IJNA w a s U i t g e v e r i j Het S p e c t r u m b l i j v e n z i t t e n m e t r u i m
B
400.000 o n v e r k o o p b a r e p o c k e t w o o r d e n b o e k e n . W a n t precies o p
h e t m o m e n t d a t ze h a d d e n m o e t e n v e r s c h i j n e n , w e r d de N e d e r l a n d s e s p e l l i n g h e r z i e n . W a t e e n fiasco h a d k u n n e n w o r d e n , sloeg o m in h e t t e g e n d e e l . Het S p e c t r u m w a s in 1955 de e e r s t e die w o o r d e n b o e k e n u i t g a f in de n i e u w e spelling. Het w o o r d e n b o e k p r o j e c t h a d e e n i d e o l o g i s c h e a c h t e r g r o n d . Het S p e c t r u m w i l d e g o e d e w o o r d e n b o e k e n m a k e n die v o o r i e d e r e e n
b e t a a l b a a r w a r e n - e e n ideaal dat z o u b i j d r a g e n t o t de d e m o c r a t i sering van het Nederlandse onderwijs. Het s u c c e s v a n de Prisma W o o r d e n b o e k e n b e h o e f t n a u w e l i j k s b e t o o g : sinds 1 9 5 5 z i j n er t u s s e n de 25 e n 30 m i l j o e n e x e m p l a r e n v a n v e r k o c h t . D a t m a a k t de P r i s m a W o o r d e n b o e k e n t o t de b e s t v e r k o c h t e in de g e s c h i e d e n i s v a n de N e d e r l a n d s e l e x i c o g r a f i e . D e z e studie v e r s c h i j n t t e r g e l e g e n h e i d v a n de g r o n d i g s t e h e r z i e n i n g
De W lijkt ons niet zo'n heksentoer D E G E S C H I E D E N I S VAN DE PRISMA WOORDENBOEKEN
1952-1993 Ewoud Sanders
die de w o o r d e n b o e k e n sinds h u n b e s t a a n h e b b e n o n d e r g a a n . PRISMA -WOORDENBOEKEN 1 /OOR SCHOOL KANTOOR F.N HUIS iffl
PRISMA-WOORDENBOEKEN V O O R SCHOOL. K A N T O O R E N HUIS
S PRISMA-WOORDENBOEK
NEDERLANDS
np ¿P
3
ENGELS
NEDERLANDS door Drs.F.J.J.van Baars
Dr.A.Weijnen uitgebreid, verklarend 'j ta d woordenboek, met toelichting over ¿ebruik ca betekc; » van alle gangbare
en Drs. J.G.J.A.van der Schoot
Uitgebreid »erklärend nuordeaboek van het hedendaagse Fngch; alle •too rd betekenissen en »flcMingen; handleiding tot de uitspraak; taaleigen en taalgebruik; termen ran handel, bedrijf, techniek en sport; gangbare termen «an het Amerikaans Engels;
urimUbaff sleutel tot een «ervMUal
'C'vT r
t 'i^vWÊff
É ü MJ?
E w o u d Sanders [1958] is h i s t o r i c u s , journalist en lexicograaf.
PRISMA
JUBILEUM
Sjaalman LERAREN MOESTEN NAAST BAAN IN ÉÉN JAAR WOORDENBOEK MAKEN Wat voor uitgeverij Het Spectrum ooit als een onzeker avontuur begon, is in de loop van de jaren uitgegroeid tot een rijkmaker van de eerste orde. Van de serie Prisma-woordenboeken ('voor school, kantoor en huis') zijn sinds de start in 1955 zo'n 25 a 30 mijjoen exemplaren verkocht. Tientallen jaren waren ze goed voor bijna eenderde van de omzet van de uitgeverij. Hele generaties scholieren zijn opgegroeid met het kleurige rijtje pocketwoordenboeken. Eenvoud en prijs bepalen de kracht van de serie; jarenlang bleef de oorspronkelijke prijs van ƒ 1,25 per deel gehandhaafd. De Prisma-woordenboeken zijn in de afgelopen decennia 'een belangrijke cultureel verschijnsel' geworden, schrijft de historicus en journalist Ewoud Sanders in De W lijkt ons niet zo'n heksentoer — De geschiedenis van de Prisma Woordenboeken 1952-1993. 'Ze droegen bij tot de democratisering van het onderwijs en brachten de moderne vreemde talen binnen ieders handbereik.' Het boekje van Sanders is een gelegenheidsuitgave van Het Spectrum (ƒ 14,90 + ƒ 3,verzendkosten) bij de presentatie van de nieuwste en ingrijpendste Herziening van de woordenboeken sinds 1955. Alle kopij van de woordenboeken
\
[ 1 1
«
i-^lfX E l '
<
«
" i
'
i N £ Dl: R L A N DS i e n g e l s
;
De eerste, veel gebruikte Prismawoordenboeken uit 1955. werd in een databank ingevoerd en opnieuw volledig bewerkt. 'Verouderde woorden werden verwijderd en de kolommen werden meer dan vroeger opengesteld voor spreektaal, jongerentaal en plat taalgebruik — categorieën die eerder waren blijven steken in de zeef van behoudendheid.' Sanders' boekje is geen plichtmatige gelegenheidsuitgave, maar een soepel geschreven en vaak komische bronnenstudie naar de ontstaansgeschiedenis van de woordenboekenreeks. Sanders werd bij zijn speurtocht door de archieven kennelijk niets in de weg gelegd. Hij citeert onverbloemd ook minder vleiende
)
M
a
«
J
t
T
