De wereldwijde strijd om energie; een analyse van het Energie Veiligheidsbeleid van de Europese Unie in Centraal Eurazië

De wereldwijde strijd om energie; een analyse van het Energie‐ Veiligheidsbeleid van de Europese Unie in Centraal Eurazië      

    Scriptie Master Internationale Betrekkingen  Opleiding: Politicologie, Universiteit van Amsterdam  Auteur: Freek Ewals  Datum: 21 februari 2010  Eerste beoordelaar: Paul Aarts  Tweede beoordelaar: Maaike Warnaar   

      1   

                                                    Inhoudsopgave:  2   

  Lijst met tabellen en figuren………………………………………………………………………………………………….3    Inleiding…………………………………………………………………………………………………………………….............4   1. Theoretisch kader……………………………………………………………………………………………………………..7  1.1 De term geopolitiek……………………………………………………………………………………………………7  1.2 Ontwikkelingen eind 20e eeuw…………………………………………………………………………………..7  1.3 Orthodoxe geopolitiek……………………………………………………………………………………………….9  1.4 Kritische geopolitiek…………………………………………………………………………………………………13  1.5 Conclusie………………………………………………………………………………………………………………….14  2. De wereldwijde strijd om energie……………………………………………………………………………………16        2.1  Energie als officieel veiligheidsvraagstuk……………………………………………………………….16        2.2  Olie‐ en gaspolitiek in historisch perspectief…………………………………………………………..18        2.3 De vraag‐ en aanbodzijde en het geografische aspect van olie en aardgas..…………….21        2.4 Conclusie………………………………………………………………………………………………………………….26  3. De Europese Unie als actor………………………………………………………………………………………………28        3.1 De EU als institutie……………………………………………………………………………………………………28        3.2 Een gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid…………………………………………31        3.3 De rol van olie en gas binnen de energiebehoefte van de EU…………………………………..36        3.4 Het algemeen Europees Energie‐Veiligeheidsbeleid……………………………………….………..42        3.5 Conclusie………………………………………………………………………………………………………………….47  4. Centraal Eurazië………………………………………………………………………………………………….…………..48       4.1 Historie Centraal Eurazië…………………………………………………………………………………………..48       4.2 De huidige politiek, sociaal‐economische situatie van de staten in CEA………………..…..49       4.3 Olie‐ en gassector in CEA……………………………………………………………………………………….….61       4.4 Conclusie…………………………………………………………………………………………………………..………70  5. Het Energie‐Veiligheidsbeleid van de EU in Centraal Eurazië…………………………………………..72       5.1 Algemeen EVB van de EU in CEA………………………………………………………………………….……72       5.2 European Neighbourhood Policy……………………………………………………………………………….73       5.3 EU and Central Asia: Strategy for a New Partnership…………………………………………….….77       5.4 Evaluatie van het EVB van de EU in CEA…………………………………………………………………….80  3   

     5.5 Conclusie………………………………………………………………………………………………………………..…84  6. Conclusie…………………………………………………………………………………………………………………………85  Bronvermelding…………………………………………………………………………………………………………….…….88           

                                      Tabellen en figuren:  4   

  Lijst met tabellen: 

Tabel 2.1: Olieconsumptie 1999‐2009…………………………………………………………………………………23                            Tabel 2.2: Gasconsumptie 1999‐2009………………………………………………………………………….………24   Tabel 2.3: Oliereserves en olieproductie 2009……………………………………………………….……………25       Tabel 2.4: Gasreserves en gasproductie 2009…………………………………………………………….……….25  Tabel 4.2: Polieke en civiele rechten, economische welvaart en corruptie cijfers……………....61  Tabel 4.3: Olie‐ gasreserves/productie/export en aandeel in totaal export  2009……………....63  Tabel 4.4: Olie‐ en gasimporten EU en olie‐ en gasexporten CEA 2009………………………………..63 

    Lijst met figuren:  Figuur 3.1: EU‐lidstaten………………………………………………………………………………………………….……30   Figuur 3.2: Aandelen energiebronnen energieverbruik EU……………………………………………..…..37  Figuur  3.3:  Verhouding  EU  met  rest  van  de  wereld  in  olieproductie,  ‐consumptie  en  gasproductie, ‐consumptie 2009 in procenten…………………………………………………………………… 38  Figuur 3.4: Olieproductie en –consumptie, gasproductie en –consumptie EU 2009 ….38  Figuur 3.5: Olie‐importen EU……………………………………………………………………………………………….39  Figuur 3.6: gasimporten EU…………………………………………………………………………………………………40  Figuur 3.7: Afhankelijkheid olie‐ en gasimporten EU…………………………………………………………..41  Figuur 4.1: De staten van CEA………………………………………………………………………………………..……50 

              Inleiding:  5   

  Drie  recente  conflicten  aan  de  randen  van  de  Europese  Unie  hebben  geleid  tot  de  totstandkoming van deze scriptie die thans voor u ligt. Het gasconflict tussen Rusland en de  Oekraïne  in  2006,  en  later  nog  eens  in  2009,  liet  pijnlijk  zien  hoe  afhankelijk  de  Europese  Unie is van Rusland voor haar gasvoorziening. Door de conflicten tussen beide landen kregen  enkele  landen  in  de  Europese  Unie  te  kampen  met  gastekorten  omdat  Oekraïne  een  belangrijk doorvoerland is voor het Russische gas naar Europa.  Het liet de noodzaak zien van  een degelijk gemeenschappelijk Energie‐Veiligheidsbeleid van de Europese Unie. Het conflict  tussen Rusland en Georgië over de status van de Georgische provincie Zuid‐Ossetië in 2008  legde nog maar eens bloot hoe de wereld verwikkeld is in een strijd om energie. Het liet zien  hoe Rusland tracht haar invloed te behouden in het gebied, daar Georgië een belangrijke rol  speelt als doorvoerland van energie van Centraal Eurazië naar het Westen. En als het aan de  Europese Unie ligt nog veel belangrijker kan worden in de nabije toekomst.    Deze beide gebeurtenissen hebben ertoe geleid dat ik mijn scriptie wilde gebruiken om het  Energie‐Veiligheidsbeleid  van  de  Europese  Unie  te  analyseren  en  dan  specifiek  in  het  energierijke  Centraal  Eurazië.  De  energiesector  in  die  regio  staat  namelijk,  na  het  uiteenvallen van de Sovjet‐Unie nog in haar kinderschoenen en kan er zodoende voor zorgen  dat  de  Europese  Unie  minder  afhankelijk  wordt  van  het  Midden‐Oosten  en  Rusland  voor  haar  energietoevoer  in  de  toekomst.  Echter  de  regio  biedt  ook  voor  de  VS  en  China  een  uitgelezen  kans  om  toegang  te  krijgen  tot  enorme  olie‐  en  gasvoorraden  terwijl  Rusland,  zoals hierboven weergegeven, nog steeds een vinger in de pap wil houden in deze regio. Een  enorme uitdaging dus voor het geopolitieke beleid van de Europese Unie. Om de analyse in  te  kaderen  heb  ik  gekozen  om  het  beleid  vanuit  een  kritisch  geopolitiek  perspectief  te  bezien.  Deze    theorie  legt  namelijk  de  nadruk  op  de  wereldwijde  strijd  om  energie  in  de  wereld. Dit heeft geleid tot de volgende centrale vraagstelling van deze scriptie: hoe valt het  Energie‐Veiligheidsbeleid  van  de  Europese  Unie  in  Centraal  Eurazië  te  verklaren  vanuit  een  kritisch  geopolitiek  perspectief?  Ik  hoop  met  deze  scriptie  de  lezer  zodoende  niet  alleen  inzicht  te  verschaffen  in  het  gevoerde  Energie‐Veiligheidsbeleid  van  de  EU  in  Centraal  Eurazie an sich maar ook de context te bieden waarbinnen dit beleid tot stand is gekomen.    Onderzoeksopzet  6   

Om een antwoord te kunnen geven om de centrale vraagstelling van deze scriptie, hoe het  Energie‐Veiligheidsbeleid  van  de  EU  valt  te  verklaren  vanuit  een  kritisch  geopolitiek  perspectief,    heb  ik  de  volgende  vijf  deelvragen  geformuleerd.  Deze  vragen  zullen  in  een  afzonderlijk hoofdstuk worden behandeld en zullen uiteindelijk leiden tot een antwoord op  mijn onderzoeksvraag. De deelvragen luiden als volgt:    1. Wat  is  de  kritische  geopolitiek  en  waarom  sluit  deze  benadering  beter  aan  bij  de  hedendaagse geopolitieke verhoudingen dan de orthodoxe geopolitiek?  2. Welke rol spelen olie en gas in de internationale politiek?  3. Binnen welke institutionele context komt het Energie‐Veilgheidsbeleid van de EU tot  stand?  4. Wat is de politiek‐economische situatie van de landen in Centraal Eurazië?   5. Wat is het huidige Energie‐Veiligheidsbeleid van de EU in Centraal Eurazië?     In het eerste hoofdstuk zal het theoretisch kader worden geïntroduceerd, zodoende zal de  eerste deelvraag behandeld worden. Het schets een beeld van de wereld waarin wij thans  leven  en  geeft  aan  voor  welke  geopolitieke  uitdagingen  de  belangrijkste  actoren  van  de  internationale  politiek  staan,  zoals  de  EU.  Voorts  laat  het  zien  welke  methodes  het  best  kunnen worden gebruikt om het geopolitieke doel  van deze actoren te behalen. Hoofdstuk  2  zal  de  rol  van  energie  in  de  hedendaagse  wereld  laten  zien  en  plaatst  die  rol  van  energiebronnen, van olie en gas in het bijzonder, tevens in een historisch perspectief,. Ook  zal  worden  ingegaan  op  de  vraag‐  en  aanbodzijde  van  olie  en  gas  en  zal  het  geografische  aspect  van  deze  energiebronnen  worden  behandeld.  Hiermee  zal  de  tweede  deelvraag  worden  beantwoord.  In  het  derde  hoofdstuk  staat  de  Europese  Unie  centraal.    Eerst  zal  worden gekeken naar de totstandkoming van de centrale actor van deze scriptie, waarna de  ontwikkelingen  van  een  gemeenschappelijk  buitenlands  beleid  en  het  algemene  Energie‐ Veiligheidsbeleid worden behandeld. Tevens zal in dit hoofdstuk specifiek worden gekeken  naar  de  energiebehoefte  van  de  Europese  Unie  en  haar  afhankelijkheid  van  olie‐  en  gasimporten.  Om  de  context  te  schetsen  van  het    Energie‐Veiligheidsbeleid  van  de  Europese  Unie  in  Centraal  Eurazië  wordt  in  het  vierde  hoofdstuk  ingegaan  op  de  regio  Centraal  Eurazië.  De  7   

huidige politieke‐economische situatie zal worden bestudeerd alsmede de energiesector in  al haar facetten. Zodoende kan in hoofdstuk 5 de laatste deelvraag van deze scriptie worden  behandeld.  In  dit  laatste  hoofdstuk  vindt  dan  ook  de  analyse  plaats  van  het  Energie‐ Veiligheidsbeleid  van  de  Europese  Unie  in  Centraal  Eurazië.  Het  bestaande  beleid  is  vastgelegd in de European Neighbourhood Policy, de Strategy for a New Partnership en de  verschillende  Memorandum  of  Understanding’s.  Deze  beleidsdocumenten  zullen  uitvoerig  worden behandeld. Ten slotte zal op deze manier in de conclusie getracht worden om een  antwoord te geven op de centrale vraagstelling van deze scriptie, hoe dit beleid kan worden  verklaard vanuit een kritisch geopolitiek perspectief.    Methodologie   Dit onderzoek zal gebaseerd zijn op een literatuurstudie. Data over energie zullen met name  afkomstig  zijn  uit  het  jaarrapport  2010  van  BP.  Tevens  zal  voor  de  ontwikkelingen  in  de  wereldwijde energiesector van de laatste jaren gebruik worden gemaakt van rapporten van  de vooraanstaande energiemonitoren Internatinal Energy Agency  en de Energy Information  Administration.  Informatie  over  de  regio  is  met  name  afkomstig  van  de  NGO’s  Freedom  House  en  de  International  Crisis  Group  en  van  de  BBC  en  de  CIA.  Voorts  zal  veelvuldig  gebruik  worden  gemaakt  van  beleidsdocumenten  van  de  EU  om  haar  beleid  in  beeld  te  brengen. Voor dit onderzoek is verder een interview afgenomen met Christof van Agt, Senior  Researcher van Clingendeal Institute Energy Programme.                   

  1.Theoretisch kader    8   

Om een verklaring te kunnen geven voor het huidige Energie‐Veiligheidsbeleid (EVB) van de  Europese Unie (EU) in Centraal Eurazië (CEA) zal ik dit beleid analyseren vanuit een kritisch  geopolitiek  perspectief.  Deze  kritische  geopolitieke  benadering  zal  dan  ook  als  theoretisch  raamwerk worden geïntroduceerd. Dit zal ik doen door eerst een beschrijving te geven van  de  oorsprong  van  het  concept  geopolitiek  en  de  orthodoxe  benadering  van  geopolitiek.  Voorts zullen de belangrijkste internationale politieke ontwikkelingen worden geschetst die  geleid hebben tot een heroverweging van de orthodoxe geopolitiek en wordt deze kritische  geopolitiek als theoretische stroming toegelicht. Hiermee wordt een antwoord gegeven op  de  eerste  deelvraag  van  deze  scriptie:  wat  is  de  kritische  geopolitiek en  waarom  sluit  deze  benadering  beter  aan  bij  de  hedendaagse  geopolitieke  verhoudingen  dan  de  orthodoxe  geopolitiek?    1.1 De term geopolitiek  De  term  ‘geopolitiek’  werd  eind  19e  eeuw  geïntroduceerd  door  de  Zweedse  politicoloog  Rudolf Kjellen. Met de term geopolitiek beschreef Kjellen de samenhang tussen politiek en  geografie. 1  De Noorse politicoloog Oyvind Osterud omschreef de term geopolitiek bijna een  eeuw  later  als  volgt:  “Geopolitics  attempts  to  explain  international  politics  in  terms  of  geography,  based  on  factors  such  as  the  location,  size,  and  resources  of  each  area.  In  the  abstract,  geopolitics  traditionally  indicates  the  links  and  causal  relationships  between  political power and geographic space; in concrete terms it is often seen as a body of thought  assaying specific strategic prescriptions based on the relative importance of land power and  sea power in world history.” 2      1.2 Orthodoxe geopolitiek  De  geopolitiek  als  academische  school  kent  haar  oorsprong  binnen  de  academische  instituties  en  militaire  academies  van  staten  die  ofwel  reeds  grootmachten  waren  of  aspiraties  kende  om  dat  te  worden  tegen  het  einde  van  de  19e  eeuw. 3   In  deze  tijd 

                                                             1

 Amineh, M. 2002. “Geopolitiek van energiebronnen in de Kaspische regio.” Internationale Spectator 56(2) p.  82  2  Osterud, O. 1988. “The Uses and Abuses of Geopolitics.” Journal of Peace Research 24(2) p. 191  3  Amineh, M., 2002. p. 81 

9   

ontwikkelde  de  geopolitiek  als  discipline  zich  voornamelijk  over  de  vraag  hoe  staten  hun  macht en invloed in de wereld konden uitbreiden.     De Duitser Friedrich Ratzel wordt als een van de grondleggers gezien van de geopolitiek. In  zijn  boek  Politische  Geographie  uit  1897  paste  Ratzel  Darwins  idee  van  “survival  of  the  fittest” toe op de internationale politiek. Het expansionisme van staten kon volgens Ratzel  worden verklaard doordat de staat een biologisch organisme is dat extra territorium nodig  heeft  om  het  proces  van  groei  te  laten  continueren.  De  internationale  politiek  kenmerkte  zich  volgens  Ratzel  als  een  arena  waarin  de  strijd  om  territoriale  ruimte  centraal  staat  en  waarin sterke staten overleven ten koste van zwakke staten. 4  Deze darwinistische kijk op de  internationale politiek legde de basis voor de geopolitiek als discipline die zich ontwikkelde  als visie vanuit het Realisme op de samenhang tussen politiek en geografie. De politicoloog  Mehdi Amineh beschrijft deze relatie tussen de realistische school binnen de Internationale  Betrekkingen  en  de  traditionele  vorm  van  geopolitiek,  welke  hij  orthodoxe  geopolitiek  noemt. 5   De  orthodoxe  geopolitiek,  in  lijn  met  het  realisme,  gaat  uit  van  een  wereldorde  waarin de balance of power als een organiserende structuur werkt. Het ziet tevens in staten  de belangrijkste en alles beslissende actoren binnen de internationale politiek en kent niet‐ statelijke actoren haast geen invloed toe. 6  De academici die zich verbonden voelen met het  structureel  realisme  zien  ook  weinig  ruimte  voor  politici  met  verschillende  (ideologische)  opvattingen en sociale actoren binnen een staat om beslissend te zijn in het handelen van de  staat.  De  structuren  van  het  internationale  systeem  zullen volgens  hen  altijd  bepalend  zijn  voor het handelen van een staat dat altijd gebaseerd zal zijn op het principe van zelfbelang  van  overleving.  Aanhanger  van  het  structureel  realisme  Kenneth  Waltz  omschrijft  dit  als  volgt: “The ruler’s, and later the state’s , interest provides the spring of action; the necessities  of  policy  arise  from  the  un‐regulated  competition  of  states;  calculation  based  on  these  necessities  can  discover  the  policies  that  will  best  serve  the  state’s  interests;  success  is  the  ultimate  test  of  policy,  and  success  is  defined  as  preserving  and  strengthening  the  state…  structural  constraints  explains  why  the  methods  are  repeatedly  used  despite  differences  in                                                              

4

 Amineh, M., 2003. Globalization, Geopolitics and Energy Security in Central Eurasia and the Caspian Region.  Den Haag: Clingendeal International Program  p.18  5  Idem p.18  6  Idem p.18 

10   

the persons and states who use them”. 7   Deze visie op wetmatigheden van staten binnen de  international politiek komen grotendeels overeen met de darwinistische visie op staten van  Ratzel.  Identiteitsvraagstukken  en  binnenlandse  aangelegenheden  zijn  in  deze  van  ondergeschikt belang in de uitkomst van het handelen van een staat dat te allen tijde als een  biologisch organisme naar zelfbehoud en macht streeft.     Militarisme  is  binnen  de  orthodoxe  geopolitiek,  net  als  binnen  het  realisme,  een  sleutelbegrip. Om als staat territorium te vergaren en haar macht te vergroten zijn militaire  capaciteiten  van  wezenlijk  belang.  Ook  de  nationale  veiligheid  van  staten  wordt  voornamelijk  gedefinieerd  in  termen  van  militaire  bedreigingen. 8   Deze  orthodoxe  geopolitieke benadering op de internationale politiek domineerde de gehele twintigste eeuw  het  geopolitieke  discours  binnen  zowel  de  academische  als  politieke  wereld.  Echter  grote  internationale  ontwikkelingen,  het  einde  van  de  Koude  Oorlog,  globalisering  en  de  economisation van de internationale politiek, die voornamelijk aan het eind van de 20e eeuw  aan  het  licht  kwamen,  plaatsen  deze  benadering  in  een  ander  daglicht.  Vanuit  de  academische wereld werden eind 20e eeuw steeds meer vraagtekens gezet bij de orthodoxe  geopolitiek. Dit leidde tot een stroming die de noodzaak zag om tot een herformulering te  komen van de geopolitiek als academische school.   Alvorens ik deze herformulering zal behandelen zal ik eerst kort ontwikkelingen kernachtig  schetsen die leidde tot de opkomst van de kritische geopolitiek.    1.3 Ontwikkelingen eind 20e eeuw  Het  einde  van  de  Koude  Oorlog,  het  proces  van  globalisering  en  de  economisation  van  de  internationale politiek hebben de tekortkomingen van de orthodoxe geopolitiek aan het licht  gebracht. Ten eerste was het einde van de Koude Oorlog en het daarmee gepaard gaande  uiteenvallen van de Sovjet‐Unie door academici binnen het realisme niet direct te verklaren.  Een van de twee wereldmachten was verslagen zonder dat er een schot gelost was tussen de  Sovjet‐Unie en de Verenigde Staten. In plaats van verslagen te zijn in een oorlog stapte de  Sovjet‐Unie door interne zwakheid uit de confrontatie die de wereld zo lang in haar greep                                                              

7 8

 Waltz, K.,1979, Theory of International Politics, New York, p. 117  Amineh, M., 2003. p.20 

11   

had  gehouden. 9   In  tegenstelling  tot  de  logica  binnen  het  realisme  was  het  niet  zo  zeer  militaire zwakte maar binnenlandse aangelegenheden in de Sovjet‐Unie die het einde van de  Koude Oorlog inluidde. Dit betekende ook tevens het einde van een wereldorde met twee  hegemoniale krachten die zorgden voor een balance of power. Ten tweede heeft het proces  van  globalisering  haar  invloed  op  de  zwakte  van  de  overtuigingskracht  van  het  realistische  perspectief  op  de  internationale  politiek.  Waar  het  realisme,  en  zo  ook  de  orthodoxe  geopolitiek, de staat als centrale en allesbeslissende actoren ziet op het wereldtoneel heeft  het proces van globalisering er toe geleid dat niet‐statelijke actoren zoals multinationals en  andere  supranationale  actoren,  zoals  de  EU,  aan  invloed  hebben  gewonnen.  Omdat  er  binnen  de  academische  wereld  geen  consensus  bestaat  over  de  definitie  van  de  term  globalisering  zal  ik  deze  term  kort  verduidelijken  en  haar  relatie  uiteenzetten  met  de  afnemende invloed van staten.     De  term  globalisering  wordt  veelal  als  synoniem  gebruikt  voor  de  term  internationalisering. 10   Hiermee  wordt  gerefereerd  aan  de  toenemende  handelsrelaties  tussen staten. Hoewel deze definitie als zodanig niet gebruikt wordt in deze scriptie wordt  wel degelijk de invloed van internationalisering op de afnemende invloed van staten erkent.  Amineh  beschrijft  deze  toenemende  handel  en  laat  zien  door  middel  van  historische  data  dat  er  in  de  afgelopen  100  jaar  een  sterk  stijgende  lijn  zit  in  de  handelsrelaties  tussen  staten. 11   Internationalisering  heeft  staten  in  toenemende  mate  afhankelijk  van  elkaar  gemaakt  waardoor  staten  zich  steeds  moeilijker  als  compromisloze  actoren  kunnen  gedragen  op  het  wereldtoneel.  Willen  staten  niet  hun  eigen  economie  in  gevaar  brengen  dan  zullen  zij  zich  meer  bewust  moeten  zijn  van  hun  omgeving  en  kunnen  zij  niet  te  allen  tijde,  ten  koste  van  alles,  hun  eigenbelang  nastreven.  Een  in  toenemende  mate  gebruikte  definitie  van  globalisering  beschrijft  echter  ook  een  nieuw  fenomeen:  het  proces  waarin  sociale  relaties  zich  ontkoppelen  van  territorium  vooral  dankzij  nieuwe  technologische  ontwikkelingen 12 .  Plaats  en  afstand  zijn  van  steeds  minder  belang  waarneer  het  gaat  om  onder  meer  communicatie,  handel  en  financiële  transacties.  Tevens  zien  we  steeds  meer                                                              

9

 Amineh, M. en Houweling, H.eds. 2004. Central Eurasia in Global Politics: Conflict, Security and Development.  Leiden: Koninklijke Brill p.7  10  Scholte, J.A. 1997. “Global Capitalism and the State”. International Affairs 73(3) p.430  11  Amineh, M. 2003. p.13  12 Scholte, J.A. 1997. p.431 

12   

invloedrijke  organisaties  ontstaan  die  niet  aan  een  territorium  zijn  gebonden  zoals  multinationals,  niet‐gouvernementele  organisaties  (NGO’s)  en  supranationale  organisaties  zoals de Wereld Handel Organisatie. 13  Dit proces van ontkoppeling aan territorium heeft zijn  effect  op  de  rol  van  de  staat.  Hoewel  de  staat  nog  steeds  van  grote  invloed  is  op  de  internationale politiek ziet Scholte een afname van deze invloed. Zo stelt Scholte dat staten  geen  exclusieve  soevereiniteit  meer  over  hun  grondgebied  hebben  door  de  komst  van  supranationale  organisaties  en  internationale  wetgeving.  Dat  staten  de  exclusieve controle  hebben verloren over hun valuta en financiële koersen. En dat supranationale organisaties in  toenemende  mate  een  rol  spelen  in  de  totstandkoming  van  macro‐economisch  beleid  van  staten.  Tevens  zijn  multinationals  van  steeds  grotere  invloed  op  de  het  doen  en  laten  van  staten  door  verschillende  oorzaken  zoals  het  belang  van  staten  om  een  gunstig  investeringsklimaat te bieden. 14  Het is deze definitie van globalisering die gebruikt wordt in  deze scriptie.    Ook constateren verschillende wetenschappers dat er sinds het einde van de Koude Oorlog  door  statelijke  en  niet  statelijke  actoren  meer  aandacht  wordt  besteed  aan  economische  aangelegenheden  en  energie  hulpbronnen.  Amineh  stelt  dat  centraal  aan  deze  beleidsverandering het geloof ligt dat nationale macht niet enkel meer wordt bepaald door  militaire  macht  en  strategische  allianties  maar  door  economisch  dynamisme  en  de  technologische  ontwikkeling. 15   Klare  noemt  deze  ontwikkeling  de  “economisation  of  international security affairs.” 16  Volgens Klare ligt aan deze ontwikkeling een vijftal oorzaken  ten grondslag. Ten eerste noemt Klare dat grondstoffen een centrale plaats hebben kunnen  krijgen  op  de  veiligheidsagenda’s  door  het  bijna  compleet  verdwijnen  van  ideologische  conflicten. 17   Hoewel  deze  stelling  wordt  betwist  door  wetenschappers  die  erop  wijzen  dat  niet zo zeer een ideologische strijd zoals we deze hebben gekend ten tijden van de Koude  Oorlog de wereld in haar greep houdt maar wel religieuze conflicten. Zo betoogt Huntington  in zijn boek The Clash of Civilizations dat beschavingen en religies de wereld verdelen. Zoals                                                              

13

 Scholte, J.A. 1997.  p.433   Idem p.442  15  Amineh, M. 2003. p.26  16  Klare, M.T. 2001. Resource Wars: The New Landscape of Global Conflict. New York: Owl Books, 2002, p.10  17  Idem p.14  14

13   

deze scriptie zal laten zien spelen de verschillende religies een onbetekende rol in de relatie  tussen staten in CEA en de grote mogendheden die actief zijn in de regio.    Een  tweede  en  derde  reden  dat  grondstoffen  zo  prominent  aanwezig  zijn  op  de  veiligheidsagenda’s  ziet  Klare  in  de  enorme  financiële  waarde  van  de  grondstoffen  en  de  toenemende vraag naar goederen in de huidige wereld. De groeiende wereldbevolking en de  opkomende  economieën  zoals  India  en  China  zijn  hier  met  name  debet  aan. 18   Als  vierde  reden  voert  Klare  de  aannemelijke  schaarste  van  grondstoffen  aan.  Tussen  1970  en  1995  heeft  de  aarde  een  derde  van  haar  grondstoffen  verloren  door  menselijk  handelen. 19   Ten  slotte  ziet  Klare  in  de  betwiste  conflicten  rondom  de  eigendomsrechten  van  grondstoffen  een  verklaring  voor  de  wijze  waarop  grondstoffen  hun  plaats  innemen  op  de  veiligheidsagenda’s wereldwijd. De Kaspische Zee en de Zuid‐Chinese Zee zijn voorbeelden  van betwiste gebieden die olie en aardgas herbergen. 20    Hoewel in deze scriptie olie en aardgas de centrale rol innemen en uitvoerig zullen worden  behandeld  spelen  andere  grondstoffen  een  belangrijke  rol  op  de  veiligheidsagenda’s  van  minder grote wereldmachten. “For others, however, it is not oil but water that is of greatest  concern. Many of the nations of North Africa and the Middle East lack sufficient supplies of  fresh  water  to  satisfy  the  growing  demands  of  their  swelling  populations,  and  so  view  any  threat  to  existing  supplies  as  a  vital  security  matter.” 21   Paul  Collier  laat  ook  in  zijn  artikel  Greed or Grievance in Civil War zien dat andere grondstoffen waaronder diamant, goud en  hout, veelal de oorzaak zijn van burgeroorlogen in de laatste 2 decennia. 22      Deze  drie  beschreven  ontwikkelingen,  het  einde  van  de  Koude  Oorlog,  globalisering  en  de  economisering  van  veiligheidsvraagstukken,  hebben  uiteindelijk  geleid  dat  de  uitgangspunten van het realisme en de orthodoxe geopolitiek op zijn minst in twijfel konden  worden  getrokken.  De  dominantie  van  de  orthodoxe  geopolitiek  werd  sindsdien,  hoewel  reeds  eerder  uitgedaagd  door  andere  stromingen  binnen  de  academische  wereld,  op                                                              

