst folgen am anfang deß 12. vers: ward zu jhr gesagt also: Der grössest etc. [kt.] * wercke) Durch welche Jacob verdient hette/ oder ins künfftig hette verdienen sollen/ daß er dem Esau vorgezogen worden.

5G

5H

[kt.] 5 Diese worte sollen erst folgen am anfang des 12. verses, ward zu ihr gesaget also: Der grösseste, etc. [kt.] 1 Gr. aus den wercken: durch welche Neml. Jacob verdienet hätte, oder ins künfftige hätte verdienen sollen, daß er dem Esau vorgezogen worden. [kt.] 2 Gr. dem Beruffer: Neml. GOtt, welcher die, so er erwehlet hat, auch kräfftiglich zum glauben und zur gottseligkeit beruffet, [--] Rom. 8,30. 2. Tim. 1,9. Gal. 5,8. 1. Thess. 2,13. [---] und wie er den Jacob von ewigkeit aus gnaden erwehlet, also auch solche gnaden-wahl in der zeit, da er solte geboren werden, durch die antwort, die er der Rebecca gegeben, bezeuget, und also ihn schon damahls gleichsam beruffen, daß er derjenige seyn solte, darzu er ihn erwehlet hatte.

[kt.] 43 C. de la pure faveur & grace non meritée de Dieu, qui appelle aussi efficacement ceux qu’il a élûs, & effectivement les amene à la pieté & à la foi, Rom. 8.29. 2 Tim. 1.9. Voi aussi Gal. 5.8. 1 Thess. 2.12. Tellement que ce n’est pas méme aussi par la foi, qui seroit en ce cas de l’appellé, & non pas de celui qui appelle.

5I

[kt.] 39 D. uyt de onverdiende genade ende gunste Godts, die de gene die hy uytverkoren heeft, oock krachtelick roept, ende tot het geloove ende de Godtsaligheyt brenght. Rom. 8.30. 2.Timot. 1.9. Siet oock Galat. 5.8. 1.Thess. 2.12. Soo en is ’t dan niet uyt den geloove, want het selve en is niet in den roependen Godt, maer in den geroepenen mensche.

[kt.] * beruffers) Nemlich Gottes/ welcher [wie] er den Jacob von ewigkeit auß gnaden erwehlet hatte/ also hat er solche gnadenwahl in der zeit/ da er solte geboren werden/ durch die antwort/ die er der Rebecca gegeben/ bezeuget/ vnd also jhn schon damals gleichsam beruffen/ daß er derjenige seyn solte/ darzu er jhn erwehlet hatte.

5J

[vs. 12] So wiert tot haer geseght, n40 De meerder sal den 41minderen dienen.

[vs. 12] Also/ Der *grössest sol *dienstbar werden dem *kleinen|.

[vs. 12b] Also, der 3grösseste soll 4 dienstbar werden dem 5kleinen*.

[vs. 12] nIl lui fut dit, 44Le plus grand 45servira au moindre:

5K 5L

[verw.] n Genes. 25.23. [kt.] 40 D. de ouder: alsoo Esau de eerst-geboren zijn soude, ende Iacob de laetst geboren. Genes. 25. versen 25, 26.

[verw.] | Gen. 25,23. [kt.] * grössest) Das ist/ der erstgeborne/ nemlich Esau.

[verw.] * Gen. 25,22. [+Tos17] [kt.] 3 D.i. der erstgeborne, Neml. Esau.

[verw.] n Gen. 25.23. [+Gen1588] [kt.] 44 C. le plus âgé, ou le premierné; car Esau devoit naître le premier, & Jacob après lui, Gen. 25.25,26.

[kt.] * kleinen) Ne[m]lich/ dem Jacob/ welcher nach Esau geboren. [kt.] * dienstbar werden) Das ist/ des recht […] […] Gen. 25,33. vnd 27,29. Es ist zwar Esau dem Jacob ein zeit-

[kt.] 5 Neml. dem Jacob, welcher nach Esau geboren, Gen. 25,25.26. [kt.] 4 Diß wird nicht von einem äusserlichen oder leiblichen dienst und herrschafft verstanden: dann also hat

5M

[kt.] 41 Dit en wordt niet verstaen van eenen uyterlicken dienst ofte heerschappie: want Esau en heeft Iacob

[kt.] 45 Ceci ne se doit pas entendre d’une servitude ou domination externe & corporelle: Car Esau ne

131

alsoo niet gedient, maer van de eeuwige ende geestelicke heerschappie, die de kinderen Godts hier naemaels sullen hebben, waer van de erve ende heerschappie in het landt Chanaan een voorbeeldt was. Hebr. 11. versen 13, 14, 15, 16. ende waer van Esau is versteken geweest.

lang an ausserlicher macht vberlegen gewesen/ vnd hat Jacob jhn fürchten mussen: […] ist Jacob […] für Gott gesegnet/ ein kind der verheissung vnd also dem Esau vorgezogen gewesen.

Esau dem Jacob nicht gedienet: sondern von der geistlichen und ewigen herrschafft, welche die kinder GOttes nach dieser zeit haben werden, deren das erbe und die herrschafft im lande Canaan ein fürbild gewesen, Hebr. 11,13.14.15.16. und von deren Esau verstossen war.

servit jamais à Jacob, & l’empire des Israëlites sur les Iduméens, au tems de David, fut de courte durée; & au contraire, Herode le Grand, qui étoit Iduméen, ou de la posterité d’Esau, obtint avec les siens un assés longtems la domination sur les Juifs: Mais ceci s’entend des desavantages spirituels d’Esau en comparaison de Jacob, entant qu’il seroit privé de son droit d’aînesse, pour marque qu’il n’auroit point de part ni de droit à la benediction, & seroit au monde devant Dieu comme un esclave méprisable en la maison du maître, au lieu que Jacob y seroit comme l’heritier & le fils; [+Dio41] & que les Saints & enfans de Dieu obtiendront enfin une domination spirituelle & eternelle sur les méchans, dont l’heredité & la possession du païs de Canaan fut une image, Heb. 11.13,14, 15,16. & de laquelle Esau fut forclos divinement: de sorte que céte servitude comprend & exprime la rejection dont l’Apôtre parle.

5N

[vs. 13] Gelijck geschreven iso, 42 Iacob hebbe ick lief gehadt, ende Esau hebbe ick gehaet.

[vs. 13] Wie denn geschrieben stehet: Jacob hab ich geliebet/ Aber Esau hab ich gehasset|.

[vs. 13] Wie denn geschrieben stehet: Jacob habe ich 1geliebet: Aber Esau habe ich gehasset*.

[vs. 13] oAinsi qu’il est escrit, 46J’ai aimé Jacob, & ai 47haï Esau.

5O 5P

[verw.] o Malach. 1.2. [kt.] 42 Om dat het woordt dienen niet klaer genoegh en scheen om de verkiesinge Iacobs ende de verwerpinge Esaus in Godts voornemen te beteeckenen, soo brenght de Apostel dese plaetse, Malach. 1.2. noch daer

[verw.] | Malach. 1,2.

[verw.] * Mal. 1,2. [+Tos17] [kt.] 1 Weil das wort dienen nicht heiter genug schien, die erwehlung Jacobs und verwerffung Esaus in GOttes fürsatz anzudeuten, führet der Apostel noch diesen spruch [--] ein, zu erklärung des vorigen, und beweiset,

[verw.] o Malach. 1.2. [+Gen1588] [kt.] 46 Parce que le mot de server ne paroissoit pas assés clair pour exprimer l’election de Jacob & la reprobation d’Esau au conseil de Dieu, l’Apôtre allegue de plus ce passage de Malachie 1.2. pour explication du

132

by, tot verklaringe van het eerste, ende bewijst dat desen dienst, ofte onderwerpinge Esaus aen Iacob met Godts eeuwige ende onverdiende liefde tegen Iacob, ende rechtveerdigen haet tegen Esau gevoeght was: gelijck uyt het volgende breeder blijckt.

daß dieser dienst oder unterwerffung Esaus dem Jacob, auf GOttes ewiger und unverdienter liebe gegen Jacob, und gerechtem haß wider Esau bestanden: wie aus dem folgenden weiter erscheinet.

premier, & montre que céte servitude ou depression d’Esau au dessous de Jacob marquoit & l’amour eternel & purement gratuït de Dieu envers Jacob, & la tres-juste haine & l’indignation severe du Seigneur contre Esau; comme il paroît plus clairement de ce qui suit. [kt.] 47 Céte haine de Dieu n’est pas une amour diminuée, comme les hommes sont quelquefois reputés haïr comparativement ceux qu’ils aiment moins que les autres, Deut. 21.15. mais une aversion absoluë & une volonté constant de punir selon sa justice, comme Ps. 5.6. & 45.v.8.

[vs. 14] *Was wöllen wir denn hie sagen/ Ist denn Gott vngerecht? Das sey ferne.

[vs. 14] Was wollen wir denn hie sagen: Ist denn GOtt 1ungerecht? Das sey ferne*.

[vs. 14] Que dirons-nous donc? pY a-t’il 48de l’iniquité en Dieu? Ainsi n’advienne.

[kt.] * Was wöllen etc.) Diß ist eine eynrede wider das jenige/ so der Apostel jetz gelehret. Denn einer möchte sagen: Ist denn also/ daß etliche erwehlet/ andere verstossen werden/ ohn jhren verdienst/ allein nach dem ewigen fürsatz vnd freyen willen Gottes/ so scheinet es/ daß Gott vngerecht sey/ der mit denen/ die einander gleich sind/ vngleich handelt. Antwort: Gott thut niemand vnrecht: Denn er ist niemand nichts schuldig. Wenn man keinem nichts schuldig ist/ so mag man einem eine gnad erzeigen/ dem andern nicht:

[verw.] * Deut. 32,4. 2. Chron. 19,7. Job 34,10. [kt.] 1 Neml. daß er mit den menschen, die einander gleich sind, ungleich handelt, also, daß er den einen lieb hat und erwehlet, den andern aber hasset und verwirfft. Diß kommt der natürlichen vernunfft frembde für: der Apostel aber antwortet, daß hierinn keine ungerechtigkeit sey, weil GOtt diejenigen, so er erwehlet, aus gnaden erwehlet, welche er aber verwirfft, die verwirfft er aus gerechtem urtheil: welches er beweiset aus dem wort GOttes, jenes mit dem exempel Mosis, dieses mit dem exempel Pharao.

[verw.] p Deut. 32.4. 2 Chron. 19.7. Job 34.10. [+Gen1588] [kt.] 48 Ass. en ce qu’il traite si inégalement avec les hommes, qui sont neantmoins si égaux en leur condition & corruption, en [-] élisant l’un & [-] reprouvant l’autre. Cela paroît étrange au sens de la chair: Mais l’Apôtre répond, que Dieu ne fait rien d’injuste en cela, parce que celui qui est élû, l’est de pure grace, & n’a point sujet de se glorifier, puis qu’en sa naturelle corruption il n’étoit pas plus digne d’étre élû, mais au contraire autant reprobable que l’autre: & celui qui est reprouvé & rejetté, l’est fort justement à cause de son peché, & n’a

5Q

5R

[vs. 14] Wat sullen wy dan seggen? p43Isser onrechtveerdigheyt by Godt? Dat zy verre.

5S

[verw.] p Deuter. 32.4. 2.Paral. 19.7. Iob 34.10. [kt.] 43 Namel. dat hy de menschen, die den anderen gelijck zijn, so ongelijckelick handelt, alsoo dat hy den eenen lief heeft ende verkiest, ende den anderen haet ende verwerpt. Dit dunckt de natuerlicke reden vremt: doch den Apostel antwoort, dat hier in geen ongerechticheyt en is, om dat Godt den genen die hy verkiest uyt genade verkiest, ende den genen die hy verwerpt, rechtveerdelick verwerpt: het welck hy uyt Godts woordt bewijst, het eerste met het exempel Mosis, ende het ander met het exempel van Pharao.

5T

133

einem etwas geben/ den andern furvbergehen. So thut Gott der sich erbarmet/ welches er wil/ vnd verstocket/ welchen er wil.

point sujet de se plaindre, puis qu’il étoit non seulement indigne d’election, mais aussi digne, par son peché, de céte rejection, & d’y étre abandonné du Seigneur, lequel d’ailleurs n’est redevable de sa grace à personne; car elle ne seroit plus grace si elle n’étoit entierement indeuë & gratuïte. Ce que l’Apôtre verifie par l’Ecriture, produisant distinctement les exemples de Moyse & de Pharao pour le confirmer.

5U

[vs. 15] Want hy seght tot Mosem, q44 Ick sal my ontfermen 45diens ick my ontferme, ende sal barmhertigh zijn dien ick barmhertigh ben.

[vs. 15] Denn er spricht zu Mose|: Welchem ich gnedig *bin/ dem bin ich gnedig: Vnd welches ich mich erbarme/ deß erbarme ich mich.

[vs. 15] Denn er spricht zu Mose*: 1 Welchem ich gnädig bin, dem bin ich gnädig: Und welches ich mich erbarme, des erbarme ich mich.

[vs. 15] Car qil dit à Moyse, 49 J’aurai compassion de celui 50de qui j’aurai compassion: & je ferai misericorde à celui à qui je ferai misericorde.

5V 5W

[verw.] q Exod. 33.19. [kt.] 44 D. ick sal met der daet ende gestadelick blijven ontfermen: ofte, meer ende meer ontfermen.

[verw.] | Exod. 33,19. [kt.] * bin) Das ist/ seyn wil: Sihe drunden vers. 18. 19. da deß willens Gottes gedacht wird.

[verw.] * Exod. 33,19. [+Tos17] [kt.] 1a Oder, ich werde mich erbarmen (das ist, mit der that, und beständig erbarmend verbleiben: oder, mich je mehr und mehr erbarmen,) dessen ich mich erbarme,

5X

[kt.] 45 D. diens ick voorgenomen hebbe te ontfermen: ofte, diens ick hebbe begonnen te ontfermen. alsoo dat door de verdubbelinge deser woorden de eerste oorspronck ende de volherdinge daer in verstaen wordt. Is het dan ontferminge, so en

[verw.] q Exod. 33.19. [+Gen1588] [kt.] 49 Ou, j’aurai pitié, merci, c. je demeurerai effectivement & constamment émeu de compassion; ou, j’exercerai de plus en plus ma compassion envers celui que j’aurai une fois reçû en grace. Car l’Apôtre veut ici montrer, que la difference que Dieu fait entre les hommes est une oeuvre de pure grace, sans [+Dio41] aucune obligation, [+Dio41] & qui ne s’appuye sur aucun merite de l’homme. [+Dio41] [kt.] 50 C. de celui duquel j’ai arrété d’avoir pitié en ma grace, ou de qui j’ai commencé d’avoir pitié. Tellement que par ce redoublement de paroles s’exprime le commencement & la perseverance de céte grace. Si c’est donc pitié & misericorde, ce n’est

[kt.] 1b (das ist, dessen ich mir fürgenommen habe mich zu erbarmen: oder, dessen ich angefangen habe mich zu erbarmen,) und werde barmhertzig seyn, dem ich barmhertzig bin. Wird also durch wiederholung dieser worte der erste ursprung und die voll-

134

ist geen ongerechticheyt, want ontferminge siet op d’elende des menschen, ende is een weldaet die onverdient is, ende uyt enckele goetwilligheyt voortkomt, ende van geen onrechtveerdigheydt en kan beschuldight worden, so sy met niemants ongelijck en wordt gevoeght.

endung der göttlichen erbarmung angedeutet. Ists nun erbarmung, so ist da keine ungerechtigkeit: dann erbarmung sihet auf des menschen elend, und ist eine unverdiente gutthat, welche aus lauter gutwilligkeit herkomt, und keiner ungerechtigkeit kan beschuldiget werden, da niemand unrecht geschiehet.

point injustice ni iniquité; car la misericorde n’a égard qu’à la misere de l’homme, & c’est une beneficence qui n’est pas meritée, laquelle procede purement d’une bonne & franche volonté, & ne peut étre taxée d’injustice quand elle s’exerce sans faire tort ni injure à un tiers. Or comme la misericorde est purement gratuïte & non deuë, aussi celui qui en est exclus a aussi peu sujet de se plaindre, (puis qu’il est lui-méme l’auteur de sa misere,) que celui qui l’obtient a sujet de se glorifier, puis qu’il ne l’a aucunement meritée.

5Y

[vs. 16] So [en is’t] dan niet 46des genen die wil, noch des genen die loopt, maer 47des ontfermenden Godts.

[vs. 16] So ligt es nun nicht an jemands *wöllen oder lauffen/ sondern an GOTTes erbarmen.

[vs. 16] 1So liget es nun nicht an jemands wollen oder lauffen, sondern 2an GOttes erbarmen.

[vs. 16] Ce n’est point donc ni 51du voulant ni du courant: mais de Dieu 52qui fait misericorde.

5Z

[kt.] 46 D. des menschen, die door sijnen goeden wille ende goeden loop sijns levens Godt daer toe soude bewegen. Rom. 11.35. Philip. 2.13. also niemandt dit van hem selven en heeft.

[kt.] * wöllen etc.) Sihe drunden vers. 30. 31. Die meynung ist aber nicht/ daß die gottlosen gern wolten selig werden/ vnd Gott wolle nicht: denn das widerspiel lehret Christus Matth. [23,37.] sondern daß wir nichts vermögen/ auß vnsern eignen krafften/ vnd daß alles hanget an der lautern vnnd vnuerdienten gnad vnd barmhertzigkeit Gottes/ der beyde das wollen vnnd das vollbringen in vns wircket/ nach seinem wolgefallen/ Philip. 2,13. vnd machet/ daß wir lauffen den weg seiner geboten/ Psal. 119,32.

[kt.] 1 Oder, so (ist es) dann nicht des jenigen, der da will, noch dessen, der da läufft: Das ist, des menschen, der durch seinen guten willen, und guten lauff seines lebens GOtt dazu bewegen solte. [---] (Die meynung ist nicht, daß die gottlosen gern wollten selig werden, und GOtt wolle nicht: Denn das widerspiel lehret Christus Matth. 23, 37. sondern daß wir nichts vermögen aus unsern eigenen kräfften, und daß alles hanget an der lautern und unverdienten gnade und barmhertzigkeit GOttes, der beyde das wollen und das vollbringen in uns wircket, nach seinem wohlgefallen, Phil. 2,13. und machet, daß wir lauffen den weg

[kt.] 51 C. de l’homme, qui par les bons mouvemens de sa volonté & le cours honnéte de sa vie, ait provoqué Dieu à cela, Rom. 11.35. Phil. 2.13. Veu que personne n’a ni le bonvouloir ni le bien courir de foi, & que l’un & l’autre est l’effet de la grace & de la misericorde de Dieu.

135

seiner geboten, Psalm 119,32. S. drunt. v. 30.31.) [kt.] 2 Oder, des erbarmenden GOttes: Neml. der diß alles beschleust, und thut nach dem wohlgefallen seines willens, v. 18. Eph. 1,11.

5Aa

[kt.] 47 N. die dit alles besluyt, ende doet na het welbehagen sijns willens. vers 18. Eph. 1.11.

5Ab

[vs. 17] Want de Schrift seght 48tot Pharao, rTot dit selve hebbe ick u 49 verweckt, op dat ick in u mijne cracht bewijsen soude, ende op dat mijnen naem vercondight worde op de gansche aerde.

[vs. 17] *Denn die *Schrifft saget zu Pharao|: Eben darumb habe ich dich erwecket/ daß ich an dir meine *macht erzeige/ Auff daß mein name verkündiget werde in allen landen.

[vs. 17] 1Denn die 2Schrifft sagt zu Pharao*: Eben darum habe ich dich 3erwecket, daß ich an dir meine 4macht erzeige, auf daß mein name verkündiget werde in allen landen.

[vs. 17] Car l’Escriture 53dit à Pharao, rJe t’ai 54suscité à cette propre fin, pour demon[s]trer en toi ma puissance, & afin que mon Nom soit publié en toute la terre.

5Ac

[kt.] 48 Met dit exempel van Pharao bewijst hy het tweede lidt der antwoorde op de voorgaende tegenwerpinge, namelick datter oock geen onrechtveerdigheydt en is ten aensien van de gene die in hare sonden worden verlaten ende verworpen: de wijle Godt sulcks rechtveerdelick doet, ende tot sijns naems eere richtet.

[kt.] * Denn die etc.) Der Apostel beweiset durch das exempel Pharaonis/ was er jetz gesagt/ daß es nit lige an jemands wölle[n] oder lauffen/ sondern an Gottes erbarme[n]. Denn dieweil Gott sich nit hat wollen deß Pharaonis erbarme[n]/ vnd jhm sein hertz er[wei]chen/ sondern seine macht an jhm erzeigen/ ist er verstockt blieben/ vnnd endlich jammerlich [hinunter]gangen. [kt.] * Schrifft) Das ist/ GOtt in der Schrifft. [verw.] | Exod. 9,16.

[kt.] 1 Mit dem exempel Pharao beweiset er den andern theil der antwort auf den vorigen einwurff, Neml. daß auch keine ungerechtigkeit bey GOtt sey, in betrachtung der jenigen, die er in ihren sünden stecken lässet, und verworffen hat: dieweil GOtt solches thut aus gerechtem urtheil, und zu seines namens ehre richtet.

[kt.] 53 Par cet exemple de Pharao il verifie le second membre de sa réponse à l’objection precedente, ass. qu’il n’y a point aussi d’iniquité en Dieu, quant à ceux qui sont laissés en leur peché, & ainsi reprouvés; parce que Dieu le fait justement & le dirige à sa plus grande gloire.

5Ad 5Ae 5Af

[verw.] r Exod. 9.16. [kt.] 49 Dit woordt verwecken, kan genomen worden, ofte voor de verweckinge van Pharao tot het Coninckrijck, ofte voor sijne behoudenisse in het midden van alle de plagen die Godt over hem ende sijn volck hadde gebracht. Ende wort oock met eenen daer onder verstaen sijne verhardinge teghen het volck Israels ende Godts bevel, gelijck uyt het besluyt Pauli in

[kt.] 2 D.i. GOtt in der schrifft, Gal. 3,8.22. [verw.] * [ontbreekt] [kt.] 3 Diß wort, erwecken, kann genommen werden, entweder für die erweckung Pharao zum königreich, oder für seine erhaltung mitten in allen plagen, die GOtt über ihn und sein volck kommen lassen. Es wird auch zugleich darunter verstanden seine verhärtung und verstockung wider das volck Israel und GOttes befehl, wie aus dem schluß Pauli in

[kt.] 52 C. qui arréte, conclud & execute le tout selon le bon-plaisir de sa volonté, Ephes. 1.11. & sous v. 18.

[verw.] r Exod. 9.16. [+Gen1588] [kt.] 54 Ce mot suscité, ou, mis en avant & fait naître, se peut prendre ou pour l’exaltation de Pharao à la dignité royale, ou pour sa preservation au milieu de toutes les playes que Dieu avoit fait venir tant sur lui que sur son peuple, jusques à ce que sa mesure fut comble, avec la permission de son endurcissement extréme contre le peuple d’Israël & les com-

136

het volgende vers blijckt: niet dat hy hem tot sondigen soude hebben verweckt, het welck niet zijn en kan. Iac. 1. vers 13. maer om dat hy hem rechtveerdelick in sijne sonden heeft verlaten, ende sijne eygene boose ende hooghmoedige begeerten overgegeven, waer door hy tegen Godt ende sijn gebodt so lange heeft geworstelt, tot dat Godt de verdiende straffe over hem heeft uytgevoert, ende sijne eere ende macht alsoo voor alle de werelt aen hem betoont. Siet Prov. 16.4. Hab. 1.12.

5Ag

folgenden vers erscheint: Nicht daß GOtt ihn zum sündigen erweckt habe, welches unmöglich, Jac. 1,13. sondern, daß er ihn aus gerechtem urtheil in seinen sünden verlassen, und seinen eigenen bösen und hoffärtigen begierden übergeben, dadurch er wider GOtt und sein gebot so lang gestritten, biß daß GOtt die verdiente straffe über ihn ergehen lassen, und also seine ehr und macht vor aller welt an ihm erwiesen. S. Prov. 16,4. Hab. 1,12.

[kt.] * macht) Durch welche ich die gottlosen welche sich mir freuentlich widersetzen/ dempffe/ vnd in das ewige verderben stürtze.

[kt.] 4 Durch welche ich die gottlosen, welche sich mir freventlich widersetzen, dämpffe, und in das ewige verderben stürtze.

mandemens reïterés du Seigneur, comme il paroît de la conclusion de l’Apôtre au v. suivant. Ce n’est donc pas que Dieu l’ait suscité pour pecher, ce qui ne se peut dire ni concevoir sans blaspheme, & contre ce qui se lit Jaq. 1.13. Mais c’est qu’étant né pecheur, Dieu le laissa justement en son peché & l’abandonna à ses desirs insolens & méchans: en suite de quoi il lûta si long-tems contre Dieu & ses ordres, qu’enfin le Seigneur versa sur lui les supplices merités, manifesta en lui sa puissance & sa gloire par tout le monde, & fit voir en sa personne, à quel degree d’endurcissement le peché porte les hommes, quand ils y sont abandonnés, (voi Prov. 16.4. Habac. 1.12.) & comme sa justice n’en peut souffrir l’impunité.

5Ah

[vs. 18] So ontfermt hy hem dan diens hy wil, ende 50verhardt dien hy 51wil.

[vs. 18] So erbarmet er sich nun welches er wil/ Vnd *verstocket welchen er wil|.

[vs. 18] So erbarmet er sich nun welches er will: Und 1verstocket welchen er 2will*.

[vs. 18] Il a donc compassion de celui qu’il veut, & 55endurcit celui 56 qu’il veut.

5Ai

[kt.] 50 D. neemt de hardicheydt des herten diese van selfs hebben niet wech, maer geeft haer over tot de selve. Siet hier van breeder in d’ aenteeck. op Rom. 1.24.

[kt.] * verstocket) Gott verstockt die gottlosen (spricht Augustinus) nicht durch eyngebung der boßheit/ sondern durch entziehung seiner gnaden.

[kt.] 1 Das ist, nimmt nicht weg die härtigkeit des hertzens, die sie von sich selbsten haben, sondern übergibt sie derselben. (Augustinus spricht, GOtt verstockt die gottlosen, nicht durch eingebung der boßheit, sondern durch entziehung seiner gnade.) Sihe hievon weiter in der gloss. über Rom. 1,24.

[kt.] 55 Non pas en versant positivement la dureté au coeur des méchans, mais en n’ôtant & n’amollissant point [+Dio41] celle qu’ils ont d’eux-mémes & par leur propre corruption, & au contraire les y abandonnant, d’où il arrive que méme les objets & les moyens [+Dio41], qui de leur nature deussent servir à les attendrir, tour-

137

5Aj

[kt.] 51 Het woordt willen, en wordt hier niet genomen voor eenen wille die geen reden en soude hebben van sijn doen. Want de wille Godts is een regel van alle rechtveerdigheydt. Deuter. 32.4. ende en is nimmermeer gescheyden van sijne wijsheydt ende rechtveerdigheydt, al is’t dat de redenen daervan ons niet en zijn geopenbaert, ofte ons verstant te boven gaen. Rom. 11. versen 33, 34. waer mede wy ons oock altijdt moeten te vreden houden. Ende dit is het besluyt Pauli uyt de voorgaende exempelen van Moses ende Pharao.

[kt.] 2 Das wort wollen, wird hie nicht genommen für einen willen, der keine ursachen hat seines thuns. Dann der wille GOttes ist eine regel aller gerechtigkeit, Deut. 32,4 und ist niemals von seiner weißheit und gerechtigkeit getrennet, ob schon die ursachen desselben uns nicht geoffenbaret sind, oder unsern verstand weit übertreffen, Rom. 11,33.34. womit wir uns auch allezeit müssen zur ruh begeben. Und diß schleußt Paulus aus den vorhergehenden exempeln Mosis und Pharao.

nent à un effet contraire par leur propre malice, comme la pluye qui détrempe les bonnes terres, ne fait que battre & endurcir davantage les sablonneuses. Voi de ceci plus au long sus Rom. 1.24. [kt.] 56 Ce mot vouloir ne se prend pas ici pour une volonté, qui n’auroit aucune raison de ses mouvemens: Car outre que méme la volonté creée est un appetit raisonnable que l’entendement gouverne, & qui pourtant ne se porre jamais à rien, sans y étre conduit par quelque raison, bonne ou apparent, la volonté de Dieu est une regle de toute justice, Deut. 32.4. qui ne s’écarte jamais de sa justice ni de sa sagesse, encore que les raisons ne nous en soyent pas toûjours revelées, ou qu’elles surmontent nôtre portée, Rom. 11.33,34. en quoi nous devons toûjours acquiescer: Et certes, qu’il veuille endurcir celui-ci ou celui-là d’entre les pecheurs, c’est un acte de justice; comme c’est un acte de grace qu’il veuille avoir compassion de celui-ci ou de celui-là: mais qu’il veuille plutôt élire celui-ci que celui-là de deux miserables, pour lui faire grace, ou plutôt endurcir celui-là que celui-ci de deux criminels, c’est un acte de sa souveraine liberté, dont il n’est contable à personne. Ce fut en Pharao un acte de clemence, de rétablir l’échanson; & de justice, de faire pendre le panetier: mais ce fut un acte de liberté qu’il voulut plutôt

138

exercer sa clemence en l’échanson qu’au panetier, & sa justice au panetier qu’en l’échanson, veu qu’ils étoyent tous deux coupables de méme crime, Gen. 40.21,22. Et ce v. contient ce que l’Apôtre infere des exemples precedens de Moyse & de Pharao.

5Ak 5Al

5Am

5An

[verw.] | Exod. 4,21.

[verw.] * Exod. 4,21.

[vs. 19] Ghy sult dan tot my seggen, 52Wat claeght hy [dan] noch? want wie heeft sijnen wille wederstaen?

[vs. 19] SO sagestu zu mir: Was *schuldiget er denn vns? Wer kan seinem willen widerstehen?

[vs. 19] So sagest du zu mir: Was 1 schuldiget er denn uns? Wer kann seinem willen widerstehen?

[vs. 19] Or tu me diras, Pourquoi 57 se plaint-il encore? car qui est celui qui 58peut resister à sa volonté?

[kt.] 52 Ofte, wat beschuldight ende toornt hy noch? namelick over de gene die hy verhardt, overmits sy nae sijnen wille, die onwederstandelick is, verhardt worden. Dit is een nieuwe tegenwerpinge des vleeschs tegen de voorgaende woorden Pauli, waer op de antwoorde volght.

[kt.] * schuldiget etc.) Nemlich/ daß wir verstockt vnd vnglaubig sind: demnach sich Gott vnser nicht wil erbarmen.

[kt.] 1 Oder was klaget er (dann) noch? Was zürnet er noch? Neml. über diejenigen, die er verstocket, weil sie nach seinem willen, dem niemand widerstehen kan, verstockt werden. Diß ist ein neuer einwurff des fleisches wider die vorhergehende worte Pauli, darauf die antwort hernach folget.

[kt.] 57 Ou, pourqoi blâme-t-il & s’irrite-t-il encore? ass. contre ceux qu’il endurcit, veu qu’ils sont endurcis selon sa volonté, cause souveraine de toutes choses, & à laquelle l’homme ne sçauroit resister. C’est une nouvelle objection de la chair contre la doctrine de l’Apôtre, & qu’il refute en suite: Objection ou d’ignorance d’un homme charnel, [+Dio41] qui n’a point penetré le vrai sens de l’Apôtre en ce sujet; ou de fremissement d’un reprouvé, qui veut imputer à Dieu [+Dio41] la cause de sa perte, quoi qu’elle ne lui procede que de luiméme & de son peché. [kt.] 58 Ou, qui a resisté: Car en effet la volonté de Dieu, prise non pas pour les commandemens qu’il nous donne, mais pour son eternel decret & le conseil secret de son bon-plaisir, ne se peut ni retarder ni empécher par qui que ce soit, Esa. 46.10.

139

5Ao

5Ap 5Aq

[vs. 20] Maer doch, 53O mensche, wie zijt ghy die 54tegen Godt antwoordt? sSal oock 55het maecksel tot den genen die’t gemaeckt heeft seggen, Waerom hebt ghy my alsoo gemaeckt?

[kt.] 54 Ofte, Godt tegen-spreeckt?

5As

[verw.] s Iesa. 45.9. Ier. 18.6.

5At

[kt.] 55 Dit is het tweede deel der antwoorde Pauli, waer mede hy toont dat het den mensche onbetamelick is Gode redenen van sijn doen af te eyschen, de wijle Godt sijnen Schepper is, ende hy sijn maecksel ofte schepsel. Siet Iesai. 45.9.

[vs. 20] 1Ja, lieber 2mensch, wer bist du denn, daß du mit GOtt 3 rechten wilt? Spricht auch ein 4 werck zu seinem meister: Warum machest du mich also*. [kt.] 1 Od. aber doch, o mensch. [kt.] 2 In diesem wörtlein [-] ist die erste ursache der antwort, dieweil einem blöden menschen nicht gebü[r]t wider GOtt zu disputiren, als welcher viel zu gering und untüchtig ist von GOttes wercken und thun zu urtheilen. [kt.] 3 Gr. wider GOtt antwortest, oder GOtt widersprichst.

[kt.] 53 In dit woordt mensche, is de eerste reden van antwoorde, dewijle een broos mensche niet en behoort tegen Godt te disputeren, als te geringh ende onbequaem zijnde om van Godts doen te oordeelen.

5Ar

5Au

[vs. 20] Ja/ lieber mensch/ wer bistu denn/ daß du mit GOTT rechten wilt? Spricht auch ein werck zu seinem meister: Warumb machestu mich also|?

[verw.] | Esai. 45,9. Ierem. 18,6.

[verw.] * Jes. 45,9. Jerem. 18,6. [+Tos17] [kt.] 4 Die andere ursach der antwort Pauli, damit er anzeigt, daß dem menschen nicht gezieme von GOtt rechenschafft seines thuns zu fordern, weil GOtt sein Schöpffer ist, er aber sein werck oder geschöpff. [--]

[vs. 20] Mais plustost, 59ô homme! qui es-tu, toi 60qui contestes contre Dieu? sLa 61chose formée dira-t’elle à celui qui l’a formée, Pourquoi m’as-tu 62ainsi faite?

[kt.] 59 En ce mot homme s’exprime la premiere raison de la réponse de l’Apôtre, entant que l’homme pecheur ne doit pas entreprendre de disputer contre Dieu, comme étant trop chetif & trop ridicule pour vouloir juger de ses actions. [kt.] 60 Ou, qui repliques à Dieu, ou, parles contre lui. Car en la consideration de ses secrets jugemens, nous devons mettre le doigt sur la bouche, (ce que les statues d’Harpocrate sembloyent sinifier dans les temples des Egyptiens idolatres,) & nous taire parce qu’il l’a fait, Ps. 39.10. [verw.] s Esa. 45.9. Jerem. 18.6. [+Gen 1588] [kt.] 61 Ou, l’ouvrage. C’est ici la seconde partie de la réponse de l’Apôtre, par laquelle il declare qu’il n’est point convenable à l’homme d’appeller Dieu à conte de ses actions, entant que Dieu est son Createur qui a toute la disposition de son ouvrage, & qu’il est sa creature, à qui ne reste que d’acquiescer & d’obeïr. Voi Esa. 45.9. [kt.] 62 Ce n’est pas que Dieu face l’homme pecheur, ou soit l’auteur de

140

son peché; mais par ce mot de faire on doit entendre [+Dio41] disposer librement de la derniere fin de l’homme [+Dio41] selon l’état [+Dio41] de misere & de corruption où il s’est volontairement jetté; soit de sa misere à vie [+Dio41] par pure grace [+Dio41], soit du peché [+Dio41], où il le trouve & le laisse, à mort, [+Dio41] par une incontestable justice, Prov. 16.4. [+Dio41]

5Av

[vs. 21] 56Of en heeft de potbacker geen macht over het leem, om 57uyt den selven klomp te maken thet een vat 58ter eeren, ende het ander 59ter oneeren?

[vs. 21] Hat nicht ein töpffer macht auß einem klumpen zu machen ein *fasß zu *ehren/ vnd das ander zu vnehren?

[kt.] 1 Gr. Oder hat nicht ein töpffer macht über den leimen aus einem, etc. [kt.] 2 Die dritte ursach der antwort Pauli, hergenommen von dem recht und der macht GOttes über alle menschen, die nicht geringer ist, als [-] des töpffers über seinen leimen. [kt.] 3 Wodurch der ursprung des gantzen verderbten menschlichen geschlechts von einem blut fürgebildet wird. Act. 17,26. Und ist also an den menschen gar kein unterschied, ohn welchen GOtt macht nach seinem freyen willen und verordnung. 1. Cor. 4,7.

5Aw 5Ax

5Ay

5Az 5Ba

[vs. 21] 1Hat nicht ein töpffer 2 macht aus einem 3klumpen zu machen ein 4faß zu 5ehren, und das ander zu 6unehren*?

[kt.] 56 Dit is de derde reden der antwoorde Pauli, genomen van het recht ende de macht Godts over alle menschen, die niet minder en is als de macht des pot-backers over sijn leem. [kt.] 57 Waer door afgebeeldt wordt de oorspronck van het geheel verdorven menschelick geslachte uyt eenen bloede. Actor. 17.26.