passages uit de schriftelijke contacten die over en weer zijn geweest. Die betreffen vooral de krenterigheid en schraperigheid waarmee de Spectrum-directie de auteurs nogal eens tegemoet trad, zoals blijkt uit de zinnen: 'Wij zenden u tevens een pak doorslagpapier en een doos carbon. Voorlopig kunt u hiermede wel vooruit. Wij zullen dit tegen onze kostprijs in aftrek van uw honorarium berekenen.' De titel ontleende Sanders aan de woorden waarmee een Spectrumredacteur een auteur tot spoed maande. En spoed is het woord waarmee het hele project het beste kan worden getypeerd. Het idee was nog maar nauwelijks geboren (in 1952) of er lag al een vastomlijnd plan op tafel: in het najaar van 1954 moesten in één klap acht pocketwoordenboeken (Engels, Frans, Duits, Spaans) op de markt worden gebracht. Ervaring met het maken van woordenboeken had Het Spectrum in het geheel niet. Dat bleek ook wel uit de wijze waarop de auteurs werden geselecteerd en aan welke contracten zij werden onderworpen. De auteurs werden via-via in het onderwijs aangezocht en kregen contracten voorgelegd waarin zij zich verplichtten — naast hun gewone baan — in één jaar een woordenboek samen te stellen. Dat moest dus wel misgaan, en dat ging ook regelmatig mis. 'Tot onze spijt moeten wij u berichten dat het tempo waarin ons de kopij van uw woordenboek bereikt voor ons zeer teleurstellend is', schreef Het Spectrum aan een auteur, die terstond getergd reageerde: 'Door mij wordt dag en nacht aan het woordenboek gewerkt. Vrije tijd ken ik absoluut niet.' Een andere auteur nam zijn toevlucht tot 'jatwerk', iets dat Het Spectrum net op tijd in de gaten kreeg. In
p
het geval van één auteur kon er by Het Spectrum een aardigheidje af: hij kreeg wegens stipt werk een taart toegestuurd, die — aldus de ontroerde auteur in zijn prompte bedankbrief — 'met gejuich van het hele gezin' werd ontvangen. Uiteindelijk besloot Het Spectrum de verschijningsdatum van de eerste delen uit te stellen tot 1955, en dat bleek onbedoeld een gouden greep. In 1954 werd een spellingherziening (het 'Groene Boekje') doorgevoerd en die noodzaakte tot een volledige aanpassing van de tekst. Het Spectrum maakte van de nood een deugd en presenteerde met veel bombarie 'de eerste woordenboeken in de nieuwe spelling'. Sanders: 'Wat een fiasco voor Het Spectrum had kunnen worden — vierhondduizend onverkoopbare woordenboeken met een gezamenlijke waarde van een half miljoen gulden — sloeg om in het tegendeel.' •""» Gessel)
PERSBERICHT
r
Utrecht, december 1992
UITGEVERIJ HET
SPECTRUM
UTRECHT
DERTIG MILJOEN PRISMA WOORDENBOEKEN Geschiedenis van de Prisma Woordenboeken te boek gesteld Door: Ewoud Sanders Bijna was uitgeverij Het Spectrum blijven zitten met ruim 400.000 onverkoopbare pocketwoordenboeken. Want precies op het moment dat ze hadden moeten verschijnen, werd de Nederlandse spelling herzien. Maar wat een fiasco had kunnen worden, sloeg om in het tegendeel: Het Spectrum was in 1955 de eerste die woordenboeken uitgaf in de nieuwe spelling, wat zeker zal hebben bijgedragen aan het enorme succes. Vervolgens werd de reputatie van de Prisma Woordenboeken bedreigd door eei plagiaat-affaire. Net op tijd werd ontdekt dat een van de auteurs zich door tijdgebrek te veel had gebaseerd op een ander woordenboek. Dat zijn de voornaamste conclusies uit de deze week verschenen studie De W lijkt ons niet zo'n heksentoer. De geschiedenis van de Prisma Woordenboeken (1952-1993) van historicus en journalist Ewoud Sanders. Toen Uitgeverij Het Spectrum in juni 1955 de eerste Prisma Woordenboeken op de markt bracht, waren de vooruitzichten onzeker. Het project had meer tijd en geld gekost dan was voorzien en men moest een aantal drukken verkopen om uit de kosten te komen. Het Spectrum had nooit eerder woordenboeken uitgegeven. De uitgeverij ging in zee met auteurs die geen enkele lexicografische ervaring hadden. Zij kregen opdracht in één jaar tijd een woordenboek samen te stellen van ruim driehonderd pagina's. Het woordenboekenproject had een ideologische achtergrond: de bestaande woordenboeken waren dik en duur of dun en slecht. De Prisma
Uitgeverij Het Spectrum B.V. Postbus 2073 3500 G B Utrecht Montalbaendreef 2 3562 L C Utrecht Telefoon 0 3 0 - 6 5 0 6 5 0 Telefax 030-620850 Postbank 276272 A B N - A M R O Bank Utrecht 45-60.75.704
K.v.K.
12783
Woordenboeken zijn in de afgelopen decennia een belangrijk cultureel verschijnsel geworden. Ze droegen bij tot de democratisering van het onderwijs en brachten de moderne vreemde talen binnen ieders bereik. De Prisma Woordenboeken braken verschillende records. De Prisma reeks is de oudste nog bestaande reeks pockets in Nederland. De woordenboeken zijn in deze reeks het meest succesvol. Sinds 1955 zijn er tussen de 25 en 30 miljoen exemplaren verkocht. Dat maakt de Prisma Woordenboeken tot de best verkochte in de geschiedenis van de Nederlandse lexicografie. Over de geschiedenis van de Prisma Woordenboeken is tot nu toe vrijwel niets geschreven. Deze studie verschijnt ter gelegenheid van de grondigste herziening die de woordenboeken tot nu toe hebben ondergaan. Het boek zal aan relaties van het Spectrum worden toegestuurd en via het maandblad Onze Taal aan het publiek worden aangeboden. Ewoud Sanders (1958) is historicus en journalist. Hij is vaste medewerker van onder meer NRC Handelsblad en Onze Taal. In dit laatste blad heeft hij een rubriek over de geschiedenis van woordenboeken. In 1990 publiceerde hij bij Nijgh & Van Ditmar het Eponiemenwoordenboek. V/oorden die teruggaan op historische personen.