18

 Klare, M.T. 2001. p.17   Wereld Natuur Fonds. Living Planet 1998. 1998 p.8  20  Klare, M.T. 2001. p.22  21  Idem p.12  22  Collier, P. en Hoeffler, A., 2004, Greed and Grievance in Civil War, Oxford: Oxford University Press, p.3  19

14   

overtuigende  wijze  afgezwakt  door  een  herformulering  van  de  geopolitiek;  de  kritische  geopolitiek.    1.4 Kritische geopolitiek  De  belangrijkste  vraagtekens  die  de  kritische  geopolitiek  zet  bij  de  orthodoxe  benadering  hebben  betrekking  op  de  staatcentristische  en  darwinistische  uitgangpunten  van  de  klassieke vorm van geopolitiek. 23  Het proces van globalisering heeft ervoor gezorgd dat niet‐ statelijke  en  supranationale  actoren  een  steeds  grotere  rol  zijn  gaan  spelen  op  het  internationale politieke podium en dat de staat aan invloed heeft ingeboet. Hiermee breekt  de  kritische  geopolitiek  met  haar  orthodoxe  voorloper.  Ook  breekt  deze  recentere  benadering met het realistische uitgangspunt dat we in een wereld leven waarin een balance  of power een natuurlijke toestand is. Het einde van de Koude Oorlog liet een wereld na met  slechts  één  hegemoniale  macht.  Het  uiteenvallen  van  de  Sovjet‐Unie  liet  zien  dat  staten  geen  blackboxes  zijn  maar  dat  binnenlandse  aangelegenheden  en  identiteitsvraagstukken  wel degelijk van invloed zijn op het handelen van een staat. Een van de grondleggers van de  kritische geopolitiek, de Fransman Tuathail, beschrijft ook dat er binnen staten een strijd is  tussen bepaalde politieke stromingen en verschillende actoren om hun geopolitieke discours  te laten domineren binnen staten. Het geopolitieke discours, wat een expressie is van hoe  men de wereld ziet en een daaraan gekoppelde legitimatie van een te voeren beleid, kent  ook haar weerslag op het handelen van staten.    Een ander belangrijk verschil met de orthodoxe geopolitiek is dat de kritische geopolitiek de  economisering  van  de  internationale  politiek  erkent. 24     Zo  sluit  het  niet  het  militaire  component  van  internationale  veiligheidsvraagstukken  uit  maar  kent  de  economische  component  een  belangrijke  plaats  toe:  “While  a  potent  militairy  establishement  is  still  considered  essential  to  national  security,  it  must  be  balanced  by  a  strong  and  vibrant  economy.” 25  Deze economisering van de internationale politiek vindt haar reflectie ook ten  aanzien van het doel van geopolitiek beleid. Ziet de orthodoxe benadering het geopolitieke  doel als het verkrijgen van territorium, de kritische geopolitiek erkent dit niet en geeft het                                                              

23

 Amineh, M. 2002. p.82   Amineh, M. en Houweling, H.eds. 2004. p.356  25  Klare, M.T. 2001. p.7  24

15   

doel  een  economische  dimensie 26 .  Zo  ziet  Scholte  dat  onder  invloed  van  de  globalisering  staten  eerder  geneigd  zijn  om  elkaar  te  bestrijden  in  het  vergaren  van  supranationaal  kapitaal dan dat staten interstatelijke oorlogen voeren met als inzet territorium. 27  Volgens  Amineh  heeft  het  bedrijven  van  geopolitiek  heden  ten  dagen  tot  doel  om  “sociaal‐ economische  gedifferentieerde  maatschappelijke  ruimten  met  elkaar  te  verbinden  op  een  wijze die het eigenbelang het beste dient”. 28    Deze verandering van het geopolitieke doel van staten kent een directe weerslag in de wijze  van power projection activities, de manier waarop actoren controle proberen uit te oefenen  buiten haar landsgrenzen. 29  Terwijl in het orthodoxe geopolitieke perspectief militarisme de  belangrijkste manier was van power projection is dit in het kritische geopolitieke perspectief  anders,  hoewel  het  militaristische  component  niet  geheel  wordt  genegeerd.  Staatsmacht  blijkt  vanuit  de  kritische  geopolitiek  uit  het  vermogen  van  een  regering  om,  waar  ook  ter  wereld,  uitwisselingen  tussen  sociaal‐economisch  en  cultureel  gedifferentieerde  samenlevingsruimten  in  verschillende  staatsjurisdicties  tot  stand  te  brengen  en  te  exploiteren.  De  instrumenten  van  staatsmacht  die  in  de  geopolitiek  worden  erkend  zijn  naast  gewapende  macht,  marktregulering,  handelsrelaties,  productietechnologie  en  kapitaalverkeer. 30   Zo  bezien  verschilt  de  kritische  geopolitiek  op  tal  van  uitgangspunten  in  vergelijking met de orthodoxe geopolitiek.     1.5 Conclusie  In dit eerste hoofdstuk is het theoretisch kader geïntroduceerd. De ontwikkelingen aan het  einde van de twintig hebben geleid in een verandering in het geopolitiek denken. Het einde  van  de  Koude  Oorlog,  de  globalisering  en  de  economisering  van  de  internationale  politiek  hebben  de  zwaktes  van  orthodoxe  geopolitiek  blootgelegd.  Dit  heeft  tot  een  nieuwe  benadering  in  de  geopolitiek  geleid:  de  kritische  geopolitiek.  Binnen  dit  kader  speelt  de  toegang  tot  energiebronnen  een  belangrijke  rol  en  zijn  niet  enkel  staten  meer  de  allesbeslissende  actoren  in  de  wereld.  De  kritische  geopolitiek  erkent  ook  het  geopolitieke                                                              

26

 Amineh, M. 2002. p.82   Scholte, J.A. 1997. “Global Capitalism and the State”. International Affairs 73(3) p.430  28  Idem  29  Amineh, M. en Houweling, H.eds. 2004. p.12  30  Amineh, M. 2002. p.82  27

16   

doel van de orthodoxe variant, het verkrijgen van territorium, niet als zodanig. De kritische  geopolitiek  omschrijft  het  geopolitieke  doel  van  de  actoren  op  het  internationale  podium  heden  ten  dagen  als  volgt:  het  verbinden  van    sociaal‐economische  gedifferentieerde  maatschappelijke  ruimten  op  een  wijze  die  het  eigenbelang  het  beste  dient.  Dit  doel  zal  bereikt  kunnen  worden  door  de  inzet  van  marktregulering,  handelsrelaties,  productietechnologie en kapitaalverkeer.  Vanuit dit perspectief zal het verdere onderzoek  naar  het  Energie‐Veiligheidsbeleid  van  de  EU  in  Centraal  Eurazië  worden  bekeken.  Valt  de  manier waarop de EU toegang probeert te krijgen tot de gas‐ en oliebronnen in die regio te  verklaren vanuit deze benadering?      

                                  17   

2. De wereldwijde strijd om energie    Om vanuit de kritische geopolitiek het EVB van de EU in CEA te analyseren is kennis over de  rol  van  energie  wereldwijd  en  de  strijd  die  hierom  wordt  gestreden  van  groot  belang.  Dit  hoofdstuk dient er dan ook toe om hierin meer inzicht te verschaffen en antwoord te geven  op de tweede deelvraag van deze scriptie: welke rol spelen olie en gas in de internationale  politiek?  Eerst  zal  kort  worden  laten  zien,  in  het  licht  van  de  economisering  van  veiligheidsvraagstukken  zoals  beschreven  in  het  theoretisch  kader,  dat  energie  haar  plaats  heeft  veroverd  op  de  veiligheidsagenda’s.  Voorst  zal  opkomst  van  olie  en  aardgas  als  energiebron  worden  beschreven  en  wordt  de  politiek  rondom  deze  twee  grondstoffen  uitgediept  vanuit  een  historisch  perspectief.  Hierna  wordt  er  aandacht  besteedt  aan  de  ontwikkeling in de vraagzijde en de aanbodzijde van olie en aardgas en wordt ingegaan op  het geografische aspect van deze energiebronnen.    2.1  Energie als officieel veiligheidsvraagstuk  Zoals  beschreven  in  het  eerste  hoofdstuk  zijn  de  indicatoren  van  macht  veranderd  na  het  einde  van  de  Koude  Oorlog.  Macht  wordt  steeds  meer  geassocieerd  met  economisch  dynamisme  en  technologische  innovaties.  Een  sterke  binnenlandse  economie  en  een  competitieve positie in de wereldwijde economie zijn steeds meer de parameters waaraan  macht en veiligheid zijn af te lezen. 31 In een studie voor het Pentagon in 1999 concludeerde  het  Institute  for  National  Security  Studies  dat  nationale  veiligheid  afhangt  van  een  succesvolle binding met de wereldeconomie. 32    In het begin van de jaren negentig maakte de regering van Clinton deze link tussen nationale  veiligheid en economie direct duidelijk in haar beleid. Volgens Clinton was de kracht van de  Amerikaanse economie van vitaal belang en moest economische ontwikkeling een centraal  en bepalend punt worden in het nationale veiligheidsbeleid van de VS. 33  Of zoals toenmalig  minister  van  Buitenlandse  Zaken  Warren  Christopher  het  omschreef:  “In  a  World  that  had                                                              

31

 Klare, M.T. 2001. p.7   National Defense University, Institute for National Security Studies, Strategic Assessment 1999, p.30  33  Speech van Clinton gepubliceerd als:  “A New Convenant for American Studies”, Harvard International  Review, 1992 p.26  32

18   

enter  a  period  in  which  economic  competition  is  eclipsing  ideological  rivalry,  the  administration  would  advance  America’s  economic  security  with  the  same  energy  and  resourcefulness  we  devoted  to  waging  the  Cold  War.” 34   Een  consequentie  van  deze  link  tussen  veiligheid  en  economie  was  dat  de  bescherming  van  en  de  toegang  tot  energiebronnen, die van wezenlijk belang zijn voor een economie, een nog hogere prioriteit  kregen  op  de  veiligheidsagenda’s.  Klare  wijst  erop  dat  zonder  een  veilige  toegang  tot  energiebronnen  de  Amerikaanse  economie  niet  kan  groeien  en  het  geen  producten  kan  generen  die  van  noodzakelijk  belang  zijn  om  haar  leidende  positie  te  behouden  in  de  wereldeconomie. Als de grootste olie‐ en gasconsument in de wereld moet de VS een veilige  toegang  hebben  tot  energiebronnen  wil  haar  economie  niet  in  elkaar  storten. 35   Ook  in  de  rest van de wereld is deze ontwikkeling waarneembaar na het einde van de Koude Oorlog  zoals  in  Rusland,  de  EU  en  China.  De  officiële  militaire  doctrine  van  Rusland  uit  2000  benadrukte dat de functie van het Russische leger tevens lag in de creatie van condities die  de  veiligheid  van  Rusland  haar  economische  activiteiten  zou  waarborgen.  Tevens,  zo  werd  gesteld, was het van groot belang dat de nationale belangen van Rusland in de territoriale  wateren en haar exclusieve economische zones in de zeeën zouden worden veilig gesteld. 36   De  EU  noemde  in  haar  eerste  Veiligheidstrategie  uit  2003  haar  energieafhankelijkheid  als  een van de primaire uitdagingen waar het voor staat in termen van veiligheid. 37  Hier zal in  het volgende hoofdstuk uitvoerig op worden ingegaan. Ook China vestigde haar aandacht na  de  Koude  Oorlog  meer  en  meer  op  grondstoffen.  Na  het  uiteenvallen  van  de  Sovjet‐Unie  verminderde het flink haar militaire capaciteiten aan de Russische grens en het verhoogde  haar  militaire  capaciteiten  aan  de  Zuid‐Chinese  Zee,  een  betwist  gebied  waar  veel  olie‐  en  gasreserves te vinden zijn. 38  Ondanks het feit dat olie en aardgas recent hun officiële plaats  hebben  gevonden  op  de  veiligheidsagenda’s  speelden  ze  al  sinds  hun  opkomst  als  energiebron een belangrijke rol op het politieke wereldtoneel.                                                                

34

 Christopher,W., “Statement at Senate Conformation Hearings”, US Department of State Dispatch, 25 januari  1993, p.46  35  Klare, M.T. 2001. p.8  36  “The Russian Federation Military Doctrine 2000”, engelse vertaling gepubliceerd in Arms Control Today, mei  2000, p.29‐38   37  EU, 2003, Een veiliger Europa in een betere wereld, Europese Veiligheidsstrategie, Brussel, pag. 3  38  Klare, M.T. 2001. p.11 

19   

 2.2  Olie‐ en gaspolitiek in historisch perspectief  De overgang van een agrarische samenleving naar een geïndustrialiseerde samenleving heeft  ervoor gezorgd dat energiebronnen van steeds groter belang werden.  Het was echter tot de  jaren  ‘60  en  ‘70  van  de  vorige  eeuw  dat  aardgas  een  echt  belangrijke  rol  kreeg  als  energiebron. Het verdrong stadsgas (dat vrij komt bij het verhitte van steenkool) als primaire  bron om te koken en te verwarmen en het werd langzaamaan de meest gebruikte fossiele  brandstof  in  elektriciteitscentrales. 39   Olie  bleek,  zo  werd  duidelijk  aan  het  einde  van  de  negentiende eeuw,  na bewerking zoveel energie te geven, ook in vergelijking met steenkool,  dat er vanaf die tijd  wereldwijd opzoek werd gegaan naar olievelden. 40  De bewerking van  olie tot brandstof was echter in de begin jaren nog een moeilijk proces. De uitvinding van de  auto gaf nog een extra impuls om verder te gaan met de ontwikkelingen in de oliesector. 41   In 1912 ging het leger van Groot Brittannië, over van steenkool op olie als energieleverancier  van haar schepen. Duitsland dat ten tijden van de Eerste Wereldoorlog nog steenkolen als  energie gebruikte werd door de Geallieerden verslagen in 1918. Brits staatsman Lord George  N. Curzon roemde de rol die olie hierin had gespeeld: “The Allied cause had floated to victory  upon  a  wave  of  oil." 42   De  kracht  van  olie  was  onbetwist  geworden.  Hierdoor  en  door  de  verdere  industrialisatie  in  de  wereld  en  de  daarmee  groeiende  afhankelijkheid  van  energiebronnen,  nam  de  rol  van  olie  in  het  begin  van  de  twintigste  eeuw  sterk  toe.  In  de  jaren ’50 verdrong het definitief steenkool als primaire bron van energie 43 .     Zoals de oorsprong van Anglo Persian Oil (later Britisch Petroleum) laat zien speelden staten   een wezenlijke rol in de toevoer van olie naar haar markten. In 1914 kreeg de Britse regering  een meerderheidsbelang in het Londens bedrijf Anglo Persian Oil dat olie had gevonden in  het toenmalige Perzie. Vanaf die tijd werd de bescherming van de toegang tot olie in Perzie  een verantwoordelijkheid van de Britse regering en voor de eerste keer werd de veiligheid  van overzeese olie een staatsaangelegenheid. 44   Ook landen als Frankrijk, Japan en Duitsland  probeerde toegang te krijgen tot oliebronnen buiten hun eigen landsgrenzen, de VS dat tot                                                              

39

 Enceclopedia Britannica; natural gas    Idem p.4  41  Idem p.7  42  Stonely An introduction to Petroleum Exploration for Non‐Geologists, New York: Oxford University Press p. 37  43  Shah, S., 2004. p.15  44  Klare, M.T. 2001. p.30  40

20   

de  Tweede  Wereldoorlog  zich  nog  goed  kon  bedienen  van  haar  eigen  olievelden  mengde  zich  nog  niet  nadrukkelijk  in  de  zoektocht  naar  buitenlandse  olievelden 45 .  Met  de  grote  vondsten  van  olievelden  in  het  Midden‐Oosten  en  de  vraag  naar  meer  olie  werd  het  veiligstellen van olietoevoer naar de VS ook Amerikaans beleid na de Tweede Wereldoorlog.  Hoewel  de  VS  geen  meerderheidsbelang  bij  haar  grote  oliemaatschappijen  nastreefde  trachtte het de weg vrij te maken voor haar grote energiemaatschappijen in de wereld.   De VS vestigde, hoewel op kleine schaal, voor het eerst militairen in het Midden‐Oosten en  probeerde  met  redelijk  succes  Saudi‐Arabie,  Irak,  Iran  en  de  kleinere  olieproducerende  landen in de regio binnen de westerse alliantie te krijgen. 46    Het jaar 1960 en 1973 zijn belangrijke omslagpunten in de energie‐sector.  In 1960 proberen  de  Arabische  landen  in  het  Midden‐Oosten  (later  ook  niet  Arabische  landen)  een  front  te  vormen  tegen  de  macht  van  de  Seven  Sisters,  de  op  dat  moment  belangrijkste  Westerse  energiebedrijven die bijna de hele wereldwijde olie‐ en gassector beheersten. Dit resulteert  uiteindelijk  in  de  oprichting  van  de  OPEC  (Organization  of  Petroleum  Exporting  Countries).  De  deelnemende  landen  laten  zich  niet  langer  uitspelen,  eisen  hogere  vergoedingen  en  delen  van  de  winst  en  bepalen  steeds  meer  welke  olievelden  tot  ontwikkeling  worden  gebracht. Hoewel de oliewinning nog steeds door de grote westerse maatschappijen wordt  gedaan  verwerven  de  OPEC‐landen  steeds  meer  controle  over  de  oliewinning. 47   De  Jom  Kipoer‐oorlog  die  in  1973  uitbreekt  tussen  Israel  en  Egypte  en  Syrië,  die  de  gebieden  die  Israel in 1967 heeft veroverd willen heroveren, luidt de oliecrisis in. De OPEC‐landen straffen  de landen die Israel steunen, waaronder de VS en Nederland, met een olieboycot. 48  De olie  tekorten  die  in  de  wereld  hierdoor  ontstaan,  brengen  de  wereldeconomie  in  een  recessie.  “From  this  time  on, oil was  seen  not  only  as  an  essential military  commodity  but  also  as  a  prequisite  for  global  economic  stability.” 49     In  maart  1974  hebben  de  OPEC‐landen  de  controle  in  handen  van  de  oliemarkt  en  wordt  de  boycot  opgeheven.  De  OPEC‐landen 

                                                            

45

 Klare, M.T. 2001. p.31   Idem p.32  47  Op het Veld, R., 2008. p.55  48  Idem p.56  49  Klare, M.T. 2001. p.32  46

21   

bepalen nu hoeveel olie er wordt gewonnen en kunnen hiermee de prijs controleren. Niet de  Seven Sisters bepalen de omvang van de oliewinning maar de OPEC‐landen. 50      De  Islamitische  Revolutie  in  Iran  in  1979  en  de  Russische  inval  in  Afghanistan  in  datzelfde  jaar leidde uiteindelijk tot de Carter‐doctrine. Carter stelde dat elke vijandige macht die de  toevoer  van  olie  in  gevaar  brengt  vanuit  de  golf  zal  worden  bestreden  met  alle  mogelijke  middelen inclusief militaire middelen. 51  De eerste keer dat deze doctrine ten uitvoer werd  gebracht  was  in  1990  toen  Irak  Koeweit  binnen  viel  en  zich  opmaakte  voor  een  strijd  met  Saudi‐Arabie. Toenmalig president Bush stelde dat “Our country now imports nearly half the  oil  it  consumes  and  could  face  a  major  threat  to  its  economic  independence,  hence  the  sovereign independence of Saudi Arabia is of vital interest to the United States." 52  In januari  1991 dreef een door de VN geautoriseerde invasie onder aanvoering van de VS de Irak uit  Koeweit. Iets meer dan een decennium later viel Bush jr.  als president van de VS Irak binnen  in  het  kader  van  de  War  on  Terror.  Hoewel  de  officiële  reden  voor  de  inval  in  Irak  de  aanwezigheid van nucleaire wapens heette kon de VS nooit geheel overtuigen dat deze inval  niets  met  olie  van  doen  had.  In  een  reactie  op  de  vraag  waarom  de  VS  niet  Noord‐Korea  aanviel,  dat  zelf  erkende  nucleaire  wapens  te  bezitten,  antwoordde  vice‐minister  van  defensie Paul Wolfowitz op een conferentie in Singapore in 2003: “Let’s look at it simply. The  most important difference between North Korea and Iraq is that economically, we just had  no  choice  in  Iraq.  The  country  swims  on  a  sea  of  oil.” 53   Tegenwoordig  staan  alle  westerse  olieconcerns te dringen om contracten af te sluiten met de Irakese regering omdat Irak een  van de weinige landen is waar westerse oliemaatschappijen kans maken om in een klap flink  wat oliereserves bij te boeken. 54  De wereld ziet er anno 2011 namelijk heel anders uit voor  de westerse energiemaatschappijen dan een honderd jaar geleden. Er heeft zich een proces  voltrokken  waardoor  staatsbedrijven  in  belangrijke  olie‐  en  gasproducerende  landen  aanzienlijk aan invloed hebben gewonnen. 

                                                            

50

 Op het Veld, R., 2008. p.57   Klare, M.T. 2001., p.33  52  Idem p.34  53  Engdahl, W., 2004, A Century of War: Anglo‐American oil politics and the new world order, Londen: Pluto  Press, p.257  54  Op het Veld, R., 2008. p.74  51

22   

In  1972  hadden  de  Amerikaanse  bedrijven  die  tot  de  Seven  Sisters  werden  gerekend  een  marktaandeel van de wereldolieproductie van 45% (gas was destijds nog niet zo een grote  industrie). De twee Europese Sisters hadden een gezamenlijk marktaandeel van 25%. Cijfers  uit 2006 laten zien dat het aandeel van de Amerikaanse concerns (ExxonMobil en Chevron) is  gedaald naar 5,5%. Hetzelfde aandeel dat de twee Europese energiemaatschappijen (BP en  Shell)  hadden. 55     Staatsoliemaatschappijen  van  landen  als  Saudi‐Arabie,  Iran,  Rusland,  Irak  en Venezuela hebben tegenwoordig 70% van de beschikbare olie‐ en gasreserves in handen  en  in  90%  van  de  nieuwe  olie‐  en  gasprojecten  die  tegenwoordig  in  de  wereld  worden  opgestart  heeft  een  staatsoliemaatschappij  een  meerderheidsbelang. 56   In  hoofdstuk  4  zal  laten  zien  dat  deze  ontwikkelingen  ook  in  Centraal  Eurazië  plaatsvinden.  In  het  verleden  hadden olieproducerende landen de westerse maatschappijen nodig voor olieprojecten met  name hun technologie en geld. Op het gebied van technologie hebben de westerse bedrijven  nog  wel  een  voorsprong  maar  deze  wordt  steeds  kleiner.  Financiële  middelen  hebben  de  olie‐ en gasproducerende landen tegenwoordig steeds meer doordat de olie‐ en gasprijzen  die de laatste jaren hoog hebben gelegen maar financieel onafhankelijk zijn ze nog niet, in  het bijzonder in tijden van lage olie‐ en gasprijzen. 57  Deze machtsverschuiving in de olie‐ en  gassector is van grote invloed het te voeren Energiebeleid van westerse staten in een wereld  waarin energie een steeds prominentere rol speelt.     Als een van de oorzaken van de economisering van veiligheidsvraagstukken is reeds aan bod  gekomen  dat  de  vraag‐  en  aanbodzijde  van  grondstoffen  een  grote  rol  spelen  in  deze  ontwikkeling.  De  volgende  paragraaf  zal  laten  zien  dat  dit  zeker  opgaat  voor  de  energiebronnen olie en aardgas. Tevens zal het geografische aspect van de energiebronnen  aanbod komen.      2.3 De vraag‐ en aanbodzijde en het geografische aspect van olie en aardgas   Energie  is  tegenwoordig,  in  een  geïndustrialiseerde  wereld  waarin  we  nu  leven,  de  motor  waarop  onze  samenlevingen  draaien.  De  grondstoffen  olie  en  aardgas  zorgen  vandaag  de  dag  samen  voor  70%  van  het  wereldwijde  energieverbruik,  waarvan  45%  olie  en  25%  gas.                                                              

55

 Op het Veld, R., 2008. p 64   Idem p.74  57  Idem p.91  56

23   

Steenkool  en  overige  energiebronnen  tellen  voor  respectievelijk  25%  en  10%. 58   Voorspellingen in de World Energy Outlook 2010 van het International Energy Agency (IEA)  geven aan dat de wereldwijde vraag naar energie tussen 2008 en 2035 zal zijn toegenomen  tussen de 36% tot 40%. De helft van de toename in vraag zal worden veroorzaakt door China  en  India.  De  vraag  naar  energie  zal  namelijk  in  dezelfde  periode  in  India  meer  dan  verdubbelen  en  de  schatting  is  dat  China  75%  meer  energie  nodig  zal  hebben  in  2035.  De  toename  in  vraag  van  OECD‐landen  valt  relatief  mee  daar  zij  voor  slechts  3%  van  de  verwachte toename in de vraag verantwoordelijk zullen zijn. 59      De enorme toename in de vraag naar energie wordt volgens Klare vooral veroorzaakt door  de  groei  van  de  wereldbevolking  en  de  groei  van  het  bruto  wereld  product.  Waar  de  wereldbevolking  groeide  tussen  1950  en  2000  van  2,6  miljard  naar  meer  dan  6  miljard  mensen daar steeg het bruto wereld product van 2.500 dollar naar 6.750 dollar in dezelfde  periode. 60   Hoewel  niet  elk  individu  op  de  aarde  heeft  geprofiteerd  van  deze  cijfers  is  het  gebruik  van  goederen,  die  voor  het  fabriceren  en/of  gebruik  afhankelijk  zijn  van  energiebronnen,  zoals  koelkasten,  televisies  en  computers  voor  steeds  meer  mensen  realiteit geworden. Waren er in 1950 ongeveer 53 miljoen autobezitters, rond 2000 waren  dat  er  naar  schatting  530  miljoen  op  aarde. 61   In  China  waren  er  rond  2007  35  miljoen  autobezitters  en  de  schatting  is  dat  er rond  2020  100  miljoen  Chinese  autobezitters  zullen  zijn. 62    De  gevolgen  zien  we  terug  in  de  ontwikkeling  van  de  vraag  naar  energie.  Voor  olie  zijn  de  voorspellingen dat de wereldwijde vraag in de periode tussen 2008 en 2035 zal toenemen  van 84 miljoen vaten per dag in 2008 naar 99 miljoen vaten per dag in 2035. 63  Hoewel in de  huidige  wereld  de  VS  en  de  EU  nog  steeds  het  meeste  olie  consumeren  zien  we  wel  een  trend dat de niet‐westerse landen een steeds groter aandeel nemen in de olieconsumptie.                                                              

58

 International Energy Agency, World Energy Outlook 2006; Executive Summary, p.37   International Energy Agency, World Energy Outlook 2010; Executive Summary, p.6  60  Klare, M.T. 2001. p.16  61  Brown, L., Renner, M. en Halweil, B, 2000, Vital Signs 2000, New York: W.W. Norton en de Worldwatch  Institute, p.71  62  Op het Veld, R., 2008., p.31  63  International Energy Agency, World Energy Outlook 2010; Executive Summary, p.8  59

24   

Wanneer we naar de cijfers van 2009 in tabel 2.1 kijken dan zien we dat de VS 21,7% van de  wereldconsumptie van olie voor haar rekening neemt tegenover 17,3% van de EU. Ondanks  dat China in datzelfde jaar slechts 10,4% van de wereldconsumptie voor haar rekening nam  stijgt het consumptiecijfer in China hard en terwijl we een lichte daling zien voor de VS en de  EU.  Wanneer  we  naar  de  afgelopen  10  jaar  kijken  dan  zien  we  dat  de  olieconsumptie  in  China bijna is verdubbeld. De VS en de EU consumeren beide ongeveer 4,5% minder dan 10  jaar geleden.  Een kanttekening die hierbij geplaatst moet worden is dat het jaar 2009 voor  het  eerst  sinds  1982  een  wereldwijde  daling  laat  zien  ten  opzichte  van  het  jaar  daarvoor  (2008).  Het  IEA  wijdt  deze  daling  aan  de  wereldwijde  economische  recessie  die  in  2008  begon. Echter, zoals aangegeven, is de verwachting van het IEA dat de olieconsumptie op de  lange termijn weer zal stijgen 64    Tabel 2.1: Olieconsumptie 1999‐2009                                                                                                                                                                                       (x 1000 vaten per dag)    

1999 

2009 

Verandering 

Deel  van  totaal  

2009 t.o.v.1999 

2009 

Wereld 

75648 

84077 

+11,1% 

100% 

VS 

19519 

18686 

‐4,3% 

21,7% 

China 

4477 

 8625 

+92,7% 

10,4% 

EU 

14814 

14143 

‐4,5% 

17,3% 

Gebaseerd op cijfers BP Statistical Review of World Energy 2010: pag.11     

Het gasverbruik zal volgens het IEA nog sterker stijgen dan olie. Tussen 2008 en 2035 wordt  er  een  gemiddelde  jaarlijkse  groei  verwacht  van  1,4%. 65   De  cijfers  van  het  consumptiegebruik van gas van de afgelopen jaren in tabel 2.2 laten ook hier een enorme  toename  zien  van  China  hoewel  haar  aandeel  in  de  totale  wereldconsumptie  nog  veel  kleiner is dan de aandelen van de VS en de EU.    