[verw.] t 2.Timot. 2.20. [kt.] * fasß) Gefaß/ geschirr.

[verw.] * 1. Tim. 2,20. [kt.] 4 Gefäß, geschirr.

[vs. 21] 63Le potier de terre n’a-t’il pas la puissance de faire d’une 64 mesme masse de terre tun vaisseau 65à honneur, & un autre 66 à des-honneur?

[kt.] 63 C’est la troisiéme raison de la réponse de l’Apôtre, tirée du droit & de la puissance que Dieu a sur tous les hommes, non moindre que celle du potier sur son argile. [kt.] 64 Par laquelle est sinifiée la commune source de tout le genre humain gisant au peché, qui a été fait d’un seul sang, Act. 17.26. & la commune & égale corruption [+Dio41] de tous au premier homme, sans qu’il y ait autre difference que celle que Dieu y met par sa volonté libre [+Dio41], 1 Cor. 4.7. [verw.] t 2 Tim. 2.20.

141

5Bb

[kt.] 58 D. tot eerlick gebruyck. 2.Timot. 2.20.

5Bc

[kt.] 59 Dat is, tot slechter ofte verachtelicker gebruyck.

[kt.] * ehren) Zu einem ehrlichen gebrauch.

[kt.] 5 Zu einem ehrlichen gebrauch. [+Tos17] [--]

[kt.] 6 Zu einem schlechten oder verächtlichen gebrauch. Diß kommt überein mit der ewigen schmach und schande der verworffenen: Jes. 66,24. Dan. 12,2.

[kt.] 65 C. à un usage honorable, 2 Tim. 2.20. comme pour servir à la table, aux autels, à l’ornement de la maison, ce qui répond au but de la gloire eternelle. [+Dio41] [kt.] 66 C. à un usage sordide, vil & méprisable, ce qui répond à l’ignominie eternelle des reprouvés, Esa. 66.24. Dan. 12.2. [+Dio41]

6. 1 Korinthe 10:14-22 Sectie

Statenbijbel, 1637

6A

[vs. 14] 29Daerom, mijne geliefde, vliedt van 30den afgoden-dienst.

6B

[kt.] 29 D. dewijle wy dan dese exempelen van Godts straffe aen de eene zijde, ende van Godts trouwe belofte aen de ander zijde hebben. [kt.] 30 Namel. niet alleen die in der daet soodanigh is, maer oock die daer toe aenleydinge ofte vermoedinge souden geven, ofte die teeckenen daer van zijn: van welcke hy tot noch toe gesproken heeft.

6C

6D

[vs. 15] Als tot 31verstandige spreke ick: oordeelt ghy ’t gene ick segge.

6E

[kt.] 31 D. als tot de gene die in de verborgentheden onses geloofs ervaren ende onderricht zijt.

6F

Tossanus, 1617 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 14] Darumb/ meine liebesten/ fliehet von dem götzendienst.

[vs. 15] Als mit den klugen rede ich: Richtet jhr, was ich sage.

Tossanus, 1729 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 14] 1Darum, meine liebsten, fliehet von dem 2Götzen-dienst.

Maresius, 1669 (Bijbeltekst is Geneefse Bijbel 1652) [vs. 14] 31Partant mes bien-aimez, fuyez arriere 32de l’idolatrie.

[kt.] 1 D.i. dieweil wir eines theils diese exempel der straffe GOttes, anders theils aber die verheissung seiner treue haben. [kt.] 2 Nicht nur von dem, der in der that geschiehet, sondern auch von allem anlaß, [-] oder zeichen desselben, davon er bißher geredet hat.

[kt.] 31 C. puis que nous avons d’une part ces exemples des jugemens de Dieu sur les pecheurs, & de l’autre ces grandes & fideles promesses. [kt.] 32 C. non seulement de celle qui est reellement telle, mais aussi de ce qui pourroit nous y conduire & convier, & de tout ce qui sinifie quelque communion de religion avec les idolatres, dont il a parlé jusques ici.

[vs. 15] Als mit den 1klugen rede ich: Richtet ihr, was ich sage.

[vs. 15] Je parle comme à ceux qui sont 33entendus: 34Jugez vousmesmes de ce que je di [sic!].

[kt.] 1 [-] Welche von den geheimnissen des glaubens genugsamen bericht [-] haben.

[kt.] 33 C. comme à ceux qui sont bien instruits & exercés aux mysteres de nôtre foi. [kt.] 34 Non pas d’un jugement de decision, mais de discernement, qui

142

ne se peut refuser aux fideles dans les questions & les matieres de la foi.

6G

[vs. 16] 32De drinck-beker der danck-segginge, dien wy 33[danckseggende] segenen, is die niet 34 een gemeynschap des bloedts Christi? Het broodt dat wy breken, is dat niet een gemeynschap des lichaems Christi?

[vs. 16] *Der gesegnete *kelch/ welchen wir *segnen/ ist der nicht die *gemeinschaft des bluts Christi? Das brot das wir brechen/ ist das nicht die gemeinschaft des leibs Christi?

[vs. 16] 1Der gesegnete 2kelch, welchen wir 3segnen, ist der nicht die 4gemeinschafft des bluts Christi? Das brodt das wir brechen, ist das nicht die gemeinschafft des leibes Christi?

[vs. 16] 35La coupe de benediction, laquelle nous 36benissons, n’est-elle pas 37la communion du sang de Christ? & le pain 38que nous rompons, n’est-il pas 39la communion du corps de Christ?

6H

[kt.] 32 Ofte, de drinckbeker der segeninge. Want het Griecx woordt Eulogia beyde danck-segginghe, ende segeninge beteeckent. Doch alsoo de Apostel hier nae capit. 11.24. het woordt danckseggen, ofte dancken gebruyckt, gelijck oock de Euangelisten Mat. 26.27. Marc. 14.23. Luc. 22.17. soo wordt daerom dit woort dancksegginge hier oock in den text behouden.

[kt.] * der gesegnete etc.) Dis ist das argument des Apostels: welche gemeinschafft haben mit Christo/ die sollen mit dem Teuffel keine gemeinschafft haben/ vnd derwegen der götzenopffer müssig gehen/ welche dem Teuffel geopffert werden. Nun habt jhr gemeinschafft mit Christo: Denn darumb ist das H. Abendmal eyngesetzt/ auff daß solche gemeinschafft allen glaubigen versiglet vnd bestetiget werde. Darumb etc.

[kt.] 1 Oder, der kelch der dancksagung: oder das trinck-geschirr der segnung. Dann das Gr. wort Eulogia, beydes dancksagung und segnung bedeutet. Weil aber der Apostel hernach cap. 11,24. das wort dancksagen oder dancken gebrauchet, wie auch die Evangelisten, Matth. 26,27. Marc. 14,23. Luc. 22,17. so kan auch dieses wort dancksagung allhie füglicher gebrauchet werden.

[kt.] 35 Quelques uns, la coupe d’action de graces: Aussi le mot G. eulogia sinifie & action de graces & benediction: Et parce que l’Apôtre cidessous chap. 11.24. se servira du mot de rendre graces, comme les Evangelistes s’en servent aussi, Matt. 26.27. Marc 14.23. Luc 22.17. les F. ont mieux aimé traduire ici la coupe d’action de graces, que de benediction: mais tout revient à un, puis que la coupe ne se benit que par la priere & par l’action de graces.

[kt.] * kelch) Das ist/ der wein in dem kelch: Also drunden vers. 21.

[kt.] 2 D.i. der wein im kelch, welchen Christus in der einsetzung des Abendmahls gesegnet. [kt.] 3 Gr. Eulogoumen, welches wortt beydes segnen und dancksagen bedeutet. Doch muß man allhie das wort segnen und nicht dancksagen behalten, weil man nicht sagen kann, daß wir den kelch dancksagen, wie die Griechische zusammenfügung der worte [-] mit sich bringen würde, sondern den kelch segnen, und wird durch dieses segnen verstanden, nicht durch krafft etlicher worte, den

6I 6J

[kt.] 33 Gr. eulogoumen, welck woordt beyde segenen ende danckseggen beteeckent. Doch moet hier segenen ende niet danckseggen overgeset worden, overmits niet gesegt en kan worden dat wy den drinckbeker danckseggen, gelijck de Griecksche t’samenvoeginge der woorden, ofte constructie, soude vereyschen: maer wel den drinckbeker segenen. Ende wordt door dit segenen ver-

[kt.] * segnen) Das ist/ durch das gebett vnnd die dancksagung vom gemeinen gebrauch absondern/ vnnd zum heiligen Sacrament des bluts Christi/ nach seiner eynsatzung/ verordnen: Sihe Matth. 26,27.

[kt.] 36 G. eulogoumen, mot qui aussi sinifie les deux, benir & rendre graces; mais il le faut ici traduire benissons, & non pas rendons graces, parce qu’il ne se pourroit point commodement dire, comme porte la construction des mots en l’original, la coupe que nous rendons graces [-]. Et ce benir de la coupe Eucharistique ne sinifie pas changer la substance du vin, par certains mots efficaces à cela, en la

143

6K

staen, niet door kracht van eenige woorden den wijn veranderen in ’t wesentlicke bloedt Christi, maer met gebeden, dancksegginge, ende verhael van de instellinge, ende het eynde des heyligen Avontmaels heyligen, ofte van anderen gemeynen dranck afsonderen ende tot dit heyligh gebruyck toe-eygenen, gelijck het woort segenen oock gebruyckt wordt Genes. 2.3. Exod. 20.11. alwaer Godt geseght wort den sevenden dagh gesegent ende geheylight te hebben, om dat hy dien van andere gemeyne dagen heeft afgesondert, ende tot een heyligh gebruyck toegeeygent. Siet hier van de verklaringe in de aenteeck. op Matth. 26.26. [kt.] 34 D. een teecken ende onderpant van de geestelicke gemeynschap die wy met Christi bloedt ende lichaem hebben, gelijck vers 18. geseght wordt dat de Israeliten gemeynschap hadden met den altaer, ende vers 20. dat de gene die afgoden-offer aten gemeynschap hadden met de Duyvelen. Een wijse van spreken in de Sacramenten gebruycklick. Siet vers 4. ende 1.Cor. 11. versen 24, 25.

[kt.] * gemeinschaft) Das ist/ ein gewiß zeichen/ sigel vnd pfand der gemeinschaft des bluts Christi: daß wir alle/ die wir an Christum glauben/ seines für vns vergossenen bluts warhafftig geniessen/ vnnd durch dasselbe vergebung vnserer sünden haben. Also muß auch die gemeinschaft des leibs Christi verstanden werden.

wein in das wesentliche blut Christi verwandeln, sondern mit dem gebet, dancksagung, und erzehlung der einsetzung, wie auch des zwecks des heiligen Abendmahls, heiligen, oder von anderm gemeinen tranck absondern, und zu einem heiligen gebrauch verordnen, wie das wort segnen auch genommen wird, Gen. 2,3. Exod. 20, 11. da von GOtt gesaget wird, daß er den siebenden tag gesegnet und geheiliget habe, indem er ihn von andern gemeinen tagen abgesondert, und zu einem heiligen gebrauch gewidmet hat. Sihe hievon Matth. 26. üb. v. 26.

substance du sang de J. Christ; mais c’est par prieres, par actions de graces & par le recit de l’institution & de la fin de ce S. Sacrement de la Cene, consacrer le vin de la coupe, le sanctifier & l’approprier à un usage saint, religieux & Sacramentel, en le sequestrant du bruvage commun & ordinaire: comme aussi le mot de benir se prend en ce sens Gen. 2.3. Exod. 20.11. où Dieu declare avoir benit [-] le septiéme jour, en le separant & le distinguant d’avec les autres [-], pour l’approprier à un saint usage. Vois-en une plus ample declaration sur Matt. 26.26.

[kt.] 4 D.i. ein gewiß zeichen, siegel und pfand, der gemeinschafft des bluts Christi: daß wir alle die an Christum gläuben, seines für uns vergossenen bluts warhafftig geniessen, und dadurch vergebung unserer sünden haben. Wie v. 18. gesaget wird, daß die Israeliter mit dem altar gemeinschafft hatten, und v. 20. daß diejenigen, die vom Götzen-opffer assen, mit den Teuffeln gemeinschafft hatten. Ist eine sacramentliche art zu reden. Sihe v. 4. und 1. Cor. 11,24,25. Also muß auch die gemeinschafft des leibes Christi verstanden werden. Es will der Apostel das hieraus schliessen: welche gemeinschafft haben mit Christo, die sollen mit den Teuffeln keine gemeinschafft haben,

[kt.] 37 C. le Sacrement, le sceau & le gage de la communion spirituelle que nous avons à la chair & au sang de J. Christ & au sacrifice de sa mort, duquel la S. Cene nous est comme le festin sacrifical, où il nous veut faire participans des choses qui ont été immolées & offertes pour nous, comme sous v. 18. il est dit que les Israëlites avoyent communion à l’autel, quand en leurs festins sacrés ils mangeoyent de la chair des sacrifices, & que ceux qui mangeoyent des choses offertes aux idoles, avoyent communion avec les diables: Et comme la communion de l’autel ou des demons, attribuée respectivement aux Israëlites & aux idolatres, ne sinifie rien moins que la mandu-

144

und derowegen der Götzen-opffer müssig gehen, welche dem Teuffel geopffert werden: Nun habet ihr gemeinschafft mit Christo, dann darum ist das H. Abendmahl eingesetzet, auf daß solche gemeinschafft allen gläubigen versiegelt und bestätiget werde, darum etc. [cf. sec. 6H]

cation orale ou de l’autel par ceux-là, ou des demons par les autres, aussi peu se peut tirer la communion du corps & du sang de J. Christ en l’Eucharistie, à l’introduction physique de son corps & de son sang en nos estomachs par la bouche du corps. C’est donc une expression Sacramentele fort convenable au sujet dont il s’agit, de laquelle voi sus v. 4. & 1 Cor. 11.24,25. [kt.] 38 Céte fraction du pain est une circonstance prattiquée par J. Christ & ses Apôtres, pour nous conduire à la meditation & à la memoire de la fraction de son corps & de ses souffrances pour nous. [kt.] 39 Ceci nous explique le veritable sens du mot est, en ces paroles du Seigneur, ceci est mon corps; Car le pain est le corps de J. Christ, parce qu’il en est la communion: & il n’est pas la communion du corps de J.C. par consubstantiation, ou par transubstantiation, mais sacramentelement, c. par signification, & obsignation. Or en céte communion mystique du corps de J.C. nous témoignons aussi nôtre communion mutuelle au corps de l’Eglise.

6L

6M

6N

[vs. 17] Want 35een broodt [is het, so] zijn wy vele o36een lichaem: dewijle wy alle eenes broodts deelachtich zijn.

[vs. 17] *Denn ein brot ists/ so sind wir viel ein leib/ dieweil wir alle eines brots theilhaftig sind.

[vs. 17] 1Denn ein brodt ists, so sind wir viel ein leib*, dieweil wir alle eines brodts theilhafftig sind.

[vs. 17] 40Dautant que nous qui sommes plusieurs, sommes un seul pain & o41un seul corps. Car nous sommes tous participans 42 d’un mesme pain.

6O

[kt.] 35 N. dat gebroken wort ende

[kt.] * Denn ein etc.) Gleich wie durch

[kt.] 1 [---] Oder, denn wir viel sind

[kt.] 40 D’autres veulent ainsi tradui-

145

daer aen wy gemeynschap hebben. Ofte, want wy vele zijn een broodt, ende een lichaem.

6P

[verw.] o Rom. 12.5. 1.Corinth. 12.27.

6Q

[kt.] 36 D. een geestlick lichaem, waer van Christus het hooft is. Siet Rom. 12.5. 1.Cor. 6.15. 1.Cor. 12.12, etc.

das H. Abendmal die gemeinschaft/ die wir mit Christo/ seinem wahren leib vnd blut/ haben/ bestetiget wird: also wird auch durch dasselbige bestetiget die gemeinschaft/ die wir gläubige vnder einander haben/ als glieder eines leibs: demnach wir alle im H. Abendmal eines brots vnd weins theilhafftig werden.

ein brodt, und ein leib. Gleich wie durch das Heil. Abendmahl die gemeinschafft, die wir mit Christo, seinem wahren leib und blut haben, bestätiget wird: Also wird auch durch dasselbige bestätiget die gemeinschafft, die wir gläubigen untereinander haben, als glieder eines geistlichen leibes, dessen Haupt Christus: [cf. sec. 6Q] Demnach wir alle im heiligen Abendmahl eines brodts und weins theilhafftig werden. [verw.] * Rom. 12,5. 1. Cor. 6,15. und cap. 12,12. [cf. sec. 6Q] [--] etc.

[kt.] 41 Ass. spiritual & mystique, duquel J. Christ est le chef: Tellement qu’un triple corps convient à J. Christ; naturel ou physique qui est fait de plusieurs members, auquel il a porté nos pechés sur le bois, 1 Pier. 2.24. Sacramentel & sinificatif, qui est le pain de la S. Cene qui cons[is]te de plusieurs grains, & qui se rompt en plusieurs pieces pour étre distribué à tous; spirituel & mystique, qui est le corps de son Eglise, composé de plusieurs fideles. Voi Rom. 12.5. 1 Cor. 6.15. & 12.12., &c. [kt.] 42 Qui se rompt & se distribuë en l’Eucharistie à tous les fideles, pour Sacrement, signe & sceau de leur communion spirituelle à la chair de J. Christ & aux benefices de sa mort.

6R

6S

[vs. 18] Siet Israël 37die na den vleesche is: en hebben niet de

re ce verset; Dautant qu’il n’y a qu’un pain (ass. auquel nous communiquons tous), nous plusieurs ne sommes qu’un seul corps, parce que nous sommes participans d’un méme pain. Ce qui semble s’accorder aussi-bien à l’ordre & à la suite des paroles de l’Apôtre: Car souvent l’Ecriture nous décrit bien, comme un seul corps; mais nous ne trouvons point que la multitude des fideles soit jamais apellée un seul pain. [verw.] o Rom. 12.5. 1 Cor. 12.27.

[vs. 18] Sehet an den Israel *nach dem fleisch: *Welche die opfer

[vs. 18] Sehet an den Israel 1nach dem fleisch: 2Welche die opffer

[vs. 18] Voyez l’Israël qui est 43 selon la chair: ceux qui mangent 146

gene die de offeranden eten, 38 gemeynschap met den altaer?

essen/ sind die nicht in der gemeinschafft des altars?

essen, sind die nicht in der gemeinschafft des altars?

les sacrifices, 44ne sont-ils pas participans de l’autel?

6T

[kt.] 37 D. het Ioodsche volck afkomstich nae den vleesche van Israël, die doe ter tijdt haren Tempel ende Godts-dienst noch hadden, hoe wel de kracht daer van door Christi komste was te niet gedaen.

[kt.] * nach dem fleisch) D[a]s ist/ die geboren Israeliter/ die noch mit den ceremonie[n] vn[d] opffern des Gesetzes vmbgehen.

[kt.] 43 C. le peuple des Juifs, originaires d’Israël selon la chair, qui lors que S. Paul écrivoit céte Epitre, y avoyent encore leur temple & leur service ceremoniel, bien que par l’avenement de J. Christ, toute la vertu en étoit aneantie.

6U

[kt.] 38 Dat is, met den Godts-dienst die op den altaer ende ontrent den selven van haer wierdt ghepleeght, ende die sy betuyghden daer mede noch voor goet te houden.

[kt.] * Welche etc.) Er wil sagen: Gleich wie die Juden/ welche nach dem gesetz von dem opffer essen/ das auff dem altar des HErren ist geopffert worden/ damit bezeugen/ daß sie ein gefallen haben an solchem opffer/ als welches in jhrem namen ist geopffert worden/ vnd daran sie theil gehabt haben: also die/ so von götzenopffer essen/ geben zuverstehen/ daß sie jhnen dieselbe lassen gefallen/ vnd die Heidnische religion für recht halten.

[kt.] 1 D.i. die geborne Israeliter, welche noch in dem Neuen Testament an dem Gesetze des fleischlichen gebots, Hebr. 7,16. an den ceremonien des Levitischen Gesetzes hangen, und die äusserlichen Mosaischen opffer verrichten, wiewol die krafft derselben durch die zukunfft Christi auffgehaben und abgethan war. [kt.] 2 Er will sagen: gleichwie die Juden, welche nach dem Gesetze von dem opffer essen, das auf dem altar des HErrn ist geopffert worden, damit bezeugen, daß sie ein gefallen haben an solchem opffer, als welches in ihrem namen ist geopffert worden und daran sie theil gehabt haben, also die, so von Götzen-opffern essen, geben zu verstehen, daß sie ihnen dieselben lassen gefallen, und die heydnische Religion für recht halten.

6V

[vs. 19] Wat segge ick dan? pdat een afgodt yet is? ofte dat de afgoden-offer yet is?

[vs. 19] Was sol ich denn nun sagen? *Sol ich sagen/ daß der götze etwas sey? Oder daß das götzenopffer etwas seye?

[vs. 19] Was soll ich denn nun sagen? 1Soll ich sagen, daß der Götze etwas sey? Oder, daß das Götzen-opffer etwas sey?

[vs. 19] Que dis-je donc? pque l’idole soit quelque chose? ou que ce qui est sacrifié à l’idole, 45soit quelque chose? non.

6W

[verw.] p 1.Corinth. 8.4.

[kt.] * Sol ich etc.) Auff diese beyde fragen/ muß man verstehen das wörtlin/ Nein: Denn droben cap. 8/4. hat er gelehret/ daß der götz nichts sey/ vnd derhalben nicht könne die speise an jhr selbst vervnreinigen. Aber im folgende[m] vers lehret er/

[kt.] 1 Auf diese beyde fragen muß man verstehen das wörtlein, Nein: denn drob. cap. 8,4. hat er gelehret, daß der Götze nichts sey, und derhalben nicht könne die speise an ihr selbst verunreinigen. Aber in folgendem vers lehret er, daß, weil

[verw.] p 1 Cor. 8.4.

[kt.] 44 Ou, n’ont-ils pas la communion de l’autel? Car en effet en mangeant de ce qui avoit été offert sur l’autel, ils entroyent en la communion de Dieu, à qui l’autel étoit érigé, & de tout le service qui se prattiquoit à l’autel & aux environs; & méme au tems de l’Apôtre ils témoignoyent par là de tenir tout ce service pour bon & pour legitime.

147

daß dieweil solche opffer dem Teufel geopffert werden/ ein jeder Christ billich ein abschewen darvor haben sol.

6X 6Y

6Z 6Aa

6Ab

solche opffer dem Teuffel geopffert werden, ein jeder Christ billich einen abs[e]hen dafür haben soll. [kt.] 45 Voi sus chap. 8. v. 4.

[vs. 20] Ia, [ick segge] dat ’t gene de Heydenen offeren, qsy 39den Duyvelen offeren, ende niet Gode. Ende ick en wil niet dat ghy met de Duyvelen gemeynschap hebt.

[vs. 20] Aber ich sage/ daß die Heiden/ was sie opffern/ das opffern sie den *Teufeln|/ vnd nicht Gotte: Nun wil ich nicht/ daß jhr in der Teufel gemeinschafft seyn solt.

[verw.] q Levit. 17.7. Deut. 32.17. [kt.] 39 Want vele van de heydensche Goden, die sy door hare beelden eerden waren boose geesten. Siet Levit. 17.7. ende Deut. 32.17. Ende hoe wel sy somwijlen eenighe verstorvene menschen ende andere creaturen daer door wilden eeren, ofte ooc selve den Schepper des hemels ende der aerden, gelijck Actor. 17.13. Rom.1.21. te sien is, soo worden sy nochtans geseght den Duyvelen die eere aen te doen, om dat de duyvel van sulcken beeldendienst een ingever ende instelder was, waerdoor Godt niet ghe-eert maer onteert wiert. Iesa. 40.18. ende 42.8.

[verw.] | Levit. 17,7. Deut. 32,17. [kt.] * Teufeln) Ohnangesehen die Heiden solches nicht erkennen noch gestehen wollen. Dann solche opffer nicht von Gott sondern vom Teufel gestiff[tet] worden/ vnd wer einem andern opffert/ als dem waaren Gott/ der opffert dem Teufel.

[vs. 20] Aber ich sage, daß die Heyden, was sie opffern, das opffern sie den 1Teuffeln, und nicht GOtt: Nun will ich nicht, daß ihr in der Teuffel gemeinschafft seyn solt. [kt.] 1 Denn viel von den heydnischen Abgöttern, die sie durch ihre bilder verehreten, waren böse Geister. Sihe Lev. 17,7. Deut. 32,17. Psal. 106,37. und wiewol sie bißweilen etliche abgestorbene menschen, und andere creaturen dadurch verehren wolten, oder auch den Schöpffer himmels und der erden selbst, wie Actor. 17,23. Rom. 1,21. zu sehen, so wird doch von ihnen gesaget, daß sie den Teuffeln die ehre anthun, (unangesehen sie solches nicht erkennen noch gestehen wollen) weil der Teuffel ein stiffter und urheber dieses Götzendienstes war, wodurch GOtt nicht geehret, sondern verunehret ward, Es. 40,18. und 42,8.

[vs. 20] Mais je dis que les choses que les Gentils sacrifient, qils les sacrifient 46aux diables, & non point à Dieu: or je ne veux point que vous soyez 47participans des diables. [verw.] q Lev. 17.7. Deut. 32.17. [kt.] 46 Car plusieurs dieux des Payens qu’ils servoyent en leurs images, étoyent des esprits malins. Voi Levit. 17.7. & Deut. 32.17. Et bien que souvent ils pretendoyent de servir par là des hommes morts, ou d’autres creatures insensibles, ou méme le Createur du ciel & de la terre, comme il se voit Act. 17.23. Rom. 1.21. ils devoyent pourtant étre reputés rendre ces services & ces honneurs aux demons, parce que Satan en étoit l’inventeur & le promoteur, & que par tout cela Dieu n’étoit pas honoré, mais offensé, Esa. 40.18. & 42.8.

[kt.] 47 Entrans en leur societé & en la communion & approbation de leur service, quand vous mangés les choses qui leur sont offertes & consacrées.

148

[vs. 21] 1Ihr könnet nicht zugleich trincken des HErrn kelch, und der Teuffel kelch: Ihr könnet nicht zugleich theilhafftig seyn 2des HErrn tisches, und der 3Teuffel tische.

[vs. 21] 48Vous ne pouvez boire la coupe du Seigneur, & la coupe des diables: vous ne pouvez estre participans 49de la table du Seigneur, & 50de la table des diables.

[kt.] 40 N. met recht ende behoorlickheydt, also dat ghy sulcks doende oock Gode soudt konnen behagen. Siet diergelijcke wijse van spreken, Matt. 6.24. 2.Cor. 6.14.

[kt.] 1 Mit reinem gewissen, so, daß [-] es GOtt gefalle. Sihe dergleichen art zu reden, Matth. 6,24. 2. Cor. 6,14.

[kt.] 41 D. der spijse ende des drancx van de tafel des Heeren, die tot een teecken van de gemeynschap met Christo van de Christenen wort genoten.

[kt.] 2 D.i. der speise und trancks von dem tisch des HErrn, die zu einem zeichen der gemeinschafft mit Christo von den Schriften genossen werden.

[kt.] 48 Ass. convenablement & justement, & en sorte qu’ainsi faisant vous soyés agreables à Dieu: ne se pouvant faire que vous ayés tout d’un tems communion avec J. Christ, laquelle est sinifiée, seellée & ratifiée en la S. Cene; & societé avec les demons, qui se confirme en ces festins celebrés à leur honneur en celui des idoles. Voi méme façon de parler, Matt. 6.24. 2 Cor. 6.14. [kt.] 49 C. du pain & du vin dont les Chrétiens sont participans en la table du Seigneur, pour signes, pour seaux, & pour symboles de leur communion avec lui: Et notés que l’Ecriture pour la S. Cene, ne nous parle pas d’un autel pour un sacrifice, mais d’une table pour un festin sacré, où le Seigneur nous fait servir Sacramentelement du sacrifice qu’il a offert en la croix pour la propitiation de nos pechés: ce qui appartient au privilege particulier de la nouvelle alliance; car sous l’anciene, nul pecheur ne pouvoit étre participant des choses immolées pour la propitiation de ses pechés: & dans les festins sacrés des Israëlites, ils n’avoyent aucune

6Ac

[vs. 21] 40Ghy en condt den drinck-beker des Heeren niet drincken, ende den drinck-beker der Duyvelen: ghy en condt niet deelachtich zijn der 41tafel des Heeren, ende 42der tafel der Duyvelen.

6Ad

6Ae

[vs. 21] Ihr könt nicht zugleich trincken des HErren kelch/ vnd der Teufeln kelch: Jhr könt nit zugleich theilhaftig seyn des HErren tisches/ vnd der Teufeln tisches.

149

[kt.] 3 Neml. der speise und trancks der mahlzeiten, die zu einem zeichen der gemeinschafft mit den Teuffeln genossen werden.

portion de ce qui s’offroit à Dieu pour s’en réjouir en sa presence, qu’à l’égard de leurs sacrifices d’action de graces, Lev. 7.15. [kt.] 50 C. des viandes & du bruvage qui se consument aux festins sacrificaux des idolatres, pour signe & témoignage de communion avec les diables & les idoles: Car la table des diables ne sinifie point l’autel, mais le festin qui se celebroit des sacrifices offerts preallablement sur leur autel.

[vs. 22] Oder wöllen wir den HErren *trotzen? Sind wir *stercker denn er?

[vs. 22] Oder wollen wir den HErrn 1trotzen: Sind wir 2stärcker denn er?

[vs. 22] 51Voulons-nous provoquer le Seigneur à jalousie? 52sommesnous plus forts que lui?

[kt.] 43 D. willen wy hem tot toorn verwecken door ons’ doen, ende volgens dien sijne straffe ons over den hals halen. Deut. 32.21. Het Griecksch woort beteeckent eygentlick tot jaloursheyt verwecken.

[kt.] * trotzen) Oder/ zum zorn reitzen: in dem wir nemlich mutwilliger weise sein H. Abendmal durch die gemeinschafft/ die wir mit den Teufeln vnd jhren opffern haben/ entheiligen.

[kt.] 1 Oder, zum zorn reitzen: Indem wir nemlich muhtwilliger weise sein H. Abendmahl durch die gemeinschafft, die wir mit den Teuffeln und ihren opffern haben, entheiligen, und hiemit seine straffen uns über den hals ziehen, Deut. 32,21. Das Gr. wort bedeutet eigentlich zu eyfer erwecken.

[kt.] 44 N. om sijne straffende hant van ons te weeren, wanneer die ons sal treffen.

[kt.] * stercker) Daß wir seines zorns nicht achten.

[kt.] 2 Daß wir seines zorns nicht achten, und uns seiner gerichte wolten erwehren, wenn uns dieselben treffen würden.

[kt.] 51 G. Provoquons-nous à jalousie le Seigneur? c. prenons-nous à tache de l’irriter comme de gayeté de coeur contre nous, afin d’attirer par ce moyen sur nos tétes, ses justes & inevitables jugemens? Deut. 32.21. Et l’Apôtre se sert particulierement du mot qui sinifie provoquer à jalousie, pour nous détourner de l’idolatrie, parce que c’est un adultere spirituel, que la jalousie du Seigneur ne laisse point impuni, Prov. 6.34. [kt.] 52 Ass. pour n’avoir point crainte de le provoquer, Ezech. 22.14. [+Dio 41] ou pour pouvoir détourner de nous sa main vengeresse, lors qu’elle sera levée pour nous punir?

6Af

[kt.] 42 D. der spijse ende des drancks van de maeltijden, die tot een teecken van de gemeynschap met den Duyvelen, wort genoten.

6Ag

[vs. 22] Of 73 [sic!]tergen wy den Heere? 44Zijn wy stercker dan hy?

6Ah

6Ai

7. Jakobus 2:14-26

150

Sectie

Statenbijbel, 1637

7A

[vs. 14] h40Wat nutticheydt is het, mijne broeders, indien yemandt 41 seght, dat hy het geloove heeft, ende en heeft de wercken niet? kan 42dat geloove hem 43salich maken?

7B 7C

[verw.] h Matth. 7.26. Iacob. 1.23. [kt.] 40 Namel. tot des menschen troost ende salicheyt. [kt.] 41 D. uyterlick belijdt, ende roemt, daer hy in der daet geen waer geloove en heeft.

7D

7E

7F

[kt.] 42 Dat is, sulck een geloove, dat sonder de wercken is.

7G

[kt.] 43 Dat is, rechtveerdigen voor Godt? hy wil seggen, geensins.

7H

[vs. 15] iIndiender nu een broeder ofte suster naeckt souden zijn, ende gebreck souden hebben van dagelicksch voedsel:

Tossanus, 1617 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 14] WAs hilffts/ lieben brüder/ so jemand *sagt/ Er habe den glauben/ vnd hat doch die *werck nicht? Kan auch *der glaub jhn selig machen?

Tossanus, 1729 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 14] Was 1hilffts, lieben brüder, so jemand 2saget: Er habe den glauben, und hat doch die wercke nicht? Kan auch 3der glaube ihn 4 selig machen?

[kt.] * sagt) Sich fälschlich rühmet.

[kt.] 1 Neml. zu des menschen trost und seligkeit. [kt.] 2 Aeusserlich bekennet, oder rühmet, da doch in der that nichts daran [--].

[kt.] * werck) Welche von wahrem glauben nicht können abgesondert werden: sintemal durch den glauben Christus in vnsern hertzen wohnet/ Ephes. 3,17. wo er aber wohnet/ da ist er nicht müssig/ sondern wircket in vns durch seine[n] Geist/ daß wir gute werck thun. [kt.] * der glaub) Solcher falscher glaube/ dessen er sich vergeblich rühmet.

[vs. 15] *So aber ein bruder oder schwester bloß were/ vnd mangel hette der täglichen nahrunge/

[kt.] 3 Das ist, ein solcher glaube, der ohne wercke ist.

Maresius, 1669 (Bijbeltekst is Geneefse Bijbel 1652) [vs. 14] hMes freres, 40que profitera-t’il si 41quelqu’un dit qu’il a la foi, & qu’il n’ait point les oeuvres: 42 la foi le pourra-t’elle 43sauver?

[verw.] h Matt. 7.26. Jaq. 1.23. [kt.] 40 Ass. pour sa consolation & pour son salut. [kt.] 41 C. en fait profession exterieure & s’en glorifie, bien qu’en effet il soit destitué de la vraye & salutaire foi.

[kt.] 4 Das ist, rechtfertigen für GOtt. Er will sagen, keines weges.

[kt.] 42 Ass. une telle foi morte dont il se vante, & destituée de charité & de bonnes oeuvres. [kt.] 43 C. le pourra-t-elle justifier devant Dieu? Et céte interrogation de l‘Apôtre se doit prendre pour une absoluë negation, & comme s’il disoit nullement.

[vs. 15] 1So aber ein bruder oder schwester bloß wäre, und mangel hätte der täglichen nahrung,

[vs. 15] iEt 44si le frere ou la soeur sont nuds, & ont faute du vivre quotidien:

151

7I

[verw.] i Luc. 3.11. 1.Ioan. 3.17.

7J

7K

[vs. 16] Ende yemant van u tot haer 44soude segghen, Gaet henen in vrede, wordt warm, ende wordt versadight: ende ghylieden en soudet haer niet geven de noodtdrufticheden des lichaems, 45wat nuttigheyt is dat?

7L

[kt.] 44 Dat is, de liefde aen haer soude toonen alleen met woorden.

[kt.] 1 Er will sagen: gleich wie die liebe und freygebigkeit, die allein in worten bestehet, keine rechte liebe und freygebigkeit ist, also ist es auch mit dem glauben bewandt.

[vs. 16] Vnd jemand vnder euch spreche zu jhnen: *Gott berahte euch/ wärmet euch/ vnd sättiget euch: gebet jhnen aber nicht was deß leibes notturfft ist/ was hülffe sie das?

[vs. 16] Und jemand unter euch 1 spreche zu ihnen: 2GOtt berahte euch, wärmet euch, und sättiget euch: gebet ihnen aber nicht, was des leibes nohtdurfft ist, 3was hülffe sie das*?

[vs. 16] Et que quelqu’un d’entre vous 45leur die, Allez en paix, chauffez-vous, & vous rassasiez, & vous ne leur donnez point les choses necessaires pour le corps, 46 que leur profitera-t’il?

[kt.] 1 Die liebe gegen ihm allein mit worten bezeugete.

[kt.] 45 C. ne leur demontre de charité qu’en paroles, semblable au figuier maudit de l’Evangile, qui étoit fort toussu & qui abondoit en feüilles, mais étoit sterile & ne portoit point de fruit.

[kt.] * Gott berahte euch) Gr. Gehet hin im friden.

7M 7N

[kt.] * So aber etc.) Er wil sagen: Gleich wie die liebe vnd freygebigkeit/ die allein in worten bestehet/ keine rechte liebe vnd freygebigkeit ist/ 1 Ioh. 3,18. Also ist es auch mit dem glauben bewandt.

[verw.] i Luc 3.11. 1 Jean 3.17. [+Gen 1588] [kt.] 44 C. que comme la charité en paroles sans effets, n’est qu’un faux masque [+Dio41] de charité, aussi la foi [+Dio41] sans les oeuvres n’en a que l’ombre & le nom.

[kt.] 45 Hy wil seggen, geene, noch voor den armen, noch voor den genen die alleen met woorden lief heeft.