Titel Auteur Uitvoering Omvang Prijs
: Dertig miljoen Prisma Woordenboeken : Ewoud Sanders : pocket : 140 blz. : ƒ 14,90 + ƒ 3,— verzendkosten
Uitgeverij Het Spectrum B.V., Postbus 2073, 3500 GB UTRECHT
De W lijkt ons niet zo'n heksentoer De geschiedenis van de Prisma Woordenboeken 1952-1993
Door Ewoud Sanders
Uitgeverij Het Spectrum 1993
Boeken uit de Prisma-reeks worden in de handel gebracht door: Uitgeverij Het Spectrum B.V. Postbus 2073 3500 GB Utrecht
© 1993 Ewoud Sanders Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912, juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882,1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912), dient men zich tot de uitgever te wenden. All rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored in a database or retrieval system, or published, in any form or in any way, electronically, mechanically, by print, photoprint, microfilm or any other means without prior written permission from the publisher. Ondanks al de aan de samenstelling van de tekst bestede zorg, kan noch de redactie, noch de uitgever aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade die het gevolg is van enige fout die in deze uitgave zou kunnen voorkomen. ISBN 90 274 3216 3 002.0212.001 CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG
Inhoud
Woord vooraf 1
7
Voorgeschiedenis
11
Prisma-pockets tegen de Koude Oorlog
11
Het ideaal: acht goedkope en moderne woordenboeken 2 3
De eerste a a n z e t
14
21
M o e i l i j k h e d e n bij de t o t s t a n d k o m i n g
27
W a t een godvergeten wantrouwend ventje! Strijd tegen de kalender
Een 'onverwachte' spellingherziening Een plagiaat-affaire
27
30 35
39
4
Een b e h o e f t i g e b a n k e t b a k k e r
5
De i n h o u d : alles m e t de p a p l e p e l
49
6
De v o r m g e v i n g
7
De g e b i e d e n d e n o o d z a a k v a n p r o p a g a n d a
8
O n t v a n g s t d o o r de pers
53
63 69
75
9
Kritiek v a n g e b r u i k e r s
10
De v e r k o o p : b e r e k e n d o p de t o e k o m s t
11
D e z e p l a n n e n m o g e n niet m e t b u i t e n s t a a n d e r s w o r den besproken
83 87
97
Een internationale reeks pocketwoordenboeken Uitbreiding van het fonds 12
De eerste g r o t e h e r z i e n i n g
13
Speciale edities
14
V e r n i e u w d e Prisma W o o r d e n b o e k e n
135
Colofon
139
305
113
Verantwoording en noten Register
97
99
117
123
Inhoud
5
'Voor de letter P dacht u een maand nodig te hebben. W i j hopen echter dat dit niet zal betekenen, dat er dan nog een maand bijkomt voor het uittikken. Als wij eind September de laatste kopij ontvangen, zal het nog poot aan spelen zijn om het boek in December klaar te krijgen. (...) De W lijkt ons niet zo'n heksentoer...' £ Herkes, redacteur van Het Spectrum, op 18 augustus 1954 in een brief aan F. van Baars, co-auteur van het Prisma Woordenboek Engels-Nederlands.
'Een andere reden, die de voortgang van mijn werk belemmert is de onverantwoorde manier, waarop in mijn tekst is "verbet e r d " om geen onhoffelijke woorden te gebruiken. De dikke vieze strepen en veranderingen, die later weer zijn doorgestreept, vallen onmiddellijk op. Bij nader inzien blijkt het geheel op bijzonder slordige manier verricht te zijn. (...) Het is een heksentoer om dat allemaal weer te gaan rechtzetten.' SA Vosters, samensteller van de Prisma Woordenboeken SpaansNederlands en Nederlands-Spaans, op 20 mei 1959 in een brief aan redactie-secretaris HAM. van der Heyden.
'Weinig is zo geschikt o m deemoed te leren kennen als de lexicographie.' C F A van Dam in het voorwoord van het Spaans handwoordenboek (I9543)
Woord vooraf
'Het pocketboek is een ideaal T O E N U I T G E V E R I J H E T S P E C T R U M Í n artikel In goede tijden blijft het p . lopen, ín slechte tr/den loopt j
u
n
i
d
e
e
e
m
e
r
i
s
m
a
W
o
o
r
d
e
n
J
het beter.
George Pope, Spectrum,
redacteur
geciteerd
Handelsblad
van Het
b o e k e n op de m a r k t bracht, w a r e n de n Onzeker. Het project
vooniitzichte
in N R C
12 maart
1982.
r
J
had meer tijd en geld gekost dan was
voorzien en m e n moest een aantal d r u k k e n v e r k o p e n o m uit de kosten te k o m e n . Het Spectrum had nooit eerder w o o r d e n b o e k e n uitgegeven. De uitgeverij g i n g in zee met auteurs die g e e n enkele lexicografische ervaring hadden. Zij k r e g e n de opdracht in één j a a r tijd een w o o r d e n b o e k s a m e n te stellen van r u i m driehonderd pagina's. En dat naast een d r u k k e b a a n voor de klas. Het woordenboekproject had een ideologische achtergrond. De bestaande w o o r d e n b o e k e n w a r e n dik en d u u r o f dun en slecht. 'De bedoeling van de uitgever was', z o schreef een van de auteurs in zijn voorwoord, 'een woordenboek voor gebruik in school en leven aan te bieden, dat door zijn o m v a n g niet te kostbaar m o c h t w o r d e n en desondanks aan de n o r m a l e eisen zou voldoen, o m aldus te helpen voorzien in de grote behoefte, die er aan goedkope en toch goede boeken bestaat.' Het oorspronkelijke plan omvatte uitsluitend de woordenboeken Nederlands, Vreemde W o o r d e n , Engels, Frans, Duits e n Spaans. In deze studie staan deze b o e k e n centraal. De w o o r d e n b o e k e n die later aan h e t fonds werden toegevoegd k o m e n hier niet o f nauwelijks aan bod. Hetzelfde geldt voor de ambitieuze lexicografische p l a n n e n die Het Spectrum in de loop van de tijd ontwikkelde, hoe interessant die ook zijn.
Woord
vooraf
7
Dat de Prisma W o o r d e n b o e k e n e e n succes m o g e n word e n g e n o e m d , b e h o e f t n a u w e l i j k s b e t o o g . De Prisma W o o r d e n b o e k e n zijn in de a f g e l o p e n decennia e e n belangrijk cultureel verschijnsel g e w o r d e n . Ze d r o e g e n bij tot de d e m o c r a t i s e r i n g v a n h e t onderwijs e n b r a c h t e n de modern e v r e e m d e talen b i n n e n ieders handbereik. De Prisma W o o r d e n b o e k e n b r a k e n verschillende records. De Prisma-reeks is de oudste n o g bestaande reeks pockets in Nederland. De w o o r d e n b o e k e n zijn in deze reeks h e t succesvolst. Sinds 1 9 5 5 z i j n er t u s s e n de 25 e n 30 m i l j o e n e x e m p l a r e n v a n v e r k o c h t . Dat m a a k t de Prisma W o o r d e n b o e k e n tot de best v e r k o c h t e in de geschiedenis v a n de Nederlandse lexicografie. V o o r uitgeverij Het S p e c t r u m w a r e n de w o o r d e n b o e k e n al snel v a n levensbelang. Binnen e e n paar j a a r tijd monopoliseerde de uitgeverij de o n d e r k a n t v a n de w o o r d e n b o e k e n m a r k t in Nederland. Per j a a r w e r d e n op e e n g e g e v e n m o m e n t 1 , 1 m i l j o e n w o o r d e n b o e k e n verkocht, evenveel als alle andere Prisma's te z a m e n . Over de geschiedenis v a n de Prisma W o o r d e n b o e k e n is tot n u t o e v r i j w e l niets geschreven. Deze studie verschijnt ter g e l e g e n h e i d v a n de g r o n d i g s t e h e r z i e n i n g die de w o o r d e n b o e k e n sinds h u n a a r z e l e n d e start in 1 9 5 5 h e b b e n ondergaan. E w o u d Sanders Heemstede, november 1992
Woord
vooraf
8
Het meest succesvolle woordenboek dat ooit in Nederland is verschenen. Van dit woordenboek werden sinds 1955 minstens 6,5 miljoen exemplaren verkocht.