                                                             64 65

 International Energy Agency, World Energy Outlook 2010; Executive Summary, p.1   International Energy Agency, World Energy Outlook 2010; Executive Summary, p.10 

25   

Tabel 2.2: Gasconsumptie 1999‐2009                                                                

 

 

 

 

                                                                        (x miljard kubieke meters)  1999 

2009 

Verandering 

Deel  van  totaal 

2009 t.o.v. 1999  2009  Wereld 

2321.3 

2940.4 

+ 26,6% 

100% 

VS 

634.4 

646.6 

+ 1,9% 

22,2% 

China 

21.5 

88.7 

+ 312,5% 

3% 

EU 

428.8 

459.9 

+ 2,6 

15, 6% 

Gebaseerd op cijfers BP Statistical Review of World Energy 2010: pag.27   

De  flinke  toename  in  de  vraag  naar  olie  en  gas  heeft  als  consequentie  dat  de  olie‐  en  gasbronnen  eerder  zullen  zijn  uitgeput.  Tot  nu  toe  hebben  de  olie‐  en  gasproducerende  landen nog voldoende gas en olie kunnen leveren om de vraag te beantwoorden maar hoe  lang dit nog zal zijn daar twisten verschillende economen en geologen over. Een groeiende  groep economen en geologen is er van overtuigd dat de wereldolie haar piek heeft bereikt in  2007. Ook de gaspiek zou aanstaande zijn. 66  De meeste energie‐experts zijn het er over eens  dat de wereldproductie de vraag naar olie en gas op termijn niet kunnen beantwoorden. Een  veel  gehoorde  schatting  is  dat  tussen  2040  en  2060  alle  oliereserves  ter  wereld  uitgeput  zullen zijn. 67    In de volgende twee tabellen, 2.3 en 2.4, worden de olie‐ en gasreserves en de cijfers van de  olieproductie  en  gasproductie  getoond  van  de  3  landen  die  de  meeste  bewezen  reserves  hebben van respectievelijk olie en gas. Als mede de cijfers van de grootmachten VS, de EU  en Rusland. Tevens worden in het kader van deze scriptie de cijfers weergegeven van de 4  landen in CEA die over aanzienlijke reserves beschikken.                                                                         66 67

 Op het Veld, R., 2008., p.107   Klare, M.T. 2001. p.42 

26   

Tabel 2.3: Oliereserves en olieproductie 2009         

 

     Reserves   

 

x 

 

 

1000  Deel 

         Productie 

 

van  x  1000  vaten  Deel 

van 

miljoen vaten  wereldoliereserves per dag 

wereldolieproductie

Wereld 

1333,1 

100 % 

79948 

100 % 

1.Saudi Arabie 

264,6 

19,8 % 

9713 

12 % 

2.Iran 

137,6 

10,3 % 

4216 

5,3 % 

3.Irak 

115 

8,6 % 

2482 

3,2 % 

VS 

28,4 

2,1 % 

7731 

8,5 % 

EU 

6,3 

0,5 % 

2082 

2,6 % 

Rusland 

74,2  

5,6 % 

10032 

12,9 % 

Azerbeidzjan 

7 

0,5 % 

1033 

1,3 % 

Kazachstan 

39,8 

3 % 

1682 

2 % 

Oezbekistan 

0,6 

‐ 

107 

0,1 % 

Turkmenistan 

0,6 

‐ 

206 

0,3 % 

Gebaseerd op cijfers BP Statistical Review of World Energy 2010: pag.6 en 8 

  Tabel 2.4: Gasreserves en gasproductie 2009                                   Reserves                                                   Productie   

x Triljoen kubieke  Deel van wereld  x 

Miljard  Deel  van  wereld 

meter 

gasreserves 

kubieke meter 

gasproductie 

Wereld 

187.49 

100 % 

2987 

100 % 

1.Rusland 

44.38 

23,7 % 

527.5 

17,6 % 

2.Iran 

29.61 

15,8 % 

131.2 

4,4 % 

3.Qatar 

25.37 

13,5 % 

89.3 

3 % 

VS 

6.93 

3,7 % 

593.4 

20,1 % 

EU 

2.42 

1,3 % 

171.2 

5,7 % 

Azerbeidzjan 

1.31 

0,7 % 

14.8 

0,5 % 

Kazachstan 

1.82 

1 % 

32.2 

1,1 % 

Oezbekistan 

1.68 

0,9 % 

64.4 

2,2 % 

Gebaseerd op cijfers BP Statistical Review of World Energy 2010: pag.22 en 24 

27   

Gezien  de  toenemende  vraag  en  de  toenemende  schaarste  in  een  wereld  waarin  een  economisering  van  de  internationale  politiek  plaats  heeft  gevonden  is  wordt  het  geografische  component  van  energiebronnen  steeds  belangrijker.  Verruit  het  grootste  aandeel van de olie‐ en gasreserves zijn te vinden in het Midden‐Oosten en Rusland Door de  politieke  onstabiliteit  is  het  echter  van  belang  voor  grote  energieverbruikers  om  zich  niet  volledig afhankelijk te stellen voor hun import vanuit het Midden‐Oosten. 68  Ook een te grote  afhankelijkheid van Rusland kan ook voor problemen zorgen zoals voor de lidstaten van de  EU is gebleken tijdens de gasconflicten tussen Rusland en Oekraïne in 2006 en 2009.     Vlak  na  het  uiteenvallen  van  de  Sovjet‐Unie  bleek  dat  in  CEA  de  voorraden  gas  en  olie  aanzienlijker waren dan altijd werd aangenomen. Kazachstan is, buiten Rusland, Venezuela  en het Midden‐Oosten om, het land met de grootste olievoorraad. 69  Turkmenistan heeft de  4e grootste gasvoorraad in de wereld. 70  Wanneer we de olieproductie te samen nemen, van  de 4 landen in CEA die aanzienlijke reserves hebben, dan produceren zij meer dan landen als  Venezuela, Irak of Koeweit; 3,6 % van de wereldproductie. 71  Ze zouden dan op plaats 9 staan  van olieproducerende landen. Wanneer we op eenzelfde manier kijken naar de gasproductie  van deze landen dan zouden zij samen 4e  staan op de lijst van producerende gaslanden met  4,5 %. 72  CEA is hierdoor een van de belangrijkste regio’s geworden als het gaat om tot een  diversificatie te komen in energieleveranties van het Westen.    2.4 Conclusie  Zoals  we  hebben  kunnen  zien  spelen  olie  en  gas  een  aanzienlijke  rol  in  de  internationale  politiek.  Inmiddels  hebben  energiebronnen  hun  weg  definitief  gevonden  op  de  veiligheidsagenda’s  van  de  grootmachten  in  de  huidige  wereld.  Olie  en  gas,  dat  te  samen  voor  70%    voorziet  in  de  energiebehoefte  van  de  wereld,  spelen  hierin  een  cruciale  rol.  Echter,  de  preoccupatie  van  grootmachten  ten  aanzien  olie  en  gas  is  geen  nieuw  verschijnsel.  Sinds  de  opkomst  van  olie  en  gas  als  energiebron  is  er  sprake  van  een  internationale politieke strijd rondom deze energiebronnen, deze strijd heeft zich echter wel                                                              

68

 Amineh, M. ed., 2007, The Greater Middle East in Global Politics, Leiden: Koninklijke Brill, p.375   Britisch Petroleum,2010, BP Statistical Review of World Energy 2010, p.6  70  Idem p.22  71  Idem p.8  72  Idem p.24  69

28   

steeds  heviger  geïntensiveerd.  De organiserende  structuur  in  de  olie‐ en  gassector  is  in  de  loop  van  der  jaren  sterk  veranderd.  Het  ontstaan  van  de  OPEC  heeft  een  dynamiek  in  het  leven  gebracht  waarin  olie‐  en  gasproducerende  landen  steeds  meer  invloed  hebben  gekregen  in  de  olie‐  en  gasindustrie  ten  koste  van  westerse  energiebedrijven.  De  ontwikkeling  in  de  aanbod‐  en  vraagzijde  van  olie  en  gas  hebben  ervoor  gezorgd  dat  deze  energiebronnen  steeds  schaarser  worden.  Doordat  olie‐  en  gasvoorraden  voor  een  groot  deel in het Midden‐Oosten en Rusland te vinden zijn is het Westen erg afhankelijk van deze  regio’s. Door de politieke onstabiliteit in het Midden‐Oosten en het gevaar van een te grote  afhankelijk van Rusland is het voor het Westen van belang om diversiteit te hebben in haar  energieleveranciers.  De  hoeveelheid  olie‐  en  gasreserves  in  de  CEA  maken  deze  regio  hierdoor tot een belangrijke regio voor de EU. Het feit dat de EU haar ogen gericht heeft op  de energiesector van deze regio valt hiermee voor een groot deel te verklaren.                             

          29   

3. De Europese Unie als actor    In dit hoofdstuk staat de EU centraal. Omdat de EU als analyse object van deze scriptie dient  is  het  van  belang  een  helder  beeld  te  hebben  van  deze  actor.  Voordat  in  hoofdstuk  5  de  analyse  van  het  EVB  van  de  EU  in  CEA  wordt  gemaakt  zal  dit  hoofdstuk  dienen  om  een  algemeen  beeld  van  de  EU  te  schetsen.  Het  tracht  een  antwoord  te  geven  op  de  derde  deelvraag  van  deze  scriptie:  binnen  welke  institutionele  context  komt  het  Energie‐ Veilgheidsbeleid van de EU tot stand?   Als eerste zal daarvoor de EU als institutie worden  beschreven.  Hoe  de  EU  is  ontstaan  en  hoe  de  EU  is  gestructureerd.  Voorts  zal  in  worden  gegaan op de ontwikkelingen rondom het gemeenschappelijk buitenlands beleid van de EU  en  de  beleidsinstrumenten  van  dit  beleid.  Ten  slotte  wordt  het  algemeen  EVB  van  de  EU  behandeld  door  eerst  te  kijken  naar  de  energiebehoefte  van  de  lidstaten  van  de  EU  en  daarna naar de ontwikkeling van het algemene EVB van de EU.    3.1 De EU als institutie  Tussen  de  Eerste‐  en  Tweede  Wereldoorlog  waren  er  verschillende  bewegingen  en  organisaties die Europese integratie promoten. Een verenigd Europa zou immers een einde  kunnen  maken  aan  de  vijandelijkheden  en  onrust  binnen  Europa.  Het  nationalisme,  dat  in  die tijd hoogtij vierden in Europa, voorkwam dit proces echter. 73  Het einde van de Tweede  Wereldoorlog  blies  nieuw  leven  in  de  aspiraties  van  verschillende  bewegingen  en  politiek  leiders om verschillende Europese landen te laten integreren. De Europese economieën die  in  puin  lagen,  de  bedreiging  van  de  Sovjet‐Unie  en  de  kwestie  Duitsland  waren  de  belangrijkste omstandigheden die leidde tot een breed gedragen steun binnen Europa voor  een  zekere  vorm  van  Europese  integratie. 74   De  VS  steunde  een  zekere  integratie  binnen  Europa  ook.  Het  was  in  het  belang  van  de  VS  dat  de  Europese  economieën  zich  spoedig  zouden herstellen zodat de handelsrelaties weer zouden verbeteren en zodat de Europese  landen de Amerikaanse leningen terug konden betalen. Tevens zorgde de aspiraties van de  Sovjet‐Unie  in  Europa  voor  steun  vanuit  de  VS  dat  zich  inspande  voor  een  Atlantische 

                                                            

73 74

 Urwin, D., 1997, A Political History of Western Europe Since 1945, Londen: Longman, p.72   Idem p.73 

30   

Alliantie  tegen  het  communisme. 75   De  Duitse  kwestie  was  voornamelijk  voor  Duitsland  en  Frankrijk van grote invloed in de zoektocht naar een institutioneel samenwerkingsverband.  Duitsland zocht na de Tweede Wereldoorlog naar een manier om zich te kunnen profileren  als  een  verantwoordelijke  en  onafhankelijke  staat.  Frankrijk  zocht  naar  een  manier  om  te  verhinderen dat Duitsland in de toekomst opnieuw een agressieve politiek zou bedrijven. 76    In 1951 werd de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) opgericht door België,  Duitsland,  Frankrijk,  Italië,  Luxemburg  en  Nederland.  De  gemeenschappelijke  markt  voor  kolen en staal diende ertoe de economische groei te stimuleren en de werkgelegenheid uit  te breiden. De onderliggende politieke doelstelling was het versterken van de Frans‐Duitse  solidariteit, het afwenden van oorlogsdreiging en het vrijmaken van de weg voor Europese  integratie. 77    De weg naar verdere integratie was met de EGKS inderdaad vrijgemaakt. In 1957 werden de  ‘Verdragen  van  Rome’  ondertekend  door  dezelfde  zes  staten  die  deel  uitmaakten  van  de  EGKS.  In  Rome  werd  de  Europese  Gemeenschap  voor  Atoomenergie  (Euratom)  en  de  Europese  Economische  Gemeenschap  (EEG)  opgericht.  Het  Euratom  had  ten  doel  om  vreedzame  toepassingen  van  kernenergie  te  bevorderen.  Met  de  EEG  ontstond  er  een  gemeenschappelijk markt tussen de zes lidstaten waar vrij verkeer van goederen, diensten,  kapitaal  en  personen  gewaarborgd  werd.  Tevens  werd  er  een  douane‐unie  in  het  leven  geroepen  en  werd  de  ontwikkeling  in  gang  gezet  van  gemeenschappelijk  beleid  op  een  aantal terreinen (landbouw, vervoer en handel). De oprichting van de Europese Commissie,  het  Europees  Parlement  en  de  Europese  Raad  was  hiermee  een  feit. 78   Het  Europees  integratieproces  kwam  met  de  EEG  in  een  stroomversnelling.  In  de  verdragen  die  volgden  werd steeds tot verdere integratie overgegaan. Het Fusieverdrag (1967), de Europese Akte  (1987), het Verdrag van Maastricht (1993), het Verdrag van Amsterdam (1999),  het Verdrag  van  Nice  (2003)  en  het  Verdrag  van  Lissabon  (2009)  als  mede  de  toetreding  van  andere  Europese staten hebben tot de huidige Europese Unie geleid van 27 staten, die in figuur 3.1  worden weergegeven.                                                              

75

 Ryan,p.53   Ryan, p.60  77  EU website: ‘Verdragen’  78  EU website: ‘Verdragen’  76

31   

  Figuur 3.1: EU‐lidstaten  

  (Bron: http://www.billionshow.com/pics/map_of_EU_dates.jpg)        

De Europese Unie bestond voor een lange tijd uit drie pijlers. De eerste pijler bestond uit de  Europese Gemeenschappen hier vielen voornamelijk economische aangelegenheden onder.  Binnen  de  eerste  pijler  nam  de  Europese  Commissie  initiatieven,  nam  de  Raad  van  de  Europese Unie (de ministers van de lidstaten) de besluiten gewoonlijk met gekwalificeerde  meerderheid en moesten wetten in de meeste gevallen ook worden goedgekeurd door het  Europees  Parlement. 79   Door  deze  methode  van  besluitvorming  had  de  eerste  pijler  een  supranationaal 

karakter 

daar 

een 

lidstaat 

zich 

door 

de 

gekwalificeerde 

meerderheidsstemming  zich  gebonden  wist  aan  een  besluit  ook  al  stemde  het  zelf  er  niet  mee in. De tweede en de derde pijler hadden een intergouvermenteel karakter. Hier werden  besluiten  genomen  met  eenparigheid  van  stemmen in de Raad van de Europese Unie. Dat  betekent  dat  elk  land  een  veto  heeft.  Onder  de  tweede  pijler  viel  het  Gemeenschappelijk  Buitenlands  en  Veiligheidsbeleid  (GBVB)  en  onder  de  derde  pijler  Politiële  en  Justitiële  Samenwerking in Strafzaken. 80                                                                   79 80

 EU website; ’Verdragen’   Idem 

32   

Met  de  inwerkingtreding  van  het  Verdrag  van  Lissabon  veranderde  dit.  De  pijlerstructuur  kwam te vervallen. De belangrijkste wijzigingen binnen de EU door het Verdrag van Lissabon  liggen onder andere in het toegenomen belang van de gekwalificeerde stemmingsmethode.   Naast  de  economische  beleidsonderwerpen  zal  nu  ook  op  het  terrein  van  immigratie‐  en  asielbeleid,  criminaliteitsbestrijding  en  delen  van  de  justitiële  samenwerking  met  een  gekwalificeerde  meerderheid  besluiten  worden  genomen.  Tevens  heeft  het  Europees  Parlement  meer  zeggingskracht  gekregen  en  kent  de  EU  nu  een  vaste  voorzitter  van  de  Europese  Raad  en  nieuwe  Hoge  Vertegenwoordiger  van  Buitenlands  beleid  en  Veiligheidszaken.   Alleen voor het vaststellen van de begroting van de EU en op de terreinen  defensie en buitenlands beleid blijft de EU een intergouvermenteel karakter behouden. Op  deze vlakken blijft het vetorecht gelden. 81    In het kader van de onderzoeksvraag van deze scriptie, hoe het EVB van de EU in CEA valt te  verklaren vanuit een kritisch geopolitieke benadering, zal nu dieper worden ingegaan op het  GBVB van de EU.    3.2 Een gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid   In  het  Europese  integratieproces  is  de  formatie  van  een  gemeenschappelijk  buitenlands  altijd een heet hangijzer geweest. Waar er op economisch en sociaal terrein, de zogenaamde  ‘low  politics’,  integratie  voorspoedig  verliep  daar  vonden  de  voorstanders  van  een  geïntegreerd  Europees  buitenlands  en  veiligheidsbeleid  vele  obstakels.  Staten  bleken  uiteindelijk  moeilijk  bereid  hun  soevereiniteit  op  de  gegeven  als  het  ging  over  het  beleidsterreinen  van  de  ‘high  politics’;  buitenlandsbeleid  en  defensie. 82     Het  huidige  GBVB  vindt haar oorsprong in  de creatie van de Europese Politieke Samenwerking (EPS) in 1970,  een  informeel  consultatie  proces  tussen  de  lidstaten  rondom  vraagstukken  op  het  gebied  van  buitenlandsbeleid.  Het  doel  was  om  tot  een  gemeenschappelijk  benadering  van  zaken  aangaande  buitenlandse  politiek  te  komen  en  het  promoten  van  de  belangen  van  de  lidstaten  evenals  deze  van  de  internationale  gemeenschap.  De  incompetentie  van  de  EPS,  dat  met  name  aan  het  licht  kwam  aan  het  begin  van  de  onrust  in  voormalig  Joegoslavië,                                                              

81 82

 EU, 2009, Verdrag van Lissabon   Bretherton, C. en Vogler, J., 2006, The European Union as a Global Actor, New York: Routledge, p.3 

33   

leidde  tot  de  roep  tot  een  betere  samenwerking  op  dit  terrein. 83   Met  het  Verdrag  van  Maastricht  in  1993  zag  het  GBVB  officieel  het  licht.  Met  het  Verdrag  van  Amsterdam  van  1999 werd de functie van Hoge Vertegenwoordiger van het GBVB in het leven geroepen. De  Hoge  Vertegenwoordiger  had  als  taak  om  het  GBVB  van  de  Unie  te  coördineren  en  kon  namens  de  EU  onderhandelen  met  externe  partijen  wanneer  de  Raad  van  Ministers  een  gezamenlijk  standpunt  was  overeengekomen.  Deze  taak  is  sinds  het  Verdrag  van  Lissabon  weggelegd  voor  de  vaste  voorzitter  van  de  Europese  Raad,  momenteel  is  dat  de  heer  Van  Rompuy.     Tevens werden de volgende 5 doelstellingen van het GBVB in het Verdrag van Amsterdam  geformuleerd:    1. Veiligstellen en waarborgen van de gezamenlijke waarden, fundamentele belangen van de Unie  2. Het versterken van de veiligheid van de Unie  3. Het waarborgen van vrede en versterken van de internationale veiligheid  4. Het promoten van internationale samenwerking  5.Ontwikkelen en consolideren van democratie, rechtsnormen en respecteren van mensenrechten 84   

Deze doelstellingen zouden moeten worden nagestreefd door het definiëren van algemene  richtlijnen  en  principes  van  het  GBVB  en  het  vaststellen  van  gezamenlijke  strategieën,  zo  werd  in  het  Verdrag  bepaald. 85   De  lidstaten  wilden  echter  nog  geen  concessies  doen  ten  aanzien  van  hun  soevereiniteit  op  het  gebied  van  de  ‘high  politics’,  resulterend  in  de  overeenkomst  van  de  eenparige  stemming  als  methode  voor  besluitvorming.  Hoewel  de  kleinere  lidstaten  steeds  meer  een  supranationale  besluitvorming  voorstaan  op  dit  terrein  zijn  het  met  name  de  grotere  lidstaten  die  het intergouvermentele  karakter  van  het  GBVB  willen  behouden.  Ook  in  het  hierboven  behandelde  Verdrag  van  Lissabon  blijkt  dat  op  het  gebied van buitenlands beleid, in tegenstelling tot andere terreinen, het voor landen moeilijk  is om op hun vetorecht te verliezen. Wel is in dit Verdrag van Lissabon bepaald dat de EU  middels haar Hoge Vertegenwoordiger van Buitenlands beleid en Veiligheidszaken meer met                                                              

83

 Bretherton, C. en Vogler, J., 2006, p.5   EU website; ’Verdragen’  85  Idem  84

34   

één stem zal praten en in ieder geval één gezicht heeft aangaande de terreinen buitenlands  beleid  en  defensie.  Mevrouw  Ashton  is  de  eerste  die  deze  functie  bekleedt.  Maar  een  supranationaal karakter heeft het EVB hiermee nog niet.     De oorzaak van de terughoudend om de intergouvermentele structuur op te geven ligt in het  feit  dat  verscheidende  lidstaten  verschillen  als  het  gaat  om  de  prioriteiten  aangaande  hun  buitenlands  beleid.  Hier  spelen  met  name  de  geografische  locatie  van  lidstaten,  de  (historische) banden met andere staten buiten de EU en de mate van steun van het beleid  van de VS een rol. 86  De divisie tussen de EU‐lidstaten ten tijden van de oorlog in Irak maakte  nog maar eens duidelijk dat het een heikel punt blijft om tot een gezamenlijk standpunt te  komen  betreffende  buitenlands  beleid.  Alsmede  de  verschillende  posities  van  West‐ Europese en Oost‐Europese landen ten aanzien van het te voeren EU beleid ten opzichte van  Rusland.     Ondanks  de  verschillende  prioriteiten  en  de  manier  van  besluitvorming  zijn  de  lidstaten  in  2003 voor het eerst een gezamenlijke Veiligheidsstrategie overeengekomen. Een bijzondere  ontwikkeling in het Europees integratieproces gezien de moeizame totstandkoming van een  gezamenlijk buitenlands beleid. In de Veiligheidsstrategie benoemt de EU de zorgen die het  heeft,  waaronder  de  zorg  omtrent  haar  energieafhankelijkheid. 87   Verder  worden  er  de  vijf  voornaamste dreigingen ten opzichte van de EU genoemd; terrorisme, de verspreiding van  massavernietigingswapens,  regionale  conflicten,  mislukte  staten  en  georganiseerde  misdaad. 88   Het  aanpakken  van  deze  dreigingen  wordt  als  een  van  de  drie  strategische  doelstellingen  genoemd  naast  het  promoten  van  een  internationale  orde  gebaseerd  op  doeltreffend multilateralisme en het veilig maken van de omgeving rondom de EU. 89  In  de  Veiligheidsstrategie  wordt  de  intentie  weergegeven  voor  een  actiever  en  meer  coherent gezamenlijk buitenlands‐ en veiligheidsbeleid van de EU. 90  Hoewel de strategie niet  voorziet  in  concrete  beleidsmaatregelen  zijn  er  in  lijn  met  de  strategie  nieuwe  beleidsmaatregelen  getroffen  of  bestaand  beleid  nieuw  leven  in  geblazen,  zoals  het                                                              

86

 Bretherton, C. en Vogler, J., 2006, The European Union as a Global Actor, p.164   EU, 2003. p. 3  88  EU, 2003. p. 3‐5  89  EU, 2003. p. 6‐10  90  EU, 2003. p. 11‐13  87

35   

Barcelona  Proces  dat  in  de  vorm  van  de  European  Neighbourhood  Policy  (ENP)  is  geconcretiseerd.    Het  doel  van  het  ENP  is  om  een  veiligere  omgeving  te  scheppen  voor  de  EU.  Potentiële  spanningen tussen de EU en haar buurlanden moeten hierdoor voorkomen worden. Het ENP  moet juist de welvaart, stabiliteit en veiligheid versterken voor de deelnemende staten door  de Actie Plannen (AP) die bilateraal zijn overeengekomen tussen de EU en de desbetreffende  staten. Met het ENP biedt de EU een geprivilegieerde relatie met haar buurlanden dat een  versterkte  politieke  relatie  met  zich  meebrengt,  diepere  economische  integratie  en  financiële  steun.  In  de  overeengekomen  AP’s  worden  beleidsterreinen  genoemd  waar  het  buurland  over  moet  gaan  tot  hervormingen  om  de  mate  van  de  geprivilegieerde  relatie  te  bepalen.  Veel  voorkomende  beleidsterreinen  zijn  democratie  en  mensenrechten,  de  rechtsstaat,  markeconomie  en  goed  bestuur.  De  volgende  landen  zijn  een  AP  overeengekomen:  Algerije,  Egypte,  Israel,  Jordanië,  Libanon,  Libië,  Moldavië,  Marokko,  Oekraïne, de Palestijnse Gebieden, Syrië, Tunesië en Wit‐Rusland. Tevens hebben de landen  in  de  Kaukasus,  te  weten  Armenië,  Azerbeidzjan  en  Georgië,  die  voor  deze  scriptie  van  belang zijn,  een AP. 91       De  intentie  van  de  EU  om  tot  soortgelijke  relaties  te  komen  met  de  Centraal‐Aziatische  landen  vindt  men  in  het  document  European  Union  and  Central  Asia:  Strategy  for  a  new  Partnership  dat  door  de  Europese  Raad  in  2007  werd  goedgekeurd. 92   Op  de  AP’s  met  de  landen  in  de  Kaukasus  en  het  document  European  Union  and  Central  Asia:  Strategy  for  a  new  Partnership  zal  in  het  vijfde  hoofdstuk  uitvoeriger  aan  bod  komen.  Het  feit  dat  economische prikkelingen en politieke relaties de kern vormen van het ENP staat in een lijn  met de beleidsmaatregelen die tot nu toe het GBVB kenmerken. Economische maatregelen  en diplomatie worden het meest gebruikt als instrumenten van het GBVB mede omdat op  deze terreinen consensus het eenvoudigst kan worden bereikt. 93  Het GBVB voorziet wel in  militaire  instrumenten  echter  militaire  missies  worden  alleen  ingezet  in  het  kader  van  stabilisatie‐  en  vredesoperaties  met  goedkeuring  van  de  VN  Veiligheidsraad.  Het  militaire                                                              

91

 EU website; ‘European Neighbourhood Policy’   EU website; ‘External Relations’  93  Bretherton, C. en Vogler, J., 2006, The European Union as a Global Actor, p.178  92

36   

component  van  de  EU  is  niet  in  het  leven  geroepen  voor  oorlog,  power  projection  of  zelfverdediging (dat geregeld is in het NAVO‐Verdrag). 94  De gelimiteerde rol van het militaire  component  te  samen  met  de  focus  op  economische  maatregelen,  diplomatie  en  het  promoten  van  multilateralisme  contrasteert    de  benadering  van  de  EU  met  de  meer  unilateralistische,  militaire  benadering  van  de  VS  in  internationale  betrekkingen.  Het  benadrukt de civiele dimensies van de identiteit van de EU. 95  Deze benadering zal uitgebreid  ten aanbod komen bij de beschrijving van het Energie‐Veiligeheidsbeleid van de EU in CEA in  hoofdstuk 5.    Vijf jaar na het uitbrengen van de Veiligheidsstrategie van de EU bracht de EU een verslag uit  over  de  toepassing  van  de  Europese  Veiligheidsstrategie.  Hierin  worden  de  vooruitgangen  beschreven  en  wederom  opgeroepen  tot  meer  coherentie  en  actie.  Een  beleidsterrein  dat  opmerkelijk  meer  aandacht  kreeg  in  dit  verslag  in  vergelijking  met  de  Strategie  uit  2003  is  energieveiligheid.    Reden  hiertoe  is  het  feit  dat  de  zorg  omtrent  de energieafhankelijkheid  de tussenliggende 5 jaar is toegenomen. Omdat de interne productie in Europa afneemt, zal  de behoefte aan olie en gas steeds meer door invoer moeten worden gedekt. Het antwoord  hierop moet een EU‐energiebeleid zijn dat zich meer richt op de externe dimensies van het  energievraagstuk. 96    Voordat  het  algemene  energieveiligheidsbeleid  behandeld  zal  worden  in  3.4.  zal  eerst  de  energiebehoefte van de EU weer worden gegeven in de volgende paragraaf.                                                                             

94

 Bretherton, C. en Vogler, J., 2006,  p.209   Idem p. 214  96  EU, 2008. Verslag over de toepassing van de Europese Veiligheidsstrategie‐ Veiligheid in een veranderende  wereld, Brussel  95