[kt.] 3 Oder, was hülffe das? will sagen, nichts, weder die armen, noch den, der allein mit worten liebet.

[kt.] 46 Ou, que leur profitera cela? Il veut dire qu’il n’en reviendra aucune utilité, ni au povre, qui n’en est point secouru, ni à celui qui le dit, qui n’y montre point effectivement sa charité, & méme s’en demontre veritablement destitué.

[verw.] * Luc. 3,11. 1. Joh. 3,17.18. [cf. secs. 7I en 7J]

7O 7P

[kt.] 2 Gr. gehet hin im frieden.

[vs. 17] Also oock het geloove, indien het de wercken niet en heeft, 46is by hem selven doodt.

[vs. 17] Also auch der *glaube/ wen[n] er nicht werck hat/ ist er todt an jhm selber.

[vs. 17] Also auch 1der glaube, wenn er nicht wercke hat, ist 2todt an ihm selber.

[vs. 17] Pareillement aussi 47la foi, si elle n’a point les oeuvres, elle est 48morte en elle-mesme. 152

[kt.] * glaube) Durch den glauben verstehet er alhie eine blosse erkantnuß der götlichen warheit vnd eine mündliche bekandtnuß derselben: Sihe drunden vers. 19.

7Q

7R

[kt.] 46 Ofte, in hem selven. dat is, en heeft geen nutticheydt tot rechtveerdighmakinge: noch geen kracht om saligh te maken, niet meer als een doodt lichaem zonder ziele kracht heeft om eenige werckingen des levens voort te brengen. Siet vers 26.

7S

[vs. 18] Maer sal 47yemandt 48 seggen, 49Ghy hebt het geloove, ende 50ick hebbe de wercken: 51 toont my uw’ geloove 52uyt uwe wercken, ende ick sal u 53uyt mijne wercken 54mijn geloove toonen.

7V

7W

[kt.] 47 C. la nuë [+Dio41] & l’exterieure professsion [+Dio41] & protestation qu’on en fait.

[vs. 18] Aber es möchte 1jemand 2 sagen: Du hast 3den glauben, und ich habe 4die wercke: 5Zeige mir deinen glauben 6mit deinen wercken, so will ich auch 7meinen glauben dir zeigen 8mit meinen wercken.

[vs. 18] Mesme 49quelqu’un 50dira, 51 Tu as la foi, 52& moi j’ai les oeuvres: 53montre moi donc ta foi 54 sans tes oeuvres, & je te montrerai 55ma foi 56par mes oeuvres.

[kt.] 1 Neml. den wahren und lebendigen glauben hat, welcher thätig ist durch gute wercke. [kt.] 2 Neml. zu einem heuchler, der sich des glaubens rühmet, aber keine gute wercke thut.

[kt.] 49 Ass. qui sera doüé de la vraie [-] foi, efficace à bonnes oeuvres.

[kt.] 3 Neml. einen glauben, der ohne gute wercke ist. Oder, du gibst für, rühmest dich dessen, daß du den

[kt.] 51 Ass. une foi qui est dénuée de bonnes oeuvres; Ou tu dis que tu as la foi; qu’ainsi soit.

[kt.] 48 [-] C. qu’elle est de nul usage pour la justification, & de nulle efficace pour le salut; ainsi qu’un corps mort destitué d’ame & de vie est incapable de faire aucune fonction vitale; méme n’est foi qu’en un sens equivoque, comme un homme mort cesse d’étre un vrai homme. Voi sous v. 26.

[kt.] * es möchte etc.) Das ist/ wenn du dich schon woltest rühmen/ du habest den glauben/ vnd hettest die wercke nicht/ so könte dir einer leichtlich also begegnen/ wie folget.

7T

7U

[vs. 18] Aber *es möchte jemand sagen: *Du hast den glauben/ vnd ich habe *die werck/ *Zeige mir deinen glauben mit deinen wercken/ so wil ich auch meinen glauben dir zeigen mit meinen wercken.

[kt.] 1 Durch den glauben verstehet er allhie eine blosse erkänntniß der Göttlichen wahrheit, und eine mündliche bekänntniß derselben. Sihe drunten vers. 19. [kt.] 2 [--] Das ist, hat keinen nutzen zur rechtfertigung: auch keine krafft selig zu machen, eben wie ein todter leichnam, ohne seel, keine krafft hat einige lebens-würckung zu verrichten. Sihe v. 26.

[kt.] 47 Namelick, die het ware ende levendich geloove heeft, dat dadich is door goede wercken. [kt.] 48 Namel. tot een huychelaer, die hem roemt van het geloove, ende geen goede wercken voort en brenght. [kt.] 49 N. een geloove dat sonder de goede wercken is. Ofte, ghy seght dat ghy het geloove hebt. Laet het soo

[kt.] * Du hast) Wie du fürgibst/ vnd dich rühmest.

[kt.] 50 Ass. à un hypocrite, qui se vante d’avoir la foi, & n’en produit pas les [-] oeuvres.

153

7X 7Y

7Z 7Aa

zijn. [kt.] 50 D. een geloove met de wercken, ofte dadigh door de goede wercken. [kt.] 51 Dat is, wel aen, indien ghy een waer geloove hebt, gelijck ghy roemt ende u inbeeldt, toont het door de wercken, gelijck een boom door de goede vruchten toont dat hy een goede boom is. Matth. 7.17, 18.

[kt.] 52 Andere lesen, sonder uwe wercken, het welck oock eenen goeden sin heeft. Doch de meeste Griecksche boecken hebben uyt uwe wercken.

[kt.] * die werck) Mit dem glauben.

[kt.] * Zeige mir etc.) Als wolt er sagen: Wiltu haben/ daß ich für war halte/ daß du einen rechten glauben habst/ so zeige mir denselben mit deinen wercken wie ich dir meinen glauben mit meinen wercken zeigen wil. Kanstu solches nit thun/ so ist es gewiß vnd offenbar/ daß du keinen wahren glauben habst: sintemal es vnmöglich ist/ daß der wahre glaub ohn gute werck sey. Andere lesen/ Zeige mir deinen glauben ohn deine werck/ so wil ich dir meinen glauben zeigen mit meinen wercken: Als spräche er/ Gleich wie es vnmöglich ist/ daß der wahre glaub ohn gute werck sey: also wo gute werck seynd/ da mag man schliessen/ daß ein wahrer glaub sey/ dieweil der wahre glaub die wurtzel vnd vrsprung ist der guten werck. Man lese auff diese oder jene weise/ so ist der verstand einerley.

glauben habest. [--] [kt.] 4 Das ist, den glauben samt den wercken, oder, der da thätig ist durch die [-] wercke. [kt.] 5 Das ist, wilt du haben, daß ich für wahr halte, daß du einen rechten glauben habest, wie du rühmest und dir einbildest, so zeige mir denselben durch deine wercke, wie ein baum durch die gute früchte zeiget und offenbahret, daß er gut sey, Matth. 7,17.18. Kanst du solches nicht thun, so ist gewiß und offenbahr, daß du keinen wahren glauben habest: sintemahl es unmöglich ist, daß der [-] glaube ohne gute wercke sey. And. lesen: Zeige mir deinen glauben ohne deine wercke, [cf. sec. 7Aa] so will ich dir meinen glauben zeigen mit meinen wercken: als spreche er, gleich wie es unmöglich ist, daß der wahre glaube ohne gute wercke sey, also wo gute wercke seyn, da mag man schliessen, daß ein wahrer glaube sey: dieweil der wahre glaube die wurtzel und ursprung ist der guten wercke. Man lese auf diese oder jene weise, so ist der verstand einerley: gleichwol so haben die meisten Gr. Exemplare: Aus deinen wercken. [cf. sec. 7Aa] [kt.] 6 Oder, aus, etc.

[kt.] 52 C. j’ai la foi avec les oeuvres, ou la foi agissante par la charité & par les bonnes oeuvres. [kt.] 53 C. bien donc, si tu as une vraie foi, comme tu t’en vantes & te l’imagines, montre la si tu peux sans tes oeuvres; & tu le seras, lors que tu montreras du feu sans chaleur & sans clarté.

[kt.] 54 Car c’est le reduire à l’impossible: Mais pourtant plusieurs exemplaires G. suivis par le F. ont par tes oeuvres: comme pour dire, si tu as la foi de laquelle tu te glorifies, il faut

154

7Ab

[kt.] 53 Namel. als uyt de vruchten eenes waren geloofs, ende een seker bewijs des selven.

7Ac

[kt.] 54 Namelick, dat het een oprecht ende waer geloove is.

7Ad

[vs. 19] Ghy gelooft 55dat Godt een eenich [Godt] is: 56ghy doet wel: k de Duyvelen 57gelooven’t oock, ende 58sy tsitteren.

7Ae

[kt.] 55 D. ghy en gelooft niet, gelijck de Heydenen, datter vele Goden zijn, maer datter maer een Godt en is, die hem in sijn woort geopenbaert heeft. Deuter. 6.4. 1.Corinth. 8.6.

7Af

[kt.] 56 N. soo verre, dat ghy dien artijckel gelooft waerachtigh te zijn, ghelijck’se oock is: maer soodanighe kennisse ende toestemminge van de artijckelen des geloofs en is niet ghenoech tot een oprecht en waer geloove. Het bewijs volght. [verw.] k Marc. 1.24.

7Ag 7Ah 7Ai

7Aj

[kt.] 8 Oder, aus, neml. als den früchten des wahren glaubens, und den unfehlbaren kennzeichen desselben. [kt.] 7 N. daß er ein rechter [-] glaube sey.

[vs. 19] Du glaubest/ daß ein einiger GOTT ist. Du thust wohl daran/ Die Teufel *glaubens auch/ vnd *zittern.

[kt.] 57 D. weten ende toe-stemmen oock datter maer eenen Godt en is: ende hebben daerom nochtans geen waer geloove.

[kt.] * glaubens auch) Sihe ein exempel Luc. 4,34.

[kt.] 58 Ofte, beven. Namelick voor het schricklick oordeel Godts, waer

[kt.] * zittern) Dieweil sie kein vertrawen zu Gott haben/ sondern sich für

que tu la fasses paroître par tes oeuvres, comme un arbre se montre bon arbre par les bons fruits, qu’il porte, Matt. 7. v. 17,18. [kt.] 56 Comme par les fruits de la vraye foi, & par une preuve evidente qu’elle est en moi. [kt.] 55 Ass. qu’elle est vraye, vive & sincere.

[vs. 19] Du glaubest, 1daß ein einiger GOtt ist. Du 2thust wohl daran, die Teuffel 3glaubens auch, und 4zittern.

[vs. 19] Tu crois 57qu’il y a un seul Dieu, 58tu fais bien: kles 59diables 60 le croyent aussi, & 61en tremblent.

[kt.] 1 Oder, daß GOtt ein einiger (GOtt) sey, das ist, du glaubest nicht, wie die Heyden, daß viel Götter seyn, sondern daß nur ein GOtt sey, der sich in seinem worte geoffenbaret hat, Deut. 6,4. 1. Cor. 8,6. [kt.] 2 Neml. um so viel, daß du glaubest, dieser articul sey warhafftig, wie er dann auch ist: solche erkänntniß und warhaltung der articuln des glaubens ist nicht gnugsam zu dem [-] wahren glauben: die ursache folget.

[kt.] 57 C. tu ne crois pas, comme les Payens, qu’il y a plusieurs dieux, mais qu’il n’y en a qu’un seul, qui s’est revelé en sa Parole, Deut. 6.4. 1 Corint. 8.6.

[kt.] 3 Das ist, sie wissen und halten solches auf für wahr, daß nur ein GOtt sey: und haben darum gleichwol keinen wahren glauben. Sihe Marc. 1,24. [cf. sec. 7Ag] Luc. 4,34. [kt.] 4 Oder, beben, Neml. für dem erschrecklichen gericht [-], dazu sie

[kt.] 58 Ass. jusques-là, que de tenir cet article de la foi, pour veritable & infaillible, comme il l’est aussi: Mais une telle [-] profession des articles de la foi ne suffit pas pour une vraye & vive foi; ce qu’il prouve en suite. [verw.] k Marc 1.24. [kt.] 59 G. demons. [kt.] 60 C. sçavent & consentent à céte verité qu’il n’y a qu’un seul Dieu; mais cela ne fait pas qu’on leur doive attribuër une vraie & une salutaire foi. [kt.] 61 Ou, en ont horreur, ou, en fremissent, ass. par l’apprehension du

155

toe sy bewaert worden. 2.Petr. 2.4. ende en vertrouwen niet op de genade Godts, noch soecken niet hem als haren Vader te dienen.

jm/ als einem strengen Richter/ förchten/ der sie in das hellische fewer verdammen wird. Solches aber ist der art vnd wirckung eines wahren glaubens zuwider: denn der wahre glaub bringt mit sich fried/ frewd/ trost in vnsern gewissen/ Rom. 5,1.

behalten werden, 2. Petr. 2,4. Vertrauen also nicht auf GOttes gnade, sondern fürchten sich für ihm als einem strengen Richter, der sie in das höllische feuer verdammen wird, begehren ihm auch nicht als ihrem Vater zu dienen. Solches aber ist der art und wirckung eines wahren glaubens zuwider: Dann der wahre glaube bringet mit sich frieden, freude, trost in unserm gewissen, Rom. 5,1.

severe jugement de Dieu auquel ils sont reservés 2 Pier. 2.4. & n’ont aucune confiance en sa grace, ni aucune volonté de le servir comme Pere.

7Ak

[vs. 20] Maer 59wilt ghy weten, 60O ydel mensche, dat het geloove 61 sonder de wercken doodt is?

[vs. 20] Wiltu aber wissen/ du eiteler mensch/ daß *der glaub ohn werck *todt sey?

[vs. 20] 1Wilt du aber wissen, 2du eiteler mensch, daß 3der glaube ohne wercke 4todt sey?

[vs. 20] Mais, 62ô homme vain! 63 veux-tu sçavoir comme la foi 64 qui est sans les oeuvres est morte?

7Al

[kt.] 59 Dat is, wilt ghy noch klaerder onderwesen worden in dit stuck, ick sal’t u noch klaerder bewijsen met de exemplen van Abraham ende Rahab.

7Am

[kt.] 60 D. ghy geveynsde mensche, die ydelick van het gheloove roemt, sonder het selve met de wercken te betoonen.

[kt.] 1 Das ist, wilt du noch besser in diesem punct unterwiesen seyn, so will ich denselben noch deutlicher erklären, mit den exempeln Abrahams und Rahab. [kt.] 2 Das ist, du gleißnerischer mensch, dessen ruhm von dem glauben so eitel. [--]

[kt.] 63 C. veux-tu encore des preuves plus claires & plus convaincantes en ce sujet? je te le verifierai nettement par les exemples d’Abraham & de Rahab. [kt.] 62 C. toi hypocrite, qui te vantes vainement de la foi sans en faire les oeuvres.

[kt.] * der glaub ohn werck) Das ist ein solcher glaub/ der das nicht hat/ was der wahre glaub ohnfehlbarlich mit sich bringt.

7An

7Ao 7Ap

[kt.] 3 D.i. ein solcher glaube, der das nicht hat, was der wahre glaube unfehlbarlich mit sich bringet.

[kt.] 61 D. soo het sonder goede wercken is, ghelijck vers 17.

[kt.] 64 Ou, si elle est sans les [-] oeuvres, comme sus v. 17. [kt.] * todt sey) Das ist/ kein wahrer glaub/ sondern allein ein blosser schatten desselben sey. Welches nicht also zuverstehen/ als wenn die werck das leben deß glaubens weren: denn Christus vnnd sein Geist ist es: son-

[kt.] 4 Das ist, kein wahrer glaube, sondern allein ein blosser schatte desselben sey, welches nicht also zu verstehen, als wann die wercke des glaubens leben od. seele wären: [---] sondern dieweil die wercke unfehl-

156

7Aq

[vs. 21] Abraham 62onse vader 63is hy niet uyt de wercken gerechtveerdight, lals hy Isaac sijnen sone 64 geoffert heeft op den altaer?

7Ar

[kt.] 62 Dat is, die een Vader is aller ware geloovigen. Rom. 4. versen 1, 11, 16. wiens geestelicke kinderen over sulcks door gheen ander geloove gerechtveerdight en worden, dan daer door Abraham gerechtveerdight is gheweest. [kt.] 63 Dit schijnt te strijden met het gene Paulus seght Rom. 4. capit. ende Galat. 3. capit. waer hy leert ende bewijst dat Abraham gerechtveerdight is niet uyt de wercken, maer door het geloove: ’t welck sommige selfs oock van de oude Leeraers heeft doen twijfelen, of dese Sendt-brief Iacobi oock behoort voor Heylige Schriftuere erkent te worden. Doch als men de sake wel in siet, soo en isser gantschelick geen strijdt. Want het oogh-merck Pauli is te leeren tegen de valsche Apostelen, dat de mensche voor Godt niet en wordt gerechtveerdight door sijne eygene gerechtigheydt, bestaende uyt de wercken der Wet die wy gedaen hebben, maer alleen door het gheloo-

7As

dern dieweil die werck ohnfehlbarlich von einem wahren vnd lebendigen glauben herfliessen/ so folget/ daß wo dieselbe sich nicht erzeigen/ daselbst kein wahrer vnd lebendiger glaub seyn könne.

barlich von einem wahren und lebendigen glauben herfliessen, so folget, daß wo dieselbe sich nicht erzeigen, daselbst kein wahrer und lebendiger glaube seyn könne.

[vs. 21] Ist nicht Abraham vnser vatter *durch die werck gerecht worden/ da er seinen sohn Isaac auff dem altar opffert|?

[vs. 21] Ist nicht Abraham 1unser vater 2durch die wercke gerecht worden, da er seinen sohn Isaac auf dem altar 3opfferte*?

[vs. 21] Abraham 65nostre pere 66 n’a-t’il point esté justifié par les oeuvres, lquand il 67offrit son fils Isaac sur l’autel?

[kt.] 1 D.i. der ein Vater ist aller gläubigen, Rom. 4,1.11.16. Dessen geistliche kinder auch durch keinen andern glauben gerecht werden, als dadurch er auch gerecht worden.

[kt.] 65 C. qui est le pere de tous les fideles Rom. 4.1,11,16. duquel pourtant les enfans spirituels ne peuvent étre justifiés par une autre foi, que par celle par laquelle il a été justifié lui-méme.

[kt.] 2 Es lässet sich ansehen, diß sey demjenigen zuwider, was Paulus saget, Rom. 4. und Gal. 3. da er lehret und erweiset, daß Abraham gerechtfertiget worden, nicht aus den wercken, sondern durch den glauben: und darum haben auch etliche alte Lehrer an diesem send-brieffe [-] gezweiffelt, ob er von einem Apostel, aus Göttlicher eingebung sey geschrieben worden, und daher unter die Canonischen bücher gehöre. Wann man aber diese sache recht bedencket, so ist dieses orts gar kein streit. Dann Pauli zweck gehet dahin, daß er wider die falschen Apostel lehren, und erweisen will, der mensch werde für GOtt gerecht, nicht durch seine eigene gerechtigkeit, welche da bestehet aus den guten

[kt.] 66 Ceci semble d’abord contredire à ce que l’Apôtre enseigne formellement Rom. chap. 4. & Gal. chap. 3. ou il maintient & prouve qu’Abraham n’a point été justifié par les oeuvres, mais par la foi: Et c’est ce qui a fait que méme quelques-uns des anciens Docteurs de l’Eglise ont revoqué en doute l’autorité de céte Epitre, & douté si on la devoit recevoir pour Canonique, & pour Ecriture sainte inspirée divinement. Toutefois si on examine la chose de prés il ne s’y trouvera aucune contrarieté. Le but de S. Paul est d’enseigner contre les faux Apôtres, que l’homme n’est point justifié devant Dieu par sa propre justice, qui consiste dans les oeuvres de la Loi qu’il ait faites; mais

[kt.] * durch die werck etc.) S. Paulus lehret Rom. 4,2.5. Gal. 3,6. daß Abraham durch den glaube[n]/ ohne die werck/ sey gerecht worden: nemlich/ für Gott/ der jhn in ansehung seines glaubens/ ohn verdienst/ auß lauter gnaden/ von allen sünden vnd von der ewigen verdamnuß frey gesprochen hat. S. Jacob sagt alhie/ er sey durch die werck gerecht worden: das ist/ er habe seinen glauben/ vmb welches willen er schon lang zuuor/ ehe er seinen sohn geopffert/ von Gott war gerecht gesprochen worden/ durch seine werck vnnd seinen gehorsam für menniglich sehen [la]ssen/ vnd also mit der that bewiesen/ daß er einen rechten glauben hette/ vnd ein gerechter vnd Gott angenemer mann

157

ve, dat is, door de gerechtigheydt Christi met waren gheloove aengenomen. Rom. 3.28. Galat. 2.16. Philip. 3.9. Tit. 3. versen 4, 5. Hebr. 10.38. ende dit bewijst hy met het exempel van Abraham. Rom. 4. capit. maer het oogh-merk Iacobi is te leeren tegen de mondt-Christenen, dat het geloove, waer door wy voor Godt gerechtveerdight worden, niet en is alleen een kennisse met toestemminge, ofte een uyterlicke belijdenisse der artijckelen des geloofs, maer oock een vast vertrouwen des herten op de genade Godts in Christo, het welck in de ware geloovige verweckt ende voort-brenght de goede wercken, waer door sy versekert worden ende voor andere betoonen dat sy het ware salighmaeckende geloove hebben, ende voor Godt gerechtveerdight zijn. Ende tot dien eynde brenght hy oock hier voort het exempel Abrahams, ende bewijst, dat sijn geloove, waer door hy voor Godt gerechtveerdight is, soodanigen geloove is geweest, ende dat sulcks blijckt voornamelick uyt dat groot werck des geloofs, als hy sijnen sone Isaac heeft willen op-offeren. Beyde dese leeringen soo Pauli, als Iacobi, zijn waerachtigh ende schriftmatigh, ende en strijden geensins. Daerom als Iacobus hier seght dat Abraham gerechtveerdight is uyt de wercken, dat is, gelijck hy selve verklaert, uyt dat werck als hy Isaac heeft op-gheoffert,

were. Diese außlegung wird bestetiget auß dem/ was Jacob droben vers. 18. gesagt.

wercken des Gesetzes, die wir gethan, sondern allein durch den glauben, das ist, die gerechtigkeit Christi durch den wahren glauben angenommen, Rom. 3,28. Gal. 2,16. Phil. 3,9. Tit. 3,4.5. Hebr. 10,38. und diß beweiset er mit dem exempel Abrahams, Rom. cap. 4. Jacobi zweck aber ist, daß er wider die maul-christen lehren will, der glaube, dadurch wir für GOTT gerecht werden, sey nicht allein eine erkänntniß und beyfall, oder eine äusserliche bekänntniß der articul des glaubens, sondern auch ein steiffes vertrauen des hertzens auf die gnade GOttes in Christo, welches da in den wahren gläubigen erwecke und herfür bringe die guten wercke, dadurch sie selbst versichert seyn, auch gegen andern bezeugen, daß sie den wahren seligmachenden glauben haben, und für GOtt gerecht seyn. Zu diesem ende führet er auch ein das exempel Abrahams, und beweiset, daß sein glaube, dadurch er für GOtt gerecht worden, ein solcher glaube gewesen, und daß solches fürnemlich erscheine aus dem grossen wercke des glaubens, als er seinen sohn hat wollen auffopffern. Beyde diese lehren Pauli und Jacobi seyn warhafftig, schrifftmässig, und streiten gar nicht miteinander. Wann demnach Jacobus allhie saget, Abraham sey gerecht worden aus den wercken, das ist, wie er es selber erkläret, aus dem wercke, da er Isaac opfferte, so ist das die meynung: daß

seulement par la foi, c. par la justice de J. Christ, qui nous est gratuïtement imputée pour étre couronnée en nous, comme nos pechés lui ont été imputés pour étre punis en lui, acceptée & recue par une vraye & vive foi, Rom. 3.28. Gal. 2.16. Philip. 3.9. Tite 3.4,5. Heb. 10.38. Et il le prouve par l’exemple méme d’Abraham, Rom. chap. 4. Mais le but de S. Jaques est de verifier contre les faux Chrétiens, qui ne le sont que de bouche & de nom, que la foi, par laquelle nous sommes justifiés devant Dieu, n’est pas une simple connoissance theoryque des articles de la foi, pour les admettre comme veritables, ni une nuë profession exterieure de la doctrine de l’Evangile; mais que l’on y doit joindre une application particuliere de ses grandes promesses, & une ferme confiance du coeur en la grace de Dieu par J. Christ, qui opere & qui produit dans les vrais fideles, toute sorte de saintes oeuvres & de bons fruits, par lesquels ils s’assurent pour eux-mémes, & le verifient aux autres d’avoir la vraye [-] foi, par laquelle ils sont justifiés devant Dieu: Et il allegue à céte fin l’exemple d’Abraham, verifiant que la foi par laquelle il avoit été justifié devant Dieu, avoit été telle, & que cela paroît [-] par céte grande oeuvre de foi, par laquelle il se disposa à offrir & à immoler son propre fils: Et comme S. Paul dispute contre ceux qui abusant de l’autorité de Moyse

158

soo verstaet hy door dese woorden uyt de wercken dat Abraham met sijne wercken betoont heeft dat hy een waer ende levendigh geloof gehadt heeft, ende dat hy door de goede wercken als vruchten des selven voor Godt ende de menschen betoont heeft, dat hy waerlick voor Godt gerechtveerdight was. Soo dat Iacobus het woordt gerechtveerdight niet en neemt in die beteeckenisse, gelijck Paulus, als hy spreeckt van de rechtveerdighmakinge des menschen voor Godt, maer voor een betooninge der selver rechtveerdighmakinge voor Godt ende de menschen: gelijck hy oock door het woordt geloove, als hy ontkent dat wy daer door alleen gerechtveerdight worden, vers 24. verstaet een bloote toe-stemminge ende belijdenisse des Christen-geloofs dat niet en is vergeselschapt met vertrouwen noch met goede wercken gelijck ’t ware salighmakende geloove. Want dat Abraham, eygentlick te spreken, uyt dat werck niet en is voor Godt gerechtveerdight, blijckt klaerlijck uyt Gen. 15.6. daer geseght wort, dat Abraham al eenige jaren te voren, eer hy sijnen sone op-offerde, als hy de belofte van desen sone geloofde, door ’t geloove van Godt gerechtveerdight is geweest, gelijck hier oock Iacobus betuyght, vers 23.

Abraham mit seinen wercken erwiesen, daß er einen wahren und lebendigen glauben habe, und daß er durch die guten wercke, als früchte des glaubens, für GOtt und menschen dargethan, erwiesen und geoffenbaret, daß er wahrhafftig für GOtt gerechtfertiget worden. Daß also Jacobus das wort, gerechtfertiget, oder gerecht gemachet, oder gerecht worden, nicht nimmt in einerley bedeutung mit Paulo, wann er redet von der rechtfertigung des menschen für GOtt: sondern für die offenbarung dieser rechtfertigung vor GOtt und menschen: gleich wie er auch durch das wort, glaube, wann er leugnet, daß wir dadurch allein gerecht werden, v. 24. verstehet eine blosse wahrhaltung und bekänntniß des Christlichen glaubens, dabey sich weder vertrauen noch gute wercke befinden, wie bey dem wahren seligmachenden glauben. Dann daß Abraham, eigentlich zu reden, für GOtt nicht aus diesem wercke gerecht worden, erscheinet klärlich aus Gen. 15,6. da gesaget wird, daß Abraham allbereit etliche jahr zuvor, ehe er seinen sohn auffopfferte, als er der verheissung von diesem seinem sohn glaubete, durch den glauben von GOtt gerechtfertiget worden, wie Jacobus allhie auch bezeuget, vers 23.

vouloyent étre justifiés par les oeuvres de la Loi, aussi S. Jaques semble en vouloir à ceux qui prenant de la gauche ce que S. Paul avoit baillé de la droite, pensoyent qu’une simple profession de la foi leur suffiroit à salut, sans s’étudier aux bonnes oeuvres, & que S. Paul les excluant de nôtre justification, les mettoit par ce moyen entierement hors de nos soins. Or l’une & l’autre doctrine de ces deux Apôtres est tres-veritable & conforme à la Parole de Dieu, sans qu’elles se contredisent aucunement. C’est pourquoi quand S. Jaques dit ici qu’Abraham a été justifié par ses oeuvres, c. comme il s’en explique, en offrant son fils Isaac sur l’autel, en disant par les oeuvres, il entend qu’ Abraham a témoigné & a fait paroître par ses oeuvres, d’avoir eu une vraye & vive foi, & que sa foi par laquelle il avoit été justifié avoit été une foi agissante & active, non pas morte ni sterile, & que par les bonnes oeuvres qui en naissoyent il avoit fait paroître devant Dieu & les hommes, d’étre veritablement [-] justifié. De sorte que S. Jaques premierement semble ne pas prendre le mot de justifier entierement en méme sens que S. Paul, quand il parle de la justification de l’homme devant Dieu, mais pour une preuve & pour une marque solemnelle & incontestable de céte justification gratuïte: Secondement en admettant le mot de justifier en méme sens dans

159

l’un & l’autre des Apôtres, Abraham pourroit ici étre dit figurément & metonymiquement, en denominant la cause par ses effets, & la foi par ses fruits, justifié par les oeuvres, entant qu’il a été justifié par une foi agissante & efficace en bonnes oeuvres, & qui par elles se montroit vraye, vive & accomplie, comme l’Apôtre s’en explique au v. suiv. Tiercement & principalement, ces deux Apôtres ne prenent point le mot de foi en méme sens: Car S. Paul attribuë en effet nôtre justifycation à la seule foi, mais à la foi vive & agissante par charité Gal. 5.6. non pourtant à celle qui seroit seule, morte, sterile & denuée de fruits & de bonnes oeuvres; comme c’est par le seul oeil que nous voyons, encore que l’oeil étant seul & arraché de la tête ne voit point; au lieu que S. Jaques ne parle que d’une foi morte, telle qu’il la nomme par trois fois en ce chap. & qui n’a que le nom, l’ombre, & la seule profession de la foi, & laquelle ne peut étre ni justifiante ni salutaire, destituée de confiance au merite de Jesus Christ, de l’application particuliere de sa grace & de ses promesses, & des fruits de charité, de pieté & de justice, inseparables de la vraye foi. Et aussi il est certain, qu’à parler proprement Abraham n’a point été justifié devant Dieu, par cet oeuvre de l’offrande de son propre fils, veu qu’il paroît de Gen. 15.6. que plusieurs années avant céte action, & dés qu’il

160

reçût les premieres promesses de la naissance de ce fils, il fut justifié par la foi devant Dieu, comme méme S. Jaques le témoigne sous v. 23. [verw.] l Gen. 22.10. [kt.] 67 C. voulut offrir, & se mit en état de le faire: oeuvre qui fut une preuve claire & demonstrative d’une sincere & tres-ferme foi, Rom. 4.18, 19,20.

7At 7Au

[verw.] l Genes. 22.10. [kt.] 64 Dat is, heeft willen offeren, ofte besich was om hem te offeren: welck werck een klaer bewijs was van een oprecht ende seer sterck geloove. Rom. 4. versen 18, 19, 20.

[verw.] | Gen. 22,9.

[verw.] * Gen. 22,9. [kt.] 3 Das ist, wollen opffern, oder geschäfftig war ihn zu opffern, welches werck ein klarer beweiß war eines auffrichtigen und sehr starcken glaubens, Rom. 4,18.19.20.

7Av

[vs. 22] 65Siet ghy wel dat het geloove 66medegewrocht heeft met sijne wercken, ende het geloove 67volmaeckt is geweest uyt de wercken?

[vs. 22] Da sihestu/ daß der glaube *mitgewircket hat an seinen wercken/ vnd durch die werck ist der glaube *vollkommen worden:

[vs. 22] 1Da sihest du, daß der glaube 2mit gewircket hat an seinen wercken, und durch die wercke ist 3der glaube 4vollkommen worden:

[vs. 22] 68Ne vois-tu pas que la foi 69 operoit avec ses oeuvres, & que par les oeuvres la foi a esté 70renduë accomplie?

7Aw 7Ax

[kt.] 65 Ofte, Ghy siet dan. [kt.] 66 Namel. om krachtelick te bewijsen ende te betuygen door de goede wercken, dat hy voor Godt gerechtveerdight was.

[kt.] 1 Oder, sihest du dann nun, etc. [kt.] 2 Kräfftiglich zu erweisen und zu bezeugen, durch die guten wercke, daß er für GOtt gerecht sey.

[kt.] 68 Ou, Tu vois donc. [kt.] 69 C. que la foi par laquelle il avoit été justifié étoit une foi vive, & qui produisoit de bonnes oeuvres, pour en elles, avec elles & par elles, se demontrer efficace & justifiante, & consequemment confirmer & faire voir [--] qu’il étoit vrayement justifié devant Dieu; dont aussi il en reçût une singuliere approbation. [kt.] 70 C. demontrée & verifiée [--] d’avoir toutes ses parties, & par consequent d’étre sincere & complete, comme ce méme mot se prend pour se montrer accompli 2 Corint. 12.9.

7Ay

[kt.] 67 Dat is, verklaert ende betoont een geloove te zijn, dat alle sijne deelen hadde, ende volmaeckt ofte oprecht was, gelijck dit woordt volmaeckt werden, oock genomen wordt voor, volmaeckt te zijn bewesen worden., 2.Corinth. 12.9.

[kt.] * mitgewircket etc.) Das ist/ daß der glaub Abrahams nicht ohn gute werck/ sonder durch dieselbe sey thätig gewesen. Denn auß dem glauben hat Abraham den Isaac geopffert/ Hebr. 11,17.

[kt.] * vollkommen werden) Der gestalt/ daß man auß den wercken hat können vrtheilen/ daß Abraham einen rechtschaffenen vnd lebendigen glauben gehabt. Denn/ eigentlich zu reden/ hat keiner in diesem leben einen vollkommenen glauben. Abraham aber hatte zwar schon/ ehe er seinen sohn geopffert/ einen rechtschaffenen glauben: aber durch solch werck hat er denselben stattlich erwiesen

[kt.] 3 Aus welchem Abraham den Isaac geopffert, Hebr. 11,17.

[kt.] 4 Geoffenbaret und erwiesen worden, daß er alle zum glauben nohtwendige stücke habe, vollkommen und auffrichtig sey. Gleich wie das wort, vollkommen werden, so viel heisset, als vollkommen geoffenbaret werden, 2. Cor. 12,9.

161

vnd sehen lassen.

7Az

[vs. 23] Ende 68de Schrift is vervult geworden, die daer seght, mEnde Abraham geloofde Godt, ende 69 het is hem tot rechtveerdicheydt gerekent: ende 70hy is een vriendt Godts genaemt geweest.

[vs. 23] Vnd ist die Schrifft *erfüllet/ die da spricht|: Abraham hat Gott geglaubt/ vnd ist jhm zur gerechtigkeit gerechnet/ vnd ist ein freund Gottes geheissen|.

[vs. 23] Und ist die Schrifft 1erfüllet, die da spricht*: Abraham hat GOtt geglaubet, und ist ihm 2zur gerechtigkeit gerechnet, und ist ein 3freund GOttes geheissen.

[vs. 23] Et que 71l’Escriture a esté accomplie, disant, mAbraham a creu à Dieu, 72& lui a esté alloüé à justice, 73& il a esté appellé ami de Dieu.

7Ba

[kt.] 68 Dat is, door dat werck heeft hy betoont waerachtich te zijn het gene de Schrift van hem seght, dat hy door het geloove gerechtveerdight was, overmidts uyt dit werck blijckt dat hy het ware rechtveerdighmakende geloove gehadt heeft. ende door het geloove voor Godt eygentlick niet den wercken, maer het geloove dat door de wercken hem betoont, toe schrijft.

[kt.] * erfüllet) Das ist/ ist offenbahr gemacht worden/ daß Abraham einen wahren glauben hette/ welchen Gott jhm zur gerechtigkeit gerechnet hatte.

[kt.] 71 C. que par céte oeuvre il montra étre veritable ce que l’Ecriture dit de lui, qu’il a été justifié par la foi, entant qu’il parut par céte action, que sa foi étoit vive, vraye & justifiante, & que par elle il étoit justifié devant Dieu. Et d’ici méme il paroît, que S. Jaques n’attribuë point la justification d’Abraham devant Dieu à ses oeuvres, mais à sa foi agissante & vive, & qui se montroit par ses oeuvres.

7Bb

[verw.] m Genes. 15.6. Rom. 4.3. Galat. 3.6. [kt.] 69 Siet de verklaringhe hier van, Rom. 4.3. [kt.] 70 Dese woorden en worden Genes. 15 cap. niet gevonden, maer de sake kan afgenomen worden uyt het gene geseght wordt Genes. 22. versen 12, 16, 18. ende wordt soo genaemt, 2.Paral. 20.7. Iesai. 41.8.

[verw.] | Gen. 15,6.

[kt.] 1 D.i. durch diß werck hat er geoffenbaret, daß dasjenige, so die schrifft von ihm saget, wahr sey, daß er nemlich durch den glauben gerechtfertiget worden, weil aus diesem wercke offenbar worden, daß er den wahren gerechtmachenden glauben gehabt habe, und für GOtt gerechtfertiget sey. Es erscheinet hieraus auch, daß Jacobus die rechtfertigung für GOtt, eigentlich nicht den wercken, sondern dem glauben, der sich durch die wercke sehen lässet, zuschreibe. [verw.] * Gen. 15,6. [+Tos17] Rom. 4,3. Gal. 3,6. [kt.] 2 Sihe die erklärung Rom. 4.3.