Dr. G.J. Visser (1907-1972) voltooide zijn woordenboek als eerste. Om te maskeren dat het te dun was uitgevallen, werden enkele aanhangsels toegevoegd.
i Voorgeschiedenis
Prisma-pockets tegen de Koude Oorlog ' M e n kan d e o p m a r s van h e t
pocketboek de jongste fase noemen in een proces dat met de
HET WAS EEN ONZEKERE STAP. Maar u i t g e v e r i
j
H
e
spectrum maskeerde
t
uitvinding van d e b o e k d r u k k u n s t deze onzekerheid m e t een paginagrob e g o n n e n is. H e t is e e n p r o c e s t e advertentie in het Nieuwsblad voor de
van democratisering, dat na de b u r g e r s o o k d e b o e r e n en d e
buitenlui, en tenslotte "gans het volk" heeft ingelijfd bij de cul-
Boekhandel, gericht aan de Nederlands
boekhandelaar. In de advertentie , . , , . ,
e
t u u r c o n s u m e n t e n . M e n kan zich w o r d t een n i e u w e reeks pocketboeken
veilig onthouden van een appre- aangekondigd. 'Dit najaar zal een ciatie van die ontwikkeling: ze is ,. , .... , , „ , . er, en ze w o r d t aan alle k a n t e n
bevorderd. Een ieder heeft
recht op een stembiljet en op Bach en op Snip en Snap en op Homerus, en een ieder hebbe
ZÏÏXSX"'en
n i v e l l e r e n d e i n v l o e d e n zal m e n
Sprookje Werkelijkheid WOrden! , luidt
de aanhef. 'De Prisma-boeken geven
.
m
lijk e v e n m i n . '
in: Algemeen
t
e
e
n
s l a
g
,
d
. . , O p l O S S U l g VOOr de
e
v r a a g naar het goede en goedkope boek
s t d k n aUes wat 0P1111 gebied bestond, in de Schaduw. De titels:
dat proces niet kunnen vrijspre- ^ ken - van zegenende waarschijnJen 8lokker Ve slag om het pocketboek
e
^
^
y
e
r
m
^
r
d
e
w
e
r
k
e
n
,
populair en vlot verkoopbaar. De A l l e n schrijvers van n a a m ,
s c h r i j Jv e r s :
H a n d e l s - b l a d 15 n o v e m b e r 1958 die reeds een grote populariteit onder het lezerspubliek genieten. De verzorging: Een feest voor h e t oog. Originele illustraties, kleurrijke omslagen. De prijs: ƒ 1 , 2 5 . Overtuig u z e l f aan de hand van deze weergaloze start!' O m de lust tot inkopen aan te w a k k e r e n staan in de advertentie de o m s l a g e n v a n vier boeken afgebeeld. Het gaat o m De heer van Jericho van Edmond Nicolas, De vliegende danstent v a n Bruce Marshall en t w e e bestsellers van Godfried Bomans: Pieter Bas, dat al vier drukken beleefde,
Voorgeschiedenis
11
e n Erik of het klein insectenboek, dat in de n i e u w e reeks a a n zijn veertiende druk begon. Het w a s Het Spectrum er niet alleen o m te doen zoveel m o g e l i j k Prisma's te verkopen. Het Spectrum w a s een progressief-katholieke uitgeverij en als m e n de advertentie m a g geloven, diende de lancering van de n i e u w e reeks ook een h o g e r doel, h o e w e l het zakelijke aspect niet uit het o o g w e r d verloren. 'Help de k o u d e oorlog bestrijden', w e r d de Nederlandse b o e k h a n d e l a a r voorgehouden, 'met goede h u m o r en ontspanning. De v e r k o o p v a n de PRISMA-BOEKEN zal b e w i j z e n h o e z e e r hieraan behoefte bestaat. Prismab o e k e n b r e n g e n u de extra verkoop en de n i e u w e k l a n t e n die ü nodig hebt. Onze vertegenwoordigers zijn naar u op weg.' De Prisma's w a r e n niet de eerste pockets die Het Spectrum op de m a r k t bracht. De uitgeverij w a s op 25 j u n i 1935 in Utrecht opgericht door P.H. Bogaard e n A.H. Bloemsma. Hun doel w a s de katholieken in Nederland en België van m e e r , beter verantwoorde en betaalbare lectuur te voorzien. Ze hadden zich laten inspireren door de Engelse pocketreeks Benn's Sixpence Libraiy, w a a r i n wetenschappers van n a a m w e t e n s c h a p p e l i j k e onderwerp e n populariseerden. Overigens w a s de hele o n d e r n e m i n g bijna stukgelopen: m e t vierduizend gulden geleend geld b e t r o k k e n de oprichters de 'mooie k a m e r ' boven banketbakkerij Bloemsma in de Utrechtse Biltstraat, m a a r o m aan de erkende boekhandel te m o g e n leveren, m o e s t e n ze z e l f w o r d e n erkend door de Vereeniging t e r Bevordering v a n de Belangen des Boekhandels. Tot t w e e m a a l toe werden ze a f g e w e z e n , o m d a t ze niet over voldoende bedrijfsmiddelen beschikten. Maar op voorspraak van katholieke boekverkopers w e r d e n ze na een j a a r alsnog erkend. In de tussentijd w a r e n de eerste d r u k o p d r a c h t e n al verstrekt. De kersverse uitgeverij had 25.000 reclamefolders v a n zes-
Voorgeschiedenis
12