37   

3.3 De rol van olie en gas binnen de energiebehoefte van de EU  In deze paragraaf zal gekeken worden naar de energiebehoefte van de EU. Allereerst zal de  huidige  situatie  beschreven  worden  waarnaar  zal  worden  gekeken  naar  de  voorspellingen  voor de situatie in 2020.    Huidige situatie  In  het  werkdocument  van  de  Europese  Commissie  Europe’s  current  and  future  energy  position uit 2008 wordt vermeld dat de totale energieconsumptie in de EU over de laatste  jaren niet significant is gestegen tot 2006. 97  De transport sector is goed voor meer dan een  derde  van  de  consumptie  terwijl  de  andere  industriële  sectoren  te  samen  28%  voor  hun  rekening  nemen.  Huishoudens  binnen  de  EU  consumeren  26%  van  de  totale  EU  energieconsumptie. 98     In  de  transportsector  is  de  consumptie  van  energiebronnen  de  afgelopen  10  jaar  wel  gestegen.  Echter  in  de  overige  industriële  sectoren  is  het  energieverbruik redelijk stabiel gebleven door efficiënter gebruik van energie. Ook binnen de  huishoudens van de EU is het verbruik stabiel gebleven doordat de negatieve consequenties  van  de  groei  van  huishoudens  en  het  verbeterde  welvaartsniveau  wordt  opgeheven  door  efficiënter energieverbruik. 99   Zoals in figuur 3.2 wordt aangegeven is het aandeel van olie  en gas aanzienlijk in de totale energieconsumptie binnen de EU met respectievelijk 37% en  24%.                                                                                 

97

 Europese Commissie, 2008, Commission Staff Working Document; Europe’s current and future energy  position,p.6  98  Idem  99  Europese Commissie, 2008, p.7 

38   

  Figuur 3.2  Aandelen energiebronnen consumptieverbruik EU  Olie

Gas

Solid Fuels

Nucleair

Hernieuwbaren

7% 14% 37%

18%

24%

  Gebaseerd op gegevens van 2006 uit het werkdocument van de Europese Commissie Europe’s current and  future energy position uit 2008, p. 8   

In hoofdstuk 2 is reeds naar voren gekomen dat de EU na de VS de grootste verbruiker is van  olie  en  gas,  terwijl  het  slechts  0,5%  van  de  mondiale  oliereserves  bezit  en  1,3%  van  de  gasreserves.    Hierdoor  is  de  EU  erg  afhankelijk  van  energie‐importen  uit  landen  buiten  de  Unie. Zoals figuur 3.3 laat zien is het aandeel in de olie‐ en gasconsumptie in de wereld van  de  EU  vele  male  hoger  dan  haar  aandeel  in  de  mondiale  olie‐  en  gasproductie.  De  EU  produceerde  in  2009  2,6%  van  de  mondiale  olieproductie  terwijl  het  17,3%  van  de  wereld  olieconsumptie  voor  haar  rekening  nam.  Met  betrekking  op  de  gasproductie  nam  de  EU  5,7%  van  de  gehele  gasproductie  in  de  wereld  voor  haar  rekening  tegenover  een  aandeel  van 15,6% in de wereld gasconsumptie.               39   

Figuur  3.3:  Verhouding  EU  met  rest  van  de  wereld  in  olieproductie,  ‐consumptie  en  gasproductie, ‐consumptie 2009 in procenten  

  

     

 

In  absolute  cijfers,  zoals  in  hoofdstuk  2  reeds  weergegeven,  ziet  verhouding  tussen  productie‐ en consumptiecijfers er als volgt uit:  Figuur 3.4: Olieproductie en –consumptie en gasproductie en –consumptie EU 2009   

     

          

 

Grafiek 3.3 en 3.4 gebasseerd op cijfers BP Statistical Review of World Energy 2010: p. 8, 11, 24 en 

40   

De verhoudingen in de tabellen 3.3. en 3.4 leggen duidelijk bloot dat de EU voor een groot  deel afhankelijk is van importen om in haar olie‐ en gasbehoefte te voorzien.  Wanneer we de olieproductie cijfers van de EU uit 2009 aftrekken van de consumptiecijfers  dan  zien  we  dat  de  EU  12  miljard  vaten  olie  per  dag  nodig  had  uit  importen  om  aan  haar  energiebehoefte  te  voldoen.  De  EU  kende  in  2009  dan  ook  voor  olie  een  import‐ afhankelijkheid  van  meer  dan  85%.  Zoals  figuur  3.5  laat  zien  is  voorzien  de  OPEC‐landen  tezamen hier voor het grootste gedeelte in, op de voet gevolgd door Rusland.    Figuur 3.5 

             

 

Gebaseerd  op  gegevens  uit  het  werkdocument  van  de  Europese  Commissie  Europe’s  current  and  future  energy position uit 2008, p. 9 

  Wanneer naar de cijfers ten aanzien van de gasvoorziening wordt gekeken zien we dat de EU  bijna 290 miljard kubieke meter gas nodig had uit importen om aan haar vraag te voldoen.  In het jaar 2009 betekende dit een afhankelijkheid van landen buiten de EU van meer dan  60% in de gassector. 100  Figuur 3.6 laat zien dat de EU ook ten aanzien van gas erg afhankelijk  is van de importen uit Rusland.                                                                      100

 Europese Commissie, 2008,p.7 

41   

Figuur 3.6 

            

 

Gebaseerd  op  gegevens  uit  het  werkdocument  van  de  Europese  Commissie  Europe’s  current  and  future  energy position uit 2008, p. 9   

Toekomstscenario  De Europese Commissie schetst in Europe’s current and future energy position een beeld hoe  de situatie omtrent energie er voor de EU uit zal zien in 2020. 101  De verwachting is dat de  totale  energieconsumptie  zal  stijgen  tussen  de  5%  en  9%.  Deze  stijging  is  met  name  het  gevolg  van  de  verwachte  stijging  in  energieverbruik  van  17%‐21%  in  de  transportsector.  Daartegenover  staat  dat  er  verwacht  wordt  dat  er  structurele  veranderingen  komen  in  de  industriesectoren waar minder energie‐intensief zal worden geproduceerd. Tevens zullen er  grote vorderingen zijn gemaakt in energie‐efficiëntie zo luidt de verwachting. 102  De aandelen  van olie en gas in het energieverbruik van de EU zal stabiel blijven aan de huidige aandelen.  De olie‐ en gasconsumptie zullen zodoende met 5%‐ 9% stijgen. Tegenover deze stijgingen  staan de dalingen in olie‐ en gasproductie van de EU. De gasproductie zal ten opzichte van  het  jaar  2006  iets  minder  dalen  met  3%  tot  4%  per  jaar  dan  de  olieproductie,  waar  een  daling van 6% per jaar wordt verwacht. 103  Volgens de berekening aan de hand van de cijfers  van  BP  van  de  oliereserves  en  –productiecijfers  uit  2009  zouden  de  EU  oliereserves  nog  slechts 8,2 jaar kunnen worden gebruikt voordat de reserves op zijn. De berekening houdt                                                               101

 De voorspellingen zijn gedaan op basis van het bestaande beleid uit 2008 en met rekening houdend met  lage en hoge olieprijzen.  102  Europese Commissie, 2008, p.14  103  Idem 

42   

echter geen rekening met de mogelijkheid van het vinden van nieuwe oliebronnen en gaat  uit van dezelfde productiecijfers als in 2009. 104  Voor gas komt eenzelfde berekening op 14,3  jaar. 105   Deze voorspellingen leiden tot een nog grotere mate van import‐afhankelijkheid van  de  EU  met  betrekking  op  haar  olie‐  en  gasbehoefte.  De  Europese  Commissie  verwacht  in  2020  dat  de  EU  voor  92%  afhankelijk  zal  zijn  van  importen  om  in  de  vraag  naar  olie  te  kunnen voorzien tegenover 77% in het geval van gas. 106   

Figuur 3.7: Afhankelijkheid olie‐ en gasimporten 

  Gebaseerd  op  gegevens  uit  het  werkdocument  van  de  Europese  Commissie  Europe’s  current  and  future  energy position uit 2008, p. 9 en 18. En BP Statistical Review of World Energy 2010: p. 8, 11, 24 en 27   

De  huidige  afhankelijk  van  de  EU  ten  opzichte  van  haar  energieleveranciers  en  het  toekomstscenario dat zojuist is geschetst heeft voor de EU de noodzaak gecreëerd voor een  gedegen  gemeenschappelijk  Energie  Veiligheidsbeleid.  In  de  volgende  paragraaf  zal  de  ontwikkeling van dit beleid worden beschreven.                                                                      104

 Britisch Petroleum,2010, p.6 en p. 8   Idem, p.22 en p.24  106  Europese Commissie, 2008, p.18  105

43   

3.4 Het algemeen Europees Energie‐Veiligeheidsbeleid  De ontwikkelingen op het gebied van een gemeenschappelijk Energie‐Veiligheidsbeleid zijn  illustratief voor het algehele integratieproces van de EU. Het reflecteert  de progressie die is  gemaakt op het economische terrein en het lastigere proces om de buitenlandse politiek te  integreren.  In  zijn  algemeenheid  bestaat  een  Energie  Veiligheidsbeleid  uit  twee  componenten. Energie veiligheidsbeleid voor de vraagkant en energie veiligheidsbeleid voor  de aanbodkant. 107  Het eerste component is met name intern georiënteerd en behelst onder  andere  maatregelen  op  het  gebied van  energie  besparing,  energie‐efficiëntie,  diversificatie  van energiebronnen en wetgeving op de interne markt op het gebied van energieproducten,  belasting, staatsbetrokkenheid en subsidies. Een effectief energie veiligheidsbeleid voor de  vraagkant zal door een verlaging van de vraag naar energie resulteren in een verminderde  energie‐afhankelijkheid  van  producerende  landen  en  zal  de  algehele  energie  veiligheidssituatie verbeteren. 108   Echter zolang energie een belangrijke rol blijft spelen in de  welvarendheid van landen is een energie veiligheidsbeleid ten op zichte van de aanbodkant  onafwendbaar. Dit beleid kent een interne dimensie dat zich richt op de eigen productie en  een  externe  dimensie  wanneer  men  niet  zelfvoorzienend  kan  zijn.  Extern  energie  veiligheidsbeleid  voor  de  aanbodkant  richt  zich  met  name  op  het  diversifiëren  van  energieleveranciers, het veiligstellen van doorvoerroutes, het veiligstellen van faciliteiten en  het creëren van goede voorwaarden voor het doen van investeringen in producerende‐ en  doorvoerlanden. 109  Gezien de toenemende vraag naar energie van de EU, de onmogelijkheid  om doormiddel van eigen olie‐ en gasreserves aan haar vraag te voldoen en de afnemende  productie  van  deze  energiebronnen  binnen  de  EU  wordt  een  gedegen  extern  energie  veiligheidsbeleid ten aanzien van de aanbodkant voor de EU van steeds grotere betekenis.  Echter  wanneer  er  wordt  gekeken  naar  de  ontwikkeling  van  het  algemeen  Energie  Veiligheidsbeleid  van  de  EU  wordt  duidelijk  dat  de  ontwikkeling  van  deze  component  tot  dusver achterblijft in vergelijking met de ontwikkeling van het component dat zich richt op  de vraagkant. Toch is er een duidelijke trend te zien dat het externe beleid serieuzer wordt  genomen zoals hieronder zal worden beschreven.                                                              

107

 Europese Commissie, 2000, Greenpaper: Towards an European strategy for the security of energy supply,  Brussel  108  Haghighi, S., 2007, Energy Security; The external legal relations of the European Union with major oil and gas  supplying countries, Portland: Hart Publishing, p. 16  109  Idem, p.419 

44   

  De  oprichting  van  de  EGKS  kan  gezien  worden  als  het  startpunt  de  ontwikkeling  naar  een  algemeen beleid ten aanzien van energie. Het reguleerde de handel voor de in die tijd erg  belangrijke energiebron kolen. Hoewel er een gezamenlijk handelstarief bestond voor derde  landen stond het de leden van de EGKS vrij een eigen beleid te ontwikkelen naar derden. 110  In  1968  werden  er  voor  het  eerst  algemene  richtlijnen    opgesteld  door  de  Europese  Commissie  om  tot  een  algemeen  Energie  Veiligheidsbeleid  te  komen.  Deze  richtlijnen  betroffen  echter  uitsluitend  interne  aangelegenheden  zoals  het  verhogen  van  het  volume  opgeslagen  energiebronnen,  subsidie‐regelingen  en  investeringen.  Geen  aandacht  werd  besteed  aan  extern  beleid  doordat  de  lidstaten  geen  consensus  konden  bereiken  op  dit  gebeid. 111  De oliecrisis van 1973 en de oplopende prijs van olie door de Iraanse Revolutie en  de oorlog tussen Iran en Irak een besef creëerde dat de Europese economische stabiliteit erg  afhankelijk  was  van  buitenlandse  aangelegenheden,    echter  initiatieven  op  het  gebied  van  extern 

energie 

veiligheidsbeleid 

 

bleven 

beperkt 

tot 

basis 

dialogen 

met 

energieproducerende  landen. 112   De  Europese  Akte  van  1987,  dat  de  weg  vrij  maakte  tot  vrijhandel  binnen  de  EU,  en  het  besef  van  de  grote  mate  van  afhankelijkheid  leidde  uiteindelijk tot het initiatief van het proces dat moet leiden tot een interne energiemarkt in  de  EU.  Het  geloof  heerste  dat  de  creatie  van  een  interne  energiemarkt  zou  leiden  tot  het  grotendeels verminderen van het probleem van afhankelijkheid. 113  Het proces dat is ingezet  heeft heden ten dagen opgeleverd dat er reeds vele maatregelen en wetswijzigingen hebben  plaatsgevonden  die  bijdragen  aan  de  creatie  van  een  gemeenschappelijke  Europese  energiemarkt.  In  haar  boek  Energy  Security  noemt  energie‐deskundige  Haghighi  de  maatregelen  die  tot  dusver  door  de  EU  zijn  genomen  betreffende  het  energie  veiligheidsbeleid  voor  de  vraagkant  ‘harde  maatregelen’  met  een  sterke  juridische  basis.  Hiertegenover staan de ‘softe maatregelen’  met een zwakke juridische basis die tot dusver  zijn  genomen  in  het  kader  van  de externe  energie  veiligheid  voor  de  aanbodkant. 114   Enige  uitzondering  hierop  is  het  Energie  Handvest  dat  in  1994  van  kracht  werd.  Hoewel  het  Handvest een aparte institutie is, los van de EU, heeft de EU het Handvest wel geïnitieerd en                                                              

110

 Jensen, W., 1967, Energy in Europe: 1945‐1980,  Londen: GT Foulis, p. 2   Lucas, L., 1977, Energy and the European Communities, Londen: Europa Publications, p. 51  112  Haghighi, S., 2007, p.62  113  Idem, p.63  114  Haghighi, S., 2007, p.101  111

45   

is de inhoud opgenomen het juridische kader van de EU. Het kent 51 lidstaten, waaronder de  acht  staten  van  Eurazië.  Dit  handvest  biedt  een  internationaal  wettelijk  kader  voor  samenwerking op het gebied van energie en is gebaseerd op de basisprincipes van open en  concurrerende markten. Het heeft voornamelijk tot doel om een stabiel investeringsklimaat  te scheppen en om handel in energie en energie gerelateerde producten volgens de regels  van  de  Wereld  Handelsorganisatie  te  laten  verlopen. 115   In  praktijk  blijkt  echter  dat  het  Handvest  niet  geheel  de  risco’s  kan  wegnemen  voor  investeerders  in  olie‐  of  gasproducerende  landen.  Het  hangt  met  name  af  van  de  manier  waarop  de  nationale  regeringen in deze landen de regelingen implementeren in hun nationale wetgeving. 116    Jozias van Aartsen, coördinator van de Nabuco‐pijpleiding voor de EU, vroeg zich in 2007 nog  openlijk af of het Handvest nog wel “up‐to‐date” was. 117      Onder de ‘softe maatregelen’ die door de EU zijn ondernomen, ten aanzien van haar extern  veiligheidsbeleid betreffende de aanbodkant, verstaat Haghighi de handelsbetrekkingen en  samenwerkingsverbanden  die  de  EU  is  aangegaan  met  olie‐  en  gasproducerende  staten.  Hierin  speelt  energie  wel  degelijk  een  rol  maar  zijn  geen  concrete  juridisch‐gebonden  overeenkomsten.  Ook  de  Greenpapers  van  de  EU  uit  2000  en  2006  ten  aanzien  van  het  energiebeleid  zijn  in  wezen  geen  harde  maatregelen  daar  Greenpapers  nog  geen  officieel  beleid zijn maar wel dienen als richtlijnen waarnaar toe beleid zich zou moeten ontwikkelen  volgens  de  Europese  Commissie.  De  accentverschillen  tussen  de  Greenpapers  van  2000  en  2006  bieden  echter  wel  een  goede  indicatie  van  de  koers  die  de  EU  wenst  te  varen  aangaande  haar  Energie  Veiligheidsbeleid.  De  Greenpaper  uit  2000,  Towards  an  European  strategy  for  the  security  of  energy  supply,  richt  zich  met  name  op  de  vraagkant  van  het  energiebeleid.  De  afhankelijkheid  van  importen  zou  met  name  moeten  worden  weggenomen  door  de  vraag  naar  energie  te  verlagen.  De  externe  dimensie  van  de  Greenpaper  lag  in  de  nadruk  die  werd  gelegd  op  de  wens  naar  het  vinden  van  nieuwe  importroutes. 118   Hoewel  de  Greenpaper  uit  2006  ook  de  nadruk  legt  op  de  vraagkant  van  energiebeleid is er  in vergelijking met de vorige Greenpaper aanzienlijk meer aandacht voor                                                              

115

 Energy Charter Secretariat, 2004, The Energy Charter Treaty   Haghighi, S., 2007, p.235  117  Op het Veld, R., 2008, p.148  118  Europese Commissie, 2000, Greenpaper: Towards an European strategy for the security of energy supply  116

46   

het vraagstuk van de aanbodzijde in het energie veiligheidsbeleid. De Europese Commissie  benoemt  hierin  de  wenselijkheid  van  een  coherent  extern  energie  beleid  van  de  EU.  Het  omschreef  5  beleidspunten  die  ontwikkeld  zouden  moeten  worden  waaruit  een  gemeenschappelijk  extern  energie  veiligheidsbeleid  zou  moeten  bestaan.  Deze  beleidspunten betreffen:    1. Beleid ten aanzien van het veiligstellen en diversifiëren van energietoevoer  2. Energy partnerships met producerende landen en doorvoerlanden  3. Beleid ten aanzien van externe crisis situaties  4. Het integreren van energie in andere beleidsterreinen met een externe dimensie  5. Energiepolitiek gebruiken als een instrument voor ontwikkeling 119    Deze Greenpaper brengt voor het eerst de zorgen van de EU omtrent energie veiligheid in  concrete extern gerichte beleidsvoorstellen op tafel. Christof van Agt, onderzoeker aan het  Clingendeal  Institute  Energy  Programme,  verklaart  deze  ontwikkeling  aan  de  hand  van  de  gebeurtenissen in begin 2006. De gascrisis tussen Rusland en Oekraïne en de weigering van  Rusland  om  haar  verwachtte  handtekening  te  zetten  onder  het  Energie  Handvest  hebben  volgens  hem  binnen  de  EU  een  bewustzijn  gecreëerd  van  kwetsbaarheid  en  het  gevoel  gegeven dat de EU te afhankelijkheid is geworden van Rusland. 120  In de documenten van de  Europese Commissie van na 2006, die hier onder zullen worden behandeld, zien we dan ook  dat er veel meer aandacht voor de aanbodzijde van het energie veiligheidsbeleid.     Doordat de klimaatcrisis op de wereldwijde agenda kwam stelde EU zich ten doel om onder  andere  20%  van  haar  energiebehoefte  uit  hernieuwbare  energiebronnen  te  halen  en  20%  minder energie te consumeren. Dit zijn naast ecologische richtlijnen ook maatregelen die we  onder de vraagkant van het EVB kunnen scharen. Echter De Europese Commissie stelt eind  2010 vast dat deze doelstellingen ver achterblijven, zodat  de groeiende energie‐afhankelijk, 

                                                            

119

 Europese Commissie, 2006, Greenpaper:A European Strategy for Sustainable, Competitive and Secure  Energy, Brussel, p.14‐17   120  Interview gehouden met Christof van Agt op 24 maart 2009 te Clingendeal 

47   

zoals is reeds beschreven, niet wordt verminderd. 121   In 2008 komt de Europese Commissie  in  haar  Second  Strategig  Energie  Review  met  suggesties  op  een  vijftal  punten  waar  beleid  van  zal  moeten  worden  gemaakt.  Onmiskenbaar  wordt  de  nadruk  gelegd  op  de  externe  dimensie van het EVB:     

1. Verbetering van energie infrastructuur en diversificatie van energie toevoer 

 

2. Externe energie betrekkingen  

 

3. Olie en gas opslag en crisis mechanisme 

 

4. Energie efficiëntie 

 

5. Efficiënt gebruik van eigen energiebronnen 122 

  De aandacht voor het externe EVB van de laatste 10 jaar heeft erin geresulteerd dat in het  Verdrag van Lissabon is opgenomen dat het beleid van de Europese Unie erop gericht moet  zijn om de  continuïteit van de energietoevoer gewaarborgd moet worden. 123   In de  meest  recente voorstellen van de Europese Commissie, november 2010, wordt verder gegaan met  de  totstandkoming  van  een  uitgebreid  extern  EVB.  De  Commissie  benadrukt  hierin  het  belang van de coördinerende taak van de EU aangaande relaties met energie producerende  landen. Het stelt dat individuele lidstaten moeten handelen in het belang van de gehele Unie  en  benadrukt  het  belang  van  goede  betrekkingen  met  producerende‐  en  doorvoerlanden.  Tevens adviseert de Commissie om de grote geïntegreerde energiemarkt binnen de EU meer  in te zetten in handelsovereenkomsten met derden. De Commissie stelt zich ten doel om dit  jaar  met  concrete  beleidsvoorstellen  te  komen  op  het  terrein  van  het  externe  EVB  van  de  EU.  124                                                                           Europese Commissie, Energy 2020; A strategy for competitive, sustainable and secure energy   p.2 

121 122

  Europese Commissie, Second Strategic Energy Review, 2008, p. 2    EU Het Verdrag van Lissabon 2009, artikel 194  124  Europese Commissie, Energy 2020; A strategy for competitive, sustainable and secure energy  p.17   123

  48   

3.5 Conclusie  Dit  hoofdstuk  heeft  laten  zien  binnen  welke  institutionele  context  het  algemeen  Energie‐ Veiligheidsbeleid van de EU tot stand komt. Het idee van een geïntegreerd Europa bestond  reeds  voor  de  WOII  maar  kreeg  in  de  nasleep  van  deze  oorlog  echt  gestalte.  Het  integratieproces heeft zich in verschillende fases voltrokken en heeft uiteindelijk geleid tot  de huidige Europese Unie van 27 lidstaten. Daar de staten met betrekking tot ‘high politics’  niet  snel  geneigd  waren  hun  soevereiniteit  op  te  geven  is  de  ontwikkeling  van  een  gemeenschappelijk  buitenlands  beleid  van  de  Unie  achtergebleven  in  vergelijking  met  de  progressie die geboekt is op het gebied van economische samenwerking. Doordat de EU een  grootgebruiker is van energie in de wereld maar slechts over een klein percentage beschikt  van  de  mondiale  olie‐  en  gasreserves  is  het  sterk  afhankelijk  van  olie‐  en  gasimporten  om  aan  haar  vraag  naar  energie  te  kunnen  voldoen.  Dit  heeft  geleid  tot  de  noodzaak  en  de  ontwikkeling van een Energie Veiligheidsbeleid. Deze ontwikkelingen zijn illustratief voor het  algehele  integratieproces  van  de  EU,  daar  ontwikkelingen  voor  een  gemeenschappelijk  extern energie veiligheidsbeleid achterbleven in vergelijking met het interne beleid. Echter  de  steeds  groter  wordende  afhankelijkheid  van  importen  en  het  bewustzijn  van  haar  kwetsbare situatie heeft ertoe geleid dat in 2006 de eerste contouren zichtbaar werden van  een extern energie veiligheidsbeleid van de EU. Een beleid dat zich met name kenmerkt door  ‘softe  maatregelen’  zoals  handelsbetrekkingen  en  samenwerkingsverbanden  die  de  EU  is  aangegaan  met  olie‐  en  gasproducerende  staten.  In  het  volgende  hoofdstuk  zal  worden  ingegaan op de politieke, sociale en energiesituatie in Eurazië om vervolgens in het centrale  hoofdstuk het Energie Veiligheidsbeleid van de EU in Eurazië te kunnen analyseren.                    49   

 4. Centraal Eurazië    In  dit  hoofdstuk  staat  de  regio  CEA  centraal.  Het  tracht  een  verhelderend  beeld  te  geven  over  de  regio  zodat  de  onderzoeksvraag  van  deze  scriptie,  hoe  het  EVB  van  de  EU  in  CEA  vanuit een kritisch geopolitiek perspectief valt te verklaren, in haar context wordt geplaatst.  De vierde deelvraag die in dit hoofdstuk centraal staat en waar antwoord op wordt gegeven  luidt  dan  ook:  wat  is  de  politiek‐economische  situatie  van  de  landen  in  Centraal  Eurazië?   Allereerst  zal  er  een  historische  schets  worden  gegeven  van  de  regio  waarna  de  huidige  politieke en economische situatie per land zal worden behandeld. Vervolgens wordt de olie‐  en gassector in CEA worden behandeld. Hiermee worden ook de belemmeringen geschetst  om  te  investeren  in  de  regio.  Tenslotte  wordt  aandacht  besteed  aan  de  bestaande  en  plannen voor toekomstige olie‐ en gaspijpleidingen in CEA.    4.1 Historie Centraal Eurazië  Talrijke invasies van verschillende externe heersers, koningrijken en mogendheden kleuren  de  geschiedenis  van  CEA  en  zijn  van  grote  invloed  op  de  huidige  compositie  van  de  acht  staten in de regio. Met name de Russische invloed in de laatste anderhalve eeuw is van grote  invloed op de regio gebleken. Door de Oktober Revolutie van 1917 vernaderde de gebieden  in  de  regio  van  Russische  protectoraten  tot  Sovjet  Socialistische  Republieken. 125   Net  zoals  ten  tijden  van  het  Russische  Rijk  bleef  in  de  periode  van  de  Sovjet‐Unie  katoen  en  de  agrarische  sector  in  CEA  van  groot  belang  voor  de  gehele  Sovjet‐Unie.  Industrialisatie  daarentegen  bleef  zeer  beperkt  in  de  regio  en  ontwikkelde  zich  traag.  De  industriële  ontwikkelingen  die  het  doorliep  was  in  begin  vooral  geconcentreerd  op  de  katoen  en  agrarische sector.  126  De olie‐ en gassector bleef erg beperkt ten tijden van de Sovjet‐Unie  door gebrekkige ontwikkeling. Ondanks dat er bewegingen waren in CEA ten tijden van het  Russische Rijk die zich inzetten om de locale identiteiten te behouden in de regio, voerden  de  Sovjets  een  politiek  gestoeld  op  nationalisme.  Ook  voerden  zij  een  beleid  uit  dat  met  politieke, economische en sociale middelen de samenlevingen verdeelde en de islamitische 

                                                            

125 126

 Amineh 2003, p.36  Idem p. 38 

50   

identiteit te ondermijnde. 127  Zo kwam het dat met de val van de Sovjet‐Unie, de 8 voormalig  Sovjet‐Republieken in CEA een heterogene etnische compositie kenden. Uit cijfers uit 1999  bleek dat in Kazachstan 53% van de bevolking uit Kazakken bestond  en 30% uit Russen . In  Georgië was bijna 10% van Russiche komaf. Het Sovjet beleid heeft er tevens voor gezorgd  dat 20% van de Tadzjikken in Oezbekistan leven en dat in Tadzjikistan 25% van de bevolking  Oezbeek is. 128  Deze multi‐etnische compositie van de samenlevingen was een van de grote  problemen waar de staten van CEA voorstonden na hun onafhankelijkheid begin jaren ‘90.  Andere  problemen  waar  de  staten  voorstonden  waren  voornamelijk  de  constructie  van  nieuwe politieke systemen, de ontmanteling van de oude Sovjet‐structuur, sociale onrust en  opkomend  islamisme,  conflicten  tussen  stedelijke  en  rurale  gebieden,    het  doel  om  onafhankelijk  te  worden  van  Rusland  terwijl  de  meeste  staten  economisch  nog  erg  afhankelijk waren van Rusland en het creëren van een nationale identiteit, dat nog nooit had  bestaan. 129  In de volgende paragraaf wordt helder hoe de verschillende staten zich hebben  ontwikkeld en welke problemen er zich tegenwoordig afspelen.    4.2 De huidige politiek, sociaal‐economische situatie van de staten in CEA  Omdat  ieder  afzonderlijk  land  een  eigen  ontwikkeling  heeft  doorgemaakt  en  te  kampen  heeft  met  verschillende  problemen  zal  in  deze  paragraaf  ieder  land  afzonderlijk  worden  behandeld  op  alfabetische  volgorde.  In  figuur  4.1  zijn  de  landen  weergegeven  met  hun  huidige grenzen.                     