7Bc 7Bd

7Be 7Bf

[kt.] 3 Diese worte werden Gen. cap. 15. nicht gefunden, die sache selbst aber kann geschlossen werden aus demjenigen, was gesaget wird Gen. 22,12.16.18. Ausdrücklich aber wird er so genannt 2. Chron. 20,7. Jes. 41,8. [cf. sec. 7Be]

[verw.] m Gen. 15. v. 6. Rom. 4.3. Galat. 3.6. [+Gen1588] [kt.] 72 Voi l’exposition de ceci Rom. 4.3. [kt.] 73 Ces paroles ne se trouvent point au chap. 15. de la Gen. mais la chose méme se peut inferer de ce qui se dit Gen. 22.12,16.18. & le Patriarche est orné de ce titre 2 Chron. 20. v. 7. Esa. 41.8. [+Gen1588]

[verw.] | 2 Chron. 20,7. Esai. 41,8. 71

[vs. 24] Siet ghy dan nu dat een mensche 72uyt de wercken

[vs. 24] So sehet jhr nun/ daß der mensch durch die werck *gerecht

[vs. 24] 1So sehet ihr nun, daß der mensch durch die wercke 2gerecht

[vs. 24] 74Ne voyez vous pas donc que l’homme est justifié 75par les 162

gerechtveerdight wordt, ende niet 73 alleenlick uyt het geloove? 7Bg 7Bh

[kt.] 71 Ofte, Ghy siet nu dan, gelijck vers 22. [kt.] 72 Dat is, gerechtveerdight te zijn betuyght ende bewesen wordt door de goede wercken.

wird/ nicht durch den *glauben allein.

wird, nicht durch den 3glauben allein.

oeuvres, & non 76seulement par la foi?

[kt.] * gerecht wird) Für gerecht erkant wird: beweiset vnd darthut/ daß er gerecht sey.

[kt.] 1 Oder, so sehet dann nun etc. wie v. 22. [kt.] 2 Für gerecht erkannt wird: beweiset und darthut, daß er gerecht sey.

[kt.] 74 Ou, Vous voyés donc, comme sus v. 22. [kt.] 75 C. par la foi agissante & qui produit des bonnes oeuvres, lesquelles prouvent sa justification; Et certes l’Apôtre opposant ici les oeuvres à la foi seulement, c. à la foi morte, témoigne asses que par les oeuvres il entend la foi vive, accompagnée des bonnes oeuvres, & qui se montre & verifie par elles. [kt.] 76 C. par la foi qui seroit seule, & sans bonnes oeuvres, & n’en produiroit point, & se restreindroit à la seule profession exterieure de la foi.

7Bi

[kt.] 73 Dat is, niet door sulcken geloove, dat sonder goede wercken is, ofte dat geen goede wercken met eenen voort en brenght.

[kt.] * glauben allein) Das ist/ durch den blossen namen vnd titel deß glaubens: Sihe droben vers. 14. vnd drunden vers. 26. Denn der wahre glaub nimmer allein vnd ohn gute werck ist/ sondern dieselbe allzeit mit sich bringt/ wie der glaub Abrahams.

[kt.] 3 Das ist, nicht durch einen solchen glauben, der ohne gute wercke ist, oder der keine gute wercke mit sich bringt.

7Bj

[vs. 25] Ende desgelijcx oock n Rachab 74de hoere, is sy niet 75uyt de wercken gerechtveerdight geweest als sy 76de gesondene 77 heeft ontfangen, ende 78door eenen anderen wegh uyt gelaten?

[vs. 25] Desselbigen gleichen die hure Rahab|, ist sie nicht durch die werck *gerecht worden/ da sie die botten auffnam/ vnd ließ sie einen andern weg hinauß?

[vs. 25] Desselbigen gleichen die 1 hure Rahab*, ist sie nicht durch die wercke 2gerecht worden, da sie die 3boten 4auffnahm, und ließ sie einen 5andern weg hinaus?

[vs. 25] Semblablement aussi n Rahab 77la paillarde, n’a-t’elle point esté justifiée 78par les oeuvres, quand elle 79eut recueilli 80 les messagers, & 81les eut mis dehors par un autre chemin?

7Bk 7Bl

[verw.] n Ios. 2.1. [kt.] 74 Siet van dit woordt Hebr. 11.31. [kt.] 75 Siet de verklaringe vers 21. Ende blijckt oock hier uyt, alsoo sy door dit een goet werck voor Godt niet en heeft konnen eygentlick gerechtveerdight worden: dat daerom dese woorden oneygentlick moeten

[verw.] | Ios. 2,1.

[verw.] * Josua 2,1.[+Tos17] und 6,23. [kt.] 1 Sihe von diesem wort Hebr. 11,31. [kt.] 2 Sihe die erklärung v. 21. Und hieraus erscheinet auch, weil sie eigentlich durch ein gut werck für GOtt nicht hätte können gerecht werden, daß deßwegen diese worte nicht eigentlich zu verstehen, sondern

[verw.] n Jos. 2.1. & 6.23. Heb. 11.31. [kt.] 77 Voi touchant ce mot Heb. 11.31. [kt.] 78 Voi l’explication de ceci sur le v. 21. Et d’ici méme il paroît que n’ayant p[û] par ce seul bon oeuvre étre justifiée & obtenir l’absolution de ses pechés devant Dieu, ceci se doit prendre improprement, ass. que par

7Bm

[kt.] * gerecht worden) Das ist/ hat sie nicht durch jhre werck bezeuget/ daß sie einen rechtschaffenen glauben hette/ vmb welches willen sie bey Gott dem HErren für gerecht gehalten worden: Sihe Hebr. 11,31. Ios. 2,9.11.

163

7Bn 7Bo

7Bp

verstaen worden, namelick, dat sy met dit werck betoont heeft dat haer geloove een waer ende rechtveerdichmakende geloove was. Siet Hebr. 11.31.

diß die meynung sey: Sie habe mit diesem werck bezeuget und geoffenbaret, daß sie den rechtschaffenen und gerechtmachenden glauben habe. Sihe Hebr. 11,31. [+Tos17]

[kt.] 76 Ofte, boden, Namel. die gesonden waren, om het landt Canaan te verspieden. [kt.] 77 Namel. met vrede. Hebr. 11.31. sonder haer te melden ofte aen te brengen, maer alle hulpe bewijsende. [kt.] 78 Namel. om het perijkel te ontkomen. Siet Ios. 2. cap.

[kt.] 3 [--] Neml. die gesandt waren, das land [-] zu erkundigen.

7Bq

[vs. 26] Want gelijck het lichaem 79 sonder geest doodt is, alsoo is oock 80het geloove 81sonder de wercken doodt.

7Br

[kt.] 79 Dat is, sonder de levendichmakende ziele, die het beweeght ende wercken des levens voortbrenght: ghelijck Psal. 104.29. Iesai. 2.22. dat is, sonder adem ofte beweginge. [kt.] 80 D. de kennisse ende toestemminge der artijkelen des geloofs: ofte de uyterlicke belijdenisse der selve.

7Bs

[kt.] 4 Neml. mit frieden, Hebr. 11,31. dergestalt, daß sie dieselbigen nicht [-] verrahten, sondern ihnen möglichste hülffe erwiesen. [kt.] 5 Neml. daß sie der gefahr entgiengen. Sihe Jos. c. 2.

[vs. 26] Denn gleich wie der leib ohn geist todt ist/ also auch der glaube ohne werck ist todt.

céte bonne action elle avoit fait paroître que sa foi étoit vraye & justifiante; & que la foi par laquelle elle avoit été justifiée, étoit une foi operante & active, c. efficace aux bonnes oeuvres. Voi Heb. 11.31. où céte méme oeuvre s’attribuë à sa foi, comme en étant procedée. [kt.] 80 G. les anges, c. les envoyés par Josué pour épier & reconnoître le païs de Canaan. [kt.] 79 Ass. en paix & seureté, [-] sans les deceler, & en leur témoignant toute assistance & toute faveur. [kt.] 81 Ass. pour les mettre hors du peril d’étre pris. Voi Jos. chap. 2.

[vs. 26] Denn gleich wie der leib 1 ohne geist todt, also auch der 2 glaube 3ohne wercke ist todt.

[vs. 26] Car ainsi que le corps 82 sans l’esprit est mort, aussi 83la foi qui est 84sans les oeuvres est morte.

[kt.] 1 Ohne die lebendigmachende seele, die ihn bewegt, und lebenswirckungen verrichtet, wie Psal. 104, 29. Jes. 2,22. Das ist, ohne athem, oder bewegung.

[kt.] 82 C. sans respiration & sans mouvement, qui puisse montrer que l’ame y est, laquelle produit au corps le mouvement & les operations de la vie; car l’esprit se prend en ce sens Pseau. 104.29. Esa. 2.22. [kt.] 83 C. céte seule connoissance des articles de la foi, qui ne passe point au de-là de l’assentiment general & theorique, & la profession exterieure, destituée par consequent de l’Esprit de regeneration, qui seul la peut animer & la vivifier, pour s’appliquer J. Christ & ses benefices, & tout ensemble en produire les effets en

[kt.] 2 Die erkänntniß und warhaltung der articuln des glaubens: oder, die äusserliche bekänntniß derselben.

164

7Bt

[kt.] 81 D. als die niet vergeselschapt is met de goede wercken. Siet vers 17, ende 20.

[kt.] 3 Das ist, wann sich dabey nicht finden gute wercke. Sihe v. 17.20.

oeuvres saintes. [kt.] 84 C. qui n’est point accompagnée de bonnes oeuvres, & est destituée de la vertu & de l’efficace requise pour les produire. [--]

8. 1 Johannes 5:6-13 Sectie

Statenbijbel, 1637

8A

[vs. 6] Dese is’t die gecomen is 11 door water ende bloedt, [namelijck] Iesus de Christus: 12 niet door het water alleen, maer door het water ende het bloedt. Ende 13de Geest is’t die getuyght, dat 14de geest de waerheyt is.

8B

[kt.] 11 De Apostel siet hier op het water ende bloedt dat uyt de doorghestekene zijde Christi ghevloeyt is, waer van Ioannes alleen gewach maeckt Ioan. 19.34, 35. ende verhaelt dat selve wederom hier, om te toonen dat daer in een verborghenheydt is, Namel. dat van hem vloeyt het water des H. Geests, waer door wy ghereynight ende weder-geboren worden, ende dat door het uy-tstorten [sic!] sijns bloets aen het cruys ons is verworven de versoeninghe met Godt ende de vergevinge onser sonden. Ende is daer door vervult het gene afghebeelt was door de Ceremonien des Ouden Testaments, die meest bestonden in reynigingen met water,

Tossanus, 1617 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 6] DIeser ists/ der da *kompt mit wasser vnd blut/ Jesus Christus: Nicht mit wasser allein/ sondern mit wasser vnnd blut. Vnd der Geist ists/ *der da zeuget/ daß Geist warheit ist.

Tossanus, 1729 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 6] Dieser ists, der da 1kommt mit wasser und blut, JEsus Christus: 2Nicht mit wasser allein, sondern mit wasser und blut. Und 3 der Geist ists, der da zeuget, daß 4 Geist wahrheit ist.

Maresius, 1669 (Bijbeltekst is Geneefse Bijbel 1652) [vs. 6] C’est celui qui est venu 12 par eau & par sang, assavoir Jesus Christ; 13non seulement par eau, mais par eau & par sang: & c’est 14l’Esprit qui 15témoigne, que l’Esprit est la verité.

[kt.] * kompt etc.) Das ist/ der in diese welt kommen ist/ vnd vns diese zwo grosse wolthaten erworben hat: erstlich/ daß er durch sein leiden vnd sterben für vnsere sünde[n] be[z]ahlt vnd vns mit Gott versohnet hat/ welches durch das blut angedeutet wird: darnach/ daß er vns seinen Geist gibet/ der vns waschet vnd rei[niget] von vnsern sünden: welches durch das wasser verstanden wird. Solches ist bezeuget werden/ da er am creutz hieng/ vnd seine seite mit einem speer eröffnet worden/ darauß blut vnd wasser ge[ga]ngen ist/ Ioh. 19,34.

[kt.] 1 Oder, kommen ist. Der Apostel sihet hie auf das, so er in seinem Evangelio erzehlet, Joh. 10,34.35. daß aus der geöffneten seiten des HErrn wasser und blut geflossen sey: dessen er allhie wiederum gedencket, anzuzeigen, daß hierunter ein geheimniß verborgen lige; Neml. daß von ihm fliesse das wasser des Heil. Geistes, dadurch wir gereiniget und wiedergebohren werden, und daß durch die vergiessung seines bluts am stamme des creutzes uns erworben sey die versöhnung mit GOtt, und die vergebung unserer sünden. Und diß ist die erfüllung dessen, so da fürgebildet worden durch die ceremonien des Alten Testamentes, als welche meis-

[kt.] 12 L’Apôtre regarde ici à ce que de l’eau & du sang sortirent du côté percé de J. Christ, dont S. Jean seul fait mention Jean 19.34,35. Ce qu’il presse derechef ici pour nous apprendre que cela fut mysterieux, servant à sinifier que la vraye expiation de nos pechés par son sang, & l’entiere purification & sanctification de nos ames par l’eau qui s’y méloit, étant achevée & accomplie au sacrifice de la croix, tous les lavemens & les sacrifices de la Loi expiroyent par ce moyen, selon que la plusplart des ceremonies du V.T. consistoyent en purifications par l’eau qui étoit ordonnée à cet effet, & en expiations par le sang des victimes immolées. Et en effet c’est

165

8C

ende bloedtstortinge der beesten die geoffert wierden: alsoo dat dit de sin is, dewijle Christus ghekomen zijnde alle het gene door de Ceremonien des Ouden Testaments afghebeelt was, inder daet vervult heeft, dat sulcks dan een klaer bewijs is, dat hy de ware Messias is.

tentheils bestunden in reinigungen mit wasser, und blutvergiessen der thiere, so da geopffert wurden. Ist also diß die meynung, dieweil Christus also kommen, daß er alles, was durch die ceremonien des Alten Testaments fürgebildet war, [-] erfüllet, so sey diß ein klarer beweißthum, daß er der [-] Meßias sey.

[kt.] 12 D. hy is gecomen om niet alleen de weldaet der wedergeboorte ofte der reyniginge onser verdorvene nature, maer oock de weldaet der rechtveerdighmakinge ofte versoeninge met Godt te samen te wege te brenghen, door sijn Geest ende bloet: welcke twee weldaden van malkandren niet en worden gescheyden.

[kt.] 2 Das ist, er ist kommen, nicht allein die wolthat der wiedergeburt oder reinigung unserer verderbten natur, sondern auch die wolthat der rechtfertigung oder versöhnung mit GOtt uns zu erwerben, durch seinen Geist und blut: welche zwo wolthaten nicht sollen von einander getrennet werden.

de J. Christ & de sa mort que nous découlent les eaux salutaires du S. Esprit, par lequel nous sommes purifiés & regenerés; comme c’est par l’effusion de son sang en la croix, qu’il nous a reconciliés avec Dieu & obtenu la remission de nos pechés. Ajoûtés que céte eau & ce sang coulerent du côté de J. Christ, non seulement pour sinifier que ces deux benefices de justification & de sanctification nous vienent de sa mort, mais aussi pour marquer qu’il y avoit en son sang une vertu purifiante & mondifiante pour nos consciences; & sur tout que J. Christ étant venu de la sorte & ayant ainsi accompli tout ce qui étoit prefiguré par les ceremonies legales, il doit étre admis & reconnu pour le veritable Messie. [kt.] 13 C. qu’il n’est pas venu seulement pour nous apporter le benefice de la regeneration ou de la purification de nôtre corruption naturelle, par l’eau de sa grace; mais aussi pour nous apporter celui de nôtre justification & de nôtre reconciliation avec Dieu [-] par l’expiation de nos pechés en son sang: ayant été necessaire, qu’ avant de sanctifier l’homme en soiméme il le justifiât devant Dieu, [+Dio 41] qui ne communique pas sa grace regenerante au pecheur qu’apres l’avoir reçû en grace moyennant la satisfaction [+Dio41] fournie & la reconciliation faite [+Dio41] par le prix de son sang: Or ces deux benefices du

166

[kt.] 3 Das ist, der Heil. Geist zeuget in dem hertzen der gläubigen, 2. Cor. 1,22. Eph. 1,13.

sang & de l’eau, se doivent bien distinguer, mais ne se peuvent pourtant pas separer. [kt.] 14 C. le S. Esprit qui en rend témoignage au coeur des fideles, leur appliquant ce sang en expiation de leurs pechés, & céte eau en purification de leurs consciences, 2 Corint. 1.22. Ephes. 1.13. [kt.] 15 C. que le S. Esprit scelle en nos coeurs, la verité de la doctrine de l’Evangile touchant J. Christ & ses benefices: Et céte doctrine se nomme l’Esprit 2 Corint. 3.6. Voi ce qui y est remarqué. Or ceci montre que l’assurance que nous concevons par la foi de la Divinité des S. Ecritures, se peut fort bien resoudre sur le témoignage que nous en donne le S. Esprit en nos consciences, comme étant l’auteur de la foi & de ses lumieres en nôtre ame. Il y en a pourtant qui traduisent ici, Et c’est l’Esprit qui en témoigne, veu, ou, dautant que l’Esprit est la verité. Mais céte interpretation est un peu plus obscure, & celle que nous retenons, suivie par le F. par le Syriaque & par la V.V. s’accorde mieux avec le G.

8D

[kt.] 13 Dat is, de Heylige Geest getuyght in de herten der geloovige. 2.Corinth. 1.22. Ephes. 1.13.

8E

[kt.] 14 D. de leere des Euangeliums, dat Iesus is de Christus. welcke leere geest genaemt wort. 2.Cor. 3.6. Siet de aenteeck. aldaer.

[kt.] * der da etc.) Oder/ der da [solches] zeuget [in ewren hertzen] denn der Geist ist warheit: [das ist/ sein zeugnuß ist warhafftig.]

[kt.] 4 Das ist, die lehre des Evangelii, daß JEsus sey Christus, welche lehre Geist genennet wird, 2. Cor. 3,6. Sihe die glosse allda. And. verstehens also: der Geist ist es, der da (solches) zeuget (in euren hertzen:) dann der Geist ist wahrheit (das ist, sein zeugniß ist wahrhafftig.)

8F

[vs. 7] 15Want 16dry zijnder die getuygen 17in den Hemel, de Vader, 18het Woort, ende de Heylige Geest: ende 19dese dry zijn 20een.

[vs. 7] Denn drey sind die da *zeugen im himmel: Der *Vatter/ das *Wort/ vnd der *heilige Geist: vnd dise drey *sind eins.

[vs. 7] 1Denn 2drey sind die da zeugen 3im himmel: 4Der Vater, 5 das wort, und der 6Heilige Geist: und diese 7drey sind 8eins.

[vs. 7] 16Car il y en a 17trois qui 18 rendent témoignage 19au ciel, le Pere, 20la Parole, & le Saint Esprit: & 21ces trois-là 22sont un.

8G

[kt.] 15 Dit vers, alsoo het een seer klaer getuygenisse vervat van de Heylige Dryvuldigheydt, schijnt van de

[kt.] 1 Dieser vers, weil er ein sehr klares zeugniß in sich halt der Heil. Dreyeinigkeit, ist, wie zu erachten,

[kt.] 16 Ce v. est une preuve excellente & demonstrative du mystere de la sainte & adorable Trinité; & il ne se

167

8H

8I

Arrianen uyt eenige boecken uytgelaten geweest te zijn, maer wort in meest alle Griecksche boecken gevonden ende selfs oock by vele oude ende aensienlicke Leeraers, die voor de tijden der Arrianen geleeft hebben, tot bewijs der Heylige Dryvuldigheyt daer uyt bygebracht: ende de tegenstellinge van de getuygen op der aerde vers 8. toont klaerlick dat dit vers daer wesen moet, gelijck blijckt uyt het vers 9. daer gesproken wordt van dit getuygenisse Godts.

von den Arianern, in etlichen exemplaren ausgelassen worden, wird aber gleichwol in den meisten Griechischen exemplaren gefunden, auch von vielen alten und ansehnlichen Lehrern, welche zu der Arianer zeiten gelebt haben, zum beweißthum der H. Dreyeinigkeit angezogen: So weiset auch der gegensatz der zeugen auf erden, v. 8. klärlich, daß dieser vers nohtwendig allhie seyn müsse, wie solches auch erscheinet aus v. 9. da von diesem zeugniß GOttes geredet wird.

[kt.] 16 N. persoonen, ende onderscheydene getuygen.

[kt.] 2 Neml. personen, und unterschiedliche zeugen.

faut pas étonner qu’il ne se trouve point en quelques exemplaires, ou qu’il ne s’y trouve que tronqué, les Arriens, comme S. Jerôme le témoigne, ayant eu l’audace de l’effacer en plusieurs copies, au tems que tout le monde gemit & s’étonna de se voir Arrien. Mais l’Arrianisme n’a pu tellement prevaloir, que ce v. ne soit demeuré en plusieurs exemplaires G. de la meilleure marquee, que la V.V. Latine ne l’ait fidelement exprimé, & qu’il ne se trouve allegué par quelques Docteurs anciens avant les controverses des Arriens, comme nommément par S. Cyprian, en confirmation de la Trinité: Joint que l’antithese des trois témoins en terre, dont il est parlé au v. 8. exige de necessité que ce v. 7. soit retenu, auquel il est parlé des trois témoins au ciel, comme il paroît encore du v. 9. où il est fait mention du témoignage de Dieu, comme le plus assure. Et on ne peut douter que l’Apôtre n’ait expressement parlé de ces trois témoins au ciel, pour ramentevoir aux fideles en céte occasion le formulaire de leur Bâtéme celebre selon l’ordonnance de J. Christ, au nom du Pere, du Fils & du S. Esprit, Matt. 28.19. [kt.] 17 C. trois personnes & trois témoins distincts, la Loi n’en requerant pas davantage pour une preuve entiere. [kt.] 18 Ass. de céte méme verité, par

168

8J

[kt.] 17 D. geven hier van uyt den hemel een hemelsch ende Godtlick getuygenisse, aen het welck niet en mach getwijfelt worden. Siet Mat. 3.16, 17. ende 17.5. Ioan. 3.31. Act. 2.1, etc.

8K 8L

[kt.] 18 D. de Sone Godts. Siet Ioan. 1.1.

8M 8N

[kt.] 19 N. persoonen. Siet Matth. 3.16, 17. ende 28.19.

8O

[kt.] 20 N. van wesen ende natuere: die alle drie van dese sake gesamentlick ende eenerley getuygen. Een seer klaer bewijs ende getuygenisse van de Dryheyt der persoonen in het eenigh Godtlick wesen. Siet Ioan. 10.30.

[kt.] * zeugen) Von obgemelter warheit/ daß Jesus Gottes sohn sey/ vnd der verheissene Messias.

[kt.] 3 Geben hievon (neml. daß JEsus GOttes Sohn, und der verheissene Meßias sey) aus dem himmel ein himmlisch und göttlich zeugniß, daran gar nicht zu zweiffeln. Joh. 3,31. [-]

[kt.] * Vatter) Sihe Matth. 3,17. vnd 17,5. Ioh. 5,32.34.37. vnd 8/18.

[kt.] 4 Sihe Matth. 3,16.17. und 17,5. [+Tos17] [cf. sec. 8J] Joh. 5,32.36.37. und 8,18. [kt.] 5 Das ist, GOtt der Sohn. Sihe Joh. 1,5. [+Tos17] und 8,18. [kt.] 6 Sihe Matth. 3,16. Joh. 1,33. und 15,26. Act. 1,8. und 2,1. [cf. sec. 8J] [kt.] 7 Neml. personen. Sihe Matth. 3,16.17. und 28,19.

[kt.] * Wort) Das ist/ Gott der sohn: Sihe Ioh. 1,1. vnd 8/18. [kt.] * heilige Geist) Sihe Matth. 3,16. Ioh. 1,33. vnd 15/26. Act. 1,8.

[kt.] * sind eins) Haben ein göttlich wesen/ vnd stimmen mit einander vbereyn in jhrem zeugnuß.

[kt.] 8 Neml. dem wesen und der natur nach, welche alle drey von dieser sache sammtlich und einerley zeugen. Ein [-] klarer beweißthum und zeugniß von der Dreyheit der Personen in einem göttlichen wesen. Sihe Joh. 10,30.

des effets glorieux, [+Dio41] convenans distinctement à chacun des trois: [+Dio41] Car le Pere nous a donné son Fils; le Fils nous a donné son sang, & le S. Esprit nous donne sa grace: Le Pere a crié du ciel sur son Fils, Celui-ci est mon Fils bien-aimé; le Fils a envoyé du ciel son Esprit aux siens; & le S. Esprit, venu du ciel, nous scelle pour le jour de la redemtion. [kt.] 19 C. qui rendent ici du ciel un témoignage celeste & divin, entierement incontestable & sans reproche. Voi Matt. 3.16,17. & 17.5. Jean 3.31. Act. 2.1, &c.

[kt.] 20 C. le Fils de Dieu. Voi Jean 1. v. 1.

[kt.] 21 C. ces trois personnes: Car en ce v. s’expriment les trois témoins personnels, comme au v. suiv. les reels. Voi Matt. 3.16,17. & 28.19. [kt.] 22 Ou, sont une méme chose, ass. en essence & en nature, qui [-] par consequent ensemble ne peuvent rendre de ceci qu’un témoignage uniforme; l’uniformité & l’identité de leur témoignage naissant de l’unité & de l’identité de leur intelligence, de leur volonté & de leur étre: Preuve bien illustre de la Trinité des person-

169

nes en une seule essence divine. Voi Jean 10.30.

8P

[vs. 8] Ende 21dry zijnder die getuygen op de aerde, 22de Geest, ende het water, ende het bloedt: ende die dry zijn 23tot een.

[vs. 8] Vnd drey sind/ die da *zeugen auff erden: Der *geist/ vnd das *wasser/ vnd das *blut/ vnd die drey *sind beysammen.

[vs. 8] Und 1drey sind, die da zeugen auf erden: Der 2Geist und das wasser, und das blut, und die drey 3 sind beysammen.

[vs. 8] Il y en a 23aussi trois qui rendent témoignage en la terre, assavoir 24l’Esprit, l’eau & le sang: & ces trois-là 25se rapportent à un.

8Q

[kt.] 21 D. drie getuygen zijnder oock op der aerden die ’t selve getuygen.

[kt.] 1 Das ist, drey zeugen finden sich auf erden, die eben diß zeugen.

[kt.] 23 C. trois témoins, qui en la terre deposent en faveur de céte verité & témoignent la méme chose.

8R

[kt.] 22 D. de Geest der aenneminge tot kinderen, die den geloovigen in de Gemeynte hier op der aerden gegeven wort, ende het water der wedergeboorte, door welck de geloovige van hare gemeynschap met den Vader ende den Soon versekert worden, ende het bloedt des Nieuwen Testaments, waer door sy verkrijgen vergevinge harer sonden, ende versoeninghe met Godt. Andere verstaen door den Geest, de leere des Euangeliums, ende door het water het Sacrament des Doops, ende door het bloedt, het Sacrament des Avontmaels, door welcke drie middelen de geloovige inde Kercke hier op der aerden van de vergevinge harer sonden door Christum, ende van ’t eeuwige leven, als door drie vaste getuygen, versekert worden. Siet oock de aenteeck. op het 6 vers.

[kt.] * zeugen) Das ist/ mittel sind/ die Gott gebraucht/ solch zeugnuß auff erden zu verkündigen vnd zu bestetigen. [kt.] * geist) Das ist/ die predig deß Euangelii/ welche ein ampt deß Geistes genennet wird/ 2 Cor. 3,6.8.

[kt.] 2 D.i. der Geist der [-] kindschafft, welcher den gläubigen in der kirchen allhie auf erden gegeben wird, und das wasser der wiedergeburt, dadurch die gläubigen ihrer gemeinschafft mit dem Vater und Sohn versichert werden, und das blut des Neuen Testaments, dadurch sie erlangen vergebung der sünden, und versöhnung mit GOtt. And. verstehen durch den Geist die predigt des Evangelii, welche ein ampt des Geistes genennet wird, 2. Cor. 3,6.8. und durch das wasser [-] die tauffe, durch welche unsere reinigung und abwaschung von sünden bezeuget und bestätiget wird: und durch das blut, das Sacrament des leibes und blutes Christi, das Heil. Abendmahl, durch welches uns bezeuget und bestätiget wird, daß das blut Christi vergossen sey für uns zur vergebung der sünden.

[kt.] 24 C. l’Esprit d’adoption, qui est donné & se communique aux fideles en l’Eglise ici bas; & l’eau de la regeneration, par laquelle les fideles sont assurés de leur communion avec le Pere & avec le Fils; & le sang du N.T. par lequel ils obtienent la remission de leurs pechés & leur reconciliation avec Dieu. Mais d’autres entendent par l’Esprit la doctrine de l’Evangile, par l’eau le Sacrement du Batéme, & par le sang le Sacrement de la S. Cene, qui tirent leur efficace de la mort de J. Christ & nous remenent à l’ouverture de son côté; entant que par ces trois choses, comme par des témoins irreprochables, les fideles sont assurés [-] ici bas en la terre de la remission de leurs pechés & de la vie eternelle par J. Christ. Si mieux nous n’aimons dire qu’à ces deux Sacremens, qui nous scellent exterieurement les promesses de l’Evangile, se joint le sceau interieur du S. Esprit, qui seul nous en applique les choses sinifiées, Jean 6.63. Voi ce qui est

[kt.] * wasser) Das ist/ die H. Tauff/ durch welche vns vnsere reinigung vnd abwaschung von sünden bezeuget vnd bestetiget wird. [kt.] * blut) Das ist/ das Sacrament deß leibs vnd bluts Christi/ nemblich das H. Abendmal/ durch welches vns bezeuget vnd bestetiget wird/ daß das blut Christi vergossen sey für vns zu vergebung der sünden.

170

8S

[kt.] 23 D. sien op eenerley sake, ende geven daer van eenerley getuygenisse, Namel. dat Iesus is de Salighmaker ende de Sone Godts vers 5.

[kt.] * sind beysammen) Oder/ sind auff eins gerichtet/ nemlich/ daß sie samptlich die warheit von Christo bezeugen.

[kt.] 3 Od. sind auf eins, das ist, sehen auf eine sache, und geben davon einerley zeugniß, neml. daß JEsus der Sohn GOttes, und Heyland der welt sey. v. 5.

annoté sus v. 6. Il y en a aussi quelques-uns qui rapportent ingenieusement ces trois choses de la terre, aux trois témoins du ciel, ass. l’eau de la grace au Pere, le sang [+Dio41] de l’expiation au Fils, & l’illumination spirituelle [+Dio41] nommée esprit, au S. Esprit. [+Dio41] [kt.] 25 C. regardent à la méme chose, & la confirment par un témoignage uniforme, ass. que Jesus est le Sauveur des hommes & le Fils de Dieu, sus v. 5.

8T

[vs. 9] gIndien wy het getuygenisse der menschen aen-nemen, het ghetuygenisse Godt [sic!] is 24 meerder: want dit is het getuyghenisse Godts, ’t welck hy 25van sijnen Sone getuyght heeft.

[vs. 9] SO wir der menschen zeugnuß annemen|/ so ist Gottes zeugniß *grösser: Denn Gottes zeugniß ist *das/ das er gezeuget hat von seinem sohn:

[vs. 9] So wir der menschen zeugniß annehmen*, so ist GOttes zeugniß 1grösser†: Denn GOttes zeugniß ist 2das, das er gezeuget hat von seinem Sohn.

[vs. 9] gSi nous recevons le témoignage des hommes, le témoignage de Dieu est 26plus grand: car c’est là le témoignage de Dieu, lequel il a témoigné 27de son Fils.

[verw.] | Ioh. 8,17.

[verw.] * Joh. 8,17. [verw.] † Johan. 5,37. [kt.] 1 Und deßwegen glaubwürdiger, welches wir vielmehr anzunehmen schuldig sind. [cf. SB]

8U 8V 8W

[verw.] g Ioan. 5.37. [kt.] 24 D. geloofweerdiger, ende moet daerom oock vaster aengenomen worden.

[kt.] * grösser) Vnd deßwegen glaubwürdiger/ welches wir viel mehr schuldig sind anzunemen.

[verw.] g Jean 5.37. [kt.] 26 C. plus assuré & bien plus digne de soi, auquel nous devons donc deferer davantage en l’admettant sans contredit. Et c’est pourquoi lors qu’il s’agit de recevoir les Saintes Ecritures comme divinement inspirées, le témoignage que Dieu méme leur rend en sa Parole, & par les divers caracteres de leur Divinité qu’elles portent sur le front, lequel de plus il confirme en la conscience des fideles par la lumiere de leur foi & par la voix de son Esprit, selon qu’il est dit sus v. 6. que c’est l’Esprit qui témoigne que l’Esprit est la verité, est sans

171

doute de bien plus grand poids, que le témoignage de l’Eglise. [kt.] * das etc.) Welches erzehlet wird drunden vers 11.

8X 8Y

[kt.] 25 N. Iesu Christo, dat hy de ware ende eenige Salighmaker is.

8Z

[vs. 10] hDie in den Sone Godts gelooft, 26heeft het getuygenisse in hem selven: die Godt niet en gelooft, 27heeft hem tot een leugenaer gemaeckt: dewijle hy niet gelooft, en heeft het getuygenisse, dat Godt getuyght heeft van sijnen Sone.

8Aa

[verw.] h Ioan. 3.36. Rom. 8.16. Galat. 4.6. [kt.] 26 D. is door den Heyligen Geest, die het geloove in hem ghewrocht heeft, in sijn herte hier van overtuyght ende versekert. Ioan. 3.33.

8Ab

[kt.] 2 Welches erzehlet wird drunt. v. 11. [kt.] 27 Ass. J. Christ, qu’il est le vrai & l’unique Sauveur du monde. Et il semble bien que Saint Jean regarde ici à la voix qui fut ouïe du ciel Matt. 3.17. & notamment Matt. 17.5. comme Saint Pierre en fait aussi mention 2 Pier. 1. v. 16,17,28.

[vs. 10] Wer da glaubet an den sohn Gottes/ der hat solches zeugniß *bey jhm. Wer Gott nicht glaubet/ der *machet jhn zum lügner: Denn er glaubet nicht dem zeugniß/ das GOtt zeuget von seinem sohn.

[kt.] * bey jhm) In seinem hertzen eyngedruckt durch die krafft deß H. Geistes/ der in jhm wohnet. Sihe Rom. 8,16.

[vs. 10] Wer da glaubet an den Sohn GOttes, der hat solches zeugniß 1bey ihm*. Wer GOtt nicht glaubet, der macht ihn zum 2 lügner: Denn er glaubet nicht dem zeugniß, das GOtt zeuget von seinem Sohn.

[vs. 10] hCelui qui croit au Fils de Dieu, 28il a le témoignage de Dieu en soi-mesme: celui qui ne croit point à Dieu, 29il l’a fait menteur: car il n’a point creu au témoignage que Dieu a témoigné de son propre Fils.

[verw.] * Joh. 3,36. Rom. 8,16. Gal. 4,6. [kt.] 1 In seinem hertzen eingedruckt, das ist, ist durch den Heil. Geist, welcher den glauben in ihm gewürcket hat, in seinem hertzen davon überzeuget und versichert. Joh. 3,33.

[verw.] h Jean 3.36. Rom. 8. v. 16. Gal. 4.6. [kt.] 28 Ou, il en a le témoignage, c. que par l’Esprit d’adoption, qui opere & qui produit la foi en lui, il en est assuré & tout à fait persuadé en son coeur, Jean 3.33. Car celui qui croit, non seulement croit la verité, puis que la foi divine, entant que telle, n’est point susceptible d’erreur ni de faux, mais il sçait & sent en soi-méme qu’il croit bien & que sa foi est divine & veritable: Et c’est par céte persuasion que les Martyrs se sont exposés si courageusement aux tourmens pour la verité de l’Evangile, ce que nul Philosophe n’a jamais fait & ne fera

172

jamais, pour aucun de ses sentimens philosophiques, quelque éclairé qu’il s’y pense. [kt.] 29 Ass. tant qu’en lui est, parce qu’il aneantit la verité de Dieu par son incredulité. Voi sus chap. 1.10. [+Gen 1588]

8Ac

[kt.] 27 Siet cap. 1.10.

[kt.] * machet jhn etc.) Das ist/ beschuldiget jhn/ als wenn er löge/ vnd sein zeugnuß falsch were.

[kt.] 2 Das ist, beschuldiget ihn, als wenn er löge, und sein zeugniß falsch wäre. Sihe drob. 1,10.

8Ad

[vs. 11] Ende dit is 28het getuygenisse, [namelick] dat 29ons Godt het eeuwige leven gegeven heeft: iende dit selve leven 30is in sijnen Sone.

[vs. 11] Vnd das ist das zeugniß/ daß vns Gott das ewige leben hat gegeben/ vnd solches leben ist *in seinem sohn.

[vs. 11] Und das ist 1das zeugniß, daß 2uns GOtt das ewige leben hat gegeben, und solches leben ist 3in seinem Sohn*.