t i e n p a g i n a ' s l a t e n d r u k k e n e n plaatste g r o t e a d v e r t e n t i e s in o n d e r a n d e r e h e t k a t h o l i e k e d a g b l a d De Maasbode.1 In j u n i 1936 v e r s c h e n e n de e e r s t e drie p o c k e t s , w a a r o n d e r de b l o e m l e z i n g Katholieke poëzie van na 1900 van H. K u i t e n b r o u w e r e n A . Sassen. De b o e k e n v e r s c h e n e n i n de z o g e h e t e n S c h i j n w e r p e r - r e e k s , w a a r o p m e n v o o r 39 c e n t p e r e x e m p l a a r k o n i n t e k e n e n . Later k w a m e n e r verschillende a n d e r e r e e k s e n bij, w a a r o n d e r De K a t h o l i e k e Kerk, W a t Leeft en Groeit, e n de Bongerd-reeks, e e n literaire serie. Het S p e c t r u m w i s t in de j a r e n v o o r de T w e e d e W e r e l d o o r l o g h e t h o o f d g o e d b o v e n w a t e r te h o u d e n , m a a r e r w a s v e e l c o n c u r r e n t i e . T e g e l i j k m e t de S c h i j n w e r p e r - r e e k s w e r d h e t p u b l i e k d o o r diverse u i t g e v e r s b e s t o o k t m e t o n d e r a n d e r e de Nobel-reeks, d e O p g a n g - s e r i e , de ABCreeks, de N i m m e r - D r a l e n d - r e e k s , d e Atlas-serie e n de S a l a m a n d e r s . G e e n v a n d e z e series w a s e c h t e r w e r k e l i j k succesvol. D a t v e r k l a a r t de scepsis w a a r m e e u i t g e v e r s n a de oorlog tegen het pocketboek aankeken. In 1 9 5 7 b l i k t e Gerrit K o u w e n a a r in Vrij Nederland t e r u g o p d e z e n a o o r l o g s e j a r e n . 'Als j e t o e n t e g e n e e n u i t g e v e r zei, d a t h i j n u e i n d e l i j k e e n s m o e s t o p h o u d e n m e t v a n die o n m o g e l i j k e d u r e d i k k e p i l l e n in p r a c h t b a n d uit te g e v e n , dat h i j e e n s e e n v o o r b e e l d m o e s t n e m e n a a n d e E n g e l s e P e n g u i n - e n P e l i c a n b o o k s en de A m e r i k a a n s e Bantam-, Ballantine- e n Signet-uitgaven, h a a l d e h i j m e d e l i j d e n d d e s c h o u d e r s op. Dat w i l d e h e t d e g e l i j k e N e d e r l a n d s e p u b l i e k niet, m e e n d e hij. Het N e d e r l a n d s e p u b h e k lustte g e e n h o u t h o u d e n d p a p i e r , z a k f o r m a a t e n s l a p p e k a f t j e s . Het N e d e r l a n d s e p u b l i e k v e r t r o u w d e e e n b o e k d o m w e g niet als h e t te g o e d k o o p w a s . (...) A l l e e n e e n g e v e s t i g d e uitgeverij m e t e e n b e p r o e f d f o n d s k o n o v e r w e g e n v a n e e n veelg e v r a a g d b o e k e e n s e e n g o e d k o p e h e r d r u k uit te g e v e n . Maar over het algemeen was een goedkope uitgave alleen
Voorgeschiedenis
1 3
r e n d a b e l bij e e n e n o r m e oplage, en h e t k l e i n e N e d e r l a n d s e t a a l g e b i e d s t o n d e n o r m e o p l a g e n n u e e n m a a l n i e t toe...' 2 O p 25 o k t o b e r 1 9 5 1 v e r s c h e n e n de eerste - o n g e n u m m e r d e - P r i s m a - b o e k e n . Ze w a r e n g e m o d e l l e e r d n a a r de p o c k e t s v a n de Engelse u i t g e v e r i j P e n g u i n , w a a r Het Spect r u m i n d e r t i j d v e e l c o n t a c t m e e had. T o e n in f e b r u a r i 1 9 5 2 het eerste deel v a n d e 34-delige Dickens-serie w e r d geïntrod u c e e r d , w e r d snel d u i d e l i j k d a t Het S p e c t r u m m e t de P r i s m a ' s e e n g o u d a d e r h a d b l o o t g e l e g d . Dit tot g r o o t chag r i j n v a n de c o n c u r r e n t e n , die in d e j a r e n d a a r n a m a s s a a l pockets gingen produceren. De a d v e r t e n t i e w a a r i n w e r d a a n g e k o n d i g d dat d e vaderl a n d s e b o e k h a n d e l a a r m e t b e h u l p v a n de P r i s m a ' s de strijd z o u k u n n e n a a n b i n d e n t e g e n de Koude O o r l o g , vers c h e e n o p 27 s e p t e m b e r 1 9 5 1 in h e t Nieuwsblad voor de Boekhandel. Vier m a a n d e n l a t e r t e k e n d e dr. A . W e i j n e n , d o c e n t a a n d e K a t h o l i e k e L e e r g a n g e n i n T i l b u r g , als eerste een contract voor w a t een reeks van acht Prisma Woord e n b o e k e n m o e s t w o r d e n . D e z e reeks z o u u i t g r o e i e n tot de best v e r k o c h t e v a n H e t S p e c t r u m . D e c e n n i a l a n g zoud e n de w o o r d e n b o e k e n z o r g e n v o o r b i j n a e e n d e r d e v a n de omzet v a n de uitgeverij. De w o o r d e n b o e k e n vestigden e e n r e c o r d in de g e s c h i e d e n i s v a n de N e d e r l a n d s e lexicografie: v a n geen enkel ander woordenboek en van geen e n k e l e a n d e r e serie w e r d e n ooit z o v e e l e x e m p l a r e n verk o c h t . Z o e k e n n a a r e e n speld in e e n h o o i b e r g is m o e i l i j k , het v i n d e n v a n e e n Nederlandse scholier zonder Prisma Woordenboek onmogelijk.