                                                            

127

 Amineh, p.37   Idem p. 41  129  Idem p.39  128

51   

Figuur 4.1: De huidige staten van CEA 

    Armenië  Armenië  is  sinds  haar  onafhankelijkheid  in  1991  een  republiek  met  de  meest  homogene  etnische  bevolking  in  CEA.  Toch  kende  Armenië  een  roerige  begintijd  van  haar  onafhankelijkheid.  Het  conflict  rondom  de  status  van  Nagarno‐Karabach  laaide  na  1991  in  alle hevigheid op. De provincie, waar voornamelijk etnische Armeniërs wonen, werd door de  Sovjet‐Unie  in  1920  aan  de  Sovjet‐Republiek  Azerbeidzjan  toebedeeld  en  wordt  internationaal erkend als Azerbeidzjaans gebied. Armenië claimt dit gebied echter wat leidde  tot een oorlog met Azerbeidzjan in 1991. Drie jaar later kwamen de twee landen een staakt‐ het‐vuren  overeen,  al  bezet  Armenië  tegenwoordig  nog  16%  van  het  grondgebied  van  Azerbeidzjan. 130  In 2008 waarschuwde International Crisis Group (ICG) voor de mogelijkheid  van het uitbreken van nieuw militair geweld. 131  Een jaar later leek die dreiging weg doordat 

                                                             130 131

 CIA, Country Report Armenia, World Factbook 2010   International Crisis Group; ‘Armenia’ 

52   

beide landen toenadering tot elkaar zochten. 132  Tot het oplossen van het conflict heeft dit  niet geleid. De situatie blijft redelijk gespannen. Ook de interne politieke situatie kende een  problematisch  begin.  Na  de  verkiezingen  in  1999  werden  in  het  parlement  een  aantal  regeringsfunctionarissen  gedood  waaronder  de  premier.  De  Organisatie  voor  Veiligheid  en  Samenwerking  in  Europa  (OVSE)  was  van  mening  dat  de  daaropvolgende  verkiezingen  in  2003 niet aan de internationale standaarden voldeden. 133  De laatste presidentsverkiezingen  van  2008  waarin  Sarkisian  werd  gekozen  voldeden  volgens  de  OSVE  wel  aan  de  internationale norm. 134  De ICG twijfelt hier echter aan en veroordeelden de manier waarop  de  regering  de  protesten  die  volgden  op  de  verkiezingen  neersloeg. 135 Freedom  House  ziet  echter wel progressie in de mate van vrijheden en rechten voor de bevolking in Armenië. Op  een  schaal  van  1‐7,  waarvan  1  de  hoogste  score  is,  worden  de  politieke  rechten  op  6  ingeschaald en de civiele rechten op 4. 136  Met een gemiddelde score van 5 wordt Armenië  door  Freedom  House  ‘gedeeltelijk  vrij’  genoemd.  Zoals  in  tabel  4.1  te  zien  is  scoort  het  hiermee  relatief  goed  in  de  regio.  Een  zorg  blijft  echter  volgens  Freedom  House  naast  de  mate  van  persvrijheid  en  de  corruptie  in  het  land,  hoewel  corruptie  in  de  meest  andere  landen  in  de  regio  meer  aanwezig  is.    Gemeten  naar  Bruto  Nationaal  Inkomen  (BNI)    is  de  economische situatie in Armenië van een middelmatig niveau in de regio zoals in tabel 4.1  wordt  aangegeven.    Aan  het  begin  van  de  20e  eeuw  ging  het  relatief  beter,  met  een  economische groei gemiddeld 10% per jaar. Armenië verkeert de laatste jaren echter in een  recessie.  Staal en koper zijn de belangrijkste exportproducten van het land en Rusland en  Duitsland  zijn  de  belangrijkste  handelspartners.  Armenië  bezit  geen  aanzienlijke  olie‐  en  gasreserves.  Een  zorg  voor  de  economische  situatie  blijven  de  politieke  relaties  met  buurlanden Turkije en Azerbeidzjan waardoor er nauwelijks handel met hen wordt gedreven.  137

   

                                                                  

132

 International Crisis Group; ‘Nagorno Karabakh’   Freedom House, Country Report Armenia 2010  134  BBC, Country Profile Armenia  135  International Crisis Group; ‘Armenia’   136  Freedom House, Country Report Armenia 2010  137  CIA, Country Report Armenia, World Factbook 2010  133

53   

Azerbeidzjan  Azerbeidzjan  kent  net  als  Armenië  een  redelijk  homogene  samenleving  in  etnische  en  religieuze termen. Echter ondanks dat de Azeri’s voor 90% deel uit maken van de populatie  heeft de “verdeel‐en‐heers‐politiek” van de Sovjet‐Unie geleid tot het  huidige probleem in  Nagarno‐Karabach,  zoals  reeds  vermeld  in  de  beschrijving  van  Armenië.  Door  dit  onopgeloste conflict bevinden zich in het land tegenwoordig 600.000 ontheemde Azeri’s en  blijft de potentie van escalatie van het conflict bestaan. 138  Claims uit 2007 van de regering  van  Azerbeidzjan  dat  het  ternauwernood  aanslagen  heeft  kunnen  voorkomen  uit  extreem  islamitische  hoek  heeft  het  debat  aangezwengeld  of  religieus  extremisme  een  bedreiging  vormt voor de stabiliteit van het land. Het overgrote deel van de bevolking hangt de Islam  aan, waarvan 80% het Shiisme. Onder de Soenieten wint het Salafisme steeds meer terrein  als  stroming.  Vanuit  verschillende  Shiitische  en  Soenitische  groeperingen  is  er  verzet  getoond  ten  opzichte  van  de  rol  die  de  officieel  seculiere  geachte  staat  op  zich  neemt  in  religieuze  termen.  Hoewel  weinig  van  deze  groeperingen  politiek  van  aard  zijn  en  nog  minder  militant  genoemd  kunnen  worden  treedt  de  overheid  hard  op  tegen  deze  groeperingen. De IGC vreest hierdoor radicalisering van gematigde moslims. Onafhankelijke  islamitische  groepen  en  de  politieke  oppositie  verwijten  de  regering  dat  het  islamitisch  extremisme  wordt  overdreven  om  zo  sympathie  vanuit  het  Westen  te  krijgen  en  meer  tolerantie  voor  haar  ondemocratisch  karakter. 139   Het  ondemocratisch  gehalte  van  Azerbeidzjan 

kreeg 

na 

haar 

onafhankelijkheid 

snel 

gestalte. 

De 

eerste 

presidentsverkiezingen  in  1992  die  werden  gewonnen  door  de  nationalist  Elchibey  konden  weliswaar  vrij  en  eerlijk  worden  genoemd  door  Freedom  House  maar  daarna  werden  de  democratische beloftes vooralsnog niet ingelost. In 1993 kwam via een militaire coup Heydar  Aliev  aan  de  macht.  De  presidentsverkiezingen  die  snel  na  de  coup  werden  gehouden  werden  door  hem  met  99%  van  de  stemmen  gewonnen.  Internationale  monitoren,  waaronder 

de 

OVSE, 

onreglementairheden 

hebben 

bij 

deze 

melding  en 

gemaakt 

alle 

van 

verkiezingsfraude 

daaropvolgende 

presidents‐ 

en  en 

parlementsverkiezingen. 140   Verschillende  mensenrechtenorganisaties  hebben  hun  zorgen  geuit  na  de  uitslag  van  een  referendum  van  18  maart  2009  waarin  werd  besloten  dat  de                                                              

138

 CIA, Country Report Azerbaijan, World Factbook 2010   International Crisis Group, 2008, Azerbaijan: Independent Islam and the State. Executive Summary  140  Freedom House, Country Report Azerbaijan 2010  139

54   

president  van  het  land  niet  gebonden  is  aan  twee  presidentstermijnen.  In  theorie  kan  nu  Ilham Aliev, zoon van Heydar Aliev en huidig president, tot zijn dood worden herkozen. 141  Met  een  score  van  6  op  het  gebied  van  politieke  rechten  en  een  5  ten  aanzien  civiele  vrijheden wordt het land als ‘niet vrij’ bestempeld door Freedom House. 142  In  economische  zin  is  Azerbeidzjan  erg  afhankelijk  van  haar  oliesector,  zoals  zal  worden  behandeld  in  paragraaf  4.3.  De  oliesector  heeft  echter  ook  een  positief  effect  op  de  niet‐ energy sectoren in het land gezien de groei in de bank‐, onroerend goed‐ en bouwsector van  de  laatste  jaren. 143     De  transitie  van een  staatsgeleide  economie  naar een  markteconomie  gaat langzaam al is er recentelijk een begin gemaakt met hervormingen op dit terrein. Het  grootste  obstakels  voor  de  economie  en  het  aantrekken  van  buitenlandse  investeringen  is  naast  de  langzame  omschakeling  naar  een  markteconomie  en  het  conflict  in  Nagorno‐ Karabach de enorme corruptie. Ondanks de corruptie neemt de handel met lidstaten van de  EU toe terwijl de afhankelijkheid van Rusland als belangrijkste handelspartner afneemt. 144    Georgië  Zoals in Azerbeidzjan verkreeg na de onafhankelijk in Georgië een nationalist het ambt van  president. Ook in Georgië was dit van korte duur doordat milities van de oppositie president  Gamsakhudia  dwongen  af  te  treden  en  voormalig  Minister  van  Buitenlandse  Zaken  van  de  Sovjet‐Unie,  Shevardnadze,  aan  de  macht  hielpen.  Armoede,  corruptie  en  misdaad  kenmerkte  zijn  presidentschap. 145   De  protesten  namen  toe  en  na  de  gemanipuleerde  verkiezingen  in  2003  leidde  dit  tot  de  Rozenrevolutie,  waarna  Saaksvili  tot  president  werd  gekozen. De westers georiënteerde president startte een proces van markthervormingen en  institutionele  hervormingen  die  moeten  leiden  tot  een  meer  democratische  staat.  Echter  ondanks deze hervormingen blijft de macht geconcentreerd in een kleine kring en zijn media  en het juridische systeem niet geheel onafhankelijk van de staat.  De politieke onrust in 2007  dat werd gevolgd door een noodtoestand en het gewelddadig aanpakken van binnenlandse  oppositie laat volgens de ICG zien dat de democratie nog fragiel te noemen is en dat er een                                                              

141

 BBC News   Freedom House, Country Report Azerbaijan2010  143  CIA, Country Report Azerbadjan, World Factbook 2010  144  Idem  145  BBC, Country Profile Georgia   142

55   

autoritaire tendens gaande is. 146   Ook Freedom House ziet deze trend. De score voor zowel  de politieke rechten als de civiele vrijheden zijn de afgelopen jaren van 3 naar 4 gegaan. 147   Ondanks deze achteruit gang presteert het nog wel het best in dat opzicht vergeleken met  de andere landen in de regio. Ook qua corruptie onderscheidt het zich positief ten opzichte  van de andere landen in CEA, zoals in tabel 4.1 wordt aangegeven. De westerse koers van  Saaksvili heeft naast een belofte van de NAVO dat het in de toekomst tot deze organisatie  kan toetreden ook een negatief effect gehad op de stabiliteit van het land. De verhouding  met Rusland is hierdoor verslechterd met als dieptepunt het conflict in Zuid‐Ossetië in 2008.  Ook  in  dit  conflict  kan  de  oorzaak  bij  de  politiek  van  de  Sovjet‐Unie  gezocht  worden.  Het  zuidelijke  deel  van  de  regio  waar  Ossetiërs  woonde  werd  bij  de  Sovjet‐Republiek  Georgië  gevoegd.  De  nationalistische  aspiraties  die  zij  kregen  leidde  na  de  onafhankelijkheid  tot  gewelddadig conflict met de Georgische staat begin jaren negentig. Het zelfde geldt voor de  Abchazen in Abchazië. Door Russische steun is de Georgische staat niet bij machte gebleken  om de gebieden onder haar controle te krijgen. In de zomer van 2008 escaleerde de situatie  en toonde Rusland zich bereid om zich tegen de Georgische staat te keren. Hoewel er een  staakt‐het‐vuren is bereikt blijft Rusland haar invloed behouden in de regio en is het conflict  nog niet opgelost. 148  De onzekerheid hoe de ‘bevroren conflicten’ zich zullen ontwikkelen is  ook  van  invloed  op  de  economie  van  het  land.  De  strategische  ligging  van  Georgië  tussen  CEA en Europa probeert Georgië te benutten door zich te concentreren op de mogelijkheden  als  doorvoerland  van  energie  en  andere  goederen.  Onstabiliteit  in  het  land  helpt  in  deze  niet. De economische situatie is in zijn algemeen rooskleuriger dan menig ander land in CEA.  Dit is mede te danken aan het begin dat gemaakt is met economische hervormingen. Echter  het  conflict  uit  2008  en  de  wereldwijde  economische  recessie  hebben  ook  zijn  invloeden  gehad op de buitenlandse investeringen in het land. Met name agrarische producten zijn de  belangrijkste exportproducten van het land. Turkije, Azerbeidzjan en EU‐landen zoals Groot‐ Brittannië en Spanje importeren het meest uit het land. En net als bij Azerbeidzjan neemt de  rol van Rusland als handelspartner af. 149                                                                

146

 International Crisis Group; ‘Georgia’   Freedom House, Country Report Georgia 2010  148  BBC, Country Profile Georgia  149  CIA, Country Report Georgia, World Factbook 2010  147

56   

Kazachstan  In Kazachstan heeft de diversiteit in etniciteit (54% Kazak, 30% Russisch, 3,7 Oekraïense, 2,5  Oezbeekse,  9,8%  overig)  en  religie  (47%    Moslim,  44%  Russisch  Orthodox)  niet  geleid  tot  hevige  spanningen  binnen  de  samenleving. 150   Het  kent  een  redelijke  stabiele  politieke  situatie  onder  leiding  van  de  autoritaire  president  Nazabayev,  die  het  land  sinds  haar  onafhankelijkheid leidt. Bij de laatste presidentsverkiezingen, die voormalig Sovjet‐politicus  Nazerbayev met 90% van de stemmen won, werden volgens de OVSE net als bij voorgaande  verkiezingen  de  internationale  standaarden  niet  gehaald.  In  2007  werd,  zoals  ook  in  Azerbeidzjan,  de  wet  aangepast  zodat  de  huidige  president  niet  gebonden  is  aan  een  gelimiteerd  aantal  termijnen  om  als  president  te  fungeren.  Tevens  scoort  het  volgens  de  methode van Freedom House net zoals Azerbeidzjan een 6 op politieke rechten en een 5 op  civiele  vrijheden. 151   Ondanks  de  huidige  stabiliteit  vreest  de  ICG  voor  een  mogelijk  gewelddadig  conflict  voor  de  toekomstige  opvolging  van  de  huidige  president  door  de  gebrekkige  ontwikkeling  van  democratische  instituten. 152   Kazachtsan  heeft  verreweg  de  grootste  economie  van  CEA.  De  omvangrijke  oliesector  is  hier  met  name  verantwoordelijk  voor maar ook de politieke stabiliteit en markthervormingen zijn hier deels de oorzaak van.  Naast de oliesector kent het land ook industrieën gericht op andere grondstoffen zoals kolen  en ijzer en probeert het minder afhankelijk te worden van de oliesector. De hevige corruptie  heeft  echter  nog  een  negatief  effect  op  de  economische  ontwikkeling.  Voor  Kazachstan  is  China nu haar belangrijkste handelspartner gevolgd door Rusland en Duitsland. 153    Kirgizië:  In  de  begin  jaren  ’90  was  het  democratisch  gehalte  redelijk  hoog  in  Kirgizie  onder  het  presidentschap  van  Akayev.  Dit  verslechterde  echter  wat  steeds  duidelijker  werd  aan  het  begin  van  deze  eeuw.  Beweringen  van  verkiezingsfraude  bij  de  parlementsverkiezingen  in  2005 leidde uiteindelijk tot een volksopstand dat resulteerde in het aftreden van Akayev.  Bakayev  die  beloofde  de  armoede  en  corruptie  aan  te  pakken  werd  gekozen  tot  nieuwe  president.  De  presidentsverkiezingen  werden  door  internationale  monitoren  als  een                                                              

150

 CIA, Country Report Kazakhstan, World Factbook 2010   Idem  152  International Crisis Group; ‘Kazakhstan’  153  CIA, Country Report Kazakhstan, World Factbook 2010  151

57   

vooruitgang  van  het  democratisch  gehalte  van  Kirgizië  gezien. 154   De  interne  onrust  verdween  na  het  aantreden  van  Bakayev  echter  niet  en  vormde  een  serieuze  bedreiging  voor  zijn  autoriteit.  In  de  afgelopen  jaren  zijn  er  verschillende  parlementsleden  vermoord,  zijn er ernstige gevangenisrellen geweest en is de georganiseerde misdaad toegenomen. 155   Deze  onrust  heeft  uiteindelijk  midden  2010  geresulteerd  in  een  volksopstand  waarbij  Bakayev  werd  afgezet  als  president.  Rosa  Otunbaeva  bekleedt  op  dit  moment  het  presidentschap ten minste tot aan de verkiezingen eind 2011.  Onrust onder de bevolking is  echter nog niet geheel weggenomen en de spanningen tussen de verschillende etniciteiten is  sinds de volksopstand geïntensiveerd. Er bestaan met name spanningen tussen de Kirgiziërs  die  64%  van  de  bevolking  vormen  en  de  Oezbeken  die  13%  uitmaken  van  de  populatie. 156   Vooral  in  de  gebieden  aan  de  grens  met  Oezbekistan  bestaan  conflicten  over  toegang  tot  land  en  huisvesting  tussen  beide  etniciteiten.  Hierdoor  is  ook  de  relatie  met  buurland  Oezbekistan verslechterd. 157  De onrust van de laatste jaren heeft ertoe geleid dat Freedom  House  ten  aanzien  van  politieke  en  civiele  vrijheden  Kirgizië  lager  inschaalt  dan  twee  jaar  geleden. Het land wordt als ‘niet vrij’ gecategoriseerd in plaats van de ‘gedeeltelijk vrij’, zoals  in 2008. 158  Het rapport van de ICG schetste in 2008 al een treurig beeld van de economische situatie in  het land. Kirgizie kende hoge inflatiecijfers en een toename van voedselprijzen van meer dan  20%. 159     Door  de  internationale  recessie,  de  volksopstand  van  vorig  jaar  en  de  huidige  onzekerheden  betreffende  de  politieke  toekomst  van  het  land  blijven  de  economische  vooruitzichten niet hoopgevend. Het is na Tadzjikistan het armste land van de regio. 160    De  agrarische  sector  is  de  grootste  sector  van  het  land.  Alleen  tabak  en  katoen  worden  in  grote  hoeveelheden  geëxporteerd,  met  name  naar  Rusland  en  Zwitserland.  China  is  de  belangrijkste exporteur naar het arme land.  161                                                                    

154

 BBC, Country Profile Kyrgyzstan   International Crisis Group: ‘Kyrgyzstan’  156  CIA, Country Report Kyrgyzstan, World Factbook 2010  157  BBC, Country Profile Kyrgyzstan  158  Freedom House, Country Report Kyrgyzstan 2010  159  International Crisis Group,2008, Kyrgyzstan: Deceptive Calm, Executive Summary  160  CIA, Country Report Kyrgyzstan, World Factbook 2010  161  Idem  155

58   

  Oezbekistan  Met de laagst haalbare scores voor politieke en civiele vrijheden schaart Oezbekistan zich in  de  Freedom  House  Ranking  2010  bij  een  selectief  clubje  landen  van  Birma,  Equatorial  Guinee,  Eritrea,  Libië,  Noord‐Korea,  Somalië,  Soedan  en  Turkmenistan  wanneer  het  vrijheden  betreft. 162   Het  land  kent  een  ondemocratische  geschiedenis  na  haar  onafhankelijkheid in 1991. Zoals bij menig land in CEA verkreeg een oud‐Sovjet‐politicus de  macht in Oezbekistan bij de eerste verkiezingen in 1992. Internationale monitoren wezen op  het feit dat de internationale standaarden bij de verkiezing bij lange na niet werden gehaald.  Dit  gold  voor  alle  daaropvolgende  verkiezingen.  Alleen  regeringsgezinde  partijen  hebben  kunnen participeren in Oezbeekse verkiezingen tot dusver. 163   President Karimov is sinds de  onafhankelijkheid  president  en  ondanks  dat  de  constitutie  een  derde  termijn  als  president  verbiedt, is Karimov in 2007 voor de derde achtereenvolgende keer verkozen als president.  Hij  leidt  het  land  met  strenge  hand  en  zorgt  ervoor  dat  oppositiebewegingen  geen  kans  hebben om zich op een democratische manier te doen gelden. Een VN‐gezant rapporteerde  dat  de  regering  zich  schuldig  maakt  aan  het  ‘systematisch  martelen’  van  leden  van  oppositiebewegingen. 164  In een land waar 90% van de bevolking de Islam aanhangt wordt de  stabiliteit  het  meest  bedreigt  door  Islamitische  bewegingen.  De  regering  treedt  hard  op  tegen  Islamitische  bewegingen  die  zich  niet  loyaal  op  stellen  aan  de  religieuze  instellingen  die door de staat worden gecontroleerd. 165   De Islamitische Beweging van Oezbekistan dat  vanuit het buitenland opereerde trachtte in 1999 de regering omver te werpen gezien haar  bomaanslagen. Militaire tegenreacties en de oorlog in Afghanistan heeft de beweging echter  ernstig verzwakt. 166  De gebeurtenissen in de provincie Andijon in 2005 laten echter zien dat  religie  nog  steeds  een  oorzaak  is  van  spanning  binnen  het  land.  Bij  een  protest  tegen  het  gevangen  houden  van  personen  die  de  regering  als  ‘Moslim‐extremisten’  betitelde  vielen  volgens  ooggetuigen  honderden  doden.  De  regering  stelde  het  officiële  dodental  op  190.  Niet lang nadat de EU en de VS zich sterk maakte voor een internationaal onderzoek naar de                                                              

162

 Freedom House, Combined Average Rating 2010;    Freedom House, Country Report Uzbekistan 2010   164  BBC, Country Profile Uzbekistan  165  Freedom House, Country Report Uzbekistan 2010  166  International Crisis Group; ‘Uzbekistan’  163

59   

gebeurtenissen, besloot het parlement om de militaire basis van de VS, dat in het kader van  de oorlog in Afghanistan in het land was, te sluiten. Rusland en China steunde dit besluit. 167  Tegenwoordig zijn de banden met de VS en de EU weer wat warmer, mede door het besluit  dat  internationale  troepen  zich  door  het  land  naar  Afghanistan  mochten  transfereren.  Daarin tegen lijken de banden met Rusland wat bekoeld.  168  Ondanks de verbeterde relatie  met  het  Westen  zijn  Rusland  en  China  nog  de  belangrijkste  handelspartners  van  Oezbekistan.  Naast  gas  en  in  mindere  mate  olie  is  katoen  het  belangrijkste  exportproduct  van  het  land.  Oezbekistan  is  de  op  een  na  grootste  katoenexporteur  in  de  wereld.  De  corruptie, de ernstigste in de regio, belemmert echter voor een groot deel de economie om  verder  te  ontwikkelen. 169   De  ICG  heeft  de  zorg  dat  Oezbekistan  zich  ontwikkeld  als  het  Zimbabwe van CEA, waar een kleine elite in grote luxe leeft en de bevolking in armoede. 170    Tadzjikistan  Niet lang na haar onafhankelijkheid in 1991 brak er een burgeroorlog uit die tussen 1992 en  1997  het  land  in  haar  greep  hield.  Oud  Sovjet‐politicus  Rakhmonov  verkreeg  de  macht  in  1992 tijdens de oorlog doordat een andere oud Sovet‐politicus Aslonov werd gedwongen af  te treden. De regering en haar aanhangers, die voornamelijk in de provincies Chodzjand en  Kulob woonde, vochten tegen een alliantie van Islamisten en democraten die voornamelijk  uit de provincie Qurghonteppa kwamen. Chodzjand en Kulob was ten tijden van de Sovjet‐ Unie  de  machtsbasis  van  de  communisten  en  de  provincie  Qurghonteppa  voelde  zich  achtergesteld.  Zestig‐    tot  honderdduizend  doden  en  zeshonderdduizend  vluchtelingen  waren  het  gevolg. 171     Het  vredesakkoord  dat  in  1997  overeen  werd  gekomen  is  sindsdien  niet geheel geïmplementeerd. Zo zijn de oppositie facties niet gedemobiliseerd en heeft de  oppositie niet de overeen gekomen 30% van de regeringsfuncties in handen gekregen. 172  Tadzjikistan  heeft  weinig  progressie  geboekt  in  democratische  termen  na  haar  onafhankelijkheid.  Verkiezingen  zijn  hevig  bekritiseerd  door  internationale  monitoren  en  door  de  uitkomst  van  een  referendum  in  2003  kan  president  Rakhmonov,  mocht  hij  de                                                              

167

 BBC, Country Profile Uzbekistan   BBC, Country Profile Uzbekistan  169  CIA, Country Report Uzbekistan, World Factbook 2010  170  International Crisis Group; ‘Uzbekistan’  171  International Crisis Group, 2001, Tadjikistan: An Uncertain Peace, Executive Summary  172  Freedom House, Country Report Tadjikistan 2010  168

60   

volgende verkiezingen winnen, tot 2020 aanblijven als president. Politieke rechten worden  door Freedom House dan ook in hun methodologie op een 6 ingeschaald. Civiele rechten op  een 5 met name door de aangetaste vrijheid van godsdienst en de gecontroleerde media. 173     Een ander probleem in het land is dat  georganiseerde misdaad volop aanwezig is, zo is het  een  van  de  belangrijkste  doorvoerroutes  van  drugs  uit  Afghanistan  naar  Rusland  en  Europa. 174  Tevens is er een opleving van de radicale Islam. Hoewel dat voor de korte termijn  een  destabiliserende  factor  kan  zijn  en  een  negatief  effect  kan  hebben  op  de  politieke  en  economische ontwikkeling wordt het, zoals in de gehele regio, niet gezien als stroming die  dusdanig zal ontwikkelen dat het van grote betekenis zal zijn voor de toekomst. 175  Toch  vreest  de  ICG  dat  de  combinatie  van  hevige  corruptie,  armoede  en  een  autoritaire  staat, kan leiden tot toekomstig onstabiliteit in het land dat extremistische groeperingen in  de  hand  kunnen  werken. 176   Net  als  voor  Oezbekistan  geldt  dat  door  de  NAVO‐operatie  in  Afghanistan de band met de VS is verbeterd. Tadzjikistan keurde het goed dat de NAVO haar  land  gebruikt  voor  niet‐militaire  bevoorrading  naar  Afghanistan. 177   Het  land  blijft  echter  goede relaties behouden met Rusland getuige de opening van een Russische militaire basis  in  Tadzjikistan  in  2004. 178     Op  economisch  gebied  ontwikkeld  Tadzjikistan  zich  niet  voortvarend. Het land kent de minste welvaart van CEA en is een van de armste landen in de  wereld, zoals tabel 4.1 duidelijk maakt. De enorme corruptie en de burgeroorlog hebben een  negatief  effect  gehad  op  de  economische  ontwikkeling.  Katoen,  aluminium  en  agrarische  producten  zijn  de  voornaamste  exportproducten.  Rusland  en  China  zijn  de  landen  waar  Tadzjikistan  het  meest  naar  exporteert.  Voor  de  import  is  het  met  name  afhankelijk  van  Rusland  hoewel  ook  Tadzjikistan  probeert  zich  onafhankelijker  te  maken  van  Rusland  door  haar banden met China te versterken. 179  Dit wordt onder andere geïllustreerd door de forse  leningen van China aan het land voor infrastructuurprojecten in 2004. 180                                                                  

173

 Freedom House, Country Report Tadjikistan 2010   CIA, Country Report Tadjikistan, World Factbook 2010   175  Amineh, M. 2003. p. 182  176  International Crisis Group; ‘Tadjikistan’  177  CIA, Country Report Tadjikistan, World Factbook 2010  178  BBC Country Profile Tadjikistan  179  CIA, Country Report Tadjikistan, World Factbook 2010  180  Freedom House, Country Report Tadjikistan 2010  174