[vs. 11] Et c’est ici 30le témoignage, assavoir que Dieu 31nous a donné la vie eternelle: i& que cette vie 32est en son Fils.

8Ae

[kt.] 28 N. daer van ick spreke.

[kt.] 1 Neml. davon ich rede.

8Af

[kt.] 29 N. die in Christum waerlick gelooven. Ioan. 3. vers 36. [verw.] i Ioan. 1.4. [kt.] 30 N. als in een fonteyne uyt wiens volheyt wy het ontfangen. Ioan. 1.16. want de Sone heeft ons het leven verdient, heeft de macht om ons het selve te geven, ende geeft het oock allen die in hem gelooven. Siet Ioan. 6.47, 48, 51. ende 17.2.

[kt.] 2 Die wir an Christum glauben. Joh. 3,36. [verw.] * Joh. 1,4. [kt.] 3 Als in einem brunnen, aus dessen fülle wir es empfahen, Joh. 1,16. Dann der Sohn hat uns das leben verdient, er hat die macht, uns dasselbe zu geben, und gibt es auch würcklich allen die an ihn glauben. Sihe Joh. 6,47.48.51. und 17,2.

[kt.] 30 Ass. duquel je parle, & de quoi nous avons des témoins si assurés au ciel & en la terre. [kt.] 31 Ass. à ceux qui croyent veritablement en J. Christ, Jean 3.36. [verw.] i Jean 1.4. [kt.] 32 Ass. comme en sa pleine source, d’où nous puisons tous grace pour grace, Jean 1.16. Car le Fils nous a merité la vie, il a le pouvoir de nous la donner, & il la donne effectivement à tous ses fideles. Voi Jean 6.47,48,51. & 17.2.

8Ag 8Ah

[kt.] * in seinem sohn) Als welcher vns solches leben hat zuwegen gebracht.

8Ai

[vs. 12] Die den Sone 31heeft, die heeft het leven: die hen Sone Godts niet en heeft, die en heeft het leven niet.

[vs. 12] Wer den sohn Gottes *hat/ der hat das leben|: Wer den sohn Gottes nicht hat/ der hat das leben nicht.

[vs. 12] Wer den Sohn GOttes 1 hat, 2der hat das leben: Wer den Sohn GOttes nicht hat, der hat das leben nicht.

[vs. 12] Celui 33qui a le Fils, a la vie: celui qui n’a point le Fils de Dieu, n’a point la vie.

8Aj

[kt.] 31 Dat is, met waren geloove heeft aenghenomen. Ioan. 1. vers 12. die heeft de beginselen des eeuwighen levens alreede in dit leven, ende heeft een seeckere hope dat hy het selve oock hier namaels volkomelick

[kt.] * hat) Durch den glauben/ als durch welchen er in vnsern hertzen wohnet/ Eph. 3,17.

[kt.] 1 Neml. mit wahrem glauben hat angenommen. Joh. 1,12. denn dadurch wohnet er in unsern hertzen. Eph. 3,17.

[kt.] 33 C. se l’applique, le reçoit & le possede par une ferme foi, [+Dio41] Jean 1.12. Car un tel a dés céte vie en soi-méme le commencement de l’eternelle, & une esperance certaine de la posse-der ci-apres parfaitement.

[kt.] 2 Das ist, der hat die anfänge des

173

sal besitten. Siet Ioan. 5. vers 24. ende 8. vers 51.

8Ak 8Al

ewigen lebens allbereit in diesem leben, und die gewisse hoffnung, daß er dasselbe dermaleins vollkömmlich besitzen werde. Suche Joh. 3,36. und 5,24. [cf. sec. 8Ak] [+Tos17] und 8,51.

Voi Jean 5.24. & 8.51.

[vs. 13] Solches habe ich euch geschrieben* die ihr glaubet an den namen des Sohns GOttes, auf daß ihr wisset, daß ihr das ewige leben habt, und daß ihr 1glaubet an den namen des Sohns GOttes.

[vs. 13] kJe vous ai escrit ces choses, à vous qui croyez au Nom du Fils de Dieu, afin 34que vous sçachiez que vous avez la vie eternelle; & 35afin que vous croiyez au Nom du Fils de Dieu.

[verw.] * Joh. 20,31.

[verw.] k Jean 20.31. [kt.] 34 C. que vous en avés le droit, la proprieté, les gages & les premices. [kt.] 35 C. afin que vous perseveriés constamment & croissiés & augmentiés de plus en plus en la méme foi du Fils de Dieu.

[verw.] | Ioh. 3,36. vnd 5,24. k

[vs. 13] Dese dingen hebbe ick u geschreven, die gelooft in den name des Soons Godts: op dat ghy wetet dat ghy het eeuwige leven hebt, ende op dat ghy 32geloovet in den name des Soons Godts:

8Am 8An

[verw.] k Ioan. 20.31.

8Ao

[kt.] 32 D. in het geloove meer ende meer mooght toenemen ende daer in volherden.

[vs. 13] Solches hab ich euch geschrieben/ die jhr glaubet an den namen deß sohns Gottes/ auff daß jhr wisset/ daß jhr das ewige leben habt/ vnd daß jhr *glaubet an den namen deß sohns Gottes.

[kt.] * glaubet) Im glauben zunemet vnd bestendig bleibt.

[kt.] 1 Im glauben zunehmet, und beständig bleibet. [cf. SB]

Tossanus, 1617 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 1] VNd es ward mir ein *rohr gegeben einem *stecken gleich/ *vnd sprach: Stehe auff/ vnnd *miß den Tempel Gottes vnd den altar vnd/ *die darinnen anbeten:

Tossanus, 1729 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 1] UNd 1es ward mir ein 2rohr gegeben einem 3stecken gleich, 4 und sprach: Stehe auff, und 5miß den tempel GOttes und den 6altar, und die darinnen anbeten.

9. Openbaring 11:1-6 Sectie

Statenbijbel, 1637

9A

[vs. 1] aENde my wiert 1een rietstock gegeven, eene [meet-] roede gelijck: ende de Engel stont, ende seyde, Staet op, ende 2meet den Tempel Godts ende 3den altaer, ende de ghene die daer in aenbidden.

9B

[verw.] a Ezech. 40.3, etc. ende capitt. 41. 42. 43. [kt.] 1 In dit Ghesichte wort door de

9C

[kt.] 1 In diesem gesicht wird durch

Maresius, 1669 (Bijbeltekst is Geneefse Bijbel 1652) [vs. 1] aALors il me fut baillé 1un roseau semblable à une verge: 2& il se presenta un Ange qui me dit, Leve-toi, & 3mesure le Temple de Dieu, 4& l’autel, & ceux qui adorent en icelui. [verw.] a Ezech. 40.3, &c. & chapp. 41.42.43. [kt.] 1 En céte vision, sous l’image de

174

herbouwinge des Tempels, de wederoprechtinge des vervallenen Godsdiensts in de Ghemeynte Christi, hoewel tusschen nauwer bepalinge, te kennen ghegeven, na dat die door de tyrannie des Antichrists, waer van in het voorgaende neghende Capittel begonnen is te propheteren, onder de voet was gebracht. Ende is dit Gesichte genomen uyt Ezech. 40.3. ende volgens, alwaer door dierghelijcke afmetinge, ende dat in meerder breedte als de Tempel te voren was, de weder-oprechtinge der Gemeynte, die te voren vervallen was, wederom door Christum in meerder ruymte door de gheheele werelt soude opgerecht worden. [kt.] * rohr) Welches Johannes an stat einer meßrute[n] gebrauchen sollte: Sihe Ezech. 40,3. [kt.] * stecken) Oder/ ruten. [kt.] * vnd sprach) Im Gr. vnd ein Engel stund [für mir] vnnd sprach/ etc.

9D 9E 9F

9G

[kt.] 2 Dat is, paelt af de ware kercke, daer in Godt recht ghedient wort, ende onderscheytse van de andere, die de meeste menichte zijn, ende die, hoewelse den tytel daer van voeren, nochtans de daet niet en hebben.

[kt.] * miß den etc.) Durch das messen des Tempels hat Gott wollen zuverstehen geben/ daß seine Christliche Kirch/ welche durch den Antichrist sehr würde verwüstet werden/ widerumb solte auffgerichtet vnd gleichsam von newem gebawet wer-

wieder-auffbauung des tempels, die wieder-auffrichtung des zerfallenen gottesdienstes in der kirchen Christi, wiewol zwischen engen grentzen, zu erkennen gegeben, nachdem derselbige durch die tyrannen des Antichrists, von deren Johannes im vorhergehenden 9. Capitel angefangen hat zu weissagen, unter die füsse getreten worden. Und ist diß gesicht genommen aus Ezech. cap. 40,3. und folgenden, allda durch dergleichen abmessung, und zwar mit einem zusatz der breite gegen dem vorigen tempel, der wieder-auffrichtung der kirchen, die vorhin zerfallen war, und durch Christum in der gantzen welt mehr ausgebreitet und erweitert werden sollte, angedeutet wird. [kt.] 2 Welches Johannes an statt einer meß-ruhten gebrauchen solte. Sihe Ezech. cap. 40,3. [kt.] 3 Oder, ruhten. [kt.] 4 Im Griech. und ein Engel stund (für mir) und sprach etc.

[kt.] 5 Das ist, zeichne ab die wahre kirche, in welcher Gott recht gedienet wird, und unterscheide sie von den übrigen, so der meiste theil sind, und die, ob sie wol auch des namens der kirchen GOttes sich anmassen und rühmen, doch zu derselben mit

la reparation du Temple, se donne à connoître le rétablissement du pur service de Dieu en l’Eglise [-], (quoi qu’en des limites plus resserrés,) apres avoir été renversé & mis sous les pieds par la tyrannie de l’Antechrist, dont il a été commencé de parler au chap. precedent. Et céte vision est conforme à ce qui se voit Ezech. 40.3. &c. où par une semblable mesure du Temple, & ce en bien plus grande largeur que n’avoit été le precedent, est sinifié que l’Eglise tombée auparavant en decadence, seroit rétablie par Jesus Christ beaucoup plus ample & plus étenduë par tout le monde.

[kt.] 2 F. & d’autres, & l’Ange se presenta, comme si c’étoit le méme Ange de l’alliance, c. Jesus Christ, de la main duquel S. Jean avoit pris le livret: mais nos Interpretes semblent l’entendre d’un autre. [kt.] 3 C. borne & circonscris de ses limites la vraye Eglise, en laquelle Dieu est servi en pureté, & separe-la des autres lesquelles sont en plus grand nombre, & qui bien qu’elles en portent le titre, n’en ont pourtant pas l’effet ni la verité.

175

den.

9H

[kt.] 3 Dese was tweederley in den Tempel, namelijck den reuck-altaer, die in het Heylige stondt, ende waer op het reuck-werck met de ghebeden der heylighe wiert opgeoffert: ende de brand-offer-altaer, die voor den Tempel in den voor-hof der Priesteren stondt, alwaer de offeranden der versoeninge ende der danckbaerheyt gheschiedden. Dese met de aenbidders worden hier oock ghemeten om weder op te richten, overmits dese twee fondamentele hooft-stucken des Christelicken gheloofs, onder het rijck des Antichrists, meest verduystert ende onder de voet zijn ghebracht: te weten, eerstelijck de oorsake van de versoeninge onser sonden voor Godt, die de Heylige Schriftuere ons in Christo ende sijne offerande alleen stelt, daer deselve in eygene verdiensten, aflaten, vagevier, bedevaerden tot heyligen, ende diergelijcke superstitien, onder het rijck des Antichrists ghesocht wort. Ten tweeden, de ware aenroepinghe van den eenigen Godt door den eenighen Middelaer Christum, daer deselve aenroepinge in het rijck des Antichrists wort verdeelt onder vele patroonen, ende patronessen, ghelijck bekent is. Dese zijn dan hier alleen de ware aenbidders voor Godt, die haer alleen aen Godt ende Christum in dit heylichdom houden.

nichten gehören, noch mit der that solches beweisen. [kt.] 6 Deren waren zween im tempel, nemlich, der rauch-altar, der in dem heiligen stund, und darauf das rauchwerck mit dem gebet der heiligen auffgeopffert ward: und der brandopffers-altar, so vor dem tempel im vorhof der Priester stund, allda die sühn- und danck-opffer geschahen. Diese sammt den anbetern werden auch allhie gemessen, daß sie wieder auffgerichtet werden, sintemahl diese zwey fundamental-hauptstück des Christlichen glaubens, unter dem Reich des Antichrists, mehrentheils verfinstert und untertreten worden: Nemlich, erstlich, die ursache der versöhnung für unsere sünden für GOtt, welche die Heil. Schrifft allein in Christo und seinem opffer uns fürstellt, da sie aber in eigenen verdiensten, ablaß, fegfeuer, wallfahrten [-], und dergleichen aberglauben unter dem Reich des Antichrists gesucht wurde: Zum andern, die wahre anruffung des einigen GOttes, durch den einigen Mittler Christum, da dieselbige in dem Reich des Antichrists unter viel patronen [-], wie bekannt, vertheilt worden. So sind dann allhie die wahre anbeter für GOtt allein diejenigen, die sich allein zu GOtt und Christo in diesem heiligthum halten, und die allein sind auch die wahren Priester des Neuen Testaments. (Sihe 1.

[kt.] 4 Il y avoit au Temple de Jerusalem deux divers autels, ass. celui des parfums, dans le lieu saint, sur lequel s’offroit le parfum avec les prieres des Saints, & celui des holocaustes, qui étoit [-] au parvis des Sacrificateurs, sur lequel s’offroyent les sacrifices propitiatoires & eucharistiques. Et l’un & l’autre de ces autels est compris en céte dimension [-]; parce que ces deux articles fondamentaux de la foi Chrétiene avoyent sur tout été obscurcis & corrompus sous le regne de l’Antechrist, ass. premierement celui de la propitiation de nos pechés devant Dieu [-] au seul sang de Jesus Christ & par l’unique sacrifice de sa croix; laquelle on faisoit chercher sous le regne de l’Antechrist aux merites & aux oeuvres penales, & aux propres satisfactions des hommes, aux indulgences & aux pardons de Rome, au feu du Purgatoire, au sacrifice de la Messe, aux pelerinages envers les reliques des Saints, & en semblables vanités. Secondement celui de la vraye & legitime invocation d’un seul Dieu, par un seul Mediateur, qui est Jesus Christ, laquelle, comme chacun sçait, se partage sous les tenebres de l’Antichristianisme entre les patrons & les patrones de diverses sortes: Tellement que les vrais adorateurs au temple de Dieu, sont ceux

176

Ende dese zijn oock alleen de ware Priesters des Nieuwen Testaments, al zijn sy minder in ghetal, ende wat meer verschoven van het ghesichte der wereldt, ende niet de gene die in de opentlicke voor-hoven haer superstitieuse Godts-diensten met grooter menichte oeffenen.

Petr. cap. 2,5.9.) ob wol sie an der zahl geringer, und für den augen der welt nicht so scheinbar sind, nicht aber diejenigen, so in den öffentlichen vorhöfen ihre abergläubische Gottesdienste in grosser menge, und mit grossem gepränge verüben.

qui dans son sanctuaire n’adherent qu’à lui & à Jesus Christ, & qui ont seuls l’honneur de la Sacrificature mystique du N.T. bien que leur nombre paroisse fort petit, & qu’ils soyent fort méprisés au monde, & non pas ceux qui dans le grand parvis exercent publiquement leur culte superstitieux en grosse foule.

[kt.] * die darinnen etc.) Das ist/ die gläubigen.

9I 9J

[vs. 2] Ende 4den voor-hof die van buyten den Tempel is, 5laet uyt, ende en meet dien niet, want hy is 6den heydenen gegeven: ende sy sullen 7de heylighe stadt vertreden b8twee ende veertich maenden.

[vs. 2] Aber den *innern chor des Tempels *wirf hinauß/ vnnd miß jhn nicht: Denn er ist den Heiden gegeben/ Vnnd die *heilige statt werden sie zertretten *zween vnnd viertzig monden.

[vs. 2] Aber den innern 1chor des tempels 2wirff hinaus, und miß ihn nicht: Denn er ist den 3Heyden gegeben, und die 4heilige stadt werden sie zertreten 5zween und viertzig monden.

[vs. 2] Mais 5jette hors 6le parvis qui est hors du temple, & ne le mesure point: car il est 7donné 8 aux Gentils; & ils fouleront aux pieds 9la sainte cité bpar 10quarante deux mois.

9K

[kt.] 4 Eenighe boecken hebben, die van binnen den Tempel is. Namelick, ten aensien van den buytensten muyr des Tempels.

[kt.] 1 Oder, vorhof, der inner dem tempel ist, neml. in ansehung der äussersten mauren des tempels. Andere den äussern hof, in welchem neml. das volck zusammen kam. [---]

[kt.] 6 Quelques exemplaires G. ont, le parvis qui est au dedans du Temple, selon quoi il faudroit entendre par le Temple toute l’enceinte de ses murailles: Toutefois les meilleurs exemplaires & les plus ancienes versions ont comme nous; & par le parvis du dehors, il faut entendre tout ce qui se distinguoit d’avec le parvis des Sacrificateurs faisant le service.

9L

[kt.] 5 Gr. werpt uyt buyten.

[kt.] * innern chor) Gr. eussern hof/ in welchem nemlich das volck zusammen kam. Gleich wie aber im vorgehenden vers durch den Tempel vnnd die so darinnen anbeten/ die ware Kirch vnnd alle rechtgläubigen/ die das heilige priesterthumb Gottes sind/ 1 Petr. 2,5.9. verstanden werden: also werden alhie durch den eusserlichen hof welcher ausserhalb dem Tempel war/ alle gottlosen/ die zwar auch des namens der Kirchen Gottes sich anmassen vnnd rühmen/ aber zu derselben mit nichten gehören/ verstanden. Darumb denn dieser hof von Johanne [sic!] nicht hat sollen gemessen werden. [kt.] * wirf hinauß) Das ist/ schleuß

[kt.] 2 D.i. schleuß ihn aus, also daß

[kt.] 5 Ainsi G. c. rejette-le & le laisse

177

jhn auß/ also daß du jhn nicht messest.

du ihn nicht messest.

9M 9N

[kt.] 6 Alsoo worden ghenaemt alle de ghene die heydensche wijsen van doen, met het pleghen van afgoderie in hare Gods-diensten gebruyckten. hoewel het Gr. woort oock volckeren in ’t gemeyn beteeckent.

9O

[kt.] 7 Dat is, de sichtbare kercke, die door Ierusalem was afgebeeldt, welcke van de afgodendienaers nu ingenomen ende vertreden wort, overmits sy met den tijtel van den Tempel Godts ende van de heylighe kercke souden roemen, ende de ware kercke verdrucken. Alsoo dat door den uytersten Voor-hof verstaen worden de ghene die meest devotie ende aensien hebben onder het rijck des Antichrists, ofte hare Geestelijckheyt, so sy spreken: ende door de heylige stadt, de geheele menichte die daer onder behoort, ende van desen tijtel oock roemt, niet anders dan die van Ierusalem eertijts plachten, selfs als sy Christum ende sijne ware leden vervolghden.

[kt.] 3 So werden genennet alle diejenigen, welche, nach heydnischer weise, abgötterey in ihrem Gottesdienst trieben: Wiewol das Griechische wort auch völcker insgemein bedeutet.

[kt.] * heilige statt) Jerusalem: durch welche bedeutet wird die ware Kirch/ nemlich die Gemein der gläubigen.

[kt.] 4 D.i. die sichtbare kirche, die durch Jerusalem fürgebildet, und jetzt von den abgöttischen eingenommen und zertreten wird, sintemahl sie sich des tituls des tempels GOttes und der H. kirchen rühmen, und die wahre kirche unterdrucken würden. Also daß durch den äussern vorhof verstanden werden die, so unter dem Reich des Antichrists die meiste devotion und ansehen haben, oder ihre so genannte geistlichkeit: durch die H. stadt aber die gantze menge, so darunter gehöret, und dieses tituls sich eben auch rühmet, [-] wie vorzeiten die zu Jerusalem [-], auch da sie Christum und seine wahre glieder verfolgeten.

là sans le mesurer. [kt.] 7 C. abandonné par un juste jugement de Dieu. [kt.] 8 C’est ainsi que s’appellent les partisans de l’Antechrist, qui devoyent en tout leur service imiter l’idolatrie Payene, comme le peuple d’Israël degenerant de son devoir se nomme un peuple de Sodome & de Gomorre, parce qu’il en imitoit les moeurs. Toutefois le mot G. peut aussi sinifier generalement des peuples, à cause de la multitude qui s’attache à la profession du mensonge. [kt.] 9 C. l’Eglise visible, figurée par la ville de Jerusalem, que la multitude des idolatres devoit occuper & fouler, qui méme se prevaudroyent du nom auguste du Temple de Dieu & de la Sainte Eglise, pour opprimer & supprimer la vraye Eglise. En sorte que par le parvis de dehors se doivent entendre, ceux qui sous le regne de l’Antechrist sont les plus considerables en devotion superstitieuse, ou en autorité, comme tout ce qui se nomme l’Ecclesiastique seculier & regulier, le Clergé & la Spiritualité, ainsi qu’ils parlent particulierement en ces Provinces; & par la sainte cité en commun toute la multitude qui suit ce Clergé, se soûmet aveuglement à sa direction, & se glorifie semblablement de ce nom de Sainte Eglise, non moins que faisoit Jerusalem de celui de

178

9P 9Q

[verw.] b Apoc. 13.5. [kt.] 8 Hier door wort de gheheele tijdt van de heerschappie des Antichrists verstaen. Doch de rekeninghe van het begin ende eynde deses tijdts wort verscheydelijck genomen, gelijck op ’t volgende vers sal aen-geteeckent worden. Maer het aller-sekerst is, dat wy de vervullinge daer van met lijdtsaemheyt verwachten.

9R

[vs. 3] Ende ick sal 9mijne twee Getuygen [macht] geven, ende sy sullen propheteren duysent twee hondert tsestich daghen, met sacken bekleedt.

9S

[kt.] * zween vnnd etc.) Das ist/ eine zeitlang. Vnnd ist zumercken/ daß die alhie benante zeit der 42 monden in diesem buch etlich was widerholet wird: darauß abzunemen/ daß eine gewisse zahl für eine vngewisse gesetzt/ vnnd eine solche zeit bedeutet werde/ die von Gott in seinem ewigen raht bestimt/ vns aber unbekant ist. Sihe im folgenden vers/ vnd drunden cap. 12/6. vnd 13,5.

[kt.] 5 Dadurch wird die gantze zeit der herrschafft des Antichrists verstanden. Der anfang aber und das ende dieser rechnung wird ungleich genommen, wie über den folgenden vers soll angewiesen werden. Das allersicherste aber ist, daß wir die erfüllung dessen mit gedult erwarten. (Nach etlicher meynung, wird eine gewisse zahl für eine ungewisse gesetzet, und eine solche zeit bedeutet, die von GOtt in seinem ewigen raht bestimmt, uns aber unbekannt ist, wie im folgenden vers, und drunt. c. 12,6. und 13,5. [cf. sec. 9P] zween und viertzig monat, das ist, eine zeitlang.) Es kan auch seyn, daß in diesen vierdtehalb jahren gesehen wird auf die verfolgung der kirchen GOttes unter der gottlosen Isabel zur zeit Achabs, und unter dem Wüterich Antiocho, deren jede nicht länger dann vierdte halb jahr gewähret; welches der kirchen GOttes zum trost gesagt wird, anzudeuten, solche grausame verfolgung des Antichrists werde dennoch nicht lange währen.

[vs. 3] VNd ich wil *meine *zween zeugen geben/ vnnd sie sollen *weissagen *tausent zweyhundert vnd sechzig tage/ angethan mit *säcken.

[vs. 3] Und ich will 1meine zween 2 zeugen geben, und sie sollen 3 weissagen 4tausend zwey hundert und sechtzig tage, angethan mit säcken.

[kt.] * meine etc.) Oder/ meinen zwe-

[kt.] 1 Oder, meinen zween zeugen

sainte cité, lors méme qu’elle persecutoit J. Christ & ses vrais membres. [verw.] b Apoc. 13.5. [kt.] 10 Sous ce nombre s’exprime tout le tems de la tyrannie & de la domination de l’Antechrist au monde; mais comme ces 42 mois font 1260 jours, & ceux-ci prophetiques, ainsi les sentimens sont differens touchant le terme duquel il les faut commencer pour trouver celui auquel ils doivent expirer, comme nous verrons au v. suiv. Et le plus seur est d’en attendre l’accomplissement avec patience.

[vs. 3] Mais je la donnerai à 11mes deux témoins qui prophetizeront par mille deux cens soixante jours, estant vestus de sacs.

179

9T

[kt.] 9 Eenige meynen dat door dese twee getuygen Enoch ende Elias souden worden verstaen, die den tijt van 42 maenden, ofte van 1260 dagen, dat is ontrent drie jaren ende een half, voor het eynde van de werelt tegen den Antichrist souden propheteren, ende daerna van hem gedoodt worden, ende welcken nae de letter al het gene soude overkomen, dat hier in den text verhaelt wordt. Ende dit gevoelen wordt van eenighe hedendaeghs ghedreven, om den Antichrist ende sijn rijck, het welck nu langen tijt in de werelt bekent is, te verduysteren. Doch boven dien dattet ongerijmt is, dat de Heylige Geest in dese Openbaringhe de dinghen, die voorts moesten geschieden, soo veel eeuwen soude voor bygaen, in welcke de Kercke Christi soo vele veranderingen heeft geleden, ende terstont komen tot de vier laetste jaren der werelt, so ist oock niet mogelick, dat het Rijck des Antichrists binnen drie jaren ende een half also soude opgericht worden, ende alles door de geheele werelt te wege brengen, dat in Godts woort van hem ende sijn rijck is voorseght. Het strijdt oock met Godts woort, dat de heylige uyt den hemel met hare hemelsche lichamen souden dalen, om hier gedoodt te worden, ofte dat sy op dese werelt weder souden

en zeugen [macht] geben/ daß sie sollen weissagen/ etc. [kt.] * zween zeugen) Durch die zween zeugen werden alhie verstanden etlich wenig getrewe Lehrer des Evangelij/ die GOTT mitten vnder der tyranney vnd verfolgung des Antichrists erwecken werde. Daß aber der HErr alhie eben zweyer gedenckt/ geschicht darumb/ dieweil er sihet auff das/ was im Gesetz gesschrieben stehet/ daß die sach solte bestehen in dem mund zweyer oder dreyer zeugen: Sihe Deut. 19,15. Ioh. 8,17.

(macht) geben, daß sie sollen weissagen, etc. [kt.] 2 Etliche meynen, es werden durch diese zween zeugen Enoch und Elias verstanden, welche zwey und viertzig monat oder 1260. tage, das ist, ungefehr drey jahr und ein halbes vor dem ende der welt wider den Antichrist weissagen, und darnach von ihm getödet werden sollten, welchen auch, dem buchstaben nach alles, das hie im text vermeldet wird, begegnen sollte. Und wird diese meynung heutiges tages von etlichen behauptet, den Antichrist und sein Reich, welches schon lange in der welt bekannt ist, zu verdunckeln. Aber neben dem, daß er ungereimet ist, daß der H. Geist in dieser offenbahrung deren dinge, die fortan geschehen solten, so viel zeiten solte übergehen, in welchen die kirche Christi so viel änderungen ausgestanden, und alsbald kommen auf die vier letzten jahre der welt: ists auch nicht möglich, daß das Reich des Antichrists innerhalb dreyer jahre, und eines halben also solte auffgerichtet werden, und alles durch die gantze welt zu wegen bringen, das in GOttes wort von ihm und seinem Reich vorgesaget ist. Es streitet auch mit dem wort GOttes, daß die Heiligen aus dem himmel mit ihren himmlischen leibern herab kommen sollen, daß sie getödet werden, oder in dieser welt [--] predigen, wie Abra-

[kt.] 11 Il y en a qui ont voulu dire que ces deux témoins étoyent Henoc & Elie, qui par l’espace de 42 mois, ou de 1260 jours civils, à donner 30 jours à chaque mois, c. trois ans & demi, [-] doivent prophetiser contre l’Antechrist, & étre enfin massacrés par lui, ce qu’ils pensent s’accorder avec la lettre de ce passage: Et céte opinion fabuleuse se defend aujourd’hui par ceux qui pretendent que l’Antechrist est encore à venir, pour empécher qu’on ne le reconnoisse pas où il jouë son personnage si visiblement depuis tant de siecles. Mais outre qu’il n’y a point d’apparence que l’Esprit de Dieu en céte revelation eût passé par dessus tant de choses, qui par tant de siecles devoyent arriver en l’Eglise [--], pour venir d’abord aux quatre dernieres années du monde, il n’est pas possible de concevoir que le regne de l’Antechrist, à l’erection duquel le diable travailloit déja dés le tems de l’Apôtre, puisse s’établir ainsi en l’espace de trois ans & demi, & dans ce terme executer par tout le monde tout ce que l’Ecriture en a predit, & tout ce que ces gens font semblant d’en attendre. C’est aussi une chose repugnante à la Parole de Dieu que les Saints bienheureux au ciel descendent en terre avec leurs corps glorieux, pour y souffrir la mort, ou pour y précher l’Evangile, comme Abraham

180

komen prediken, gelijck Abraham getuyght Luc. 16.29. Ofte oock dat sy in drie jaren ende een half onder alle volckeren souden propheteren, ofte dat hare lichamen binnen drie eygentlick genoemde dagen ende een half van de volckeren, geslachten, ende talen, also souden gesien worden, ende dat die op aerden woonen haer daer over souden verblijden, ende malkandren geschencken senden, gelijck hier in den text staet. Daerom moet beyde de sake selve, ende de tijt hier nootsakelick prophetischer wijse ende figuerlick verstaen worden. N. vande dagen die geheele jaren beteeckenen, gelijck Ezech. 4.5. ende Dan. 9.24. welcke jaren van eenige worden begonnen van het jaer ses hondert ende ses, wanneer de Bisschop van Roomen allereerst den tytel van Bisschop der geheeler Christelicke Kerke (die Christo alleen toekomt) heeft aengenomen, ende de afgoderye onder de Christenen meest heeft begonnen door te breken. Hoe wel andere dese jaren wat vroeger beginnen, N. van de verwoestinge van het oudt Roomen, ende van sijne heerschappye door de Gotthen, ontrent het jaer vier hondert ende twaelf. Doch dit in sijn geheel gelaten zijnde, ghelijck op het tweede vers geseght is, so wort het opwecken van dese twee Getuygen bequamelick verstaen van eenige treflicke Leeraers, die Godt binnen dien tijd van het rijck des

ham bezeuget, Luc. 16,29. Oder auch, daß sie in dreyen jahren und einem halben unter allen völckern weissagen solten, oder, daß ihre leiber inner dreyen eigentlich genannten tagen und einem halben, von den völckern, geschlechten und sprachen also solten gesehen werden, und die auf erden wohnen, sich darüber freuen, und einander geschenck zusenden, wie allhie im text stehet. Muß derowegen beydes die sache selber, und die zeit allhie nohtwendig Prophetischer und figürlicher weise verstanden werden, neml. von solchen tagen, die gantze jahre bedeuten, wie Ezech. 4,5. und Dan. 9,24. welche jahre etliche anfangen zu rechnen von dem jahre 606. da der Römische Bischoff den titul des allgemeinen Bischoffs der gantzen Christlichen kirchen (welcher Christo allein gebühret) allererst angenommen, und die abgötterey unter den Christen meistentheils angefangen hat einzureissen. Wiewol andere diese jahre etwas früher anfangen, neml. von der verwüstung der alten stadt Rom, und der Gothen herrschafft über dieselbige, ums Jahr 412. welches wir in seinem werth verbleiben lassen, wie über v. 2. vermeldet worden. Daß also die erweckung dieser zween zeugen füglich verstanden wird von etlichen fürtrefflichen lehrern, welche GOtt inner der zeit des Antichristischen Reichs, hie und da zu unterschiedlichen zeiten, in

le témoigne Luc 16.29. ou qu’ils pussent vaquer à céte predication pretenduë parmi toutes les nations de la terre en si peu de tems; ou que leurs corps, dans le terme de trois jours & demi naturels ou civils, fussent veus étendus morts de toutes les tribus, langues & nations qui sont au monde; & que tous les peuples de la terre pussent à ce sujet se réjouïr & s’entr’ envoyer des presens, comme il est dit ci-apres: C’est pourqoi il faut necessairement entendre figurément & le tems ici marqué, & la chose méme qui y est predite: en prenant ces 1260 jours pour des jours prophetiques, dont chacun soit conté pour un an, comme Ezech. 4.5. & Dan. 9.24. & commençant à les conter ou selon les uns depuis l’an 606 ou environ, auquel & l’Evêque de Rome commença à s’attribuër la qualité d’Evêque oecumenique ou universel de toute l’Eglise [-], (qui ne convient qu’à J. Christ) & l’idolatrie de s’établir parmi les Chrétiens; ou selon les autres encore plûtôt, ass. au tems que l’anciene Rome fut pillée & dépoüillée de sa majesté & de son autorité par les Goths, environ l’an de J. Christ 412. apres quoi les Evêques Romains commencerent de jetter les fondemens de leur grandeur, sur les masures de l’Empire. Mais laissant au lecteur judicieux le choix entre ces deux sentimens, par la suscitation de ces deux témoins, il faut entendre

181

Antichrists, hier ende daer op verscheydene tijden in sijne Gemeynte heeft verweckt, om dese heerschappye ende afgoderye te ontdecken ende wederstaen: die daerom als met sacken bekleedt geseght worden, om dat sy in slechte kleederen, ende in een treurigh gelaet, haer tegen den pracht ende hooghmoet des Antichristendoms hebben gestelt. Ende daerom oock twee genaemt worden, om datter wel weynige souden zijn, maer evenwel genoeghsame, om de waerheyt den menschen te betuygen, also alle waerheyt bestaet in twee ofte drie getuygen. Deut. 19.15. ende om dat Godt gemeynlick twee soodanige treflicke getuygen tot wederoprechtinge der vervallene leere pleeght te gebruycken, gelijck hier in de volgende woorden eerst wordt gesien op Iosua ende Serubabel, die den Godts-dienst nae de gevanghenisse van Babel hebben op-gherecht in het 4 vers ende op Moses ende Aaron, die sulcks ghedaen hebben in de woestijne, ende op Elias ende Eliseus, die sulcks gedaen hebben onder Achab ende andere Baals-dienaers, op de welcke hier wort gesien in het 5 ende 6 vers die oock daerom twee konnen genoemt worden, om dat sy de leere des Ouden ende Nieuwen Testaments alleen tot wederlegginghe des Antichristendoms, als getuygen deser waerheydt, hebben voort gebracht, ende andere daer door krachtelick

seiner kirchen erwecket hat, diese herrschafft und abgötterey zu entdecken und deren zu widerstehen: von denen gesaget wird, daß sie mit säcken angethan seyn, weil sie zu einer traurigen und betrübten zeit weissagen würden, da neml. die kirche GOttes von dem Antichrist hart würde gedrucket und verfolget werden, wie sie auch in schlechten kleidern, und trauriger gestalt, dem pracht und hochmuht des Antichristenthums sich widersetzet haben. Darum wird auch zweyer gedacht, daß ihrer zwar wenig, aber gnugsam seyn würden, die wahrheit den menschen zu bezeugen, weil alle wahrheit bestehet in dem munde zweyer oder dreyer zeugen, Deut. 19,15. [+Tos17] Joh. 8,17. und daß GOtt gemeiniglich zween solcher trefflichen zeugen zu wiederauffrichtung der verfallenen lehre pfleget zu gebrauchen, wie in folgenden worten gesehen wird auf Josua und Serubabel, die den gottesdienst nach der Babylonischen gefängniß auffgerichtet, v. 4. und auf Mosen und Aaron, die solches in der wüsten gethan haben, und auf Eliam und Eliseum, die solches unter Achab und andern Baals-knechten gethan haben, auf welche v. 5. und 6. gesehen wird. Sie können auch darum zween genennet werden, weil sie allein die lehre des Alten und Neuen Testaments zur widerlegung des widerchristenthums, als zeugen dieser

certains fideles Ministres de l’Evangile, que Dieu durant le regne de l’Antechrist exciteroit à son Eglise, en divers tems & en divers lieux, pour [-] s’opposer à la tyrannie & à l’idolatrie du Fils de perdition: Et ils sont representés vêtus de sacs, parce qu’ils [---] se devoyent oppose à l’orgueil & à l’insolence pompeuse de l’Antichristianisme, en un état fort abject, en un tems fort calamiteux à l’Eglise & fort perilleux pour eux, d’une façon fort triste & fort lugubre: Et ils sont décrits au nombre de deux, à cause de leur petit nombre Deut. 32.30. 1 Rois 17.12. mais neanmoins suffisant pour la conviction des hommes, puis qu’en la bouche de deux ou de trois témoins toute parole doit étre ferme Deut. 19.15. & parce qu’autrefois Dieu a souvent employé deux excellens témoins pour le rétablissement de la [-]doctrine & de la verité: comme ici aux paroles suivantes l’Esprit de Dieu semble nous conduire d’abord à Jehosçuah & à Zorobabel, qui rétablirent le service de Dieu apres le retour de Babilone v. 4. & à Moyse & à Aaron, qui firent le méme au desert, & à Elie & Elisée, qui en firent autant sous Achab & autres Baalites, ausquels il est fait allusion sous v. 5. & 6. Et ils peuvent en outre étre mis au nombre de deux, à cause des deux Testamens, Vieil & Nouveau, premiers & principaux témoins en ce sujet, que ces fideles Docteurs devoyent aussi

182

overwonnen. Soodanige zijn geweest Waldus ende Petrus Bruys in Vranckrijk, Wiclef ende Pourneus in Engelant, Ioannes Hus ende Hieronymus van Praga in Bohemen ende Duytschlandt, die oock daer over in het Concilie van Constans, gedoodt, ende met blijdtschap van alle dien hoop uyt verscheydene volcken ende tonghen vergadert, verbrandt zijn: tot dat het Godt daer na heeft belieft Luther ende Melanthon in Duytschlandt, Zwinglium ende Oecolampadium in Switserlant, Farellum ende Calvinum in Vranckrijck, met meer andere in hare plaetsen te verwecken, die met meerder kracht haer ghetuygenisse volbracht hebben, ende een groot deel van dat groote Babel hebben doen vallen: van welckers geheelen val ende vernietinge hier nae sal worden gepropheteert.