Het ideaal: acht goedkope en moderne woordenboeken W i e o p h e t idee k w a m is niet h e l e m a a l duidelijk. V a n uitg e v e r s z i j d e z i j n alle b e t r o k k e n e n o v e r l e d e n . Echt u n i e k
Voorgeschiedenis
14
w a s h e t idee niet: in D u i t s l a n d en E n g e l a n d b e s t o n d e n al p o c k e t w o o r d e n b o e k e n en w a a r s c h i j n l i j k h e b b e n die als voorbeeld gediend. Hoe h e t o o k zij, in 1 9 5 2 k r e e g S p e c t r u m - r e d a c t e u r Jo v a n R o s m a l e n v a n d i r e c t e u r P.H. B o g a a r d ( c o m p a g n o n B l o e m s m a w a s in 1 9 4 6 v o o r z i c h z e l f b e g o n n e n ) de o p d r a c h t a u t e u r s te z o e k e n v o o r p o c k e t w o o r d e n b o e k e n v o o r N e d e r l a n d s , V r e e m d e W o o r d e n , Engels, Duits e n Frans. T o e n e e n v a n de P r i s m a W o o r d e n b o e k e n in 1 9 8 7 g r o n d i g w e r d h e r z i e n , k e e k V a n R o s m a l e n in Boekblad t e r u g o p d e z e b e g i n p e r i o d e . 'De w e r v i n g v a n a u t e u r s v o o r de o p te z e t t e n n i e u w e reeks p o c k e t w o o r d e n b o e k e n ' , z o s c h r i j f t hij, ' w a s indertijd g e e n s i n e c u r e . Het g i n g er niet alleen o m b e k w a m e m e n s e n te v i n d e n , z e moesten
ook
o v e r v e e l tijd b e s c h i k k e n e n b e r e i d z i j n e e n r o y a l t y te a c c e p t e r e n v a n v i j f p r o c e n t o v e r ƒ 1 , 2 5 , tot h e t b e g i n v a n d e j a r e n z e s t i g de v e r k o o p p r i j s v a n de Prisma's; e e n " b e d r a g " d u s v a n zes e n e e n k w a r t c e n t per v e r k o c h t exemplaar.'3 V a n R o s m a l e n g i n g eerst te rade bij de V e r e n i g i n g v a n Leraren in Levende Talen. V o o r e e n N e d e r l a n d s v e r k l a r e n d p o c k e t w o o r d e n b o e k k l o p t e hij v e r v o l g e n s a a n bij de U t r e c h t s e h o o g l e r a a r C.B. v a n H a e r i n g e n , e e n o p m e r k e l i j k e k e u s w a n t V a n H a e r i n g e n h a d in 1946 v o o r u i t g e v e r i j V a n G o o r Kramers' Nederlands woordenboek b e w e r k t - e e n g o e d v e r k o p e n d w o o r d e n b o e k , dat v e r s c h i l l e n d e m a l e n werd herdrukt. De k e u z e v o o r V a n H a e r i n g e n m a a k t m e t e e n d u i d e l i j k dat bij het z o e k e n n a a r g e s c h i k t e a u t e u r s het g e l o o f g e e n rol speelde. V a n H a e r i n g e n w a s g e r e f o r m e e r d e n o o k enkele a n d e r e h o o g l e r a r e n die w e r d e n b e n a d e r d , b e h o o r d e n niet t o t d e r o o m s e f a m i l i e . G e e n v a n de h o o g l e r a r e n g i n g o v e r i g e n s in op de v o o r s t e l l e n v a n Het S p e c t r u m . Ze verw e z e n n a a r v e e l b e l o v e n d e l e e r l i n g e n . U i t e i n d e l i j k viel de
Voorgeschiedenis
15
k e u z e t o c h o p k a t h o l i e k e a u t e u r s : taal- e n l e t t e r k u n d i g e n die v o o r z o v e r b e k e n d a l l e m a a l h a d d e n g e s t u d e e r d o f w a r e n gepromoveerd aan de Katholieke Universiteit N i j m e g e n . De e n i g e u i t z o n d e r i n g w a s dr. G.J. Visser (19071972), s a m e n s t e l l e r v a n h e t P r i s m a W o o r d e n b o e k Nederlands-Engels. V i s s e r w a s o n k e r k e l i j k en h a d in U t r e c h t Engels e n Keltisch g e s t u d e e r d . O p de i n h o u d v a n de w o o r d e n b o e k e n h a d h e t g e l o o f e v e n m i n i n v l o e d : H e t S p e c t r u m stelde w a t dit b e t r e f t g e e n eisen. G e h e e l u i t e i g e n b e w e g i n g z o r g d e n alle a u t e u r s e r e c h t e r v o o r d a t in de eerste d r u k v a n h u n w o o r d e n b o e k g e e n w o o r d t e r e c h t k w a m d a t de z i e l v a n d e v a d e r l a n d s e j e u g d z o u k u n n e n b e z o e d e l e n . T y p i s c h in dit v e r b a n d is dat h e t w o o r d 'penis' i n d e e e r s t e d r u k v a n slechts é é n Prisma W o o r d e n b o e k voorkomt: het vreemde-woordenb o e k v a n A . Kolsteren. In v e r g e l i j k i n g m e t s o m m i g e conc u r r e n t e n w a s dit t r o u w e n s al e e n h e l e stap: t o t 1 9 5 2 ontb r a k i n h e t Verklarend handwoordenboek v a n Koenen-Endepols zelfs de b e t e k e n i s urineren b i j h e t t r e f w o o r d ' w a t e r e n ' , laat s t a a n d a t e r t u s s e n ' p e n i b e l ' e n ' p e n i t e n t ' n o g iets stond. U i t g e v e r i j Het S p e c t r u m h a d g e e n e n k e l e e r v a r i n g m e t het uitgeven van woordenboeken o f naslagwerken. W e l h a d m e n e r t i j d e n s d e o o r l o g g e w e r k t a a n e e n g r o t e encyclopedie, m a a r dat p r o j e c t w a s o m
financiële
redenen
g e s t a a k t . De ' g i g a n t i s c h e h o e v e e l h e i d m a t e r i a a l ' die al k l a a r w a s , w a s v e r k o c h t a a n u i t g e v e r Paul Brand. 4 Dit g e b r e k a a n e r v a r i n g is a f te l e z e n a a n d e c o n t r a c t e n . De r e k r u t e r i n g v a n de a u t e u r s h a d plaats in 1 9 5 2 e n 1 9 5 3 . Het w a s d e b e d o e l i n g d e g e h e l e set v o o r a a n v a n g v a n h e t s c h o o l j a a r 1 9 5 4 k l a a r te h e b b e n . En d u s k r e g e n d e a u t e u r s o p d r a c h t o m i n d o o r g a a n s é é n j a a r tijd e e n w o o r d e n b o e k s a m e n te s t e l l e n v a n 320 b l a d z i j d e n - 640 k o l o m m e n d r u k s v a n 85 r e g e l s e n 41 l e t t e r t e k e n s e n spaties p e r r e g e l
V o o r g e s c h i e d e n i s 16