61   

Turkmenistan  Turkmenistan  wordt  door  de  ICG  als  een  van  de  meest  repressieve  landen  in  de  wereld  genoemd. 181     Ook  volgens  de  scores  van  Freedom  House  behoort  het  land  tot  de  meest  ondemocratische en onvrije staten van de wereld. Zoals de beschrijving van Oezbekistan al  heeft  laten  zien  scoort  het,  met  een  select  clubje  landen,  de  laagst  mogelijke  scores  die  volgens  met  de  Freedom  House‐methode  te  behalen  vallen  op  het  gebied  van  politieke  rechten en civiele vrijheden. 182  Na haar onafhankelijkheid in 1991 werd Niyazov met 99,5%  van  de  stemmen  verkozen  als  president.  Het  verloop  van  de  verkiezing  van  de  oud‐ communist werd internationaal hevig bekritiseerd.  In 1999 werd hij tot president voor het  leven  gemaakt  en  regeerde  hij  tot  zijn  dood  in  2006.  Hij  creëerde  een  cultus  rondom  zijn  persoon  en  trachtte  met  zijn  spirituele  verhandelingen  in  een  eigen  boek  de  Koran  te  verdrijven als primaire spirituele gids van het land (90% van de bevolking is Moslim).  Onder  zijn  bewind  werd  nauwelijks  geïnvesteerd  in    onderwijs  en  sociale  voorzieningen  in  zijn  algemeenheid.  Tal van mensenschendingen zijn gerapporteerd en het land kende duizenden  politieke  gevangenen. 183     Op  democratisch  gebied  zijn  er  vooralsnog  nauwelijks  verbeteringen  waarneembaar  sinds  zijn  opvolger  Berdymuhamedov  het  roer  over  heeft  genomen.  Alhoewel  er  wel  verbeteringen  in  de  sociale  voorzieningen  hebben  plaatsgenomen. 184  In tegenstelling tot menig ander land in CEA is de bevolking in etnische  termen  redelijk  homogeen.  Spanningen  binnen  de  samenleving  zijn  eerder  te  verwachten  tussen  de  verschillende  clans,  daar  Turkmenistan  een  erg  clan‐georiënteerde  samenleving  kent. 185   Berdymuhamedov  zoekt  echter  wel  in  vergelijking  met  zijn  voorganger  meer  internationaal contact en probeert zijn land uit haar isolement te halen. Dit heeft met name  economische motieven daar hij meer buitenlandse investeringen hoopt binnen te halen en  de interesse voor haar gasreserves van het Westen, Rusland en China wil balanceren. 186  De  wijdverbreide  corruptie  in  het  land  vormt  echter  een  groot  obstakel  voor  buitenlandse  investeringen. Het land kent na Oezbekistan de meeste corruptie van de regio, zoals in tabel  4.1 wordt weergegeven.                                                                International Crisis Group; ‘Turkmenistan’  182  Freedon House, Country Report Turkmenistan 2010  181

183

 International Crisis Group; ‘Turkmenistan’   CIA, Country Report Turkmenistan, World Factbook 2010  185  BBC, Country Profile Turkmenistan  186  Freedon House, Country Report Turkmenistan 2010  184

62   

Naast de gassector kent Turkmenistan van oudsher een grote katoensector waardoor katoen  na gas het belangrijkste exportproduct is. Oekraïne, China en Turkije zijn op dit moment de  belangrijkste handelspartners van het land. 187      Tabel 4.2: Politieke en civiele rechten, economische welvaart en corruptie cijfers   

Politieke  en  civiele  BNI per hoofd van de  Corruptie cijfers Ŧ  rechten bevolking ‡ 

bevolking § 

Armenië 

5   (GV) 

$ 3100   (131) 

2.6  (123) 

Azerbeidzjan 

5,5   (NV) 

$ 4840  (106) 

2.4 (134) 

Georgië 

4      (GV) 

$ 2530  (139) 

3.8  (68) 

Kazachstan 

5,5   (NV) 

$ 6920    (89) 

2.9 (105) 

Kirgizië 

5,5   (NV) 

$ 870    (179) 

2 (164) 

Oezbekistan 

7      (NV) 

$ 1100  (167) 

1.6 (172) 

Tadzjikistan 

5,5   (GV) 

$ 700     (183) 

2.1 (154) 

Turkmenistan 

7       (NV) 

$ 3420  (126) 

1.6 (172) 

‡: Gemiddelde scores uit 2010 voor politieke en civiele rechten op basis van 1‐7 schaal door Freedom House.  Tussen  haakjes  staat  GV  voor  ‘gedeeltelijk  vrij’  en  NV  voor  ‘niet  vrij’.    Bron  en  uitleg  methodologie:  http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=363&year=2010   §: Bruto Nationaal Inkomen 2009. Tussenhaakjes de plaats op de wereldranglijst. Gebasseerd op gegevens van  de Wereldbank: http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/GNIPC.pdf   Ŧ: Score uit 2010 voor corruptie op schaal 1‐10 door Transparancy International. Tussenhaakjes de plaats op  de  wereldranglijst.  Voor  de  methodologie  en  het  rapport  Transparancy  InternationalAnnual  Report  2010:  http://www.transparency.org/publications/annual_report  

  4.3 Olie‐ en gassector in CEA  Zoals  reeds  beschreven  en  geïllustreerd  met  cijfers  in  hoofdstuk  2  is  CEA  een  belangrijke  regio  waar  het  olie  en  gas  betreft.  Christof  van  Agt  noemt  de  regio  door  haar  energiereserves  van  ‘disproportioneel  belang  ten  opzichte  van  haar  grootte’.  “Een  cruciale  regio  voor  grootmachten  als  de  VS,  de  EU  en  China  om  haar  energieleveranties  te  diversifiëren.” 

188

  Van  de  8  staten  hebben  Azerbeidzjan,  Kazachstan,  Oezbekistan  en 

Turkmenistan  aanzienlijke  olie‐  en  gasreserves  en  vindt  binnen  deze  landen  een  belangrijk                                                               187 188

 CIA, Country Report Turkmenistan, World Factbook 2010   Interview Christof van Agt 

63   

deel  van  de  wereldolie‐  en  gasproductie  plaats.  Het  biedt  in  deze  een  belangrijke  mogelijkheid  voor  de  EU  om  haar  energieafhankelijkheid  van  haar  belangrijkste  olie‐  en  gasleveranciers te verminderen.       Tabel 4.2: Olie‐ gasreserves/productie/export en aandeel in totaal export  2009   

‐Oliereserves  x  ‐Olieproductie 

 

1000 mln. vaten 

1000 vaten p/d 

‐Gasreserves x 

‐Gasproductie 

triljoen m³  ‡ 

mld. m³  ‡ 

§ 

olie 7 

1033 

528,9 

gas  1.31 

14.8 

5.6 

olie 39,8 

1682 

1345 

gas  1.82 

32.2 

17.7 

olie 0,6 

107 

6,1 

gas  1.68 

64.4 

15 

Turkmenistan  olie 0,6 

206 

38,4 

gas  8.1 

36.4 

14 

Azerbeidzjan 

Kazachstan 

Oezbekistan 

x  ‐Olie‐export  x  1000  vaten p/d  x  ‐Gasexport  x  mld.  m³  

‡: Gebaseerd op cijfers BP Statistical Review of World Energy 2010: p. 6, 8, 22 en 24  §: Gebaseerd op cijfers van de CIA; The World Factbook 2010, te vinden op:  https://www.cia.gov/library/publications/the‐world‐factbook/ bezocht op 8 maart 2009   

  Wanneer we de importcijfers van olie en gas van de EU uit 2009 (zie hoofdstuk 3) afzetten  tegen de exportcijfers uit 2009 van de 4 landen in CEA, die aanzienlijke olie‐ en gasreserves  bezitten (zie tabel 4.2), dan zien we in wat voor mate de regio van betekenis kan zijn voor de  EU.    In  2009  exporteerde  de  regio  in  haar  totaal  bijna  2  miljoen  vaten  olie  per  dag.  Dat  betekende  17%  van  de  hoeveelheid  olie  die  de  EU  dat  jaar  importeerde.    Voor  gas  ligt  dit  percentage op 18%.      64   

Tabel 4.3: Olie‐ en gasimporten EU en olie‐ en gasexporten CEA 2009 

300 14000

250

12000 10000 8000 6000 4000 2000

200 EU  import  (1)

150

CEA  export  (2)

50

EU  import  (3)

100

CEA  export  (4)

0 x  Miljard  kubieke  m.

0 x Duizend vaten per dag

      

 

(1) Gebaseerd op cijfers cijfers BP Statistical Review of World Energy 2010: p. 8 en 11  (2) Gebaseerd op cijfers van de CIA; The World Factbook 2010  (3) Gebaseerd op cijfers cijfers BP Statistical Review of World Energy 2010: p. 24 en 27  (4) Gebaseerd op cijfers van de CIA; The World Factbook 2010   

Deze percentages geven aan dat de EU in theorie haar importafhankelijkheid van met name  Rusland  en  de  OPEC‐landen  zou  kunnen  verminderen.  Dit  geldt  zelfs  ook  als  de  regio  naar  landen als de VS, China en Rusland olie en gas blijft exporteren omdat de energiesector in  CEA  nog  in  haar  kinderschoenen  staat  en  het  de  verwachting  is  dat  zowel  het  productieniveau  als  de  mogelijkheden  om  te  exporteren  flink  zullen  gaan  toenemen  in  de  toekomst.     Verwachtingen voor de energiesector in CEA  Sinds 2001 is de olieproductie in Kazachstan al meer dan verdubbeld, 189  dit zelfde geldt voor  Azerbeidzjan waar de productie zelfs is meer dan verdrievoudigd sinds 2003. Deze stijgingen  zijn met name te danken aan de vondst en ontwikkeling van recent ontdekte velden en de  ontwikkelingen  in  de  transportcapaciteiten 190   De  verwachting  is  dat  deze  toenemende                                                               189 190

 Energy Information Administration, Country Analysis Kazakhstan,    Energy Information Administration, Country Analysis Azerbaijan,  

65   

productiecijfers  zullen  doorzetten  in  beide  landen.  De  Amerikaanse  Energy  Information  Administartion (EIA) schat dat Kazachtsan haar productiecijfers in 2019 wederom zal hebben  verdubbeld  ten  opzichte  van  2009,  naar  meer  dan  3  miljoen  vaten  per  dag. 191   De  IEA  voorspelde  eind  2010  dat  de  totale  olieproductie  in  CEA  medio  2035  op  ruim  5,2  miljoen  vaten p/d zal komen. 192      Ook in de gassector worden er flinke productiestijgingen verwacht. De productiecijfers van  Azerbeidzjan worden in 2013  geschat op 12‐15 miljard kubieke meter per jaar. Kazachstan  zal in 2013 naar verluid tussen rond de 30‐40 miljard kubieke meter per jaar produceren. In  de meest recente openbare schattingen over de afzonderlijke gassectoren in Turkmenistan  en Oezbekistan schat het IEA dat Oezbekistan haar gasexport volume kan vergroten naar 20‐ 25  miljard  kubieke  meter  per  jaar  in  het  jaar  2013.  De  nieuwe  gasvelden  die  in  het  zuidoosten  van  Turkmenistan  zijn  ontdekt  in  2006  zullen  naar  alle  waarschijnlijk  voor  een  flinke  toename  in  de  gasproductie  van  de  Turkmenen  zorgen.  Vertegenwoordigers  van  de  Turkmeense overheid schatten dat rond 2013 een gasproductie kan worden bereikt van 230  miljard  kubieke  meter  per  jaar. 193 .  Echter  er  bestaat  nog  geen  zekerheid  over  de  exacte  hoeveelheid  gas  in  de  recent  ontdekte  velden  en  zijn  verklaringen  van  de  Turkmeense  regering  over  haar  gasreserves  niet  altijd  betrouwbaar  gebleken.  Ondanks  dat  de  toekomstige  gasproductiecijfers  van  Turkmenistan  nog  moeilijk  te  voorspellen  zijn  gaat  de  IEA in haar World Energy Outlook 2010 er vanuit dat de totale gasproductie van in CEA rond  2035 op 310 miljard kubieke meter zal liggen. 194 Deze voorspellingen van de IEA over de olie‐  en gasproductie zou CEA rond 2035 de vierde olieproducent in de wereld maken en de derde  gasproducent.  Voor  de  EU,  met  haar  groeiende  energie‐afhankelijkheid,  kan  het  dus  een   belangrijke  regio  zijn  om  minder  afhankelijk  te  worden  van  Rusland  en  de  landen  in  het  Midden‐Oosten.                                                                    

191

 Energy Information Administration, Country Analysis Kazakhstan,   International Energy Agency, World Outlook 2010 Factsheets  193  International Energy Agency, 2008, Perspectives on Caspian Oil and Gas Development,  p. 12‐13  194  International Energy Agency World Outlook 2010 Factsheets  192

66   

Westerse energiemaatschappijen versus staatsbedrijven   In Centraal Eurazië is net als in de rest van de wereld de opkomst van staatsbedrijven, goed  zichtbaar.  Over  het  algemeen  spelen  deze  bedrijven  de  grootste  rol  in  hun  de  energiesectoren.  Een  rol  die  alleen  maar  groeiende  lijkt.  Vooral  doormiddel  van  nationale  wetgeving  proberen  de  staten  hun  invloed  op  de  energiesectoren  te  vergroten.    Hoge  belastingen voor buitenlandse investeerders is hier een onderdeel van. Zo moeten bedrijven  in Kazachstan sinds 2004 tussen de 65 procent en 85 procent van de oliewinsten afstaan aan  de staat. 195  En ook in Oezbekistan zijn deze belastingen de laatste jaren flink gestegen. Dit  heeft  geresulteerd  in  een  beperkte  aanwezigheid  van  buitenlandse  investeerders  in  de  Oezbeekse oliesector. 196      Maar ook andersoortige wetten vergroten de positie van de staatsbedrijven. Zo is het sinds 7  jaar volgens de wetgeving in Kazachstan verplicht dat KazMunaiGaz van ieder nieuw veld dat  wordt aangeboord minstens 50 procent van de aandelen bezit. Ook kan de staat contracten  met  buitenlandse  oliemaatschappijen  openbreken  als  het  ‘nationaal  belang’  in  het  geding  is. 197  Deze laatste wet heeft de staat een drukmiddel gegeven om Joint Ventures van voor  2005,  waar  KazMunaiGaz  geen  groot  aandeel  in  heeft,  in  haar  voordeel  te  herzien.  Dit  gebeurde  in  2008  met  de  Joint  Venture  die  zich  bezig  houdt  met  de  ontwikkeling  van  het  grootste  olieveld  buiten  het  Midden‐Oosten,  Kashagan.  Bij  de  oprichting  van  de  Joint  Venture  had  KazMunaiGaz  zich  ingekocht  voor  8,3  procent  en  was  daarmee  de  kleinste  aandeelhouder.  Door  grote  druk  op  de  westerse  deelnemers    in  het  consortium  heeft  de  staat ervoor kunnen  zorgen dat KazMunaiGaz tegenwoordig 16,8 procent van de aandelen  bezit.  Net  zoveel  als  Shell,  ExxonMobil,  ENI  en  Total.  Tevens  heeft  het  nu  de  meest  verregaande  bevoegdheid  om  te  bepalen  waar  de  olie  van  dat  veld  naar  wordt  getransporteerd. 198   Dit  voorbeeld  is  illustratief  voor  het  proces  waarin  de  staten  de  regie  naar zich toetrekken in de energiesectoren.    

                                                            

195

 Energy Information Administration, Kazakhstan: Major Oil and Natural Gas Projects    Energy Information Administration, Country Analysis Central Asia   197  Energy Information Administration, Country Analysis Kazakhstan   198  Op het Veld, R., 2008., p.131‐132  196

67   

Tevens zien we in Kazachstan nog een andere trend die zich in de regio maar ook wereldwijd  voltrekt.  Westerse  energiemaatschappijen  die  steeds  vaker  het  onderspit  delven  ten  opzichte van Chinese en in mindere mate Russische (staats)bedrijven.  In Kazachstan worden  ze  steeds  vaker  afgetroefd  door  Russische  bedrijven  zoals  Lukoil  en  Chinese  staatsoliemaatschappijen in de strijd om deelname aan een Joint Venture met KazMunaiGaz.  Desondanks  spelen  Chevron,  ExxonMobil  en  Shell  nog  wel  een  grote  rol  in  de  olie‐  en  gaswinning  van  het  land.  199   In  Azerbeidzjan  zijn  de  westerse  bedrijven  ExxonMobil  en  BP  nog  wel  de  belangrijkste  van  de  vele  buitenlandse  ondernemingen  waarmee  de  nationale  energiemaatschappij  SOCAR  een  samenwerkingsverband  is  aangegaan.  BP,  dat  reeds  sinds  1992 betrokken is in de energiesector van het land,  heeft zelfs het grootste aandeel van alle  bedrijven  in  de  Joint  Ventures  van  het  merendeel  van  de  grootste  olie‐  en  gasvelden  in  Azerbeidzjan. De velden Azeri, Chirag en Shah Deniz. Echter, in Azerbadjan zien we ook dat  SOCAR een meerderheidsbelang verkregen in bijna alle Joint Ventures van na 1997. 200       In  Oezbekistan  is  het  niet  veel  anders.  Ook  hier  speelt  het  staatsbedrijf  van  het  land,  Uzbekneftegaz,  een  grote  rol.  Tevens  zien  we  dat  van  het  beperkte  aantal  buitenlandse  ondernemingen  in  de  oliesector  de  Chinese  bedrijven  Sinopec  en  CNPC  de  belangrijkste  zijn. 201  In de gassector van Oezbekistan nemen de Russische bedrijven, Lukoil en Gazprom,  van de buitenlandse ondernemingen een bijzonder dominante positie in. Dit geldt ook voor  de  gassector  van  buurland  Turkmenistan.  Een  belangrijke  reden  hiervoor  is  dat  de  twee  landen  alleen  maar  grote  pijpleidingen  hebben  die  via  Kazachstan  Rusland  kunnen  bereiken. 202  De belangrijkste buitenlandse oliemaatschappijen die actief zijn in Turkmenistan  zijn Dragon Oil, uit de Verenigde Arabische Emiraten, het Britse Burren Energy en wederom  Petronas. 203   Echter  de  olievelden  liggen  in  betwiste  gebieden  van  de  Kaspische  Zee.  Dit  is  een groot probleem bij het aantrekken van buitenlandse investeerders. Deze belemmering  en andere obstakels voor buitenlandse bedrijven om te investeren in de energiesectoren van  Centraal  Eurazië  zal  ik  hieronder  behandelen.  Het  zal  een  verder  inzicht  geven,  naast  de                                                              

199

 Energy Information Administration, Kazakhstan: Major Oil and Natural Gas Projects    Energy Information Administration, Azerbadjan: Production‐Sharing Agreements  201  Energy Information Administration, Country Analysis Central Asia   202  Idem  203  Idem  200

68   

opkomst  van  de  staatbedrijven  in  de  regio,  welke  moeilijkheden  Westerse  staten  en  energiemaatschappijen ondervinden wanneer men wil investeren in deze regio.    Belemmeringen en moeilijkheden om te investeren in Centraal Eurazië  Ondanks de opkomst van de staatsbedrijven blijven Westerse oliemaatschappijen nog altijd  van  belang  voor  olie‐  en  gasproducerende  landen,  zoals  in  hoofdstuk  2  naar  voren  is  gekomen. Met geavanceerde technologie en financiële middelen zijn de bedrijven nog altijd  onmisbaar voor energieproducerende landen. Al is het belang van deze ondernemingen wel  tanende. Voor het Westen zelf is het voor de doorvoer van olie en gas naar de eigen landen  nog  wel  erg  belangrijk  dat  Westerse  bedrijven  actief  zijn  in  de  energiesectoren  overal  ter  wereld.     In  Centraal  Eurazië  wordt  deze  aanwezigheid  echter  bemoeilijkt  door  een  aantal  factoren.  Corruptie,  interstatelijke  en  binnenlandse  conflicten    en  het  conflict  rondom  de  Kaspische  Zee  zijn  hiervan  van  groot  belang.    “Het  vormen  de  belangrijkste  obstakels  voor  westerse  bedrijven  om  te  investeren  in  deze  regio,  “  aldus  Christof  van  Agt,  van  Clingendael. 204   De  wijdverbreide corruptiepraktijken zijn reeds benoemd evenals de politieke onrust binnen en  tussen  de  landen  in  de  regio.    Het  schept  geen  ideaal  investeringsklimaat;  corruptie,  het  onopgeloste  conflict  rondom  Nagorno‐Karabach,  de  voortdurende  spanningen  ten  aanzien  van de afvallige provincies in Georgië, radicale Islamitische groeperingen en de strijd om de  macht in de diverse landen. Daar komt bovenop dat het conflict rondom de Kaspische Zee  nog niet is opgelost. Met het uiteenvallen van de Sovjet‐Unie ontstond er een situatie waarin  de verdeling van de Kaspische Zee, met haar olie‐ en gasvelden, in een nieuw daglicht kwam  te staan. Ten tijde van de Sovjet‐Unie grensde alleen Iran en de Sovjet‐Unie aan de Kaspische  Zee.  Beide  landen  hadden  de  Kaspische  Zee  verdeeld  door  middel  van  een  verdrag.  Dit  verdrag kon echter moeilijk stand houden door de komst van drie nieuwe staten die ook aan  de Kaspische Zee grensde; Azerbeidzjan, Kazachstan en Turkmenistan. Onenigheid ontstond  direct over welk land op welk stuk van de zee aanspraak kon maken. Met andere woorden  hoe  de  energievoorraden  in  de  Kaspische  Zee  zouden  worden  verdeeld.  205   Tot  op  de  dag                                                                Interview Christof van Agt 

204 205

 Amineh, 2007, pag. 363 

69   

van vandaag is hier nog geen overeenstemming over bereikt waardoor investeringen in de  off‐shore velden risicovol kunnen zijn.    Ondanks  deze  belemmeringen  en  risico’s  blijft  de  regio  uiterst  interessant  voor  Westerse  bedrijven om te profiteren van de enorme energievoorraden en kan het ook helpen voor de   EU en de VS dat een groot deel van de olie en gas richting het Westen wordt geëxporteerd.  Maar  om  de  energie  naar  het  Westen  te  transfereren  is  echter  een  goede  energie‐ infrastructuur een voorwaarde.      Energietransport: de pijpleidingen  Tot de val van de Sovjet‐Unie bestond de energie‐infrastructuur in CEA met name uit olie‐ en  gaspijpleidingen die naar het noorden leiden. Vanuit het huidige Rusland werd het de olie en  het gas getransporteerd naar andere delen van de wereld.     Na  de  onafhankelijkheid  van  de  staten  in  CEA  ontstond  de  een  situatie  dat  andere  grote  mogendheden zoals de VS, de EU en China toegang zouden kunnen krijgen tot de enorme  energievoorraden  in  de  regio,  buiten  Rusland  om  en  zodoende  hun  energieleveranties  konden diversificeren.  Voor de energieproducerende landen een aantrekkelijk vooruitzicht  om niet geheel afhankelijk te zijn van Rusland voor het op de markt zetten van hun energie.  En  tevens  een  kans  voor  de  andere  landen  in  de  regio  die  geen  substantiële  energievoorraden bezitten om als doorvoerland een graantje mee te pikken van de enorme  hoeveelheid energie in CEA.  De Amerikaanse politicoloog James Fishelson beschrijft in zijn  artikel From the Silk Road to Chevron: the Geoploitics of Oil Pipelines in Central Asia de strijd  om  de  energietoevoerroutes  van  het  Westen,  China  en  Rusland  die  begin  jaren  negentig  startte  in  de  CEA. 206   Hij  benadrukt  in  zijn  artikel  de  angst  van  Rusland  om  haar  invloed  te  verliezen  in  de  regio.  De  Russen  initieerden  dan  ook  de  verbetering  van  het  verouderde  transportsysteem,  onder  andere  resulterend  in  de  C‐P‐C  (Caspian  Pipeline  Corsortium) 

                                                            

206

 Fishelson, J., 2007, ‘From the Silk Road to Chevron: The Geopolitics of Oil Pipelines in Central Asia’ Vestnik  ,The Journal of Russian and Asian Studies, Vol.1 Nr.7 22‐54, 

70   

pijpleiding.  Deze  pijpleiding  transporteerde  in  2009  bijna  600.000  vaten  olie  p/d  van  de  Kazachstaanse olievelden naar de Russische havenstad Novorossiysk, aan de Zwarte Zee. 207    Tot  de  olievoorraden  van  Azerbeidzjan  heeft  Rusland  nu  met  name  toegang  via  de  Baku‐ Novorossiysk  pijpleiding  die  in  2007  in  gebruik  werd  genomen.  Er  bestaan  plannen  om  de  capaciteit  te  verhogen  van  100.000  naar  300.000  vaten  p/d. 208   Ondanks  deze  goede  verbindingen heeft Rusland niet meer exclusief toegang tot de energievoorraden in de regio.    In  1997  besloten  Kazachstan  en  China  om  een  oliepijpleiding  aan  te  leggen  tussen  beide  landen.  De  Kazachstan‐China  pijpleiding,  die  beheert  wordt  door  de  staatsbedrijven  KazMunaiGaz en het Chinese CNPC, kan tegenwoordig 200.000 vaten olie p/d transporteren  maar    deze  capaciteit  zou  bij  2013  verdubbeld  moeten  zijn. 209     Samen  met  Rusland  heeft  China  nu  het  beste  toegang  tot  de  gasvoorraden  van  Kazachstan,  Turkmenistan  en  Oezbekistan.  De  belangrijkste  gaspijpleidingen  lopen  heden  ten  dagen  nog  altijd  naar  het  noorden (Rusland) en het oosten (China). 210      De  VS  is  een  groot  voorstander  van  een  gaspijpleiding  richting  het  zuiden.  Turkmeens  gas  zou  dan  via  Afghanistan  en  Pakistan  naar  India  worden  getransporteerd  vanwaar  het  vervoerd zou kunnen worden naar Westerse markten. 211  Hoewel de vier betrokken landen,  Turkmenistan,  Afghanistan,  Pakistan  en  India,  met  de  steun  van  de  VS  in  2008  tot  een  overeenstemming kwamen over de aanleg van de zogenoemde TAPI‐pijpleiding belemmert  de onstabiliteit in Afghanistan de start van de bouw. Voorlopig heeft het Westen met name  toegang  gekregen  tot  de  energiebronnen  in  CEA  via  de  pijpleidingen  die  lopen  van  Azerbeidzjan  tot  de  Georgische  kust  (Baku‐Supsa  pijpleiding)  en  van  Azerbeidzjan  tot  de  Turkse kust in Ceyhan.  De Baku‐Supsa pijpleiding kent een capaciteit van 145.000 vaten olie  per  dag  en  wordt  gerund  door  BP  in  samenwerking  met  onder  andere  ExxonMobil  en  SOCAR. 212  Naar aanleiding van het conflict in Zuid‐Ossetië in 2008 is deze pijpleiding geruime  tijd buiten werking gesteld.                                                              

207

 Energy Information Administration, Country Analysis Kazakhstan     Energy Information Administration, Country Analysis Azerbaijan  209  Energy Information Administration, Country Analysis Kazakhstan  210  Fishelson, J., 2007   211  Idem  212  Energy Information Administration, Country Analysis Azerbadjan  208

71   

Verruit de meeste energie naar het Westen wordt echter via de oliepijpleiding Baku‐Tblisi‐ Ceyan en de parallelle gasleiding, South Caucasus Pipeline, vervoerd. De  Baku‐Tblisi‐Ceyan  heeft een capaciteit van 1 miljoen vaten p/d en wordt ook door BP gerund met partners als  SOCAR  en  Chevron.  De  hoeveelheid  Kazachtaanse  olie  die  via  deze  weg  naar  het  Westen  wordt vervoerd zal de komende jaren toenemen vanwege de geplande verbeteringen in de  maritieme  transportinfrastructuur  over  de  Kaspische  Zee  van  Kazachstan  naar  Baku  in  Azerbadjan. 213  De naast gelegen gaspijpleiding die ook van Azerbeidzjan via Georgië naar de  Turkse kust voert is in het beheer van een consortium met onder andere SOCAR, BP, Total en  het  Noorse  Stateoil.  Deze  pijpleiding  heeft  een  capaciteit  van  bijna  8  miljard  kubieke  meter. 214    De EU is bezig om de South Caspian Pipeline te verbinden met een nieuw gaspijpleiding, de  Nabucco  pijpleiding,  die  tot  in  het  hart  van  Europa  moet  lopen.  In  2012  zal  worden  begonnen met de constructie van de Nabucco pijpleiding die een capaciteit moet krijgen van  31 miljard kubieke meter per jaar. Deze zal via Turkije, Bulgarije, Roemenie en Hongarije tot  in  Oostenrijk  reiken,  vanwaar  het  gas  verder  in  Europa  kan  worden  verspreid.  Het  consortium,  Nabucco  Gas  Pipeline  International  GmbH  (NIC),    bestaat  uit  zes  partijen  met  een evenredig belang; Bulgarian Energy Holding (Bulgarije), Botas (Turkije), MOL (Hongarije),  OMV  (Oostenrijk),  RWE  (Duistland)  en  Transgaz  (Roemenie).  Beoogde  gasleveranciers  zijn  met name Turkmenistan, Azerbeidzjan en Irak en in een later stadium Kazachtsan. De EU is  een van de belangrijkste initiatiefnemers van dit project en geeft het politieke steun. 215  Het is één van de beleidsmaatregelen die de EU heeft genomen om toegang te hebben tot  de enorme energievoorraden in CEA.  Het gehele EVB zal in het laatste hoofdstuk uitvoerig  worden beschreven.    4.4 Conclusie  Zoals in dit hoofdstuk beschreven betekende het uiteenvallen van de Sovjet‐Unie begin jaren  negentig  ook  de  geboorte  van  een  achttal  staten  in  CEA.    Drie  landen  op  de  Kaukasus;  Armenië,  Azerbeidzjan  en  Georgië.  En  een  vijftal  landen  in  Centraal  Azië;  Kazachstan,                                                              