9U 9V

9W

wahrheit, getrieben, und andere dadurch kräfftiglich überwunden haben. Solche sind gewesen Waldus und Petrus Bruis in Franckreich: Wiclef und Pourneus in Engelland, Johann Huß und Hieronymus von Prag in Böhmen und Teutschland, welche darüber auch im Concilio zu Costnitz getödet, und mit freude des gantzen hauffens, der allda aus unterschiedlichen völckern und zungen versammlet gewesen, verbrannt worden: bis daß es GOtt nachgehends gefallen, Lutherum und Melanchthonem in Teutschland, Zvvinglium und Oecolampadium im Schweitzerland, Farellum und Calvinum in Franckreich, sammt andern mehren an ihren orten zu erwecken, welche mit mehrer krafft ihr zeugniß vollbracht, und so viel ausgerichtet haben, daß ein grosser theil des grossen Babels gefallen, von dessen gäntzlichem fall und untergang hernach wird geweissaget werden.

[kt.] * weissagen) Das ist/ lehren vnnd predigen von himlischen sachen. [kt.] * tausent etc.) Das sind eben die 42 monat/ welche erst im vorgehenden vers gemeldet worden/ einem monat dreissig tag zugerechnet. [kt.] * säcken) Das ist/ trawekleider: Anzudueten/ daß diese zeugen in einer […] vnd [betrüblichen zeit] weissagen würden/ da nemlich die Kirche

uniquement employer, comme témoins irreprochables de la verité, à la refutation de l’Antichristianisme, & pour en amener d’autres à la droite connoissance de l’Evangile. Tels ont été pour exemple, Walde & Pierre de Bruys en France, Wicleff & Pourneus en Angleterre, Jean Hus & Jerôme de Prague en Boheme & en Allemagne, qui aussi pour cela furent suppliciés & brûlés au Concile de Constance, à la grande joye de toute la multitude qui étoit là assemblée de diverses nations & de diverses langues: jusques à ce qu’il a pleu à Dieu de susciter Luther & Melanchthon en Allemagne, Zwingle & OEcolampade en Suisse, Farel & Calvin en France, & d’autres de méme avec eux & apres eux, comme renaissans des cendres des premiers, qui ont poussé & porté leur témoignage avec plus de vigueur & d’effort, & ont fait tomber une bonne partie de la grande Babilone, de la ruïne & de la desolation totale de laquelle il sera prophetizé ci-dessous.

[kt.] 3 Das ist, lehren und predigen von himmlischen sachen. [kt.] 4 Sind eben die zwey und viertzig monahte, welche erst im vorhergehenden vers gemeldet worden, einem monath dreißig tage zugerechnet.

183

Gottes von dem Antichrist hart würde gedruckt vnd verfolget werden.

9X

[vs. 4] cDese zijn 10de twee olijfboomen, ende de twee kandelaren, die voor den Godt der aerde staen.

9Y 9Z

[verw.] c Zach. 4.3, 14. [kt.] 10 Dit exempel is genomen uyt het Gesichte van Zacharias cap. 4.2, 3, 14. daer Iosua de Hooge-priester ende Serubabel de Vorst also worden afgebeeldt, om dat sy instrumenten waren door welcke de olye der gaven des H. Geests, ende het licht van sijn woort krachtigh waren, om den vervallen Tempel ende Godtsdienst na de gevangenisse van Babel in Israel wederom op te rechten.

9Aa

9Ab

[vs. 4] Diese sind zween *ölbäume/ vnnd zwo *fackeln/ stehend für dem Gott der erden:

[vs. 4] 1Diese sind zween 2öhlbäume, und 3zwo fackeln, stehend für dem Gott der erden:

[kt.] 1 Diß ist genommen aus dem gesicht Zach. 4,2.3.14. [cf. sec. 9Y] da der Hohe-priester Josua, und der Fürst Serubabel also fürgebildet werden, weil sie werckzeuge waren, durch welche das öhl der gaaben des H. Geistes, und das licht seines worts kräfftig gewesen, zu wiederauffrichtung in Israel des verfallenen tempels und Gottesdienstes, nach der Babylonischen gefängniß.

[kt.] * ölbäume) Durch welche angebildet worden der trost/ welchen der H. Geist durch die predig des Evangelij in den hertzen der außerwehlten wirckt. So wird auch zweyer ölbäumen vnd etwas leuchters gedacht Zach. 4,3.11.14. [kt.] * fackeln) Gr. zween leuchter:

[vs. 4] cCeux-ci sont 12les deux olives & les deux chandeliers qui se tiennent en la presence 13du Seigneur de la terre. [verw.] c Zach. 4. v. 3,14. [kt.] 12 Cet exemple est tiré de la vision de Zacharie chap. 4.2,3,14. où Jehosçuah le souverain Sacrificateur, & Zorobabel AEchmalotarque, ou Conducteur du peuple, retournant de sa captivité, sont ainsi representés, parce qu’ils étoyent les instrumens signalés de la bonté de Dieu, ausquels & par lesquels l’huile des graces & des dons du S. Esprit & la lumiere de sa Parole obtenoyent leur efficace, pour rebâtir le [-] Temple & redresser le legitime service de Dieu, parmi la nation Judaïque apres la captivité de Babilone: Et cet éloge sert en general à sinifier la grace excellente de ceux qui rendent témoignage à la verité de Dieu, & qui la soûtinent genereusement comme ses chandeliers d’or, au milieu de la generation tortuë & perverse.

[kt.] 2 Durch welche abgebildet worden der trost, welchen der H. Geist durch die predigt des Evangelii in den hertzen der auserwehlten wircket. [---]

[kt.] 3 Gr. zween leuchter: dieweil sie

184

dieweil sie nemlich andern mit jhrer lehr vnnd heiligem wandel vorleuchten solten. Vnd sihet alhie der HErr auff den guldenen leuchter/ der im Tabernackel gewesen/ Exod. 25,31.

9Ac 9Ad

9Ae

neml. andern mit ihrer lehre und heiligem wandel vorleuchten solten, und sihet [-] der HErr auch auf den güldenen leuchter, der im tabernackel gewesen, Exod. 25,31. [kt.] 13 Ou, du Dieu.

[vs. 5] Ende so yemandt die wil beschadigen, 11een vyer sal uyt haren mondt uyt gaen, ende sal hare vyanden verslinden: ende so yemandt haer wil beschadighen, die moet alsoo gedoodt worden.

[vs. 5] Vnnd so jemand sie wil beleidigen/ so *gehet das fewer auß jhrem munde/ vnnd verzehret jhre feinde: Vnnd so jemand sie wil beleidigen/ der muß also getödtet werden.

[vs. 5] Und so jemand sie will beleidigen, so 1gehet das feuer aus ihrem munde, und verzehret ihre feinde: Und so jemand sie will beleidigen, der muß also getödet werden.

[vs. 5] Et si quelqu’un leur veut nuire; 14le feu sort de leur bouche, & devore leurs ennemis: car si quelqu’un leur veut nuire, 15il faut qu’il soit ainsi tué.

[kt.] 11 Dit siet op het exempel van Mosis in de rebellie van Corah met de sijne Numer. 16.35. ende op het exempel van Elias tegen de krijghsknechten, die quamen om hem te vangen. 2.Reg. 1.10. waer door allerley plaghen verstaen worden, die Godt de vyanden sijner Propheten heeft toe-gesonden. Het kan oock verstaen worden van het vyer der dreygementen Godts tegen de halstarrige, gelijck te sien is Ierem. 5.14.

[kt.] * gehet das fewer etc.) D[a]s ist/ sie erlangen mit jhrem gebett/ daß GOtt jhre verfolger straffet/ vn[d] durch das fewer seines zorns tilget vnd verzehret [wie] vorzeiten der prophet Elias mit seinem gebett er[tilget] hat/ daß fewer vo[m] himmel gefallen auf die so jhn [fan]gen wolten/ vnnd [sie] verzehret hat/ 2 Reg. 1,10.12.

[kt.] 1 Das ist, sie erlangen mit ihrem gebet, daß GOtt ihre verfolger straffet, und durch das feuer seines zorns tilget und verzehret. Diß sihet auf das exempel Mosis in dem auffruhr Core mit seiner rotte, Num. 16,35. und auf das exempel Eliä wider die krieges-knechte, welche kamen ihn zu fangen, 2 Reg. 1,10. [---] Es kann auch verstanden werden vom feuer der dräuungen GOttes, wider die halsstarrigen, wie [--] Jer. 5,14.

[kt.] 14 Ceci regarde tant à l’exemple de Moyse en la rebellion de Coré avec ses complices Nomb. 16. v. 35. qu’à celui d’Elie contre les gens de guerre envoyés pour le prendre 2 Rois 1.10. Et par ce feu sont sinifiées toutes les playes, desquelles Dieu puniroit les ennemis de sa Parole, & de ceux qui l’annoncent fidelement. On pourroit aussi l’entendre du feu des menaces que Dieu denonce aux rebelles & aux endurcis, comme Jer. 5.14. [kt.] 15 Car nous ne pouvons rien contre la verité, mais pour la verité, 2 Cor. 13.8. & à ceux qui s’y opposent Dieu est un feu consumant, Heb. 12.29.

9Af

9Ag

[vs. 6] dDese hebben macht 12den hemel te sluyten, op dat geen regen en regene in de daghen harer propheteringe: ende sy hebben macht over de wateren,

[vs. 6] Diese haben macht *den himmel zuverschliessen/ daß es nicht regene in den tagen jhrer weissagung/ vnd haben macht vber das wasser/ *zu wandeln im

[vs. 6] Diese haben macht 1den himmel zu verschliessen, daß es nicht regne in den tagen ihrer weissagung, und haben macht über das wasser, 2zu wandeln in

[vs. 6] dCeux-ci ont puissance 16de fermer le ciel, afin qu’il ne pleuve point és jours de leur prophetie; e & ont puissance sur les eaux 17de les tourner en sang, & de frapper 185

e13

om die in bloedt te verkeeren, ende de aerde te slaen met allerley plaghe, so menichmael als sy sullen willen. 9Ah 9Ai

[verw.] d 1.Reg. 17.1. [kt.] 12 Dit siet insgelijcks op het exempel van Elias. 1.Reg. cap. 17. waer door ofte de uyterlicke plagen van drooghten ende hongers-nooden konnen verstaen worden: ofte oock het wederhouden van de werckingen van Godts Gheest, om der menschen ondanckbaerheydt wille, gelijck Paulus 2.Thess. 2.11. getuyght, dat Godt haer sal senden eene kracht der dwalinge, op dat sy de leugen gelooven, om dat sy de liefde der waerheyt niet en hebben aengenomen om saligh te worden.

9Aj 9Ak

[verw.] e Exod. 7. 8 9. 10. 12. cap. [kt.] 13 Dit siet oock op het exempel Mosis, ende Aarons, die de Egyptenaers, die haer tegen hare vermaningen setteden, met dese ende andere plagen hebben gestraft: gelijck Godt oock verscheydene ongevallen ende plagen om sodanige oorsaken over de halsterrige Christenheyt heeft gesonden.

blut/ vnnd zu *schlagen die erde mit allerley plage/ so oft sie wöllen.

blut, und zu schlagen d[ie] erde mit allerley plage, so offt sie wollen.

[kt.] * den himmel etc.) Das ist/ den menschen wegen jhres vnglaubens vnd vnbußfertigkeit allerley plagen im namen Gottes anzukünden/ welche auch auf jhr wort vnnd dräuung erfolgen sollen. Al[hie] sihet der Herr [auf] das/ so Elias gethan/ 1 Reg. 17,1.

[kt.] 1 D.i. den menschen wegen ihres unglaubens und unbußfertigkeit allerley plagen im namen GOttes anzukündigen, welche auch auf ihre wort und dräuung erfolgen sollen. Es wird ingleichem auf das exempel Eliä gesehen, 1. Reg. 17. [cf. sec. 9Ah] und entweder die äusserliche plage der dürre und hungers-noht verstanden, oder auch, daß der Geist GOttes seine wirckung zurück halten werde, wegen der menschen undanckbarkeit, wie Paulus 2. Thess. 2,11. bezeuget, daß GOtt ihnen kräfftige irrthume senden werde, daß sie den lügen glauben, weil sie die liebe zur wahrheit nicht haben angenommen, daß sie selig würden.

[kt.] * zu wandeln etc.) Das wasser wird in blut gewandelt/ wenn die gaben vn[d] wolthaten Gottes wegen der vndanckbarkeit/ vnnd mißbrauchs der menschen in straffe vnnd fluch verwandelt werden. Alhie wird gesehe[n] auff das/ so Moses in Egypten gethan/ Ex. 7,20.

[kt.] 2 Diß sihet auch auf das exempel Mosis und Aarons, welche die Egyptier, so sich ihren vermahnungen widersetzet, mit dieser und andern plagen gestraffet haben, Exod. 7.8.9. 10.12. Cap. [cf. secs. 9Aj en 9Al] wie dann auch GOtt unterschiedliche unfälle und plagen um solcher ursach willen über die halsstarrige Christenheit gesendet. (So wird auch das wasser in blut verwandelt, wenn die gaaben und wohlthaten Gottes wegen

la terre de toute playe, toutes & quantes fois qu’ils voudront.

[verw.] d 1 Rois 17.1. [kt.] 16 Ceci regarde encore à l’exemple d’Elie: Rois chap. 17. & peut sinifier, ou la playe exterieure de la secheresse & de la famine, ou la retention de l’operation efficace du S. Esprit au coeur des hommes, à cause de leur ingratitude, comme Saint Paul declare 2 Thess. 2. v. 10,11. que Dieu leur envoyeroit efficace d’erreur pour croire au mensonge, parce qu’ils n’ont point reçû la dilection de la verité pour étre sauvés.

[verw.] e Exod. chapp. 7.8.9.10.12. [kt.] 17 Ceci concerne encore l’exemple de Moyse & d’Aaron, qui frapperent les Egyptiens de céte playe & de plusieurs autres, pour n’avoir pas obeï à la Parole de Dieu, de laquelle ils étoyent les porteurs envers eux: Et aussi selon cela Dieu a souvent visité toute la Chrétienté pour une pareille cause de semblables calamités [-].

186

der undanckbarkeit und mißbrauchs der menschen in straffe und fluch verwandelt werden.) [kt.] * schlagen etc.) Wie Moses in Egypten gethan/ Exod. cap. 7. vnnd folgend bis auff das 13. capitel.

9Al

10. Openbaring 20:1-6 Sectie

Statenbijbel, 1637

10A

[vs. 1] 1ENde ick sach 2eenen Engel afkomen uyt den hemel, ahebbende 3den sleutel des afgronts, ende 4 een groote keten in sijne handt:

10B

[kt.] 1 Dit cap. is wat swaer om te verstaen, ende wort van de uytleggers verscheydelick verklaert. Eenige meynen dat ’t gene hier verhaelt wort, noch alles moet gheschieden, ende dat na den onderganck des Antichrists, waer van in de twee voorgaende capittelen is gesproken: ende dat alsdan de Satan eerst sal gebonden worden, de Ioden tot Christum bekeert, ende de rechte Kercke Christi in grooten aensien, goeden vrede, ende welstant, over alle volckeren der werelt sal heerschen, ende dat duysent jaren lanck: in het begin van welcke duysent jaren alle de Martelaren souden opstaen uyt den dooden, ende haer by dese Kercke vervoeghen, ofte in den hemel tot Christum opgenomen worden, tot

Tossanus, 1617 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 1] VNnd ich sahe einen Engel vom himmel fahren/ der hatte den schlüssel zum *abgrund/ vnd eine grosse ketten/ in seiner hand.

Tossanus, 1729 (Bijbeltekst is Luther 1545) [vs. 1] UNd 1ich sahe einen Engel vom himmel, fahren, 2der hatte 3 den schlüssel 4zum abgrund, und eine 5grosse ketten in seiner hand.

Maresius, 1669 (Bijbeltekst is Geneefse Bijbel 1652) [vs. 1] 1APres cela je vis 2un Ange descendant du ciel, aqui avoit 3la clef de l’abysme, & 4une grande chaine en sa main:

[kt.] 1 DIeses Capitel ist etwas schwer zu verstehen, und wird [--] ungleich ausgelegt. Etliche meynen, daß alles, was allhie erzehlet wird, erst geschehen müsse, und zwar nach dem untergang des Antichrists, wovon in den zweyen vorhergehenden capiteln geredet worden: und daß alsdann erst der Satan solle angebunden, und die Juden zu Christo bekehret werden, und die wahre kirche Christi in grossem Ansehen, gutem frieden und Wolstand, über alle völcker auf erden herrschen werde, neml. tausend jahr lang: da dann in dem Anfang derselbigen [-] alle Märtyrer aufferstehen [--], und sich zu dieser kirchen begeben, oder in den himmel zu Christo sollen auffgenommen werden, biß daß nach verfliessung der tausend jahre, der

[kt.] 1 Ce chapitre est difficile à entendre, & il est diversement expliqué. Il y en a qui pensent que tout ce qui s’y recite doit encore arriver, & cela apres la ruïne & la destruction de l’Antechrist, décrite aux deux chapp. preced. & qu’alors seulement Satan sera lié, les Juifs se convertiront à J. Christ & sa vraye Eglise sera en repos, en prosperité & en grand credit, & dominera sur toutes les nations du monde mille ans durant: qu’au commencement de ces mille ans tous les Martyrs ressusciteront pour la gloire, ou pour se joindre à l’Eglise qui restera en la terre, où quelques-uns veulent que J. Christ méme se rendra visiblement present, ou pour étre enlevés au ciel vers lui; tant qu’au bout des mille ans, Satan étant dé-

187

dat nae de duysent jaren de Satan weder ontbonden zijnde de overighe ongeloovighe volckeren, die door Gog ende Magog verstaen worden, haer nieuwen krijgh sullen aendoen. Maer dat Christus als dan komende ten oordeele, sijne Kercke ten vollen sal verlossen, ende den Satan met alle sijne dienaers in den poel des vyers in eeuwigheydt verwerpen. Dit gevoelen is seer oudt, oock onder vele Outvaders geweest, ende wordt van eenighe Leeraers oock huydendaeghs wederom vernieuwt, om dat het schijnt dat de letter van den text van dit capittel het selve mede-brenght. Doch wanneer alles wel overwogen wort, so en kan het selve met den geduerigen sin van Godts woordt niet bestaen, om dese redenen. I. Om dat in het voorgaende Capittel versen 19, 20. is aenghewesen, ende uyt 2.Thess. 2.8. oock bewesen, dat de Antichrist, ende sijn rijck, niet geheel en sal te niete gedaen worden, dan in de laetste toecomste Christi ten oordeele. II. Om dat de bekeeringe der Ioden geschiet zijnde, volgens de voorsegginge Pauli, Rom. 11. capit. ende 2.Corinth. 3.16. nochtans nerghens sulcken stant der Kercke en wort belooft, die sonder cruys, strijdt, ende vervolginge door de geheele werelt soude zijn, gelijck hier voren capittel 19. vers 11. bewesen is. Want het blijft altijdt waer het ghene Paulus seght, 2.Tim. 3.12. Alle die Godtsaligh-

Satan wieder ledig, und durch die übrigen ungläubigen völcker, welche durch den Gog und Magog verstanden werden, sie auf ein neues bestreiten werde. Alsdann aber werde Christus zum gerichte kommen, und seine kirche vollkömmlich erlösen, und den Satan mit seinem gantzen anhange in den feurigen pfuhl [-] werffen. Diese Meynung ist zwar sehr alt, auch von vielen alten Kirchen-Lehrern angenom[m]en worden, und wird noch heutiges tages von etlichen Lehrern wiederum erneuert, dieweil der buchstabe dieses cap. diesem irrthum scheint beyzufallen. Aber, wann alles recht erwogen wird, so kan dieses meynung mit dem beständigen und einhelligen sinn des worts GOttes keines weges bestehen, um dieser ursachen willen, I. Weil in vorherg. cap. v. 19.20. angedeutet, und aus 2. Thess. 2,8. auch erwiesen worden, daß der Antichrist und sein reich nicht gäntzlich solle abgeschafft werden, biß zu der letzten zukunfft Christi zum gericht. II. Weil nach der, vermöge der weissagung Pauli Rom. 11. und 2. Cor. 3,16. künfftigen bekehrung der Juden, gleichwol kein solcher zustand der kirchen verheissen wird, der da ohne creutz, streit und verfolgung, durch die gantze welt, seyn werde, wie zuvor c. 19,11.19. schon bewiesen ist. Dann es bleibt allzeit bey dem, was Paulus sagt, 2. Tim. 3,12. daß alle, die gottselig leben wollen, in Christo JEsu,

chainé suscitera une nouvelle guerre à l’Eglise, par le reste des infideles [-], exprimés sous les noms de Gog & de Magog: Mais que J. Christ venant alors pour le jugement dernier delivrera entierement son Eglise, & jettera [-] Satan avec tous ses ministres en l’étang de feu. Ce sentiment des Millenaires est fort ancient, & plusieurs des Peres en ont été, comme on trouve encore des hommes sçavans en ce tems qui le suivent, pensant qu’il s’accorde fort bien avec la lettre de ce chapitre; quoi que tous ceux qui le defendent disconvienent entr’eux mémes de plusieurs choses. Toutefois tout étant bien examiné on trouvera que se sentiment ne se peut nullement defendre, ni subsister en aucune façon avec le sens constant & continuel de la Parole de Dieu. I. Parce qu’au chap. preced. v. 19,20. il s’est veu & s’est prouvé par l’autorité de S. Paul 2 Thess. 2.8. que l’Antechrist & son royaume ne sera pas entierement aboli avant la fin du monde & le dernier advenement de J. Christ pour le jugement de l’univers. II. Parce que la conversion notable des Juifs arrivant selon qu’il semble étre predit [-] Rom. chap. 11. & 2 Corint. 3.16. il n’est pourtant nulle-part promis à l’Eglise, qu’elle restera par tout au monde, sans croix, sans combat, sans persecution, comme il s’est verifié ci-devant chap. 19.11. Car il demeure & demeurera toûjours veritable au monde ce

188

10C

lick willen leven in Christo Iesu, sullen vervolght worden, ende insonderheyt ontrent het eynde vande werelt, van welcke Christus seght, Luc. 18.8. Doch de Sone des menschen als hy komt, sal hy oock gheloove vinden op der aerden? ende het ghene Paulus seght, 2.Timoth. 3.1. In de laetste dagen sullen sware tijden ontstaen. III. Om dat het strijdt tegen den artijkel vande opstandinge uyt den dooden, dat so vele millioenen van Martelaren, als’er in de werelt zijn gheweest, in ’t begin van dese duysent jaren alleen souden opstaen, ende in dese werelt souden blijven leven, ghelijck sommige meynen, ofte tot Christum in den hemel met hare lichamen souden alleen op-genomen worden, gelijck andere van haer gevoelen: alsoo de Schriftuere al om getuyght, dat alle de doode te gelijck, ende eerst ten laetsten dage, sullen opstaen. Siet hier van Ioan. 5. vers 28. ende 6.44. ende 11.24. Siet oock 1.Corinth. 15.52. 1.Thessal. 4.16. ende hier nae in dit capittel versen 12, 13. Om dese ende diergelijcke redenen soo moet dit capittel op een andere wijse verstaen zijn, gelijck in de verklaringe sal aengewesen worden. [kt.] 2 Hier door wort de Enghel Michaël, dat is, Christus selve verstaen, gelijck in het begin van desen strijdt tegen den Draeck (die aldaer wort op de aerde gheworpen, ende hier nu in den afgrondt wort ghebon-

werden verfolgung leiden, insonderheit an dem ende der welt, von welchem Christus sagt, Luc. 18,8. Wann des menschen Sohn kommen wird, wird er auch glauben finden [--]? Und [--] Paulus 2. Tim. 3,1. In den letzten tagen werden greuliche zeiten seyn. III. Weil es streitet mit dem artickel von der aufferstehung der todten, daß so viel millionen der märtyrer, als in der welt gewesen, im anfang dieser tausend jahre allein aufferstehen, und in dieser welt leben sollen, wie etliche dafür halten, oder mit ihren leibern zu Christo, in den himmel, allein solten auffgenommen werden, wie andere meynen: sintemal die Schrifft durchaus bezeuget, daß alle todten zugleich, und erst am jüngsten tage aufferstehen werden. Sihe hievon Joh. 5,28. und 6,44. u. 11,24. u. 1. Cor. 15,52. 1. Thess. 4,16. und hernach in diesem Cap. v. 12.13. Um dieser und anderer ursachen willen muß diß Cap. anders verstanden werden, wie in der auslegung zu sehen.

[kt.] 2 Neml. Michael, d.i. Christus selber, wie im anfang dieses streits wider den Drachen (welcher damals auf die erde geworffen worden, und nun in dem abgrund angebunden wird,) c. 12. über v. 7. angedeutet

que dit S. Paul 2 Timot. 3.12. que tous ceux qui veulent vivre selon la pieté en J. Christ, souffriront persecution, & principalement vers la fin du monde, dont le Seigneur dit lui-méme Luc 18.8. que quand le Fils de l’homme viendra, il ne trouvera point de foi au monde, & selon que son Apôtre ajoûte qu’il y aura des tems fâcheux aux derniers jours, 2 Tim. 3.1. III. Parce que c’est une chose qui repugne à l’article de la resurrection des morts, que tant de millions de Martyrs qui ont été auparavant au monde, ressuscitent seuls au commencement de ces mille ans, & qu’ils demeurent ici bas en terre, pour y converser avec les mortels, comme quelques-uns pensent, ou qu’ils soyent enlevés au ciel en corps & en ame, comme d’autres le dissent; car l’Ecriture sainte nous enseigne constamment que tous les morts ressusciteront ensemble, & cela seulement au dernier jour. Voi Jean 5.28. & 6.44. & 11.24. 1 Corint. 15. v. 52. 1 Thess. 4.16. & en ce present chap. sous v. 12. & 13. Tellement que pour ces raisons & d’autres semblables, ce chapitre se doit autrement exposer, comme il se verra en l’explication suivante. [kt.] 2 Par lequel il faut entendre l’Archange Michel, c. J. Christ méme, comme il a été remarqué chap. 12.7. sur le commencement de ce combat contre le dragon, qui y fut jetté en terre, & est ici lié en l’abîme. [---]

189

10D 10E

den) op capittel 12.1. oock is aengeteeckent. Waer van siet aldaer de nader verklaringe. [verw.] a Apoc. 1.18. [kt.] 3 Dat is, de macht om den afgrondt te openen ende sluyten, die Christo oock bysonderlick wordt toegeschreven capit. 1. vers 18. als een opperste heer van desen sleutel: welcken capittel 9.1. de Antichrist oock wel usurpeert, maer door Godts rechtveerdigh oordeel, die eene kracht der dwalinge heeft gesonden over de ongehoorsame menschen. 2.Thess. 2. versen 10, 11.

worden. [---]

[kt.] * abgrund) Das ist/ zur helle: Sihe droben cap. 1/18. vnd 9/1.

10F 10G

[kt.] 4 Hier door wordt de kracht des doodts Christi verstaen, waer door de Satan alle sijne macht is benomen. Coloss. 2.15. Hebr. 2.14. mitsgaders de kracht van Christi Gheest ende woort, waer door den Satan als handen ende voeten worden ghebonden, dat hy de uytverkorene niet en kan beschadigen. Siet Luc. 11.22. Ephes. 1. versen 21, 22. noch oock selfs niet de andere menschen, verder dan hem de keten van Godts voorsienicheydt ende oordeelen over de menschen toe en laet, ghelijck het exempel Achabs, 1.Reg. 22. ende andere plaetsen getuyghen.

10H

[vs. 2] Vnd er greiff den drachen/ [vs. 2] bEnde hy greep 5den Draeck, de oude Slanghe, welcke is die alte schlange/ welche ist der Teufel vnd der Satan|/ vnd *band de Duyvel ende Satanas: ende

[kt.] 3 D.i. die macht den abgrund zu eröffnen und zuzuschliessen, welche auch Christo insonderheit zugeschrieben wird, c. 1,18. [cf. sec. 10D] als dem obersten HErrn dieses schlüssels; dessen c. 9,1. der Antichrist sich zwar auch anmasset, aber aus gerechtem urtheil GOttes, der da den ungehorsamen [-] kräfftige irrthum gesendet hat, 2. Thess. 2,10.11.

[verw.] a Apoc. 1.18. [kt.] 3 C. le pouvoir d’ouvrir & de fermer l’abîme, qui est aussi attribué [-] à J. Christ Apoc. 1.18. comme au souverain Seigneur & Maître de céte clef: Bien que l’Antechrist l’usurpe aussi Apoc. 9.1. mais par un secret & juste jugement de Dieu, envoyant efficace d’erreur pour croire au mensonge, à ceux qui se sont rebellés contre la verité, 2 Thess. 2.10,11.

[kt.] 4 D.i. zur höllen. And. des abgrunds. Sihe drob. c. 1,18. und 9,1. [kt.] 5 Hiedurch wird die krafft des todes Christi verstanden, dadurch dem Satan alle seine macht benommen ist, Col. 2,15. Hebr. 2,14. wie auch die krafft des Geistes und wortes Christi, dadurch dem Satan gleichsam hände und füsse gebunden werden, daß er die auserwehlten nicht beschädigen kan, sihe Luc. 11,22. Ephes. 1,21.22. auch andere menschen nicht weiter, als ihm die ketten der fürsehung und gerichte GOttes über die menschen solches zuläßt, wie das exempel Ahabs 1. Reg. 22. und anderer [-] bezeugen.

[kt.] 4 Par là s’entend tant la vertu de la mort de J. Christ, par laquelle est oté à Satan tout son pouvoir Coloss. 2.15. Heb. 2.14. que l’efficace de son Esprit & de sa Parole, par laquelle Satan est comme enchainé [--], pour ne pouvoir nuire en aucune façon aux élûs, (voi Luc 11.22. Eph. 1.21,22) ni méme aux autres hommes, plus loin que [--] la Providence divine le lui permet par un secret & juste jugement [--], & lui lâche la chaine; comme il paroît par l’exemple d’Achab 1 Rois chap. 22. & par d’autres lieux de l’Ecriture.

[vs. 2] Und er griff 1den Drachen, die alte schlange, welche ist der Teuffel und der Satan*, und 2band

[vs. 2] bLequel saisit 5le dragon, assavoir le vieux serpent, qui est le diable & Satan, & le lia 6pour mille 190

10I 10J

10K

10L

bandt hem duysent jaren.

jhn *tausent jahr/

ihn 3tausend jahr,

ans.

[verw.] b 2.Petr. 2.4. Apocal. 12. vers 9. [kt.] 5 Van desen naem, ende andere volghende tytelen des Satans, siet capittel 12.3, 9. Ende wort van eenige dit capittel met het selve 12 capittel niet onbequamelick gevoeght, ende vergeleecken. Want alsoo aldaer de strijdt deses Draecks tegen Christum ende sijne Kercke is beschreven, ende tusschen beyden, in eenige capittelen, de geheele historie van den Antichrist ende sijnen onderganck is verhaelt, soo komt de Heylige Geest nu wederom in dit 20 capittel, ende verhaelt in het korte de gheheele uytkomste van den strijdt des Draecks selve teghen Christum ende sijne Kercke, oock geduerende den tijdt des Antichrists, tot dat hy in den selven poel des vyers voor altijdt met den Antichrist is gheworpen.

[verw.] | Apoc. 12,9.

[verw.] * 2. Petr. 2,4. Apoc. 12,9. [+Tos17] [kt.] 1 Von diesem namen und andern folgenden titeln des Satans, sihe c. 12,3.9. wie dann selbiges 12. Cap. und dieses 20. Cap. nach etlicher meynung, zusammen gehören [--]: Nachdem deswegen allda der streit des Drachen wider Christum und seine kirche beschrieben, und hernach, in etlichen Capiteln, die gantze historie von dem Antichrist und seinem untergang erzehlet worden, so kommt der H. Geist nun wiederum in diesem [-] Capitel auf den vorigen streit, und erzehlet kürtzlich den gantzen ausgang dieses streits des Drachen wider Christum und seine kirche, auch in währender zeit des Antichrists, bis daß er in denselbigen feurigen pfuhl mit dem Antichrist ewiglich wird geworffen werden. [kt.] 2 Diß binden bedeutet, daß der Teuffel durch die krafft [--] des H. Evangelii würde eine zeitlang inne gehalten und verhindert werden, daß er die leute nicht so frey würde können verführen, und zur abgötterey treiben, oder sie reitzen, sich zu versammlen wider die Heiligen, und wider sie krieg zu führen, wie sie zuvor gethan hatten, und hernach wiederum thun würden. Sihe drunt. v. 8.

[verw.] b 2 Pier. 2.4. Apoc. 12.9.

[kt.] * band jhn) Dis binden bedeutet/ daß der Teuffel durch die krafft der predig des H. Euangelij würde eine zeitlang ingehalten vnd verhindert werden/ daß er die leut nicht würde so frey können verführen/ vnd zur abgötterey treiben/ oder sie reitzen/ sich zu versamlen wider die heiligen/ vnd wider sie krieg zu führen/ wie sie zuvor gethan hatten/ vnd hernach widerumb thun würden: Sihe drunden vers. 8.

[kt.] 5 Voi touchant ce nom & d’autres suivans donnés à Satan Apoc. 12. v. 3,9. Et il y en a qui conferent & ajustent assés adroitement ces deux chapp. 12. & 20. l’un avec l’autre: Car comme là se decrit le combat du dragon contre Jesus Christ & son Eglise, & entredeux se raconte en quelques chapitres suivans toute l’histoire de l’Antechrist & de sa ruïne: aussi le S. Esprit vient maintenant en celui-ci à representer sommairement le succés de ce combat entrepris par le dragon contre Jesus Christ & l’Eglise, continué méme sous le tems de l’Antechrist, jusques à ce qu’il soit jetté pour toûjours avec l’Antechrist dans le méme étang de feu.

[kt.] 6 C. comme on le peut presumer,

191

pour un fort long temps, en employant un nombre certain & defini, pour un nombre indefini & incertain. Mais voi de ceci sous annot. 9.

10M 10N

[vs. 3] Ende wierp hem inden afgrondt, ende sloot hem daer in, ende 6verzegelde [dien] boven hem, cop dat hy 7de volckeren niet meer verleyden en soude, 8tot dat de duysent jaren souden geeyndight zijn. Ende 9daer nae moet hy 10eenen kleynen tijdt ontbonden worden.

10O

[kt.] 6 Namelick, de deure des afgronts, tot versekeringe, dat hy alle dien tijdt daer soude moeten blijven. Sier diergelijcke wijse van doen, Dan. 6.18. Mat. 27.66. in het exempel van de kuyl Daniels, ende Christi graf. [verw.] c Apocal. 16. versen 14, 16. ende 20.8. [kt.] 7 Namelick, gelijck hy te voren meest door de geheele werelt hadde gedaen, wanneer hy de Heydenen tot sijnen dienst hadde verleydt, 1. Corinth. 10.20. Andersins duert de macht des Satans altijdt over de kinderen der onghehoorsaemheydt. 2.Corinth. 4. vers 4. [kt.] 8 Eenige nemen dese duysent jaren voor den geheelen tijdt van d’eerste komste Christi tot sijne tweede, gelijck dit woordeken duy-

10P 10Q

10R

[kt.] * tausent jahr) Sihe drunden vers. 7.

[kt.] [3] Sihe drunt. v. 7.

[vs. 3] Vnd warff jhn in den abgrund/ vnnd verschloß jhn/ vnnd versigelt oben drauff/ daß er nicht mehr verführen solt die Heiden/ bis daß volendet würden tausent jahr/ vnd darnach muß er loß werden eine kleine zeit.

[vs. 3] Und warff ihn in den abgrund, und verschloß ihn, und 1 versiegelte oben drauf, daß er nicht mehr verführen solte 2die Heyden*, bis daß vollendet würden 3tausend jahr, und darnach muß er 4loß werden 5eine kleine zeit.

[vs. 3] Et le jetta en l’abysme, & l’enferma, & 7seella sur lui: cafin qu’il 8ne seduise plus les nations, 9 jusques à ce que les mille ans soyent accomplis: & puis apres 10il faut qu’il soit délié 11pour un peu de temps.