- een omschrijving die voor nog heel w a t r e k e n w e r k zorgde, m a a r die n e e r k o m t op o n g e v e e r 38.000 trefwoorden. Dat wil zeggen: een heel j a a r lang - de volle 365 dagen 104 t r e f w o o r d e n per dag! En m e n had niet gerekruteerd onder gepensioneerden, renteniers o f w e r k l o z e n , m a a r onder j e u g d i g e docenten die veelal een volledige betrekking hadden en een j o n g gezin. In ten minste drie gevallen werd de auteur zelfs gevraagd twee w o o r d e n b o e k e n s a m e n te stellen: van het Nederlands naar e e n v r e e m d e taal en vice versa. Daar kreeg hij dan gemiddeld r u i m t w e e j a a r voor. Een van de auteurs k r e e g z o w a a r het verzoek o m in ongeveer hetzelfde tijdsbestek naast t w e e w o o r d e n b o e k e n ook n o g t w e e b l o e m l e z i n g e n s a m e n te stellen! Slechts één a u t e u r is er w e r k e l i j k in geslaagd t w e e woordenboeken te m a k e n - zij het dat hij de afgesproken term i j n ruimschoots overschreed en dat hij, zoals w e nog zullen zien, in eerste instantie z w a a r leunde op a n d e r m a n s w e r k . A n d e r e n w i m p e l d e n het voorstel m e t e e n a f o f droeg e n na korte tijd z e l f een a u t e u r aan voor het andere deel - voorstellen die m e t opmerkelijk g e m a k door Het Spect r u m w e r d e n aanvaard. Sowieso g i n g het er a f en toe, in tegenstelling tot w a t V a n Rosmalen beweert, g e m a k z u c h t i g aan toe. Alleen vanw e g e het toeval dat de broer van zijn rector bij Het Spect r u m werkte, w e r d drs. JA.H. van G e m e r t op een g e g e v e n m o m e n t gepolst o m het w o o r d e n b o e k Duits-Nederlands voor zijn rekening te n e m e n . Van Gemert was leraar Duits aan het g y m n a s i u m in Hulst. Hulst ligt diep in ZeeuwsVlaanderen, bij de grens m e t België. Te ver voor een bezoek van Het Spectrum en dus had m e n alleen schriftelijk contact. Zelfs t o e n het w o o r d e n b o e k eindelijk gereed w a s , bleek de afstand niet te overbruggen. ' W o o n d e u niet zo'n verschrikkelijk eind uit het c e n t r u m ' , schreef de
Voorgeschiedenis
17
adjunct-directeur van Het Spectrum bij die gelegenheid, 'dan w a r e n w i j u vandaag u w e x e m p l a r e n van het woordenboek k o m e n brengen. W i j zien ons n u door tijdgebrek helaas g e n o o d z a a k t u het verschijnen van het woordenb o e k in een briefje aan te kondigen...' 5 Het w o o r d e n b o e k was al vele j a r e n op de m a r k t voordat V a n G e m e r t zijn uitgevers voor het eerst de hand schudde. Geen v a n de auteurs had eerder een w o o r d e n b o e k samengesteld. Dr. P. M. Maas (1896-1967), m a k e r v a n het Prisma W o o r d e n b o e k Frans-Nederlands, had als enige eerder bij Het Spectrum gepubliceerd. Maar dat w a s een studie g e w e e s t over de Franse dief en dichter François Villon. Toen Maas in 1953 werd benaderd, w a s hij leraar Frans en rector van het Katholiek Gelders Lyceum in A r n h e m . Met zijn 57 j a a r w a s hij beduidend ouder dan de andere auteurs: behalve Visser w a r e n die gemiddeld tussen de 35 en 40 jaar. Ook Maas werd gevraagd t w e e w o o r d e n b o e k e n s a m e n te stellen, m a a r toen hij ziek w e r d , deed hij het deel Nederlands-Frans over a a n zijn j o n g e r e collega drs. H.W.J. Gudde. Alle auteurs stonden v o o r de klas. Alleen Kolsteren - die eind 1953 een contract ondertekende o m n e g e n m a a n d e n later het manuscript voor een b o e k m e t 'vreemde woorden' in te leveren - w a s g e e n leraar. Hij had eerst v i j f j a a r o p het s e m i n a r i u m g e z e t e n en vervolgens een paar j a a r c h e m i e gestudeerd in Utrecht. De oorlog m a a k t e een eind aan zijn studie en in 1946 trad hij als redacteur in dienst v a n Het Spectrum. Toen het w o o r d e n b o e k p r o j e c t b e g o n te lopen werd Kolsteren - die al veel v e r t a a l w e r k had g e d a a n - aangesteld als 'lexicografische medewerker'. Maar ook hij schreef zijn w o o r d e n b o e k in vrije tijd. Behalve de g e n o e m d e auteurs g i n g e n in het b e g i n v a n de j a r e n vijftig de volgende leraren aan de slag: drs. GA.M.M. van der l i n d e n n a m het Prisma W o o r d e n b o e k
Voorgeschiedenis
18
Nederlands-Duits voor zijn r e k e n i n g en drs. F.J.J. van Baars en drs. J.G.JA. van der Schoot t o g e n samen aan het w e r k m e t Engels-Nederlands. In j u n i 1955 werd bovendien contact g e z o c h t m e t dr. S A Vosters, indertijd docent in Roosendaal. A a n Vosters w e r d gevraagd t w e e Spaanse w o o r d e n b o e k e n s a m e n te stellen. Deze vielen buiten de oorspronkelijke set v a n acht, m a a r w a r e n in eerste instantie w e l bedoeld v o o r de Prisma-reeks. Ook Vosters g i n g al spoedig aan de slag. In de h e r i n n e r i n g van Jo van Rosmalen w a s dr. A. Weijn e n - die op aanbeveling v a n professor V a n Haeringen w e r d benaderd - het moeilijkst over te halen geweest. 'Pas t o e n W e i j n e n een bedrag ineens van ƒ 50.000,- kreeg geboden', aldus Van Rosmalen, ' z a g de ervaren dialecticus in dat Het Spectrum een groot v e r t r o u w e n in de ondernem i n g had. A c h t e r a f g e l u k k i g voor hem, verkoos hij toch m a a r de royalty-regeling.' 6 Dit bleek inderdaad een gelukkige keuze, w a n t het Prisma W o o r d e n b o e k Nederlands is zonder twijfel het best verkochte w o o r d e n b o e k dat ooit in Nederland is verschenen, zelfs in vergelijking m e t de overige Prisma Woordenboeken.
Voorgeschiedenis
1 9
Daniël de Lange, leider van het woordenboekproject, was zelf begonnen met het samenstellen van de Prisma Engels-Nederlands, maar stond al snel het door hem verzamelde materiaal af aan Van Baars en Van der Schoot.