213

 Energy Information Administration, Country Analysis Azerbadjan   Idem  215  Website Nabucco Gas Pipeline International  214

72   

Kirgizië,  Oezbekistan,  Tadzjikistan  en  Turkmenistan.  De  politieke‐ economische  situatie  van  de  landen  heeft  over  het  algemeen  nog  een  onstabiel  karakter,  mede  door  de  erfenis  van  het etnische spreidingsbeleid van de voormalig Sovjet‐Unie.  Statelijke en binnen‐statelijke  conflicten  en  autoritaire  regimes  kenmerken  de  politieke  situatie  in  de  regio.    Ook  de  beperkte  civiele  rechten  en  de  grootschalige  corruptie  dragen  ertoe  bij  dat  de  landen  als  niet‐ of gedeeltelijk vrij worden geclassificeerd. Het einde van de Sovjet‐Unie betekende ook  dat  de  wereld  een  aantal  nieuwe  spelers  op  de  energiemarkt  heeft  gekregen  met  substantiële olie‐ en gasvoorraden.  En de verwachting is dat de regio in zijn geheel, mede  door  de  recente  vondst  van  grote  olie‐  en  gasvelden,  van  nog  veel  meer  betekenis  kan  worden als energieleverancier.  Voor de EU biedt de regio in deze dan ook een mogelijkheid  om haar energie afhankelijkheid van Rusland en het Midden‐Oosten te verminderen. En om  in haar stijgende vraag naar energie te blijven voorzien. In lijn met de wereldwijde trend zien  we ook dat het in deze regio lastiger is geworden om als Westers energiebedrijf een grote  rol te spelen in de energiesector. Staatsolie‐ en gasbedrijven maken met name de dienst uit.  Hoewel het wel de wens is van buitenlandse bedrijven om te investeren in de energiemarkt  in  CEA  maken  de  corruptie,  de  onstabiele  politieke  realiteit  en  de  conflicten  het  er  niet  makkelijker op. Tevens zien we dat de EU niet de enige is die haar ogen gericht heeft op de  regio. De strijd om de transportinfrastructuur maakt duidelijk dat ook bondgenoot Amerika  en  China,  als  opkomende  mogendheid,  zich  een  toegang  tot  de  energievoorraden  te  verschaffen. En ook Rusland probeert CEA in haar sphere of influence te behouden. De regio  heeft hiermee de keuze welke richting het grootste gedeelte van haar energie zal stromen.  In het volgend hoofdstuk wordt beschreven op welke manier de EU de toegang tot deze olie‐  en  gasbronnen  probeert  te  krijgen.  Aan  de  hand  van  die  beschrijving  kan  dan  ook  de  hoofdvraag van deze scriptie worden beantwoord: hoe het EVB van de EU in CEA vanuit een  kritisch geopolitiek perspectief valt te verklaren.              73   

5. Het Energie‐Veiligheidsbeleid van de EU in Centraal Eurazië    Nu  de  wereldwijde  strijd  om  energie  is  beschreven  in  hoofdstuk  2,  de  EU  als  actor  is  behandeld  in  hoofdstuk  3  en  in  hoofdstuk  4  de  regio  CEA  in  beeld  is  gebracht,  zal  in  dit  laatste  hoofdstuk  het  EVB  van  de  EU  in  CEA  uiteen  worden  gezet.  De  deelvraag  die  in  dit  hoofdstuk  wordt  behandeld  is:  wat  is  het  Energie‐Veiligheidsbeleid  van  de  EU  in  Centraal‐  Eurazië? Eerst zal kort worden beschreven uit welke componenten het EVB van de EU in CEA  bestaat. Hierna zullen de twee belangrijkste componenten los van elkaar worden behandeld.  De  European  Neighbourhood  Policy  voor  de  landen  op  de  Kaukasus  en  de  EU  and  Central  Asia: Strategy for a New Partnership dat betrekking heeft op de vijf landen in Centraal Azië.   Vervolgens zal een korte evaluatie worden weergeven van dit beleid.     5.1 Algemeen EVB van de EU in CEA  Zoals reeds is beschreven is het extern EVB van de EU nog volop in ontwikkeling. Het belang  van een gedegen EVB komt in de meest recente communicaties van de Europese Commissie  duidelijk naar voren, als mede het belang van de regio CEA in het streven van de EU om haar  energietoevoer  te  diversificeren.  216   Het  EVB  van  de  EU  in  CEA  in  haar  huidige  vorm  is  geïncorporeerd  in  de  bredere  externe  relaties  tussen  de  EU  met  de  landen  van  Central  Eurazië. Energie vormt een onderdeel van de set aan beleidsmaatregelen en ‐initiatieven op  verschillende terreinen die zijn overeengekomen en waar naar wordt gestreefd tussen de EU  en de betreffende landen.  Het kan moeilijk losgekoppeld worden van het geheel. Zo dragen  stabiliteit  in  de  landen,  goede  investeringsklimaten  en  goede  arbeidsvoorwaarden  bij  aan  een klimaat waarin op het gebied van energiebeter samengewerkt kan worden. Vandaar dat  in dit hoofdstuk niet enkel en alleen wordt gekeken naar het energiebeleid. Ook de context  en de voorwaarden waarbinnen dit beleid valt zal worden meegenomen.      Het beleid ten opzichte van de landen in de Kaukasus is geregeld in de verschillende Action  Plans  die  met  de  afzonderlijke  landen  zijn  overeengekomen  onder  de  European                                                               216

 EU Energy Security and Solidarity Action Plan: 2nd Strategic Energy Review

74   

Neighbourhood Policy (ENP).  Het beleid t.o.v. de Centraal Aziatische landen ligt met name  vast in de EU and Central Asia: Strategy for a New Partnership (SNP). Deze zullen afzonderlijk  van  elkaar  worden  behandeld.  Tevens  hebben  Azerbeidzjan,  Kazachstan  en  Turkmenistan  een Memorandum of Understanding op het terrein van energie met de Europese Unie die in  de  beschrijving  van  de  afzonderlijke  beleidsdocumenten  worden  meegenomen.  De  Partnerships  and  Cooperation  Agreements,  waarin  de  EU  en  de  acht  landen  van  CEA  hun  relatie hadden geformaliseerd na hun onafhankelijkheid, zullen niet worden behandeld daar  deze grotendeels zijn achterhaald door de ENP en de SNP.    5.2 European Neighbourhood Policy  Zoals  in  hoofdstuk  3  reeds  is  beschreven,  heeft  het  ENP  dat  in  2004  werd  geformaliseerd,  ten doel om een veilige omgeving te creëren aan de randen van de EU. Het moet welvaart,  stabiliteit en veiligheid moeten bieden aan de betrokken landen, in de regio’s rondom de EU.   Met  het  ENP  biedt  de  EU  een  geprivilegieerde  relatie  met  haar  buurlanden  dat  een  versterkte  politieke  relatie  met  zich  meebrengt,  diepere  economische  integratie  en  financiële  steun.  In  Action  Plans  (AP)  zijn  maatregelen  op  verschillende  beleidsterreinen  overeengekomen  met  de  afzonderlijke  landen  die  onder  het  ENP  vallen.  De  mate  van  de  geprivilegieerde betrekking tussen de EU en het partnerland hangt af van de implementatie  en  de  voortgang  van  de  verschillende  beleidsmaatregelen.  De  landen  op  de  Kaukasus  hebben een AP met de EU in het kader van het ENP.    In  de  verschillende  AP’s    zijn  met  name  initiatieven  op  de  volgende  beleidsterreinen  overeengekomen:  politieke  dialoog,  goed  bestuur,  mensenrechten,  economische  betrekkingen  en  hervormingen,  transport,  sociale  zaken,  innovatie,  conflictbestrijding  en  ‐ beheersing, terrorismebestrijding en energievraagstukken. 217  Hoewel de AP’s gebaseerd zijn  op  overeenkomstige  principes  reflecteert  elk  afzonderlijke  AP  een  verschillende  relatie  tussen de EU en haar partner door de verschillende behoeftes en capaciteiten van de landen  alsmede  de  verschillende  gedeelde  belangen.    In  de  AP’s  van  Armenië,  Azerbeidzjan  en  Georgië ligt er dan ook, in vergelijking tot de andere staten, meer nadruk op het terrein van  energie.  De  EU  benadrukte  dit  facet  in  de  algemene  Strategy  Paper  van  het  ENP  door  te                                                              

217

 Europese Commissie, 2004, European Neighbourhood Policy Strategy Paper, p.4 

75   

stellen dat de regio buitengewoon belangrijk is voor de productie als ook voor de doorvoer  van energie naar de Europese Unie. 218   

De Action Plans tussen de EU en Armenië, Azerbeidzjan en Georgië In 2006 zijn de EU en de drie staten in de Kaukasus individueel een AP overeengekomen. In alle drie de AP’s wordt aan het begin van het document de perspectieven weergegeven waartoe het succesvol implementeren van deze AP’s zullen kunnen leiden. De belangrijkste 6 perspectieven zijn:

1. Betere toegang tot de interne markt van de EU 2. Verbeterde economische banden en handelsbetrekkingen (o.a. door het verlagen van de tariefmuren) 3. Europese steun voor conflict oplossing 4. Betere samenwerking op het gebied van regionale stabiliteit 5.Verbeterde samenwerking op het terrein van energie (voor de EU betekent dit; energieveiligheid en de mogelijkheid om haar energietoevoer te diversificeren) 6. Financiële support (met name om de prioriteiten van de AP’s te halen) 219

De mate waarin deze perspectieven verwezenlijkt zullen worden hangt af van de implementatie van hervormingen op tal van terreinen. Deze door de EU en de afzonderlijke landen overeengekomen prioriteiten verschillen per land in uitwerking maar hebben een sterk overeenkomstig karakter. De prioriteiten zijn als volgt samen te vatten:

-

Hervormingen op het gebied van democratie en rechtspraak

                                                              Europese Commissie, 2004: European Neighbourhood Policy Strategy Paper 

218 219

 EU/Armenia, 2006,  Action Plan, pag 2‐3, EU/Azerbaijan 2006, Action Plan, pag 2‐3, EU/Georgia, 2006,   Action Plan, pag 2‐4   

76   

-

Verbeteringen in het investeringsklimaat

-

Economische hervormingen

-

Promoten van veiligheid en vrijheid

-

Regionale samenwerking

-

Conflict beheersing/oplossing

-

Verbetering aangaande civiele vrijheden en publieke sector

-

Samenwerking met de EU op het gebied van buitenlands beleid en veiligheid

-

Samenwerking met de EU in de transport- en energiesector 220

De aandachtspunten binnen deze prioriteiten verschillen per land. Zo wordt Armenië ten doel gesteld om haar investeringsklimaat te verbeteren door onder andere de belastingvoorstellen van het IMF over te nemen. Azerbeidzjan wordt met name verzocht om haar investeringsklimaat voor ondernemingen aantrekkelijker te maken door lid te worden van de Wereld Handels Organisatie (waar Armenië en Georgië reeds lid van zijn), Georgië daarentegen wordt verzocht om de regels van diezelfde WHO beter na te leven en om de fiscale wetgeving te hervormen. Zo worden op alle prioriteiten andere accenten gelegd. Op de meeste terreinen wordt aanpassing van wetgeving voorgesteld als instrument om tegemoet te komen aan de gestelde prioriteiten. Maar ook op veel terreinen wordt de EU direct betrokken. Zo worden bijvoorbeeld samenwerkingsverbanden met EU-programma’s voorgesteld of samenwerkingsverbanden gecreëerd met Europese instituties als EUROPOL. Ook een intensivering van politieke dialogen tussen de landen met de EU over de meeste onderwerpen wordt overeengekomen. Evenals budgettaire ondersteuning van verschillende projecten om de prioriteiten na te streven. 221 Om een goed beeld te krijgen van de prioriteiten aangaande energie zal dit component van de AP’s apart worden behandeld.

De rol van Energie binnen de Action Plans Zoals beschreven hebben energievraagstukken ook hun weg gevonden naar de AP’s. Hoewel  de vele verschillende terreinen in de AP’s een bijdrage kunnen leveren aan de veiligheid van  energietoevoer  uit  de  regio  naar  de  EU,  zoals  regionale  stabiliteit  en  een  goed  investeringsklimaat,  worden  alleen  de  directe  verwijzingen  naar  energievraagstukken  hier                                                              

220

 EU/Armenia, 2006,  Action Plan, p. 4‐10, EU/Azerbaijan 2006, Action Plan, p. 3‐10, EU/Georgia, 2006,  Action  Plan, p. 4‐12  221  EU/Armenia, 2006,  Action Plan, p. 10‐38, EU/Azerbaijan 2006, Action Plan, p. 10‐41, EU/Georgia, 2006,   Action Plan, p. 12‐34 

77   

behandeld. Er zijn er duidelijke verschillen in de uitwerking te vinden in de drie documenten  aangaande  energie.  Dat  valt  goed  te  verklaren  door  de  verschillende  betekenis  van  de  landen in de energiesector in CEA. I    n  het  AP  met  Armenië,  het  land  met  weinig  energievoorraden  en  die  tot  dusver  ook  geen  grote  rol  van  betekenis  speelt  in  de  doorvoer  van  energie,    wordt  met  name    de  nadruk  gelegd  op  regionale  samenwerking  als  het  gaat  om  veiligheid  tav  van  energiedoorvoer  en  meer regionale samenwerking in de energiesector in haar algemeenheid. 222       Het AP van Georgië laat al duidelijk zien dat dit land een grotere rol van betekenis speelt als  doorvoerland  in  de  regio.  Er  wordt  verwacht  dat  de  veiligheid  van  de  pijpleidingen  beter  gewaarborgd  zal  worden.  Tevens  stelt  men  zich  ten  doel  om  de  blijven  onderzoeken  naar  alternatieve exportroutes van de Kaspische Zee via Georgië naar de EU. 223    Als  energieproducerend  land  wordt  het  component  energie  verruit  het  meest  uitvoerig  behandeld  in  het  AP  met  Azerbeidzjan.  Voor  het  energiecomponent  is  gelijktijdig  met  het  opstellen van het AP in 2006 een aparte Memorandum of Understanding (MoU) voor energie  overeengekomen.  Het  AP  verwijst  hier  dan  ook  naar  wanneer  de  prioriteiten  rondom  energie in het AP worden beschreven. Deze MoU kent net als het ENP geen harde juridische  basis,  maar  geeft  de  intenties  van  de  EU  en  Azerbeidzjan  weer  als  het  gaat  om  samenwerking  in  de  energiesector.  De  financiering  van  voorgestelde  hulp  van  de  EU  in  de  energiesector zullen in het kader van het ENP worden betaald. 224    In de MoU wordt benadrukt dat beide actoren zullen profiteren van verdere samenwerking  in de energiesector. Voor zowel de de EU als Azerbeidzjan schept het een mogelijkheid om  haar  energiebeleid  te  diversificeren.  Voor  de  EU  als  het  gaat  om  energie‐import,  voor  Azerbeidzjan als het gaat om energie‐export.  Tevens wordt in het document beschreven dat  verdere  samenwerking  zal  bijdragen  aan  de  wens  van  Azerbeidzjan  tot  meer  economische                                                              

222

 EU/Armenia, 2006,  Action Plan, p.33   EU/Georgia, 2006,  Action Plan, p 11  224  EU/ Azerbaijan, 2006, Memorandum of Understandig: On a strategic partnership between the European  Union and the Republic of Azerbaijan in the field of energie p. 11  223

78   

en  politieke  samenwerking  met  de  EU. 225     Een  drietal  onderwerpen  worden  behandeld  waardoor een betere samenwerking gestalte moet gaan krijgen. Om te beginnen is dat  de  wetgeving  in  de  energiesector  van  Azerbeidzjan.  Deze  wetgeving  zal  meer  naar  Europees  model  moeten  worden  hervormd  zoals  in  het  AP  staat  beschreven.  Daarnaast  moet  er  worden samengewerkt om de veiligheid van energietoevoer te garanderen.  Gekeken moet  worden  hoe  de  volumes  van  gas  en  olie  naar  de  EU  kunnen  worden  verhoogd.  Ook  zal  er  moeten worden onderzocht om te kijken hoe de infrastructuur van de Kaspische Zee naar de  EU  kan  worden  verbeterd.  Tevens  zal  de  EU  helpen  de  interne  energiemarkt  helpen  te  hervormen.    Als  laatste  punt  wordt  er  ten  doel  gesteld  om  meer  samen  te  werken  op  het  gebied  van  technologie en kennis. Zo moet er begonnen worden met een uitgebreidere introductie van  moderne  Europese  technologie  in  de  energiesector.  Maar  ook  zal  er  veel  meer  kennis  moeten worden uitgewisseld op technologisch gebied maar ook op juridisch gebied. 226  Net  als  Azerbeidzjan  hebben  ook  Kazachtsan  en  Turkmenistan  een  MoU  getekend  met  de  EU. Hier zal in de volgende paragraaf op in worden gegaan als het energiebeleid van de EU in  de Centraal Aziatische landen wordt beschreven.    5.3 EU and Central Asia: Strategy for a New Partnership  Een  jaar  nadat  de  landen  van  de  Kaukasus  een  AP  met  de  EU  overeenkwamen  werd  er  in  2007  ook  een  document  opgesteld  door  de  EU  en  de  landen  in  Centraal  Azië.  The  EU  and  Central  Asia:  Strategy  for  a  New  Partnership  heeft  ook  ten  doel  om  tot  een  betere  samenwerking te komen tussen 4 Centraal Aziatische staten en de EU.     In  het  document  wordt  in  het  begin  duidelijk  gemaakt  wat  de  EU  en  de  staten  elkaar  te  bieden  hebben.  Op  de  gebieden  van  democratisering,  mensenrechten,  de  rechtsstaat,  markteconomie en onderwijs wil de EU graag haar ervaringen met de relatief nieuwe staten  delen.  Tevens  benadrukt  het  document  dat  de  EU  advies  kan  geven  door  haar  eigen  ontstaansgeschiedenis  op  het  gebied  van  regionale  integratie  die  tot  een  stijging  van  de                                                              

225

  EU/ Azerbaijan, 2006, Memorandum of Understandig: On a strategic partnership between the European  Union and the Republic of Azerbaijan in the field of energie p. 3  226  Idem 4‐11 

79   

welvaart  kan  leiden.  Tevens  wil  de  EU  de  handelsrelaties  intensiveren.    De  Centraal  Aziatische staten kunnen de EU helpen in haar energieveiligheid, zo wordt in het document  gesteld.  De  regio  biedt  bij  verdere  samenwerking  de  EU  een  mogelijkheid  om  haar  energietoevoer  te  diversifiëren. 227   De  ondertekenaars  van  het  document  zijn  een  zevental  terreinen overeengekomen waarin zal worden samengewerkt:    1. Mensenrechten, rechtsstaat, goed bestuur en democratisering  2. Investeren in de toekomst: jeugd en onderwijs   3. Economische ontwikkeling, handel en investeringsklimaat   4. Versterken van de relatie ten aanzien van energie en transport   5. Klimaat en water  6. Samenwerking op gebied van veiligheid    7. Bruggen bouwen: interculturele dialogen     Net  als  bij  de  ENP  worden  op  de  verschillende  gebieden  samenwerkingsverbanden  aangegaan  waarin  de  EU  steun  biedt  door  middel  van  politiek  dialoog,  institutionele  samenwerkingsverbanden  en  financiering  van verschillende  projecten.  Zo  zal  de  EU  op  het  gebied  van  economische  ontwikkeling,  handel  en  investeringen  de  landen  steunen  bij  het  verkrijgen  van  het  lidmaatschap  bij  de  Wereld  Handels  Organisatie  en  zal  het  helpen  om  meer  buitenlandse  investeringen  te  verkrijgen  door  het  investeringsklimaat  te  verbeteren.  Tevens biedt het de Centraal Aziatische landen een betere toegang tot haar interne markt  aan. 

228

  Wat  betreft  de  samenwerking  op  het  gebied  van  energie  zal  in  de  volgende 

paragraaf uitvoeriger worden ingegaan.     De rol van Energie binnen de Strategy for a New Partnership  Het  energievraagstuk  kent  een  prominente  plaats  binnen  het  SNP.  Het  belang  van  de  energiesector in Centraal Aziatische landen wordt veelvuldig onderkent in het document.    Evenals het wederzijdse belang dat beide dat beide regio’s aan elkaar hechten op dit terrein.   Men  erkent  dat  voor  een  optimale  exploratie  van  de  energiebronnen  nog  wel  veel  moet                                                              

227 228

 EU, 2007, The EU and Central Asia: Strategy for a New Partnership, p. 10   Idem p. 11‐80 

80   

gebeuren  waaronder  het  aantrekken  van  investeerders  als  een  verbetering  in  de  exportcapaciteit en –routes. En de veiligheid hiervan.    De  staten  en  de  EU  geven  in  het  document  aan  dat  men  samen  wil  werken  om  het  pijpleidingensysteem uit te breiden en, meer in haar algemeenheid, om  de infrastructuur te  verbeteren om de energie vanuit de regio naar de EU markt te transporteren. Tevens wordt  in het document de intentie geuit om de samenwerking te intensiveren op het gebied van  technologische  kennis  en  ervaring.  De  EU  wil  de  staten  van  Centraal  Azië  helpen  om  de  regionale  energiemarkt  te  integreren  en  te  adviseren  om  tot  meer  efficiëntie  in  de  sector.  Ook wordt samenwerking gezocht in het aantrekken van nieuwe investeerders.  Deze samenwerking krijgt gestalte, zo valt te lezen in het SNP, door energie dialogen en door  de  activiteiten  die  zijn  overeengekomen  in  de  MoU’s  tussen  de  EU  en  Kazachtsan  en  Turkmenistan. 229        De MoU’s van Kazachstan, het land met de grootste olievoorraad van CEA, en Turkmenistan,  het  land  met  de  grootste  gasvoorraad  van  de  regio  komen  vrijwel  overeen.  Een  van  de  onderwerpen  waar  de  nadruk  op  ligt  is  het  verbeteren  van  het  investeringsklimaat  door  middel van het veranderen van het beleid en wetgeving. Tevens wil de EU en de beide staten  dat  verschillende  energiemaatschappijen  worden  gestimuleerd  om  actief  te  raken  in  de  energiesector  aldaar.  De  energiemaatschappijen  zijn  met  name  van  belang  op  het  gebied  van  technologische  samenwerking.  Maar  ook  de  bedrijven  uit  beide  regio’s  moeten  meer  gaan samenwerken. Onder andere gezamenlijke seminars en conferenties moeten bedrijven  uit de EU en Turkmenistan en Kazachstan stimuleren om zaken te gaan doen. Tevens wordt  er veel nadruk gelegd op de transport van energie naar de EU. Met  name in de MoU van  Kazachstan wordt er concreet op ingegaan daar er nieuwe infrastructuur‐projecten worden  voorgesteld. 230    Om  te  kijken  wat  het  ENP  en  het  SNP  hebben  opgeleverd  op  het  gebied  van  energie  samenwerking zal nu het EVB worden geëvalueerd.                                                              

229

 EU, 2007, p. 21‐24   EU/ Turkmenistan, 2008: Memorandum of Understandig and Co‐operation in the field of energy between the  European Union and Turkmenistan, p. 1‐3, EU/ Kazachtsan, 2009:  Memorandum of Understandig and Co‐ operation in the field of energy between the European Union and Kazakhstan, p 1‐5 

230

81   

    5.4 Evaluatie van het EVB van de EU in CEA  Om  het  EVB  van  de  EU  in  CEA  te  evalueren  zal  ook  de  context  en  de  voorwaarden  waarbinnen zo’n beleid het beste tot wasdom kan komen worden meegenomen.  Jaarlijks brengt de EU een rapport uit ter evaluatie van de AP’s. Er wordt gekeken hoe het  ENP  doormiddel  van  de  richtlijnen  van  de  AP’s  is  geïmplementeerd  in  het  afgelopen  jaar.  Ook het SNP kent zo’n evaluatie rapport.     Evaluatie Action Plan Armenië   In  haar  meest  recente  rapport  over  Armenië  is  de  EU  positief  gestemd  over  de  implementatie van de overeengekomen richtlijnen. De mensenrechtendialogen werpen haar  vruchten af, wat heeft geleid tot een betere situatie op dat terrein zoals reeds in hoofdstuk 4  is beschreven. Corruptie blijft echter een groot probleem hoewel nieuwe wetgeving de EU  hoop  geeft.  Ook  het  investeringsklimaat  wordt  geleidelijk  beter  door  hervormingen  in  de  belastingwetgeving, zoals in het AP is overeengekomen. 231  De veiligheidssituatie in Armenië  is  echter  niet  verbeterd.  De  oplossing  voor  het  conflict  met  Azerbeidzjan  rond  Nagarno‐ Karabach  ligt  nog  niet  voorhanden  hoewel  er  gesprekken  plaats  hebben  gevonden  op  het  hoogste niveau van beide landen en ook afzonderlijk met Turkije. 232   Het evaluatie rapport  gaat  niet  in  op  de  ontwikkelingen  rondom  het  energievraagstuk.  In  het  AP  van  de  EU  met  Armenië, zoals reeds beschreven, werd daar in vergelijking met de andere landen in de regio  ook minder aandacht aan besteed.     Evaluatie Action Plan Azerbeidzjan  Het  Progress  Report  van  de  EU  over  Azerbeidzjan  besteedt  echter  wel  aandacht  aan  de  ontwikkelingen op het gebied van energie.  De EU meldt dat er, op basis van de MoU, veel  progressie is geboekt in de samenwerking op het terrein van energie. Hoewel Azerbeidzjan  nog geen contract heeft gesloten als energieleverancier aan de Nabucco pijpleiding, steunt  het de ontwikkeling van deze pijpleiding wel. Ook neemt Azerbeidzjan deel aan de studie van                                                              

231 232

 Europese Commissie 2010, Progress report Armenia, p. 2‐4   Idem p.7 

82   

de  EU  voor  een  Caspian  Development  Corporation.  Een  studie  van  de  EU  naar  de  mogelijkheden om als eenheid, in plaats van afzonderlijke landen,  gas in te kopen in CEA. Op  deze  manier  moet  de  EU  aantrekkelijker  worden  als  afzetmarkt  voor  energieleveranciers  doordat het verzekerd zal zijn van grotere afnamen in een keer. 233      Het  evaluatie  rapport  maakt  ook  melding  van  hervormingen  in  wetgeving  in  de  energiesector  die  daardoor  meer  in  lijn  met  de  EU  wetgeving  zijn  gekomen.  Ook  is  de  EU  verheugd  over  de  nauwere  samenwerking  tussen  Kazachstan  en  Azerbeidzjan  in  de  oliesector waardoor de olie uit Kazachstan beter kan worden getransporteerd door de B‐T‐C  pijpleiding  naar  het  Westen.  Tevens  stelt  het  rapport  dat  de  veiligheid  van  de  energie‐ infrastructuur  is  verbeterd  door  het  inbouwen  van  veiligheidsmechanismen. 234   Op  de  gebieden  die  goede  voorwaarden  moeten  scheppen  voor  een  optimale  samenwerking  op  het gebied van energie is er progressie geboekt op sociaaleconomisch terrein. Echter de EU  is  nog  niet  tevreden  over  de  ontwikkelingen  ten  aanzien  van  het  verbeteren  van  de  rechtsstaat en het aanpakken van corruptie. Ook is er nog geen vooruitgang geboekt in de  onderhandelingen tot toetreding van de Wereld Handels Organisatie.  235    Evaluatie Action Plan Georgie   Het  investeringsklimaat,  de  rechtstaat  en  de  aanpak  van  corruptie  laten  in  Georgië  verbeteringen zien, mede door de implementatie van de richtlijnen uit het AP. Op het gebied  van de civiele vrijheden zoals vrijheid van de media en democratische hervormingen blijven  de  verwachtingen  achter. 236   Ook  zal  de  regering  van  Georgië  in  de  ogen  van  de  EU  meer  betrokkenheid  en  wil  moeten  tonen  om  de  interne  conflicten  te  ontzenuwen  door  de  terugkeer van gevluchte personen uit de Zuid‐Ossetië en Abchazië te vergemakkelijken. De  EU heeft hiervoor 500 miljoen euro uitgetrokken om hierbij te helpen. Ook zal de EU Zuid‐ Ossetië en Abchazië niet erkennen als zelfstandige staten. 237                                                                

233

Europese Commissie 2010, Progress report Azerbaijan, p. 13   Idem, p.14  235  Idem, p 2‐4  236  Europese Commissie 2010, Progress report Georgia, p. 2‐4  237  Europese Commissie 2010, Progress report Georgia, p.7  234