[kt.] 1 Neml. die thür des abgrunds, zur versicherung, daß er diese zeit über allda würde bleiben müssen. S. von solcher versiegelung, Dan. 6,17. Matth. 27,66. in dem exempel des graben Daniels und des grabes Christi. [verw.] * Apoc. 16,14.16. und 20,8.

[kt.] 7 Ass. la porte de l’abîme, pour assurance qu’il y devroit demeurer [--]. Voi une chose semblable Dan. 6.18. Matt. 27.66. en [-] la fosse des lions ou Daniel avoit été jetté, & au sepulcre de J. Christ. [verw.] c Apoc. 16.14,16. & 20.8.

[kt.] 2 N. wie er zuvor fast durch die gantze welt gethan hatte, da er die Heyden zu seinem dienst gehabt, und nach belieben verführt. 1. Cor. 10,20. Sonst währet die macht des Satans über die kinder des ungehorsams allezeit, 2. Cor. 4,4.

[kt.] 8 Ass. comme il avoit fait auparavant presque universellement par tout le monde, quand il seduisoit les Gentils à le servir, 1 Corint. 10.20. Car au reste le pouvoir de Satan demeure en son entier sur les enfans de rebellion, 2 Corint. 4.4. Ephes. 2.2.

[kt.] 3 Etliche zehlen diese tausend jahr von [--] der ersten zukunfft Christi, bis zur andern, wie bisweilen dieses wörtlein, tausend, eine gewisse

[kt.] 9 Il y en a qui entendent ces mille ans de tout le tems qui doit couler depuis le premier advenement de J. Christ en infirmité jusqu’au second en

192

sent een seker getal voor een onseker somwijlen beteeckent in de Schriftuere. Siet Psal. 91.7. ende 105.8. Dan. 7.10. Doch alsoo vers 7 ende 8 de Satan noch nae de de selve duysent jaren wordt los gelaten, soo en kan het selve niet wel bestaen: ghelijck oock niet het gevoelen van eenige andere, die dese duysent jaren willen eyndigen voor de komste des Antichrists: gemerckt in het vierde vers oock binnen dese duysent jaren meldinge wort gemaeckt van eenige die het Beest ende sijn Beeldt niet en hebben aengebeden, so moet dan voor het eynde van de duysent jaren oock de Antichrist gheweest zijn. Hierom beginnen andere de bindinge des Satans, dat hy de volckeren niet meer en verleyde, van den tijdt dat Christus, door de predicatie des heyligen Euangeliums ende kracht sijnes Geests, door sijne Apostelen, de Heydensche volckeren in de werelt al om tot bekeeringhe heeft ghebracht: het welck ontrent den tijdt van de verwoestinge van Ierusalem ende uytroeyinghe der Ioden, dat is ontrent het jaer tseventich meest is volbracht; ende eyndigen die met den tijdt van den Paus Gregorius VII. die een sterck instrument des Duyvels is geweest, om het Antichristendom op het hooghste te brengen, ende alle volckeren hem te doen aenbidden, welcke ontrent het jaer 1070 heeft geseten. Hoe wel eenige om de

zahl für eine ungewisse, in der Schrifft genommen wird, sihe Ps. 91,7. und 105,8. Dan. 7,10. Weil aber v. 7. und v. 8. der Satan nach diesen tausend jahren wiederum loß gelassen wird, so kan diese auslegung nicht wohl bestehen: auch nicht die meynung etlicher anderer, welche diese tausend jahr wollen enden vor der zukunfft des Antichrists: angesehen daß v. 4. auch innerhalb dieser tausend jahre meldung gethan wird etlicher, die das thier und sein bild nicht angebetet haben, daß also schon vor dem ende dieser tausend jahre der Antichrist muß gewesen seyn. Darum fangen andere diese bindung des Satans, daß er die völcker nicht mehr verführe, von der zeit an, da Christus durch die predigt des H. Evangelii und krafft seines Geistes, durch seine Apostel, die heydnischen völcker in der welt hin und wieder zur bekehrung gebracht, [---] und enden sie mit den zeiten Pabsts Gregorii VII. welcher ein grosses instrument des Teuffels gewesen, das Antichristenthum aufs höchste zu bringen, [---] welcher um das jahr 1070. auf dem stuhl gesessen. Wiewol andere wegen der verfolgungen, die der Satan mehr dann zweyhundert und fünfftzig jahr nach der zerstörung Jerusalems, wider die Christen erwecket hat, die tausend jahr etwas später anfangen, neml. von den zeiten Constantini, und ferner hinaus führen, bis auf das jahr

gloire, comme ce mot de mille se prend quelquefois en l’Ecriture pour un nombre [--] incertain. Voi Pseau. 91.7. & 105.8. Dan. 7.10. Mais parce que sous v. 7 & 8. Satan est lâché encore apres ces mille ans, ce sentiment n’est pas soutenable; non plus que le sentiment de ceux qui pretendent que ces mille ans devoyent expirer avant la manifestation de l’Antechrist; car veu qu’au v. 4. il est fait mention de ceux qui durant ces mille ans n’auroyent point adoré la bête ni son image, il faut de necessité que l’Antechrist ait paru sur le theatre avant la fin de ce terme. C’est pourquoi d’autres commencent l’enchainement de Satan, pour ne plus seduire les nations, avec méme succés & une pareille efficace que par le passé, depuis le temps que J. Christ, par la predication de [-] l’Evangile commis à ses Apôtres, & par la vertu du S. Esprit y cooperant, commença d’appeller & d’inviter les Gentils de toutes parts, à la repentance & à la foi, ce qui s’executa au tems de la destruction de Jerusalem & de la ruïne des Juifs, environ l’an 70, depuis lequel temps ce terme s’est écoulé jusques au Pape Gregoire VII, surnommé Hildebrand, qui seoit environ l’an 1070. & fut un puissant instrument de Satan, pour conduire l’Antichristianisme à son plus haut periode, & le faire respecter & adorer de tout le monde. Bien que d’autres se representans la

193

10S

10T

vervolgingen, die de Satan noch meer dan twee hondert ende vijftigh jaren nae de verwoestinghe van Ierusalem tegen de Christenen heeft verweckt, dese duysent jaren wat later beginnen, namelick van de tijden Constantini, ende continueren die tot ontrent het jaer 1300, als wanneer niet alleen de Antichrist den staet der Christenen meer ende meer heeft doen vervallen, wanneer Bonifacius VIII. over dit rijck heeft geregeert, maer oock de Turcken ende Tartaren van den Satan meest zijn gaende ghemaeckt, om de Christen-volcken in Oosten ende Westen t’ onder te brengen, ende vele Coninckrijcken ende ChristenKercken hebben uytgeroeyt, niet alleen in Asien, maer oock in Aphrica ende Europa, gelijck de tegenwoordige gestalte der selve uytwijst. [kt.] 9 Namel. niet ten aensien van Christi macht als oft die hem niet altijdt en konde ghebonden houden, maer ten aensien van Godts voorsienicheyt, die hem tot straffe van de ondanckbare werelt, daer nae wederom soude los laten, ende meerder vryheydt geven. [kt.] 10 Dit kan verstaen worden, ofte ten aensien van de voorgaende duysent jaren ende tijden der werelt, ofte ten aensien van den toekomenden staet der Kercke Christi inden hemel: waer van in het volgende capittel sal gepropheteert worden, dewijle oock

1300. als da das Christenthum einen grossen stoß erlitten, nicht nur vom Antichrist, als Bonifacius VIII. [--] regieret, sondern auch von den Türcken und Tartaren, welche da von dem Satan erweckt worden, daß sie die Christen gegen aufgang und niedergang bezwingen solten, wie sie dann viel Königreiche und Christl. kirchen ausgerottet, nicht allein in Asia, sondern auch in Africa und Europa, wie es der gegenwärtige zustand derselbigen bezeuget.

persecution que Satan continua tresvehemente contre l’Eglise Chrétiene, plus de 250 ans apres la destruction de Jerusalem, commencent ces mille ans plus tard, ass. au tems de Constantin, pour les faire expirer environ l’an de J. Christ 1300. auquel tems non seulement l’Antechrist avoit de plus en plus ruïné la pureté du Christianisme, Boniface VIII. seant alors [--], mais méme Satan suscita les Turcs & les Tartares à subjuguer les Chrétiens de l’Est & de l’Oüest, qui occuperent beaucoup de royaumes & ruïnerent une grande quantité d’Eglises, non seulement en l’Asie, mais aussi en l’Afrique & en l’Europe, comme on le void encore presentement.

[kt.] 4 N. nicht in Ansehung der macht Christi, als ob er ihn nicht allezeit könte angebunden halten, sondern wegen der fürsehung GOttes, welcher ihn, zur straffe der undanckbaren welt, darnach wiederum loß lassen und ihm mehr freyheit geben solte.

[kt.] 10 Non pas à l’égard de la puissance de J. Christ, & comme s’il ne l’avoit pû tenir toûjours lié, mais à l’égard de la Providence divine, qui le devoit relâcher & lui donner plus de liberté, en punition du monde ingrate & méconnoissant de sa grace.

[kt.] 5 Dieses kan verstanden werden, entweder in betrachtung der vorhergehenden tausend jahr und zeiten der welt, oder in ansehung des zukünfftigen zustands der kirchen GOttes in dem himmel: wovon in folgend. Cap. wird geweissagt werden, dieweil auch

[kt.] 11 Ceci se peut entendre ou à l’égard des mille ans precedens, & du temps de ce monde, ou à l’égard de la condition future de l’Eglise de J. Christ au ciel, dont il sera prophetizé au chap. suiv. Veu méme que tout le tems du premier advenement de J.

194

selfs de gheheele tijdt van Christi eerste toekomste tot sijne laetste, de laetste dagh, ende laetste uyre in de Schriftuyre wordt genaemt.

10U

[vs. 4] 11Ende ick sach throonen, ende sy saten op de selve: dende het oordeel wierdt haer gegeven: ende [ick sach] ede zielen der gene die 12onthooft waren om het getuygenisse Iesu, ende om het woordt Godts, ende die fhet Beest noch gdes selfs Beeldt niet aen gebeden en hadden, ende die hhet merck-teecken niet ontfangen en hadden aen haer voorhooft, ende aen hare handt: iende sy leefden, ende heerschten als Coningen met Christo 13de duysent jaren.

10V 10W

[kt.] 11 Sommige nemen dit sitten op throonen, ende geven van oordeel, voor de weder-oprechtinge van Christi rijck, selve ten tijden van den Antichrist, waer van terstont wort gesproken, in welcken tijdt oock eenige treflicke mannen zijn opgestaen die de leere des Antichrists hebben veroordeelt, ende haer tegen sijn rijck ende leere hebben gestelt. Waer van capit. 11. ende 14. oock is gepropheteert. Doch andere nemen dit hier wel soo bequamelick van de selve persoonen, daer van hier terstont wordt gesproken. Namel. die

die gantze zeit von der ersten zukunfft Christi biß zu seiner letzten, der letzte tag und die letzte stunde in der Schrifft genennet wird.

Christ jusqu’au dernier, se nomme en l’Ecriture le dernier tems & la derniere heure.

[vs. 4] VNd ich sahe *stüle/ vnd *sie satzten sich drauff/ Vnnd jhnen ward gegeben das *gericht/ *vnd die *seelen der *enthaupten vmb des zeugnis Jesu/ vnd vmb des worts Gottes willen/ vnnd die nicht angebetet hatten das thier/ noch sein bilde/ vnd nicht genommen hatten sein malzeichen an jhre stirn/ vnnd auff jhre hand/ Diese lebten vnd regierten mit Christo *tausent jar.

[vs. 4] Und ich sahe 1stühle, und 2 sie satzten sich drauf, und ihnen ward gegeben das gericht*, 3und die 4seelen †der 5enthaupteten um des zeugnisses JESU, und um des worts GOttes willen, und die nicht angebetet hatten das thier**, noch sein bild††, und nicht genommen hatten sein mahl-zeichen ***an ihre stirn, und auf ihre hand, diese lebten †††und regierten mit Christo 6tausend jahr.

[vs. 4] 12Alors je vis des trônes, sur lesquels s’assirent des gens, d& 13le jugement leur fut donné: & je vis e les ames 14des decapitez pour le témoignage de Jesus, & pour la Parole de Dieu, f& qui n’avoyent point adoré la beste, gni son image: h& qui n’avoyent point pris sa marque en leurs fronts, ou en leurs mains, iqui 15vivroyent & regneroyent avec Christ 16mille ans.

[kt.] * stüle) Sihe droben cap. 3/21. Matth. 19,28. Luc. 22,30. [kt.] * sie) Die heiligen im himmel.

[kt.] 1 S. droben c. 3,21. Matth. 19,28. Luc. 22,30. [kt.] 2 [---] Die Heiligen im himmel: Von welchen allhie alsobald geredet wird, neml. die enthauptete um das zeugniß JEsu, welche das thier nicht angebettet haben: die nach ihrem tod allhie auf stühle gesetzet werden, [---] weil sie mit Christo in dem himmel ihrer seelen nach triumhiret [sic!] haben, obwol sie von den gottlosen und denen, die das thier angebettet haben, für Ketzer und verdammte menschen sind gehalten und verurtheilet worden. [---] And. verstehen dieses sitzen auf stühlen und das urtheil sprechen, von der wieder-

[kt.] 12 Quelques-uns prenent ces seances sur des trônes & ce jugement donné, pour le rétablissement du regne de J. Christ, méme au tems de la domination de l’Antechrist, dont il vient d’étre parlé; parce que méme alors Dieu suscita quelques excellens hommes qui s’opposerent à la [-] doctrine de l’Antechrist & la condamnerent, desquels il est parlé sus chapp. 11. & 14. Toutefois d’autres le prenent aussi convenablement des mémes personnes dont il est ici parlé, c. de ceux qui avoyent été décapités pour le témoignage de Jesus, & pour

195

10X 10Y

10Z 10Aa 10Ab

onthooft zijn om het getuygenisse Christi, ende die het Beest niet en hebben aengebeden: die nae haren doodt hier in throonen worden gheset, ende oordeel ontfanghen, om dat sy met Christo in den hemel, nae hare zielen, hebben getriumpheert; niet tegenstaende de aerdtsche menschen ende aenbidders van het Beest haer voor ketters ende verdoemde menschen hadden veroordeelt. Siet diergelijcke belofte hier voren cap. 3.21. ende Mat. 19.28. [verw.] d Apoc. 10.6. [kt.] * gericht) Daß sie nemlich als Beysitzer im gericht Christi/ jres haupts vnd Presidenten/ die gottlosen solten helffen verdammen/ in dem sie nemlich seine [vrtheil] würden bey pflichten vnd beystimmen. Sihe 1 Cor. 6,2.3. Apoc. 2,26.27. vnd 3/21. Alhie wird aber [n]och nicht geredt von der volziehung desselben gerichts/ sondern daß alles schon bereit vnd verordnet sey/ was darzu werde erfordert werden. [kt.] *vnd) Verstehe/ ich sahe. [verw.] e Apoc. 6.9. [kt.] * seelen) Alhie wird gelehrt/ daß die seelen der verstorbenen heilige[n]/ die vmb der bekantnuß der warheit willen sind getödett worden/ nicht verloren sind/ noch schlaffen/ [alledie]weil diese welt noch wehret/ sondern daß sie leben/ vnd herrschen mit Christo im himmel werden.

aufrichtung des reichs Christi, eben zu den zeiten des Antichrists, davon alsobald geredet wird, zu welcher zeit auch etliche fürtreffliche männer aufgestanden, die die lehre des Antichrists verdam[m]et und sich derselben und seinem reich [--] widersetzet haben. Wovon auch c. 11. und 14. geweissaget wird.

n’avoir pas voulu adorer la bête; qui sont ici apres leur decés assis sur des trônes, & établis pour le jugement, parce qu’apres leur mort leurs ames ont été reçuës au ciel pour y triompher avec J. Christ, & étre un jour ses assesseurs au jugement dernier, bien que les hommes de la terre & les adorateurs de la bête les tinssent pour heretiques & pour damnés. Voi une semblable promesse sus ch. 3.21. & Matt. 19.28.

[verw.] * Apoc. 6,10.

[verw.] d Apoc. 6.10. [kt.] 13 C. l’autorité de juger, ou le gouvernement, comme assesseurs de J.C. souverain juge, [+Dio41] & seans en lui & avec lui en son trône apres avoir vaincu, Apoc. 3.21.

[kt.] 3 Verst. Ich sahe. [verw.] † Apoc. 6,9. [kt.] 4 Allhie wird gelehrt, daß die seelen der verstorbenen Heiligen, die um der bekänntniß der warheit willen sind getödet worden, nicht verlohren sind, noch schlaffen, alldieweil diese welt noch währet, sondern daß sie leben, und mit Christo im himmel herrschen.

[verw.] e Apoc. 6.9.

196

10Ac

[kt.] 12 Gr. met de byle gedoodt.

[kt.] * enthaupten) Das ist/ die hingerichtet sind worden/ entweder mit dem schwert/ oder sonst auff eine andere weise.

[kt.] 5 D.i. die hingerichtet sind worden, entweder mit dem schwerdt, oder sonst auf eine andere weise. Gr. mit dem beil getödet. [verw.] ** Apoc. 13,12. [verw.] †† Apoc. 13,15. [verw.] *** Apoc. 13,16. [verw.] ††† Apoc. 6,11.

10Ad 10Ae 10Af 10Ag 10Ah

[verw.] f Apocal. 13.12. [verw.] g Apoc. 13.15. [verw.] h Apoc. 13.16. [verw.] i Apocal. 6.11.

10Ai

10Aj

[kt.] 13 Namel. ende altijdt daer nae. Want die in den hemel met Christo regneert, en wordt nimmermeer uytgeworpen. Siet hier voren capit. 3.12.

[kt.] * tausent jahr) Diese tausent jar können von einer vnendlichen zeit verstanden werden.

[kt.] 6 Und hernach allezeit. Dann diese tausend jahr können von einer unendlichen zeit und von der ewigkeit verstanden werden. Dann die im himmel mit Christo regieren, werden nimmermehr hinaus gestossen. Sihe hievorn c. 3,12.

[vs. 5] Maer de 14overige der doode 15en wierden niet weder levendich, 16tot dat de duysent jaren ge-eyndight waren. 17Dese is de eerste opstandinge.

[vs. 5] Die *andern *todten aber *wurden nicht wider lebendig/ *bis daß tausent jahr volendet wurden. *Diß ist die *erste auferstehung.

[vs. 5] Die 1andern 2todten aber 3 wurden nicht *wieder lebendig, bis daß tausend jahr 4vollendet wurden. 5Diß ist die 6erste aufferstehung.

[vs. 5] Mais 17le reste des morts 18 ne doit point ressusciter, 19jusques à ce que les mille ans soyent accomplis: 20c’est là la resurrection premiere.

10Al

[kt.] 14 D. die in hare sonden ende susperstitien [sic!] doot waren; gelijck dit woort doode oock genomen wort Matth. 8.22. Ioan. 5.25. 1.Tim. 5.6.

[kt.] * andern) Die das thier angebetet habe[n]/ vnd sein bilde/ vnd genommen sein malzeichen/ etc. [kt.] * todten) Die nicht vmb das zeugnuß Christi sind getodtet worden/ sondern sind todt in jhren sunden: Sihe Matth. 8,22. Apoc. 3,1.

[kt.] 17 C. ceux qui étoyent morts en leurs pechés & en leurs superstitions; comme aussi ce mot de morts se prend en céte sinification Matt. 8.22. Jean 5.25. 1 Timot. 5.6.

10Am

[kt.] 15 D. en stonden uyt hare sonden niet op, ofte en bekeerden

[kt.] * wurden nicht etc.) Das ist/ stunden nicht wider auff zu einem le-

[kt.] 1 Die das thier angebetet haben und sein bilde, und genommen sein mahlzeichen etc. [kt.] 2 Die nicht um des zeugnisses Christi willens sind getödet worden, sondern sind todt in ihren sünden [+Tos17] und aberglauben: [---] S. Matt. 8,22. [+Tos17] Joh. 5,25. 1. Tim. 5,6. Apoc. 3,1. [kt.] 3 D.i. stunden nicht wieder auff zu einem leben, sondern blieben in

10Ak

[kt.] 14 G. de ceux qu’on a tués avec la hache, c. qui avoyent souffert le martyre en quelque sorte que ce fût. [+Dio41] [verw.] f Apoc. 13.12. [verw.] g Apoc. 13.15. [verw.] h Apoc. 13.16. [verw.] i Apoc. 6.11. [kt.] 15 G. ont vécu & regné, ou, vécurent & regnerent, au passé, c. auront à vivre & à regner apres leur mort. [kt.] 16 Sous-entens, & apres ces mille ans eternellement: car quiconque regne une fois au ciel avec J. Christ, n’en est jamais jetté hors. Voi [-] Apoc. 3.12.

[kt.] 18 G. ne revécurent point. F. ne furent point derechef vivifiés, c. ne se

197

haer niet: gelijck in diergelijcke sake ghesproken wordt cap. 9.20.

10An 10Ao

[kt.] 16 D. selfs niet alle den tijdt dat de Satan gebonden is geweest: veel min dan daer nae als de Satan weder was los gelaten. Siet diergelijcke wijse van spreken. 2.Sam. 6.23. Matth. 1.25.

10Ap 10Aq

[kt.] 17 N. uyt den doot der sonde: gelijck de val in de sonde de eerste doodt is, ende het eerste sterven des menschen na den geest. Siet diergelijcke wijse van spreken Ioan. 5.25. Coloss. 3.1. Ephes. 2.5. ende 5.14.

10Ar

[vs. 6] Salich ende heylich is hy 18 die deel heeft in de eerste

ben/ sonder blieben in jhrem vnglauben vnd verstockung/ vnd also in dem tod: Sihe Ioh. 3,36. Alhie aber redet Johannes von dem zustand der gottlosen in diesem leben/ welche lebendig todt sind: gleich wie hergegen die gläubigen/ ob sie schon von der welt getödtet werden/ gleichwol in Christo leben. [kt.] * bis daß etc.) Das ist/ nimmermehr/ oder bis zum end der welt/ vnd zur zeit der zukunfft Christi zu[m j]ungsten gericht/ da die gottlosen zwar aufferstehen werden/ was den leib anlangt: aber sie werden nicht s[eli]g seyn/ noch mit Christo herrschen/ sondern mit dem Teuffel in den hellischen pful geworffen werden. [kt.] * Diß) Davon er in diesem vers geredt hat. [kt.] * erste aufferstehung) Wenn man durch einen waren glauben vnd ware buß aufferstehet von dem tod der sunden zu einem newen leben: Sihe Ioh. 5,25. Rom. 6,4.

[vs. 6] Selig ist der vnd heilig/ der theil hat an der ersten auferste-

ihrem unglauben und verstockung, und also in dem tod. Sihe Joh. 3,36. Allhie aber redt Johannes von dem zustand der gottlosen in diesem leben, welche lebendig todt sind: Gleichwie hergegen die gläubigen, ob sie schon von der welt getödet werden, gleichwol in Christo leben. [verw.] * Apoc. 9,20. [cf. sec. 10Am] [kt.] 4 D.i. auch dazumal nicht, da der Satan noch gebunden war: vielweniger darnach, als er wieder loß gelassen. Sihe dergleichen art zu reden, 2. Sam. 6,23. Matth. 1,25. und also nimmermehr oder bis zum ende der welt nicht, [---] da die gottlosen zwar aufferstehen werden, aber nicht zum leben, sondern zum ewigen tod. [kt.] 5 Davon er in diesem vers geredet hat. [kt.] 6 Wann man durch einen wahren glauben und wahre busse aufferstehet von dem tode der sünden zu einem neuen leben, wie der fall in die sünde der erste tod ist, und das erste sterben des menschen nach dem Geist. Sihe [--] Joh. 5,25. [+Tos17] Rom. 6,4. Col. 3,1. Eph. 2,5. und 5,14.

[vs. 6] Selig ist der und heilig, der 1 theil hat an der ersten aufferste-

releverent pas de leurs pechés, ou ne se convertirent pas, comme il en est parlé au méme sujet sus ch. 9.20.

[kt.] 19 C. non pas méme au tems que Satan étoit lié, & ainsi beaucoup moins apres qu’il fut délié. Voi une méme façon de parler 2 Sam. 6. v. 23. Matt. 1.25.

[kt.] 20 Ass. de la mort du peché; comme la chûte au peché est la premiere mort [--] de l’homme, à l’égard de l’ame: Et ceci est du stile ordinaire de l’Ecriture, de donner le nom de resurrection, à la grace de la regeneration, par laquelle mourans au peché par la vertu de la mort de J. Christ nous ressuscitons en nouveauté de vie par la force de sa resurrection. Voi de telles façons de parler Jean 5.25. Eph. 2.5. & 5.14. Coloss. 3.1.

[vs. 6] Bien-heureux & saint est celui 21qui a part en la premiere 198

opstandinge: over dese en heeft 19 de tweede doot geen macht, maer sy sullen k20Priesters Godts ende Christi zijn, ende sy sullen met hem als Coningen heerschen duysent jaren.

hung/ Vber solche hat der *ander tod keine macht/ sondern sie werden priester Gottes vnd Christi seyn|/ vnnd mit jhm regieren *tausent jahr.

hung, über solche hat 2der andere tod keine macht, sondern sie werden Priester GOttes und 3Christi seyn*, und mit ihm regieren tausend jahr.

resurrection: 22la seconde mort n’a point de puissance sur eux, kmais ils seront 23Sacrificateurs de Dieu & de Christ, & regneront avec lui mille ans.

[kt.] 1 D.i. der [--] theilhafftig ist: wie diese art zu reden genommen wird, Joh. 13,8. Act. 8,21.

[kt.] 21 C. qui est participant de la premiere & mystique resurrection, comme céte méme façon de parler d’avoir part se peut prendre Jean 13.8. Act. 8.21. [kt.] 22 Céte seconde mort est la mort derniere & eternelle, comme il est exprimé sous v. 14. Voi Apoc. 2.11. [+Dio41] Et il paroit d’ici que céte premiere resurrection n’est pas corporelle, mais spirituelle, veu que plusieurs ressusciteront corporellement à perdition & à corruption. Voi Dan. 12.2. & Jean 5.29. Mais ceux qui sont spirituellement ressuscités de la mort du peché, n’ayant plus la cause de la condamnation eternelle, n’en doivent plus aussi craindre la peine Rom. 8.1. & ayant été une fois regenerés & vivifiés spirituellement, ils le demeurent à toujours. [verw.] k Esa. 61.6. 1 Pier. 2. v. 9. Apoc. 1.6. & 5. v. 10. [+Gen1588] [kt.] 23 Voi de ceci & du mot suivant, regneront, [-] Apoc. 1.6. & 5.10. C’est pour la consolation de ceux, qui durant la corruption de l’Antichristianisme n’y auront eu aucune part.

10As

[kt.] 18 D. die der eerste opstandinge deelachtich is: gelijck dese wijse van spreken oock genomen wort Ioan. 13.8. Actor. 8.21.

10At

[kt.] 19 Dese tweede doot is de eeuwige doot, gelijck hier na vers 14. uytdruckelick wort verklaert. Ende blijckt hier oock uyt, dat dese opstandinge geen lichamelicke opstandinghe en is, maer een geestelicke: aengesien vele nae het lichaem oock sullen opstaen ten verderve. Siet Dan. 12.2. Ioan. 5.29.

[kt.] * ander tod) Der ewige tod/ die ewige pein vnd marter in der helle: Sihe droben cap. 2/11. vnd drunden vers. 14. Denn was den leiblichen tod anlangt (welcher der erste tod ist) sind demselben alle menschen/ so wol fromme als gottlosen/ vnderworffen.

[kt.] 2 Der ewige tod, die ewige pein und marter in der höllen. Sihe drob. c. 2,11. und drunt. v. 14. Und hieraus erscheinet auch, daß diese aufferstehung keine leibliche aufferstehung sey, sondern eine geistliche: weil viel dem leibe nach zum verderben aufferstehen werden, sihe Dan. 12,2. Joh. 5,29.

10Au

[verw.] k Iesai. 61.6. 1.Petr. 2.9. Apocal. 1.6. ende 5.10. [kt.] 20 Siet hier van gelijck oock van het volgende woordt Coningen, de verklaringe op capit. 1.6. ende 5.10.

[verw.] | Esai. 61,6. 1 Pert. [sic!] 2,9. Apoc. 1,6. vnd 5/10.

[verw.] * Esa. 61,6. 1. Petr. 2,9. [+Tos17] [---] [kt.] 3 Sihe hievon, wie auch von folgendem wort, Königen, die auslegung, c. 1,6. und 5,10.

10Av

10Aw

[kt.] * tausent jar) Sihe droben vers. 4.

199

APPENDIX B – OVERZICHT POLEMIEK ROND DUITSE BIJBELVERTALINGEN In onderstaand bibliografisch overzicht is een chronologische weergave geboden van de polemische geschriften die in hoofdstuk 2.3 en 2.4 behandeld zijn, en die zich centreren rond (het behoud van) de Lutherbijbel en rond diens gereformeerde tegenhangers. Ook de daaraan voorafgaande theologische polemiek waar Paul Toussain een rol in heeft gespeeld, is opgenomen. N.B. Het gaat alleen om gedrukte bronnen; brieven zijn buiten beschouwing gelaten. Jacob Andreä, Christlichen trewhertzigen Erinnerung und Warnung für der zur Newstadt an der Hardt nachgedruckten verfälschten Bibel (Tübingen: Gruppenbach, 1588). David Pareus, Rettung der zur Newstatt an der Hardt (…) gedruckten Teutschen Bibel (Neustadt: Harnisch, 1589). Johann Georg Sigwart, Antwort auff die nichtige und kraftlose Rettung Parei (…) (Tübingen: Gruppenbach, 1590). David Pareus, Sieg der Newstädtischen Teutschen Bibel (…) (Neustadt: Harnisch 1591). David Pareus, Rettung der zur Newstadt an der Hardt (…) getruckten Teutschen Bibel (…) Jetzt auffs new auf begeren viler frommen Christen widerumb mit fleiß übersehen (Amberg: Forster, 1592). Dit is een herziene editie van Neustadt, 1589. [Wittenbergse theologen], Treuherzige, nothwendige und ernste Warnung an alle evangelische Kirchen deudscher Nation: vor der zu Herborn in der Graffschafft Nassaw nachgedruckten, vnd mit Caluinischem Gifft beschmeisten deudtschen Bibel D. Martin Luthers (…) (Wittenberg: Seuberlich, 1598). Paul Röder, Biblia der h. Schrifft, Neuw verteutschet v. den Calvinisten Johann Piscatorn und seinen Gehilffen: Der gemeinen Lutherischen teutschen entgegen gehalten (Frankfurt: Porß, 1607). Johannes Piscator, Apologia, Das ist/ Verthädigung der newen Herbornischen Bibel: Wider das Lesterbuch Paul Röders Pfarrers zu Kochberg (Herborn: Raben, 1608). Paulus Tossanus, Gründtliche Antwort Auff die vermeynte Rettung Jacob Hackhen (…) (Frankfurt: Rose, 1614). Paulus Tossanus, Recapitulatio desz Examinis der Würtembergischen Theologen (…) (Frankfurt: [Rose], 1614). Christoph Binder, Gründtliche Antwort: Auff die vnnötige Recapitulation Pauli Tossani (…) (Tübingen: Werlin/Berner, 1615). Paulus Tossanus, Abfertigung der vermeynten Gründtlichen Antwort D. Christophori Binderi (Frankfurt: [Rose], 1615). Matthias Hoë von Hoënegg, Gründtliche Ableinung zweyer Calvinischer Vnwarheiten (…) (Leipzig: Lamberg, 1615). Paulus Tossanus, Acta desz Gesprächs, zwischen Königl. Würden zo grosz Britannien Herrn Gesandten, vnd D. Matthiam Hoë Churfürstl. Sächs. Oberhoffpredigern (…) (Frankfurt: Rose, 1615). Matthias Hoë von Hoënegg, Anderweit vnvermeidentliche gründliche Ableinung (…) (Leipzig: Lamberg, 1615). Christoph Binder, Gegenbericht auf die vermeinte Abfertigung D. Pauli Tossani (…) (Tübingen: Werlin/Berner, 1617). Johannes Winckelmann, Necessaria responsio ad virulentum scriptum P. Tossani sub titulo Apologiae pro notis biblicis editum (Giessen: Hampel, 1618). Paulus Tossanus, Apologia pro suis notis biblicis adversus frivolas et ineptas criminationes Joh. Winckelmanni (Heidelberg: [s.n.], 1618 en Hanau: [s.n.], 1624). Johannes Winckelmann, Disputatio contra errores Calviniorum (…) quos Paulus Tossanus (…) S.S. Bibliorum versioni D. Lutheri, a se nuper editae, in margine ad seducendum simplicem lectorem assuit (…) (Giessen: Hampel, 1620). Disputatie 17 (in dl. 7) van de Giessense Disputationum theologicarum (…) in Academiâ Gissensi publicé habitarum, pp. 417-450. 200

BIBLIOGRAFIE Bijbeledities (chronologisch) Luther, Martin. Die gantze Heilige Schrift Deudsch, Wittenberg 1545. Letzte zu Luthers Lebzeiten erschienene Ausgabe. Hrsg. von Hans Volz und Heinz Blanke. Bonn: Lempertz, 2004. La Bible, qvi est tovte la Saincte Escriture du Vieil & du Nouueau Testament: Autrement, L’Anciene & la Nouuelle Alliance. Le tout reueu & conferé sur les textes Hebrieux & Grecs par les Pasteurs & Professeurs de l’Eglise de Geneue. Genève: [s.n.], 1588. La Bibbia, cioè i libri del Vecchio e del Nvovo Testamento. Nuouamente traslatati in lingua Italiana, da Giovanni Diodati, di nation Lucchese. [S.l.]: [s.n.], 1607. Biblia, das ist: Die gantze H. Schrifft durch D. Martin Luther verteutscht. In dieser newen Edition, in welcher D. Luthers version durchauss behalten worden, ist der Text (...) am rande kürtzlich und deutlich erklärt. Frankfurt: Tampach, 1617. Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de Canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (…). Leiden: P.A. van Ravensteyn, 1637. La Sacra Bibbia, tradotta in lingua Italiana, e commentata da Giovanni Diodati, di nation Lucchese. Seconda editione, migliorata, ed accresciuta. Genève: Chovët, 1641. La Sainte Bible. Interpretee par Iean Diodati. Genève: [s.n.], 1644. La Bible, qui est toute la Saincte Escriture du Vieil et du Nouveau Testament (...). Charenton: Cellier/Des Hayes, 1652. Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de Canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (…) Door gemeene ordre der Nederlandsche Kercken verbetert van Druckfauten en Misstellingen die in den Eersten Druck gevonden worden. Amsterdam: wed. P.A. van Ravesteijn, 1657. Biblia, das ist: Die gantze H. Schrifft/ Durch D. Martin Luther verteutscht; mit H.D. Pauli Tossani hiebevor außgangenen Glossen und Außlegungen: Auff dißmal aber In dieser newen Edition/ fürnemblich auß der Niderländischen (...) ansehenlich vermehret (...). Basel: Falckeysen, 1660. La Sainte Bible, qui contient le Vieux et le Nouveau Testament. Edition nouvelle, faite sur la Version de Genève, reveuë, & corrigée (...) par les soins de Samuel des Marets (...) & de Henry des Marets son fils (...). Amsterdam: Elzevier, 1669. Biblia, das ist: Die gantze Heilige Schrifft durch D. Martin Luther verteutscht; mit D. Pauli Tossani hiebevor ausgegangenen Glossen und Außlegungen (…). Frankfurt: Zunner/Wust, 1693. Die Heilige Schrift Altes und Neues Testaments/ Nach dem Grund-Text aufs neue übersehen und übersetzet: Nebst einiger Erklärungen des buchstäblichen Sinnes/ Wie auch der fürnehmsten Fürbildern und Weissagungen (…). Vol. 1. Berleburg: [s.n.], 1726. Biblia, das ist: die gantze Heilige Schrifft Alten und Neuen Testaments (...) mit D. Pauli Tossani (...) hiebevor ausgegangenen Glossen und Auslegungen (...) durch etliche (...) wohlerfahrne Dienere Göttlichen Worts aufs neue gantz durchgangen (...). Diese neue Edition (...) aufs Neue wieder durch und durch (...) revidiret (...) Samt einer neuen Vorrede Herrn Johann Jacob Ulrichs. Basel: Thurneysen, 1729. Overige primaire bronnen (tot 1800) Adler, J.G.C. Bibliotheca Biblica Serenissimi Würtembergensium Ducis (…). Vol. 3. Altona: Eckhardt, 1787. Asselt, Willem J. van, William den Boer and Riemer A. Faber, eds. Synopsis Purioris Theologiae / Synopsis of a Purer Theology. Latin Text and English Translation, Vol. 1. SMRT.TS 187:5; Leiden etc.: Brill, 2015. Boissard, Jean Jacques. Bibliotheca sive thesaurus virtutis et gloriae: II pars iconum, continens virorum clarorum, eruditione et doctrina praestantium imagines (…). Vol. 2. Frankfurt: Fitzer, 1630. Catechismus oder Christliche Vnderricht/ wie der in Kirchen vnd Schulen der Churfürstlichen Pfaltz getrieben wirdt. Heidelberg: Mayer, 1563. 201