83   

Op het gebied van energie blijft Georgië een belangrijk doorvoerland voor de EU en handelt  de staat zich daar naar, tot tevredenheid van de EU. Verder is de EU content met de steun  die Georgië biedt aan het Nabucco project en steunt Georgië Europa in het blijven zoeken en  ontwikkelen van alternatieve transport mogelijkheden naar het Westen. 238    Evaluatie Startegy for a New Partnership  Het evaluatie rapport van de EU over het SNP beslaat de afgelopen 3 jaar. De EU is tevreden  over de progressie die gemaakt is op de terreinen van onderwijs, economische ontwikkeling  en  de  transportsector.  Ook  de  handelsrelatie  met  de  afzonderlijke  staten  blijft  zich  verbeteren alhoewel de EU waakzaam is voor de toenemende rol van China in de regio. De  EU  heeft  zich  tot  een  van  de  belangrijkste  donoren  ontwikkeld  en  benadrukt  dat  het  in  samenwerking met de VN en de OESO een belangrijke rol heeft gespeeld in het beslechten  van de recente crisis in Kirgizië.     In het veld van de mensenrechten, democratie en de rechtsstaat zijn nog te weinig stappen  gemaakt naar de smaak van de EU. Het zakenklimaat nog flink verbeterd worden, met name  in  Turkmenistan  en  Kazachstan.  De    toenadering  tot  lidmaatschappen  van  de  Wereld  Handels Organisatie is gemaakt maar de EU wenst meer progressie. 239    Op het gebied van energie is de EU tevreden met de resultaten die tot nog toe zijn behaald.,  hoewel er ook met de Centraal Aziatische staten nog geen contracten zijn afgesloten hebben  de staten wel hun steun uitgesproken voor de Nabucco pijpleiding. Tevens zijn zij betrokken  bij  de  dialogen  die  rondom  de  studie  plaatsvinden  naar  de  Caspian  Development  Corporation.  Ook  wordt  er  gewerkt  aan  een  MoU  met  Oezbekistan  en  wordt  er  samengewerkt  om  te  kijken  hoe  de  infrastructuur  van  de  Kaspische  Zee  naar  de  EU  verbeterd kan worden. 240    Evaluatie deskundigen                                                              

238

 Idem, p.17‐18   Europese Commissie/ Europese Raad, 2010, Joint Progress Report by the Council and the European  Commissionto the European Council on the implementation of the EU Central Asia Strategy, p.2‐15  240  Idem, p.17  239

84   

Gesteld kan worden dat het EVB van de EU in de vorm van het ENP en het SNP voorzichtig  resultaten  oplevert.  Zo  is  met  name  de  steun  voor  de  Nabucco  pijpleiding  van  cruciaal  belang voor de positie van de EU in CEA. Wel wijzen energie‐deskundigen op het feit dat de  overeenkomsten tot nog toe niet hebben geleid tot juridisch gebonden overeenkomsten. De  MoU’s,  de  AP’s  en  het  SNP  zijn  op  vrijwillige  basis  tot  stand  gekomen  en  kunnen  niet  juridisch  worden  afgedwongen.  In  hoofdstuk  3  is  deze  kritiek  reeds  weergegeven  van  energie‐deskundige Haghighi betreffende het algehele EVB van de EU. Maar ook Christof van  Agt, onderzoeker aan het Clingendeal Institute Energy Programme, wijst hierop aangaande  het EVB ten aanzien van CEA. 241  Ook stelden Hoogeveen en Perlot, als onderzoekers van dit  zelfde  instituut,  in  hun  artikel “The  EU's  Policies  of  Security  of  Energy  Supply  Towards  the  Middle East and Caspian Region: Major Power Politics?”  dat de EU geen middelen heeft om  in het kader van het ENP en het SNP om overeengekomen afspraken af te dwingen. 242    Toch wordt de uitgebreide strategie wel met haar ‘softe maatregelen’ goed ontvangen door  deskundigen op het terrein van energiepolitiek. Frank Umbach, van het Centre for European  Seurity  Strategies  in  München,  benadrukt  dat  het  in  deze  tijd  van  globalisering  de  juiste  manier  is  om  een  EVB  vorm  te  geven.  “As  a  consequence  of  globalization,  the  once  sharp  dividing line between foreign, domestic and economic policies is increasingly blurring.”  In dat  kader  is  het  volgens  Umbach  de  juiste  manier  dat  de  EU  geopolitieke  en  economische  stabiliteit  aanmoedigt  in  zowel  de  producerende  landen  als  de  doorvoerlanden.  De  energierelaties  die  worden  aangegaan  onder  het  algehele,  uitgebreide  beleid  ten  aanzien  van  de  regio  zullen  volgens  hem  leiden  tot  verbeterde  samenwerking  op  het  gebied  van  energie. 243   Ook  Nargis  Kassonova,  van  het  Centre  for  European  Policy  Studies,  ziet  in  de  uitgebreide  beleidsmaatregelen  van  het  SNP  een  kans  om  een  belangrijke  positie  te  verwerven in de regio. In haar artikel waarin ze het SNP analyseert concludeert ze: “The four  actors  with  the  strongest  capacity  to  influence  the  developments  in  the  region  are  Russia,  China,  the  US  and  the  EU.  If  the  interests  of  the  region  are  considered  in  a  comprehensive                                                              

241

 Interview Christof van Agt   Hoogeveen, F. en Perlot, W., 2007, The EU's Policies of Security of Energy Supply Towards the Middle East  and Caspian Region: Major Power Politics?, Perspectives on Global Development and Technology Volume 6, Nr.  1‐3, p. 485‐507  243  Umbah, F., 2010, Global Energy security and the Implications for the EU, Energy Policy, 38, p.1229‐1240  242

85   

manner, from the point of view of the costs and benefits of cooperation with each of these  powers, then the EU would come at the top of the list.” 244    5.5 Conclusie  In  de  wereldwijde  strijd  om  energie  in  dit  tijdperk  van  globalisering  en  economisering  van  veiligheidsvraagstukken heeft ook de EU haar pijlen gericht op de energie in CEA. Terwijl het  algehele  EVB  van  de  EU  nog  volop  in  ontwikkeling  is  wordt  het  EVB  ten  opzichte  van  CEA  vormgegeven  door  het  ENP  (mbt  de  landen  in  de  Kaukasus),  het  SNP  (mbt  de  Centraal  Aziatische landen) en de MoU’s met Azerbeidzjan, Kazachtsan en Turkmenistan. Het EVB is  niet eenduidig te beschrijven daar de energierelaties onderdeel vormen van een grotere set  aan overeenkomsten tussen de EU en de betreffende landen. Zo raken economische, sociale  en rechtstatelijke richtlijnen het energievraagstuk daar zij van invloed zijn op onder andere  het investeringsklimaat en de algehele stabiliteit en veiligheid van de energiesector in CEA.   De  overeengekomen  maatregelen  en  samenwerkingsverbanden  werpen  langzaam  hun  vruchten  af  en  kunnen  bestempeld  worden  als  ‘softe  maatregelen’.  De  steun  aan  het  Nabucco‐project is hierin een belangrijk component, hoewel het nog niet heeft geresulteerd  in  contractuele  verplichtingen  ten  aanzien  van  het  leveren  van  energie.  Maar  ook  in  haar  algemeenheid is de samenwerking op het terrein van energie toegenomen.  Een nadeel van  de  ‘softe  maatregelen’  is  dat  ze  juridsich  niet  afdwingbaar  zijn.  Deskundige  op  het  terrein  van energie wijzen dan ook wel op de vrijblijvendheid van de overeenkomsten. De AP’s, het  SNP  en  de  MoU’s  kennen  geen  juridische  basis.  Wel  zijn  de  verwachtingen  dat  de  EU  met  haar uitgebreide en integrale strategie de energierelatie met CEA zal verbeteren.      

N6. Conclusie  Het  einde  van  de  Koude  Oorlog,  het  proces  van  globalisering  en  de  economisering  van  de  internationale  politiek  zorgden  aan  het  eind  van  de  20e  eeuw  voor  een  kentering  in  het  geopolitiek  denken.  De  kritische  geopolitiek  beziet,  in  tegenstelling  tot  de  orthodoxe                                                              

244

 Kassanova, N.,2008, The New EU Strategy towards Central Asia: A View from the Region, CEPS Policy Brief,  nr. 48, p.5 

86   

geopolitiek, staten niet langer als de alles bepalende actoren op het internationale podium.  En  niet  langer  worden  diezelfde  staten  als  een  soort  black  boxes  gezien  die  zich  in  een  wereldorde begeven waar een balance of powers als organiserende structuur werkt.     Hoewel het belang van de natiestaat niet wordt ontkend benadrukt de kritische geopolitiek  de toenemende invloed van niet‐statelijke actoren, zoals multinationale ondernemingen en  supranationale actoren als de EU, in een wereld waarin de enige hegemoniale macht wordt  uitgedaagd door een aantal opkomende machten/economieën  zoals India en China. In deze  globaliserende  wereld    wordt  macht  eerder  uitgedrukt  in  economische  termen  dan  dat  macht  gemeten  wordt  aan  militaire  dominantie.    Dit  blijft  niet  zonder  gevolgen  voor  het  geopolitieke  doel  van  actoren.  De  orthodoxe  benadering  ziet  het  geopolitieke  doel  als  het  verkrijgen  van  territorium  door  middel  van  militair  handelen.  Volgens  de  kritische  geopolitiek daarentegen is het geopolitieke doel om sociaal‐economische gedifferentieerde  maatschappelijke  ruimten  met  elkaar  te  verbinden  op  een  wijze  die  het  eigenbelang  het  beste dient. De instrumenten die gebruikt kunnen worden om dit doel te bereiken zijn, naast  gewapende 

macht, 

marktregulering, 

handelsrelaties, 

productietechnologie 

en 

kapitaalverkeer.    Vanuit dit kritisch geopolitiek perspectief valt het geopolitiek handelen van de EU in Centraal  Eurazië  goed  te  verklaren.  Zoals  in  hoofdstuk  2  aan  het  licht  is  gekomen,  heeft  de  economisering van veiligheidsvraagstukken behalve in de VS, Rusland en China ook binnen  de  EU  plaatsgevonden.  Omdat  energie,  met  olie  en  gas  als  belangrijkste  grondstoffen,  nog  altijd de motor is waarop economieën draaien wordt toegang tot energiebronnen sinds het  einde van de 20e eeuw officieel gelinkt aan nationale veiligheid.  Hoewel olie en gas reeds  lang  belangrijk  zijn  voor  staten,  neemt  de  importantie  ervan  toe  door  de  toenemende  schaarste  van  deze  energiebronnen.  Deze  schaarste  wordt  veroorzaakt  doordat  olie‐  en  gasbronnen  niet  onuitputtelijk  zijn  en  de  vraag  naar  energie,  met  name  door  de  economische groei van landen als India en China, alsmaar toeneemt.     Doordat  olie‐  en  gasvoorraden  voor  een  groot  deel  in  het  Midden‐Oosten  en  Rusland  te  vinden zijn, zijn de belangrijkste olie‐ en gasconsumerende landen erg afhankelijk van deze  87   

regio’s. Zo is de EU voor meer dan 85% van haar olie afhankelijk van olie‐importen en voor  meer  dan  60%  van  gasimporten.  De  verwachting  is  dat  deze  afhankelijkheid  de  komende  jaren alleen maar zal toenemen.  Door de politieke onstabiliteit in het Midden‐Oosten en het  gevaar van een te grote afhankelijk van Rusland is het voor de EU van belang om te kunnen  rekenen op meerdere energieleveranciers. Na het uiteenvallen van de Sovjet‐Unie bieden de  staten  van  Centraal  Eurazië  een  uitgelezen  mogelijkheid  om  die  diversicatie  gestalte  te  geven. De regio beschikt over een aanzienlijk deel van de olie‐ en gasbronnen in de wereld.  De  verwachting  is  dat  de  productie  van  olie  en  gas  de  komende  periode  nog  flink  zal  toenemen  in  die  regio.  De  vraag  is  welke  potentiële  handelspartner  daar  op  termijn  van  weet  te  profiteren.  Sinds  het  uiteenvallen  van  de  Sovjet‐Unie,  en  het  daarmee  gepaard  gaande einde van de Koude Oorlog, beslissen de afzonderlijke staten zelf over hun energie‐ export. Naast de EU bouwen onder meer China, de VS en Rusland aan een duurzame relatie  met de regio, in de hoop uiteindelijk over de beste papieren te beschikken. Het feit dat het  gebied  geteisterd  wordt  door  interne  conflicten  en  autocratische  regimes  er  middels  staatsbedrijven  de  macht  hebben  over  de  energiesector,  leidt  er  overigens  toe  dat  het  investeringsklimaat bepaald niet optimaal is.      De EU mengt zich in deze strijd tot de energiebronnen aldaar middels een beleid dat goed te  verklaren valt vanuit een kritisch geopolitiek perspectief. Hoewel het buitenlands beleid van  de EU nog volop in ontwikkeling is, zijn de eerste stappen gezet om tot een eenduidig beleid  te komen waar de lidstaten verantwoordelijk overdragen aan de EU als supranationale actor.  Dit proces gaat echter niet zonder slag of stoot. Mede door de verschillende belangen en de  verschillende historie van staten loopt de totstandkoming van een gezamenlijk buitenlands  beleid achter bij de ontwikkelingen van een gezamenlijk intern economisch beleid. Dit zien  we  onder  andere  terug  inzake  het  Energie  Veiligheidsbeleid  van  de  EU.  Wanneer  het  gaat  om  het  interne  Energie  Veiligheidsbeleid  gaat  verloopt  de  integratie  soepeler  met  haar  ‘harde maatregelen’ dan op het gebied van het extern Energie Veiligheidsbeleid. Echter de  economisering  van  de  internationale  politiek  en  het  toenemende  belang  hierin  van  energiebronnen heeft ertoe geleid dat het extern Energie Veiligheidsbeleid langzaam vorm  begint te krijgen en dat de urgentie voor een dergelijk beleid binnen de EU wordt onderkent.     88   

Het  bestaande  Energie  Veiligheidsbeleid  van  de  EU  in  Centraal  Eurazië  is  vastgelegd  in  de  European  Neighbourhood  Policy,  de  Strategy  for  a  New  Partnership  en  de  verschillende   Memorandum  of  Understanding’s.  Binnen  dit  beleid  worden  de  instrumenten  waaraan  de  kritische  geopolitiek  waarde  hecht  om  haar  geopolitieke  doel  te  verkrijgen  veelvuldig  ingezet.  Het  beleid  is  non‐militair  van  karakter  heeft  oog  voor  economische  componenten  door  de  inzet  van  marktregulerende  initiatieven,  handelsrelaties,  productietechnologie  en  kapitaalverkeer. In dit licht valt het Energie Veiligheidsbeleid van de EU in Centraal Eurazië te  verklaren. Of dit beleid in de toekomst haar vruchten zal afwerpen valt nog wel te bezien al  lijken de vooruitzichten gunstig. Groot kritiek punt op het beleid tot dusver is echter dat de  overeenkomsten  niet  juridisch  kan  worden  afgedwongen.  Een  grote  uitdaging  waar  de  EU  dan ook voor staat is om in de nabije toekomst deze ‘softe maatregelen’ om te zetten in een  beleid  met  een  juridische  basis  om  zo  verzekerd  te  blijven  van  energietoevoer  vanuit  Centraal  Eurazië  in  de  toekomst.  De  regio  biedt  namelijk  voor  de  EU  een  uitgelezen  mogelijkheid  om  haar  energie‐afhankelijkheid  van  Rusland  en  het  Midden‐Oosten  te  verminderen. Tevens kan een goed Energie‐Veiligheidsbeleid van de EU in Centraal Eurazië  er toe bijdragen dat de EU ook in de nabije toekomst over voldoende energie kan beschikken  om het welvaartsniveau op peil te houden.         

ar           

Bronvermelding:    Geraadpleegde literatuur: 

89   

‐Amineh, M. 2002. “Geopolitiek van energiebronnen in de Kaspische regio”. Internationale  Spectator. 56 (2)   ‐Amineh, M. 2003. Globalization, Geopolitics and Energy Security in Central Eurasia and the  Caspian Region. Den Haag: Clingendeal International Program  ‐Amineh, M. en Houweling, H.eds. 2004. Central Eurasia in Global Politics: Conflict, Security  and Development. Leiden: Koninklijke Brill  ‐ Amineh, M. ed., 2007, The Greater Middle East in Global Politics, Leiden: Koninklijke Brill  ‐ Bretherton, C. en Vogler, J., 2006, The European Union as a Global Actor, New York:  Routledge  ‐ Brown, L., Renner, M. en Halweil, B, 2000, Vital Signs 2000, New York: W.W. Norton en de  Worldwatch Institute,   ‐ Collier, P. en Hoeffler, A., 2004, Greed and Grievance in Civil War, Oxford: Oxford University  Press  ‐ Engdahl, W., 2004, A Century of War: Anglo‐American oil politics and the new world order,  Londen: Pluto Press  Fishelson, J., 2007, ‘From the Silk Road to Chevron: The Geopolitics of Oil Pipelines in Central  Asia’ Vestnik, The Journal of Russian and Asian Studies, Vol.1 Nr.7 22‐54,  ‐Haghighi, S., 2007, Energy Security; The external legal relations of the European Union with  major oil and gas supplying countries, Portland: Hart Publishing  ‐ Hoogeveen, F. en Perlot, W., 2007, The EU's Policies of Security of Energy Supply Towards  the Middle East and Caspian Region: Major Power Politics?, Perspectives on Global  Development and Technology Volume 6, Nr. 1‐3, p. 485‐507  ‐ Jensen, W., 1967, Energy in Europe: 1945‐1980,  Londen: GT Foulis  ‐ Klare, M.T. 2001. Resource Wars: The New Landscape of Global Conflict. New York: Owl  Books, 2002  ‐ Lucas, L., 1977, Energy and the European Communities, Londen: Europa Publications  ‐National Defense University, Institute for National Security Studies, Strategic Assessment  1999  ‐ Op het Veld, R., 2008, De Strijd om Energie: Hoe de groeiende honger naar olie en gas de  wereld in een crisis stort, Amsterdam: Business Contact  ‐Osterud, O. 1988. “The Uses and Abuses of Geopolitics.” Journal of Peace Research 24(2)   90   

‐ Russian Federation Military Doctrine 2000, engelse vertaling gepubliceerd in Arms Control  Today, mei 2000  ‐ Stonely An introduction to Petroleum Exploration for Non‐Geologists, New York, Oxford  University Press  ‐ Shah, S., 2004. Crude: the Story of Oil, New York: Seven Stories Press  ‐ Umbah, F., 2010, Global Energy security and the Implications for the EU, Energy Policy, 38,  p.1229‐1240  ‐ Urwin, D., 1997, A Political History of Western Europe Since 1945, Londen: Longman  ‐Waltz, K., 1979, Theory of International Politics, New York, McGraw‐Hill    Overige bronnen:  ‐ Britisch Petroleum, 2010, BP Statistical Review of World Energy 2010,  te vinden op:  http://www.bp.com/liveassets/bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_pu blications/statistical_energy_review_2008/STAGING/local_assets/2010_downloads/statistic al_review_of_world_energy_full_report_2010.pdf  ‐Clinton speech gepubliceerd als:  “A New Convenant for American Studies”, Harvard  International Review,  zomer 1992  ‐ Christopher, W., “Statement at Senate Conformation Hearings”, US Department of State  Dispatch, 25 januari 1993  ‐ Energy Charter Secretariat, 2004, The Energy Charter Treaty, te vinden op:  http://www.encharter.org/fileadmin/user_upload/document/EN.pdf   ‐ EU, 2003, Een veiliger Europa in een betere wereld, Europese Veiligheidsstrategie, Brussel,  te vinden op: http://consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/031208ESSIINL.pdf   ‐ EU, 2007, The EU and Central Asia: Strategy for a New Partnership, te vinden op:  http://www.eeas.europa.eu/central_asia/docs/2010_strategy_eu_centralasia_en.pdf  ‐ EU, 2008. Verslag over de toepassing van de Europese Veiligheidsstrategie‐ Veiligheid in een  veranderende wereld, Brussel, te vinden op:  http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressdata/NL/reports/104633.pdf   ‐EU, 2009, Verdrag van Lissabon, te vinden op:  http://eurlex.europa.eu/JOHtml.do?uri=OJ:C:2007:306:SOM:NL:HTML  ‐ EU/Armenia, 2006, Action Plan, te vinden op:   91   

http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/action_plans/armenia_enp_ap_final_en.pdf  ‐ EU/Azerbaijan, 2006,  Action Plan, te vinden op:  http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/action_plans/azerbaijan_enp_ap_final_en.pdf  ‐EU/Georgie, 2006,  Action Plan, te vinden op:  http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/action_plans/georgia_enp_ap_final_en.pdf  ‐ EU/ Azerbaijan, 2006, Memorandum of Understandig: On a strategic partnership between  the European Union and the Republic of Azerbaijan in the field of energie te vinden op:  http://ec.europa.eu/energy/international/international_cooperation/doc/mou_azerbaijan_ en.pdf  ‐ EU/ Turkmenistan, 2008: Memorandum of Understandig and Co‐operation in the field of  energy between the European Union and Turkmenistan, te vinden op:  http://ec.europa.eu/energy/international/international_cooperation/doc/mou_turkmenista n.pdf  ‐ EU/ Kazachtsan, 2009:  Memorandum of Understandig and Co‐operation in the field of  energy between the European Union and Kazakhstan, te vinden op:  http://ec.europa.eu/energy/international/international_cooperation/doc/mou_kazakshtan_ en.pdf  ‐Europese Commissie, Energy Security and Solidarity Action Plan: 2nd Strategic Energy Review   Te vinden op:  http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=MEMO/08/703&format=HTML& aged=0&language=en&guiLanguage=en  ‐ Europese Commissie, 2000, Greenpaper: Towards an European strategy for the security of  energy supply, Brussel, te vinden op: http://ec.europa.eu/energy/green‐paper‐energy‐ supply/doc/green_paper_energy_supply_en.pdf   ‐ Europese Commissie, 2004, European Neighbourhood Policy Strategy Paper, te vinden op:  http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/strategy/strategy_paper_en.pdf  ‐ Europese Commissie, 2006, Greenpaper:A European Strategy for Sustainable, Competitive  and Secure Energy, Brussel, te vinden op; http://ec.europa.eu/energy/green‐paper‐ energy/doc/2006_03_08_gp_document_en.pdf   ‐ Europese Commissie, 2008, Commission Staff Working Document; Europe’s current and  future energy position, te vinden op:  92   

http://ec.europa.eu/energy/strategies/2008/2008_11_ser2_en.htmbezocht op 14 februari  2009  ‐ Europese Commissie/ Europese Raad, 2010, Joint Progress Report by the Council and the  European Commissionto the European Council on the implementation of the EU Central Asia  Strategy, te vinden op:  http://register.consilium.europa.eu/pdf/en/10/st11/st11402.en10.pdf#page=2  ‐ Europese Commissie 2010, Progress report Armenia, p. 2‐4  http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/progress2010/sec10_516_en.pdf  ‐ Europese Commissie 2010, Progress report Azerbadjan, p. 13  http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/progress2010/sec10_519_en.pdf  ‐ Europese Commissie 2010, Progress report Georgia, p. 2‐4  http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/progress2010/sec10_518_en.pdf  ‐ International Crisis Group, 2008, Azerbaijan: Independent Islam and the State, Executive  Summery te vinden op; http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?id=5351&l=1   ‐ International Crisis Group, 2008, Kyrgyzstan: Deceptive Calm, Exceutive Summary te vinden  op: http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?id=5627&l=1   ‐ International Crisis Group, 2001, Tadjikistan: An Uncertain Peace, Executive Summary, te  vinden op: http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?id=1438&l=1   ‐International Energy Agency, World Energy Outlook 2010, Factsheets te vinden op:  http://www.iea.org/weo/docs/weo2010/weo2010_london_nov9.pdf  ‐ International Energy Agency, 2008, Perspectives on Caspian Oil and Gas Development, te  vinden op: http://www.iea.org/textbase/papers/2008/caspian_perspectives.pdf   ‐Transparancy International, 2010, Transparancy International Annual Report 2010:  http://www.transparency.org/publications/annual_repoWebsites:  ‐ BBC, Country Profile Armenia, te vinden op:  http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/1108052.stm   ‐ BBC, Country Profile Georgia, te vinden op;  http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/1102477.stm   ‐ BBC, Country Profile Kyrgyzstan, te vinden op;   http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia‐pacific/country_profiles/1296485.stm#leaders  

93   

‐ BBC, Country Profile Turkmenistan, te vinden op;   http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia‐ pacific/country_profiles/1298497.stm    ‐ BBC, Country Profile Uzbekistan, te vinden op; http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia‐ pacific/country_profiles/1238242.stm   ‐ BBC News, te vinden op; http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7949327.stm   ‐ CIA, Country Report Armenia, World Factbook 2010, te vinden op:   https://www.cia.gov/library/publications/the‐world‐factbook/geos/am.html  ‐ CIA, Country Report Azerbaijan, World Factbook 2010,  te vinden op;  https://www.cia.gov/library/publications/the‐world‐factbook/geos/am.html   ‐ CIA, Country Report Georgia, World Factbook 2010, te vinden op;  https://www.cia.gov/library/publications/the‐world‐factbook/print/gg.html   ‐ CIA, Country Report Kazakhstan, World Factbook 2010, te vinden op;  https://www.cia.gov/library/publications/the‐world‐factbook/print/kz.html   ‐ CIA, Country Report Kyrgyzstan, World Factbook 2010 te vinden op;  https://www.cia.gov/library/publications/the‐world‐factbook/print/kg.html   ‐ CIA, Country Report Tadjikistan, World Factbook 2010, te vinden op;  https://www.cia.gov/library/publications/the‐world‐factbook/print/ti.html   ‐ CIA, Country Report Turkmenistan, World Factbook 2010, te vinden op;  https://www.cia.gov/library/publications/the‐world‐factbook/print/tx.html   ‐ CIA, Country Report Uzbekistan, World Factbook 2010, te vinden op;  https://www.cia.gov/library/publications/the‐world‐factbook/print/uz.html   ‐ Enceclopedia Britannica: ‘Natural gas’, te vinden op:  http://www.Britannica.com/EBchecked/topic/406163/naturalgas   ‐ Enceclopedia Britannica: ‘Petroleum’, te vinden op:  http://www.Britannica.com/EBchecked/topic/454269/petroleum   ‐ Energy Information Administration , Azerbadjan: Production‐Sharing Agreements te vinden  op: http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Azerbaijan/azerproj.html   ‐ Energy Information Administration, Country Analysis Central Asia te vinden op:  http://web.archive.org/20080121143108/www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Centasia/Full.html   ‐ Energy Information Administration, Kazakhstan: Major Oil and Natural Gas Projects te  vinden op: http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Kazakhstan/kazaproj.html   94   

‐ Energy Information Administration, Country Analysis Kazakhstan, te vinden op:  http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Kazakhstan/Full.html   ‐ Energy Information Administration, Country Analysis Azerbaijan, te vinden op:   ‐ EU website: ‘Verdragen’, te vinden op:   http://europa.eu/scadplus/treaties/ecsc_nl.htm  ‐ EU website: ‘External Relations’, te vinden op:  http://ec.europa.eu/external_relations/cfsp/intro/index.htm   ‐ EU website: ‘European Neighbourhood Policy’,  te vinden op:  http://ec.europa.eu/world/enp/policy_en.htm  ‐ Freedom House, Country Report Armenia 2010, te vinden op:  http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=22&year=2010&country=7343  ‐ Freedom House, Country Report Azerbaijan 2010, te vinden op;  http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=22&year=2010&country=7346   ‐ Freedom House, Country Report Georgia 2010, te vinden op;  http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=22&year=2010&country=7398   ‐ Freedom House, Country Report Kazakhstan 2010, te vinden op;  http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=363&year=2010&country=7421   ‐ Freedom House, Country Report Kyrgyzstan 2010, te vinden op;   http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=22&year=2010&country=7427   ‐ Freedom House, Country Report Tadjikistan 2010, te vinden op;   http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=22&year=2010&country=7501   ‐ Freedon House, Country Report Turkmenistan 2010, te vinden op;  http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=363&year=2010&country=7509  bezocht op 23 maart 2009  ‐ Freedom House, Country Report Uzbekistan 2010, te vinden op;   http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=22&year=2010&country=7517 bezocht  op 25 maart 2009  ‐ International Crisis Group, ‘Armenia’, te vinden op:  http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?id=2454&l=1   ‐ International Crisis Group, ‘Georgia’; te vinden op:  http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?id=1250&l=1   95   

‐ International Crisis Group, ‘Kazakhstan’, te vinden op;  http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?id=1395&l=   ‐ International Crisis Group, ‘Kyrgyzstan’, te vinden op;  http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?id=1254&l=1   ‐ International Crisis Group, ‘Tadjikistan’, te vinden op;   http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?id=1255&l=1   ‐ International Crisis Group, ‘Turkmenistan’, te vinden op;  http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?action=conflict_search&l=1&t=1&c_country=1 10   ‐ International Crisis Group, ‘Uzbekistan’, te vinden op;  http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?action=conflict_search&l=1&t=1&c_country=1 14  ‐ Nabucco Gas Pipeline International GmbH, te vinden op:   http://www.nabucco‐pipeline.com/portal/page/portal/en  ‐ Wereldbank, te vinden op   http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/GNIPC.pdf     Interview:  Christof van Agt, Senior Researcher van Clingendeal Institute Energy Programme, gehouden  te Clingendeal   

   

96