Clarorum Virorum Epistolae CXVII. E Bibliothecae Gothanae Autographis. Leipzig: Gleditsch & Fil., 1714. Die Matrikel der Universität Heidelberg. Band 4: 1579-1662. Heidelberg, 1579-1662. [Universitätsarchiv Heidelberg, UAH M4] Iselin, Jakob Christoph. Neu-vermehrtes Historisch- und Geographisches Allgemeines Lexicon (...). 3rd ed. Vol. 6. Basel: Wittib, 1744. Koelman, Jacobus. Het vergift van de Cartesiaansche philosophie grondig ontdekt (...). Amsterdam: Boekholt, 1692. Launay, Pierre de. Paraphrase et exposition sur les epistres de Saint Paul. Vol. 1. Charenton: Vendosme, 1650. ———. Remarques sur le texte de la Bible, ou Explication des mots, des phrases, et des figures difficiles de la S. Ecriture. Genève: De Tournes, 1667. Maresius, Samuel. Antirrheticus; sive Defensio Pii Zeli pro retinenda recepta in Ecclesiis Reformatis Doctrina, praesertim adversus Chiliastas et Fanaticos (…). Groningen: Cöllen, 1669. ———. Hydra Socinianismi expugnata (…). Vol. 3. Groningen: Bronkhorst, 1662. ———. Tractatus brevis de afflicto statu studii theologici in foederato Belgio, et commoda illius restituendi ratione (…). Groningen: Lens, 1672. Nicolai, Johannes. Effigies & Vitae Professorvm Academiae Groningae & Omlandiae; Cum historiolâ fundationis ejusdem Acad. Vert. door V. Schmidt en F.J.E. Tichelman. Reprint ed. 1654. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1968. Paquot, Jean-Noël. Mémoires pour servir à l’histoire littéraire des dix-sept provinces des Pays-Bas, de la principauté de Liège, et de quelques contrées voisines. Vol. 1. Louvain: Imprimerie Academique, 1765. Pareus, David. Rettung der zur Newstadt an der Hardt (…) getruckten Teutschen Bibel (...) Jetzt auffs new auf begeren viler frommen Christen widerumb mit fleiß übersehen. Amberg: Forster, 1592. ———. Sieg der Newstädtischen Teutschen Bibel (…). Neustadt: Harnisch, 1591. Piscator, Johannes. Apologia, Das ist/ Verthädigung der newen Herbornischen Bibel: Wider das Lesterbuch Paul Röders Pfarrers zu Kochberg (...). Herborn: Raben, 1608. Plat, Josse le. Monumentorum ad historiam Concilii Tridentini potissimum illustrandam spectantium amplissima collectio. Vol. 2. Leuven: Typographia Academica, 1782. Register van de Verbeteringe der Druck-fauten ende Misstellinghen, die in den Eersten Druck van den Nieuw-Overgesetten Bibel gevonden worden. Amsterdam: P.A. van Ravesteyn, 1655. Scultetus, Abraham. Evangelische Jvbel Jahrs Predigt: zu Heidelberg den 2. Novembris anno 1617. in der kirchen zum H. Geist gehalten. Heidelberg: Lancellot, 1617. ———. Newe Jahrs Predigt: Das ist, Historischer Bericht, wie wunderbarlich Gott der HERR die verschienene hundert Jahr seine Kirche reformiert, regiert vnd biß daher erhalten. Frankfurt: Rose, 1617. Simon, Richard. Histoire critique du Vieux Testament. [Parijs]: [Billaine], 1678. Struven, Burcard Gotthelf. Ausführlicher Bericht von der Pfältzischen Kirchen-Historie (…). Frankfurt: Hartung, 1721. Tossanus, Paulus. De unico et aeterno Dei foedere theses inaugurales. Basel: Schroeter, 1599. ———. Gründtliche Antwort Auff die vermeynte Rettung Jacob Hackhen (...). Frankfurt: Rose, 1614. Trommius, Abraham. Volkomene Nederlandsche Concordantie ofte Woord-register des Ouden en Nieuwen Testaments (...). Leeuwarden: Koumans [etc.], 1750. Secundaire literatuur Arnd, Karl. Zeitschrift für die Provinz Hanau. Zur Aufklärung ihrer Geschichte, ihrer natürlichen Beschaffenheit und ihres Culturstandes, sowie der diesem entgegenstehenden Hindernisse. Vol. 1. Hanau: König, 1839. Barnett, Pamela R. Theodore Haak, F.R.S. (1605-1690). The First German Translator of Paradise Lost. ’s-Gravenhage: Mouton, 1962. 202

Bayle, Pierre. Dictionnaire Historique et Critique. [11e] ed. Vol. 10. Parijs: Desoer, 1820. Benrath, Gustav Adolf, “Irenik und Zweite Reformation”, in: Heinz Schilling (Hrsg.), Die reformierte Konfessionalisierung in Deutschland – Das Problem der “Zweiten Reformation”. Wissenschaftliches Symposion des Vereins für Reformationsgeschichte 1985 (SVRG 195; Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus Mohn, 1986), 349–58. Bister, Ulrich, Hrsg. Die reformierte Herborner Bibel des Johann Piscator. Geschichte und Wirkung. Herborn: Sepher, 2001. Bogaert, Pierre-Maurice, ed. Les Bibles en français. Histoire illustrée du moyen âge à nos jours. [Turnhout]: Brepols, 1991. Boon, Ton den. Een lust voor het oog. En andere bijbelse uitdrukkingen die we dagelijks gebruiken. Utrecht [etc.]: Van Dale, 2014. Bos, F.L. Johann Piscator. Ein Beitrag zur Geschichte der reformierten Theologie. Kampen: Kok, 1932. Braekman, E.M., ed. De Luther à Ostervald. Les traductions protestantes de la Bible en langues allemande, Française et néerlandaise du XVIe au XVIIIe siècle. Brussel: Église protestante, 1983. Bremmer, Christiaan. “Historische achtergrond van de Haakbijbel. Deel 1: Een ‘ernstig en godvruchtig verlangen.’” StandVastig 49, no. 4 (2014): 18–19. ———. “Historische achtergrond van de Haakbijbel. Deel 2: De ‘English’ Annotations.” StandVastig 50, no. 1 (2015): 10–11. ———. “Historische achtergrond van de Haakbijbel. Deel 3: Haaks levenswerk voltooid.” StandVastig 50, no. 2 (2015): 12–13. Brink, G.A. van den. “‘Elke daad is een werk.’ Alexander Comrie (1706-1774) over de verschillen tussen de remonstrantse en de gereformeerde rechtvaardigingsleer.” ThRef 55:2 (2012): 146–64. Broeyer, F.G.M., “Bible for the Living Room. The Dutch Bible in the Seventeenth Century”, in: M. Lamberigts and A.A. den Hollander (eds.), Lay Bibles in Europe 1450-1800 (BETL 198; Leuven: Peeters, 2006), 207-221. Bruin, C.C. de. De Statenbijbel en zijn voorgangers. Nederlandse bijbelvertalingen vanaf de Reformatie tot 1637. 2e ed. door F.G.M. Broeyer. Haarlem: Nederlands Bijbelgenootschap, 1993. Chambers, Bettye Thomas. Bibliography of French Bibles. II: Seventeenth Century French-Language Editions of the Scriptures. THR 282; Genève: Droz, 1994. Chambers, Bettye Thomas, “What Ever Happened to Sola Scriptura? Text and Paratext in SixteenthCentury French Bibles”, in: W. François and A.A. den Hollander (eds.), Infant Milk or Hardy Nourishment? The Bible for Lay People and Theologians in the Early Modern Period (BETL 221; Leuven etc.: Peeters, 2009), 141-165. Chaudon, Louis Mayeul. Dictionnaire universel, historique, critique, et bibliographique. Vol. 11. Parijs: Prudhomme Fils, 1810. Cuno, F.W. Daniel Tossanus der Ältere, Professor der Theologie und Pastor (1541-1602). Amsterdam: Scheffer, 1898. ———. Paul Toussain, nach seinem Leben und Wirken: ein Beitrag zur Gelehrtengeschichte der Wallonen der pfälzischen oder Oberrheinischen Provinz (du Cercle de Palatinat). GDHV 12,1; Magdeburg: Heinrichshofen, 1902. Darlow, T.H., and H.F. Moule. Historical Catalogue of the Printed Editions of Holy Scripture in the Library of the British and Foreign Bible Society. Reprint London 1903-1911. Vol. 2:1. Mansfield Centre: Martino, 2005. Dekker, E. Rijker dan Midas. Vrijheid, genade en predestinatie in de theologie van Jacobus Arminius (1559-1609). Zoetermeer: Boekencentrum, 1993. Delaveau, Martine, et Denise Hillard, eds. Bibles imprimées du XVe au XVIIIe siècle conservées à Paris (…). [Parijs]: Bibliothèque Nationale de France, 2002. Delden, J. van. De tale Kanaäns. Bijbelse woorden, spreekwoorden en uitdrukkingen. Nijkerk: Callenbach, 1982. 203

Deursen, A.Th. van. Bavianen en Slijkgeuzen. Kerk en kerkvolk in de tijd van Maurits en Oldenbarnevelt. 4e, nagez. en geïllustr. uitg. Franeker: Van Wijnen, 2010. Dietz, Alexander. Frankfurter Handelsgeschichte. Vol. 3. Frankfurt: Knauer, 1921. Douen, O. Essai historique sur les Églises réformées du département de l’Aisne, d’après des documents pour la plupart inédits, publié sous le patronage du consistoire de Saint-Quentin. Saint-Quentin: Doloy, 1860. Drüll, Dagmar. Heidelberger Gelehrtenlexikon 1386–1651. Berlijn [etc.]: Springer, 2002. Duker, A.C. Gisbertus Voetius. 3 dln. Leiden: Brill, 1897-1915. Eredics, Péter, “De Statenbijbel aan de rand van Europa. De Hongaarse vertaling van de kanttekeningen bij de Openbaring van Johannes uit 1668.” AUPO.N 5 (2010): 353–65. ———, “The Reception History of the Dutch Statenbijbel in Hungary in the 17th Century.” LHS 16 (2011). Evenhuis, R.B. Ook dat was Amsterdam. De kerk der hervorming in de tweede helft van de zeventiende eeuw: nabloei en inzinking. Dl. 3. Baarn: Ten Have, 1971. Feller, François-Xavier de. “Toussain (Paul).” Ed. par M. Pérennès. Biographie universelle, ou Dictionnaire historique des hommes qui se sont fait un nom par leur génie, leurs talents, leurs vertus, leurs erreurs ou leurs crimes. Vol. 12. Parijs: Gauthier, 1834. François, Wim, “De doopsgezinde Biestkensbijbel (1560) en de gereformeerde Deux-Aesbijbel (1562): bijbelvertalingen voor de protestanten”, in: Paul Gillaerts e.a. (red.), De Bijbel in de Lage Landen. Elf eeuwen van vertalen (Heerenveen: Royal Jongbloed, 2015), 304–41. Glasius, B. “Samuel Maresius of Des-Marets.” BWNG 2. ’s Hertogenbosch: Muller, 1853. Gooyer, A.C. de. Bijbeltaal en moedertaal. De invloed van de Statenvertaling op het Nederlands. Den Haag: Bakker Daamen, 1962. Haag, Eugène, et Émile Haag. La France protestante: ou, Vies des protestants français qui se sont fait un nom dans l’histoire depuis les premiers temps de la réformation jusqu’à la reconnaissance du principe de la liberté des cultes par l’Assemblée nationale. Vol. 4. Parijs: Cherbuliez, 1853. Hartmann, Volker, und Björn Spiekermann, “Zwischen Kanzel und Reichspolitik. Die Autobiographien des Heidelberger Theologen Paulus Tossanus (1572 – ca. 1634)”, in: Ditte Bandini und Ulrich Kronauer (Hrsg.), Früchte vom Baum des Wissens. Eine Festschrift der wissenschaftlichen Mitarbeiter. 100 Jahre Heidelberger Akademie der Wissenschaften (Heidelberg: Winter, 2009), 281–99. Heerspink, J.B.F. De godgeleerdheid en hare beoefenaars aan de Hoogeschool te Groningen, gedurende het 250jarig bestaan der Akademie. Dl. 1. Groningen: Van Zweeden, 1864. Heppe, Henricus, ed., “Historia Synodi Nationalis Dordracenae sive Literae delegatorum Hassiacorum (…).” ZHTh.NF 17 (1853): 226–327. Himmighöfer, Traudel. Die Neustadter Bibel von 1587/88, die erste reformierte Bibelausgabe Deutschlands. VVPfKG 12; Speyer: Evangelischer Presseverlag Pfalz, 1986. ———, “Die Zürcher Bibel der Reformationszeit und ihre Spuren in der Pfalz”, in: Michael Landgraf (Hrsg.), Die Bibel und die Pfalz (VPfBV 2/VVPfKG 24; Heidelberg [etc.]: Verlag Regionalkultur, 2005), 48–59. Hollander, August den, “Consolidatie en versterking van godsdienstige identiteit – Inleiding”, in: Paul Gillaerts e.a. (red.), De Bijbel in de Lage Landen. Elf eeuwen van vertalen (Heerenveen: Royal Jongbloed, 2015), 390–94. Holten, F. van. De tale Kanaäns. Kampen: De Groot Goudriaan, 2004. Hoop Scheffer, J.G. de. Geschiedenis der Kerkhervorming in Nederland van haar ontstaan tot 1531. Amsterdam: Funke, 1873. Itterzon, G.P. van. Franciscus Gomarus. Ongew. herdr. Groningen/Castricum: Bouma/Hagen, 1979. Jaakke, A.W.G., “Ver over de grenzen (1). De invloed van de Statenvertaling in het buitenland.” MAW 14, no. 4 (1995): 1–6. ———, “Ver over de grenzen (2). De invloed van de Statenvertaling in het buitenland.” MAW 15, no. 1 (1996): 14–23. 204

———, “Ver over de grenzen (3). De invloed van de Statenvertaling in het buitenland.” MAW 16, no. 1 (1997): 2–16. Kaajan, H. De Pro-acta der Dordtsche Synode in 1618. Rotterdam: De Vries, 1914. Kavaliūnaitė, Gina. Die Chylinskische Übersetzung des Neuen Testaments und ihr Verhältnis zu den Vorlagen: Zusammenfassung der Doktordissertation Geisteswissenschaften, Philologie, Baltische Sprachen H 591. Vilnius: Vytautas-Magnus-Universität, 2003. ———, “Die litauische Übersetzung der Statenbijbel.” OGE 78, no. 1 (2004): 97–112. ———, ed. Vetus Testamentum Lithvanicâ Lingvâ Donatum a Samuelo Boguslao Chylinski. Unâ Cum Texto Belgico. Vilnius: Institute of the Lithuanian Language, 2008. Ketterij, C. van de. De weg in woorden. Een systematische beschrijving van piëtistisch woordgebruik na 1900. Assen: Van Gorcum, 1972. Köbler, Gerhard. Historisches Lexikon der deutschen Länder: die deutschen Territorien vom Mittelalter bis zur Gegenwart. München: Beck, 2007. Kölner, Paul, “Der Falkeisensche Handel 1660-1671.” BZGA 23 (1925): 30–96. Kuyk, J. van, “Halbes (Egbertus).” NNBW 4; Leiden: Sijthoff, 1918. ———, “Lijst van Nederlanders, studenten te Orleans (1441-1602).” BMHG 34; Amsterdam: Müller, 1913. Lamey, Ferdinand, “Die letzten Lebensjahre und das Todesjahr des Paulus Tossanus.” ZGORh.NF 4 (1889): 330–36. Landgraf, Michael, Hrsg. Die Neustadter Bibel von 1579. SFPfGF.D 5; Neustadt: Stiftung zur Förderung der pfälzischen Geschichtsforschung, 2009. Lee, Nam Kyu. Die Prädestinationslehre der Heidelberger Theologen 1583-1622. Georg Sohn (15511589), Herman Rennecherus (1550-?), Jacob Kimedoncius (1554-1596), Daniel Tossanus (1541-1602). RHT 10; Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2011. MacCulloch, Diarmaid. Reformation. Europe’s House Divided 1490-1700. London [etc.]: Penguin, 2004. Miert, Dirk van, “De Statenvertaling (1637)”, in: Paul Gillaerts e.a. (red.), De Bijbel in de Lage Landen. Elf eeuwen van vertalen (Heerenveen: Royal Jongbloed, 2015), 406–44. Milton, Anthony, ed. The British Delegation and the Synod of Dort (1618-1619). CERS 13; Suffolk: Boydell Press, 2005. Naudé, J.A., “‘Soos ’n hamer wat ’n rots vermorsel’: die Afrikaanse Bybel van 1933 as vertaling.” Acta Theologica 2 (2009): 54–73. Nauta, D. Samuel Maresius. Amsterdam: Paris, 1935. Nienaber, P.J. Die geskiedenis van die Afrikaanse Bybelvertaling en ’n hoofstuk oor die vertaling van die Psalm- en Gesangboek en die Formuliere. Kaapstad [etc.]: Nasionale Pers, 1934. Press, Volker, “Die ‘Zweite Reformation’ in der Kurpfalz”, in: Heinz Schilling (Hrsg.), Die reformierte Konfessionalisierung in Deutschland – Das Problem der “Zweiten Reformation”. Wissenschaftliches Symposion des Vereins für Reformationsgeschichte 1985 (SVRG 195; Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus Mohn, 1986), 104–29. Quack, Jürgen. Evangelische Bibelvorreden von der Reformation bis zur Aufklärung. QFRG 43; Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus Mohn, 1975. Reinitzer, Heimo. Biblia deutsch. Luthers Bibelübersetzung und ihre Tradition. Ausstellung in der Zeughaushalle der Herzog August Bibliothek 7. Mai bis 13. November 1983. WBI 8:1; Wolfenbüttel: Herzog August Bibliothek, 1983. Reitsma, J. Geschiedenis van de Hervorming en de Hervormde Kerk der Nederlanden. 5e, herz. druk. ’s-Gravenhage: Nijhoff, 1949. Revius, Jacobus. Licht op Deventer. De geschiedenis van de provincie Overijssel en met name de stad Deventer. Deel 5: 1578-1619. Vert. door A.W.A.M. Budé, G.T. Hartong en C.L. Heesakkers. POBD 6; Hilversum: Verloren, 1995. Rudolph, Martin. Tossanus (Toussain de Beaumont). Beiträge zur Geschichte einer Hugenottenfamilie und der damit verbundenen Sippenkreise Couet du Vivier, Durant und Ferry. DFA 156; Insingen: Degener, 2010. 205

Schlosser, Heinrich. Die Piscatorbibel. Ein Beitrag zur Geschichte der deutschen Bibelübersetzung. Heidelberg: Winter, 1908. Schotel, G.D.J. Jean Diodati. ’s Gravenhage: Noordendorp, 1844. Schott, Heinrich August. Geschichte der teutschen Bibelübersetzung D. Martin Luthers: und der fortdauernde Werth derselben aus den Quellen ausführlich dargestellt und wieder alte und neue Gegner vertheidiget. Leipzig: Köhler, 1835. Selderhuis, Herman J., “Charisma en eenheid. David Pareus (1548-1622) en het Heidelberger irenisme”, in: A. Baars (red.), Charis. Theologische opstellen, aangeboden aan prof.dr. J.W. Maris bij zijn afscheid als hoogleraar aan de Theologische Universiteit te Apeldoorn (Heerenveen: Groen, 2008), 206–17. ———, red. Handboek Nederlandse Kerkgeschiedenis. 2e, herz. ed. Kampen: Kok, 2010. ———, “Luther Totus Noster Est: The Reception of Luther’s Thought at the Heidelberg Theological Faculty 1583-1622.” MJT 17 (2006): 101–19. ———, “Van wie is de Reformatie? Het Reformatiejubileum van 1617 in de strijd tussen Lutheranen en Gereformeerden, 1.” ProtNed 6/7 (2012): 160-2. ———, “Uitgangspunt is breedte Reformatie. Het Reformatiejubileum van 1617 in de strijd tussen Lutheranen en Gereformeerden, 2.” ProtNed 8/9 (2012): 193-6. ———, “Luther is gereformeerd. Het Reformatiejubileum van 1617 in de strijd tussen Lutheranen en Gereformeerden, 3.” ProtNed 10 (2012): 227-9. ———, “Wem gehört die Reformation? Das Reformationsjubiläum 1617 im Streit zwischen Lutheranern und Reformierten”, in: Herman J. Selderhuis, Martin Leiner, und Volker Leppin (Hrsg.), Calvinismus in den Auseinandersetzungen des frühen konfessionellen Zeitalters (RHT 23; Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2013), 66–78. Serrurier, C., “Maresius, Samuel.” NNBW 2. Leiden: Sijthoff, 1912. ———, “Marets, Henri des.” NNBW 2. Leiden: Sijthoff, 1912. Sevenster, G., “De Statenvertaling en hare kantteekeningen”, in: De Nederlandsche Statenbijbel 1637-1937. Artikelen, overgenomen uit NAKG.NS XXIX, afl. 4 (’s-Gravenhage: Nijhoff, 1937), 263–306. Sijs, Nicoline van der, “Bijbelse sporen in het Nederlands. De invloed van de Statenvertaling en haar voorgangers.” Onze Taal 73, no. 10 (2004). ———, “De invloed van de Statenvertaling op de vorming van de Nederlandse standaardtaal,” in: Nicoline van der Sijs (red.), Leeg en ijdel. De invloed van de bijbel op het Nederlands (Den Haag: Sdu, 2005), 39–58. Sinnema, Donald, Christian Moser, and Herman J. Selderhuis, eds. Acta of the Synod of Dordt. ADSND 1; Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2015. Smit, Franck, “Buitenlandse studenten te Groningen 1614-1815”, in: A.H. Huussen (red.), Onderwijs en onderzoek: studie en wetenschap aan de academie van Groningen in de 17e en 18e eeuw (SGGU 1; Hilversum: Verloren, 2003), 261–82. Smit, W.A.P., “De Statenvertaling en onze literatuur”, in: De Nederlandsche Statenbijbel 1637-1937. Artikelen, overgenomen uit NAKG.NS XXIX, afl. 4 (’s-Gravenhage: Nijhoff, 1937), 307–13. Sommer, Wolfgang. Die lutherischen Hofprediger in Dresden. Grundzüge ihrer Geschichte und Verkündigung im Kurfürstentum Sachsen. Stuttgart: Steiner, 2006. Strieder, Wilhelm. Grundlage zu einer Hessischen Gelehrten- und Schriftsteller-Geschichte seit der Reformation bis auf gegenwärtige Zeiten. Von der Reformation bis 1806. Hrsg. von Karl Wilhelm Justi. Vol. 17. Marburg: Bayrhoffer, 1819. Swellengrebel, J.L., “Joâo Ferreira a D’Almeida, de eerste vertaler van de Bijbel in het Portugees.” De Heerbaan 13, no. 6 (1960): 240–73. Toepke, Gustav, Hrsg. Die Matrikel der Universität Heidelberg von 1386 bis 1662. Zweiter Theil: Von 1554 bis 1662; nebst einem Anhange (...). Heidelberg: Winter, 1886. Verdegaal, C.M.L. De Statenbijbel en de rabbijnen. Een onderzoek naar de betekenis van de rabbijnse traditie voor de vertaling van het boek Job. TFT 28; Tilburg: Tilburg University Press, 1998. 206

Verduin, M. Canticum canticorum: het lied der liederen. Een onderzoek naar de betekenis, de functie en de invloed van de bronnen van de kanttekeningen bij het Hooglied in de Statenbijbel van 1637. Utrecht: De Banier, 1992. ———, “Kanttekeningen bij de tekst van de Statenbijbel”, in: M.J. Paul (red.), Vertaling en vertolking van de Bijbel (Kampen: De Groot Goudriaan, 2003), 122–55. Vogel, Paul Heinz, “Ein ‘Kuriosum’ des 18. Jahrhunderts. Die Biblia Pentapla”, in: Elisabeth Geck und Guido Pressler (Hrsg.), Festschrift für Josef Benzing zum sechzigsten Geburtstag, 4. Februar 1964 (Wiesbaden: Pressler, 1964), 445–55. Vries, Lourens, “Paratext and Skopos of Bible Translations”, in: August den Hollander, Ulrich Schmid and Willem Smelik (eds.), Paratext and Megatext as Channels of Jewish and Christian Traditions. The Textual Markers of Contextualization (JCP 6; Leiden etc.: Brill, 2003), 176-193. Wumkes, G.A. De Gereformeerde kerk in de Ommelanden tussen Eems en Lauwers (1595-1796). Herdr. Groningen: Tjeenk Willink/Bouma’s Boekhuis, 1975. Zeeuw, J. de, “Over kanttekeningen en aantekeningen.” MAW 17, no. 3 (1998): 43–48. Zwiep, A.W. Tussen tekst en lezer. Een historische inleiding in de bijbelse hermeneutiek. Dl. I: De vroege kerk – Schleiermacher. Amsterdam: VU University Press, 32013.

207

REGISTER Adrianus VI, paus ........................................... 33 Akker, Jacobus op den ................................... 15 Almeida, João Ferreira de.............................. 15 Alting, Heinrich ........... 23-24, 43-44, 52, 54, 85 Alting, Jacobus ........................ 53-54, 58-59, 64 Amyraut, Moses .................................47-48, 56 Andreä, Jacob .......................................... 37-38 Arminius, Jacobus .........................22-23, 40, 85 Arnd, K. ...............................................20, 24-25 August, keurvorst van Saksen ....................... 42 Augustinus, Aurelius .................... 33, 36, 42, 68 Baudartius, Wilhelmus ........................ 9, 39, 65 Bayle, P. ....................... 47-48, 50-52, 59, 61-62 Bekker, Balthasar........................................... 58 Bergh, Eleonora Catharina Febronia v/d ....... 50 Bertram, Cornelis Bonaventura ..................... 70 Bertsche, Jacob .............................................. 74 Beza, Theodorus ........ 10, 19, 22, 32, 42, 55, 70 Binder, Christoph........................................... 34 Blanchard, Esaïe ............................................ 47 Bleyswijck, Dirck van ..................................... 62 Bogaert, P.-M. ......................................... 64, 71 Bogerman, Johannes ................... 11, 23, 54, 65 Boissard, Jean Jacques ..... 18-19, 21, 23, 26-27 Böncke, Ephraim............................................ 32 Boon, T. den .................................................. 12 Boreel, Adam ................................................. 56 Boucher, Ezechiël .......................................... 50 Bourbon, Charlotte de ................................... 22 Bretke, Johannes ........................................... 14 Briselance, Esther .................................... 21, 24 Broeyer, F.G.M. ................................... 9, 11, 69 Bruin, C.C. de ....................................... 9, 11, 65 Burlion, Jacobus............................................. 53 Buxtorf, Johannes jr........................... 10, 60, 87 Calvijn, Johannes . 19, 33, 42-44, 47, 61, 63, 67, 70 Cappel, Jacques ............................................. 48 Cappel, Louis ................................47-48, 59, 64 Carleton, George ........................................... 24 Chambers, B.T. ........................................ 68, 81 Charlotte de Bourbon .................................... 22 Chaudon, L.M. ......................................... 62-63 Christian I, keurvorst van Saksen .................. 42 Chyliński, Samuel Bogusław ...............12, 14-15 Coccejus, Johannes.......................41, 54, 57-58 Colbert, graaf van Ensisheim ......................... 31 Collibus, Hippolytus a .................................... 41 Comenius, Jan Amos................................ 56, 66

Coppen, Bartholomäus ................................. 22 Couet, Jacob.................................................. 21 Couet, Jacques .............................................. 25 Crellius, Johannes ......................................... 41 Cuno, F.W...18-22, 24-28, 32, 34-35, 40-41, 46, 74 Delden, J. van ................................................ 12 Descartes, René ................................. 53, 57-58 Desmarets, Daniel ................................... 53, 61 Desmarets, David .......................................... 46 Desmarets, Henry ............. 46, 49, 52-53, 60-61 Desmarets, Lambert ..................................... 46 Desmarets, Samuel ................................ passim Detleffsen, Johann. ....................................... 74 Diodati, Giovanni .. 28-32, 47, 49, 60-62, 69-70, 74, 79, 81, 83, 85-86 Dodoens, Rembert ........................................ 79 Douen, O. ...................................................... 63 Drusius, Johannes ......................................... 11 Durant, Samuel ........................................ 47-48 Elisabeth Flandrika van Nassau................ 48-49 Elzevier, gebr. Lodewijk en Daniel .......... 46, 61 Eredics, P. ...................................... 12-13, 15-16 Essenius, Andreas ................................... 54, 67 Estienne, Henri.............................................. 59 Étienne, Robert ............................................. 70 Eusebius van Caesarea.................................. 73 Evenhuis, R.B...................................... 59, 64-65 Falckeysen, Theodorus .......... 28-32, 60, 74, 87 Feller, F.-X. de ............................................... 35 Feuguerais, Guilliaume ................................. 32 Frederik Hendrik, prins van Oranje.......... 49-50 Frederik Maurits, hertog van Bouillon ..... 49-50 Frederik III, keurvorst van de Palts .. 19, 21, 36, 40 Frederik IV, keurvorst van de Palts .. 19, 21, 38, 40, 42, 44-45 Frederik V, keurvorst van de Palts22-26, 34, 42 Gillaerts, P. ............................................. 8-9, 43 Gomarus, Franciscus . 20, 22, 24-25, 40, 47, 52, 54-55, 62, 85 Gooyer, A.C. de ............................................. 12 Grand, Abigail le............................................ 49 Groot, Hugo de ............................................. 51 Grynaeus, Johann Jacob ........ 19, 21, 38, 40-41 Gustaaf II Adolf, koning van Zweden ....... 25-26 Guyon, madame ........................................... 41 Haag, Eugène en Émile ...46, 48, 50, 52, 59, 61, 63 208

Haak, Theodore ............................12-15, 17, 85 Hackh, Jacob .................................................. 33 Hafenreffer, Matthias.................................... 33 Halbes, Egbertus ............................................ 19 Hartmann, V. ......................... 18, 22, 25, 27, 32 Hayes, Pierre des ..........................61-62, 79, 81 Heerspink, J.B.F. .................................64-65, 67 Heinsius, J. ..................................................... 11 Himmighöfer, T.. 9, 27-29, 36-38, 40, 83-84, 86 Hoë von Hoënegg, Matthias .................... 34, 43 Holle, Hermann Heinrich ............................... 41 Holten, F. van ................................................ 12 Hommius, Festus ..................................... 22-23 Hoop Scheffer, J.G. de ..................................... 8 Hoornbeeck, Johannes .................................. 15 Hutter, Leonhard ........................................... 45 Jaakke, A.W.G. .................. 12, 15, 26, 49, 82-83 Jacobi, Sibrandus ........................................... 33 Jan VI, graaf van Nassau ...................... 9, 19, 38 Janssen, R.A. .................................................. 13 Johann Casimir, graaf van de Palts .......... 38, 41 Josephus, Flavius ........................................... 73 Junius, Franciscus jr. ...................................... 20 Junius, Franciscus sr. ....... 10, 32, 37, 39, 41, 44 Kaajan, H.......................................... 8, 9, 23, 62 Karel I Lodewijk, keurvorst van de Palts. 26, 30, 60 Karel IV, hertog van Lotharingen ................... 31 Kavaliūnaitė, G......................................... 12-16 Keet, B.B. ....................................................... 15 Koelman, Jacobus .......................................... 57 Kölner, P. ............................................29-31, 60 König, Ludwig .......................................... 29-30 Kooter, D.J. de ................................................. 9 Krell, Nikolaus ................................................ 42 Kürßner, Johann Jodocus ........................ 32, 74 La Haye, David de .......................................... 52 Labadie, Jean de ............................................ 57 Lamey, F......................................................... 26 Lancellot, Jakob ....................................... 42, 74 Launay, Pièrre de .................... 60, 62, 82, 85-87 Leopold I, keizer van het HRR ........................ 31 Linden, C.J. van ................................................ 9 Lodewijk Filips, graaf van de Palts ........... 22, 26 Lodewijk, graaf van Wittgenstein ............ 40, 41 Lodewijk, hertog van Württemberg .............. 42 Lottichius, Petrus ........................................... 25 Louise Juliana, prinses van Oranje-Nassau.... 22 Luther, Maarten ... 16, 23-24, 27-29, 32-37, 3944, 67-70, 74-75, 81, 83-85, 87 Maets, Carolus de.......................................... 15 Mangoldt, Caspar .........................30-32, 74, 87

Maresius ..................................... zie Desmarets Marlorat, Augustin ........................................ 32 Marnix heer van St. Aldegonde, Filips van.... 10 Martin, David ................................................ 70 Matthaeus, Antonius .................................... 54 Maurits, prins van Oranje ................. 22, 24, 55 Maximiliaan I van Beieren ............................ 25 Melanchthon, Philippus ..................... 20, 42-44 Mentzer, Balthasar ....................................... 35 Mercerus, Johannes ...................................... 11 Meurs, Jacob van .......................................... 46 Miert, D. van ............................ 9-11, 15, 79, 80 Mikołajewski, Daniel ................................ 14-15 Nauta, D. .................................................. 46-64 Neuhausen, Johann Ulrich ............................ 25 Obenheim, Christoph .................................... 32 Oecolampadius, Johannes ............................ 42 Olivétan, Pierre Robert ........................... 61, 70 Origenes ........................................................ 41 Orville, Anna d’ ............................................. 21 Osiander, Johann Adam ................................ 41 Ostervald, Jean-Frédéric ............................... 70 Ötvös, István Szathmári ................................ 14 Paquot, J.-N. ...................... 48-49, 53, 59, 61-62 Pareus, David .. 22-25, 28, 33, 35-40, 42, 44-45, 79, 83 Pareus, Johann Philip .................................... 25 Peter de Grote, tsaar .................................... 13 Pfanmüller, Johann Stephan? ....................... 26 Philipp Ludwig II, graaf van Hanau........... 24-25 Philipp Reinhard, graaf van Solms ................ 25 Piscator, Johannes . 9-11, 24, 35, 38-41, 47, 58, 69, 83, 85, 87 Pitiscus, Bartholomeus ................................. 33 Polanus von Polansdorf, Amandus ......... 38, 41 Pörtner, Hermann ......................................... 74 Reinitzer, H.................................................... 27 Reitsma, J. .......................................... 55, 57-58 Reitz, Johann Heinrich .................................. 41 Rekenarius, Cornelius ................................... 21 Renesse, Lodewijk à ...................................... 10 Revius, Jacobus ...................... 10, 18, 20-21, 23 Riebeeck, Jan van .......................................... 15 Rivet, André ...................................... 48, 51, 56 Röder, Paul.................................................... 39 Roosevelt, F.D. .............................................. 13 Rudolph, M. ....................................... 18-28, 35 Salmuth, Johann ..................................... 38, 42 Schott, H.A. ............................. 36-37, 39, 41-42 Scultetus, Abraham ................. 22-24, 38, 42-43 Selderhuis, H.J. .. 8, 22-24, 35-38, 42-44, 54-56, 58 209

Serarius, Petrus ............................................. 56 Serclaes, Johan t’, graaf van Tilly ............. 22, 25 Serrurier, C. ............................................. 59-61 Sevenster, G. ........................................9-11, 79 Sigwart, Johann Georg .......................37-38, 45 Sijs, N. van der ......................................... 11, 81 Simon, Richard............. 62-64, 70-71, 79, 85-86 Smit, W.A.P. ................................................... 12 Sohn, Georg ........................................22, 43-44 Spanheim, Friedrich jr.. ................................. 30 Spanheim, Friedrich sr................................... 56 Spiekermann, B. .................... 18, 22, 25, 27, 32 Spina, Johannes de ........................................ 18 Spinola, Ambrogio ......................................... 24 Stegmann, Joachim ....................................... 41 Stephanus, Robertus .......... zie Étienne, Robert Tampach, Gottfried ................................. 28, 74 Tertullianus, Quintus Septimius Florens ....... 33 Thurneysen, Emanuel en Johann ............ 74, 81 Tilly, graaf van .................. zie Serclaes, Johan t’ Toit, J.D. du .................................................... 15 Tossanus ........................................ zie Toussain Totius ........................................ zie Toit, J.D. du Toussain, Daniel .....................................passim Toussain, Paul .........................................passim

Tremellius, Immanuel ............10, 32, 37, 39, 41 Trommius, Abraham ............................... 65, 67 Tronchin, Théodore ...................................... 47 Turretin, Benedictus ..................................... 47 Turretin, Michel ............................................ 70 Udemans, Godefridus Cornelisz. ............ 10, 79 Ursinus, Zacharias ................................... 41, 44 Vauquet, Madeleine ..................................... 46 Verdegaal, C.M.L. ..................................... 10-11 Verduin, M. ........................................ 10, 79-80 Voet, Paulus .................................................. 54 Voetius, Gisbertus...... 15, 51, 53-58, 60, 67, 85 Vries, L.J. de .............................................. 9, 69 Walther, Balthasar ........................................ 35 Wild, Johann Daniel ...................................... 25 Willem III, stadhouder .................................. 67 Willem, prins van Oranje .................. 22, 24, 48 Winckelmann, Johannes ............................... 35 Wolzogen, Ludovicus .................................... 53 Wust, Balthasar Christoph ........... 27, 31-32, 74 Zetter, Paul de......................................... 18, 26 Zunner, Johann David ....................... 27, 31, 74 Zwiep, A.W. ............................................. 67, 69 Zwingli, Huldrych .......................................... 42

210