2 De eerste aanzet
DANIËL DE LANGE WERKTE AL JAREN ALS REDACTEUR b i j Het Spectrum toen hij de leiding k r e e g over het woordenboekproject, dat m o g e l i j k op zijn initiatief in g a n g w e r d gezet. Hij m o e t zich goed van zijn taak hebben g e k w e t e n , w a n t in april 1953, toen Het Spectrum een n a a m l o z e vennootschap w e r d , volgde zijn b e n o e m i n g tot adjunct-directeur. Hij had z e l f ook lexicografische ambities. Sterker nog: hij w a s al b e g o n n e n m e t de Prisma Engels-Nederlands. Maar een d a g nadat V a n Baars had toegestemd dit woordenboek s a m e n m e t V a n der Schoot voor zijn rekening te n e m e n , liet De Lange deze auteurs zijn reeds verzamelde materiaal toesturen. Ver w a s hij niet g e k o m e n : tot de B. 'U k u n t hier volledig gebruik v a n m a k e n ' , las Van Baars. 'Alleen twijfelen w i j eraan o f de o m v a n g juist is.' 1 Naast Daniël de Lange en de al eerder g e n o e m d e redacteur A. Kolsteren w a s ook redactie-secretaris mr. HA.M. van d e r Heyden actief betrokken bij h e t woordenboekproject. V a n der Heyden m o e t een zeer energieke, bruisende m a n zijn geweest. Hij verlevendigde zijn zakencorrespondentie in elk geval m e t geestige en scherpe opmerkingen. Tot slot duikt in de vroege correspondentie ook de n a a m E. Herkes m e t enige regelmaat op. Herkes, die redacteur bij Het Spectrum was, k r e e g in dit project voornamelijk de ondankbare t a a k toebedeeld o m de auteurs achter de broek te zitten - een taak die hij overigens m e t veel e n t h o u s i a s m e uitvoerde. Bovendien viel hij voor De Lange in toen deze een tijd ziek was.
Het Spectrum had zich ten doel gesteld in het najaar v a n
De e e r s t e
aanzet
21
1 9 5 4 in é é n k l a p a c h t p o c k e t w o o r d e n b o e k e n o p de m a r k t te b r e n g e n . Zoals g e z e g d m o e s t e n de m e e s t e a u t e u r s dit n a a s t h u n d r u k k e w e r k z a a m h e d e n in é é n j a a r z i e n te klar e n . Zoiets v r a a g t o m s t r a k k e p l a n n i n g , i n t e n s i e v e begeleiding. En i n d e r d a a d : i n de p r a k t i j k k w a m h i e r b i j n a niets v a n terecht. Het h a d v o o r d e h a n d g e l e g e n de a u t e u r s in e e n v r o e g s t a d i u m b i j e l k a a r te b r e n g e n o m h e n te i n s t r u e r e n . In feite o n t m o e t t e n alle a u t e u r s e l k a a r v o o r het e e r s t i n 1992 veertig jaar nadat het project v a n start w a s gegaan. T o c h w e r d e n d e a a n k o m e n d e l e x i c o g r a f e n niet h e l e m a a l a a n h u n lot o v e r g e l a t e n . In j u n i 1 9 5 3 v e r s p r e i d d e Het S p e c t r u m e e n stencil g e t i t e l d Regels woordenboeken. Somm i g e a u t e u r s h a d d e n h i e r al o m v e r z o c h t , m a a r d o o r ziekte v a n De Lange w a s h e t e r niet e e r d e r v a n g e k o m e n . Vier auteurs moesten nog aan hun woordenboek beginnen of w a r e n n o g m a a r n e t b e z i g . V o o r dr. G.J. V i s s e r k w a m e n de richtlijnen
e c h t e r v e e l te laat: h e t c o m p l e t e m a n u s c r i p t
v a n z i j n w o o r d e n b o e k Nederlands-Engels l a g al e e n p a a r m a a n d e n t e r u i t g e v e r i j - e n h e t z o u er n o g t i j d e n b l i j v e n liggen. Ook W e i j n e n was met zijn woordenboek N e d e r l a n d s al e e n h e e l e i n d g e v o r d e r d . 'Ik g e e f t o e ' , s c h r e e f De Lange h e m , 'dat in u w g e v a l o n s s t e n c i l w a t l a a t k o m t . Het is o n s e c h t e r allereerst te d o e n o m d e u n i f o r m i t e i t v a n d e v e r s c h i l l e n d e delen; en h o e m e e r d e z e r e e d s i n d e k o p i j t o t u i t d r u k k i n g k o m t , h o e liever h e t o n s u i t e r a a r d is.' 2 Erg v e e l h a d d e n de richtlijnen t r o u w e n s niet o m het lijf. M e n h a d bij Het S p e c t r u m ' e e n a a n t a l b u i t e n l a n d s e w o o r d e n b o e k e n ' b e s t u d e e r d e n a a n d e h a n d d a a r v a n a c h t regels opgesteld m e t betrekking tot indeling en typografie. 'Duidelijkheid, overzichtelijkheid, kortom het g e m a k van de g e b r u i k e r is de v o o r n a a m s t e m a a t s t a f , h e e t h e t o n d e r
De
eerste
aanzet 22
het h o o f d j e ' N i e u w e alinea'. M a a r in de d a a r o p v o l g e n d e z i n k o m t m e t e e n d e e c o n o m i s c h e b e g r e n z i n g v a n dit
streven
o m de h o e k k i j k e n . ' D a a r n a a s t m o e t e c h t e r niet te veel ruimte v e r l o r e n g a a n . O m d e z e laatste r e d e n k u n n e n s o m s vers c h i l l e n d e t r e f w o o r d e n s a m e n g e v a t w o r d e n in é é n alinea.' 3 D e z e l a a t s t e a a n w i j z i n g z o u u i t e i n d e l i j k v e e l i n v l o e d hebb e n o p de i n h o u d v a n d e P r i s m a W o o r d e n b o e k e n . Zo w e r d in d e Prisma Nederlands-Duits o m r u i m t e te w i n n e n h e t t r e f w o o r d ' l e x i c o g r a f i e ' niet o p e e n n i e u w e regel g e p l a a t s t . T u s s e n 1 9 5 5 e n 1988 m o e s t m e n h e t z o e k e n a a n het e i n d v a n de i n h o u d e l i j k t o c h w e i n i g v e r w a n t e o p s o m m i n g 'leverk l e u r i g ' , ' l e v e r k w a a l ' , 'leverpastei', ' l e v e r t r a a n ' e n 'leverw o r s t ' . A n d e r z i j d s o n t b r a k h e t w o o r d l e x i c o g r a f i e g e h e e l in de w o o r d e n b o e k e n Nederlands-Engels en NederlandsSpaans - w a t t o c h e e n o p m e r k e l i j k s t a a l t j e v a n lexicale zelfontkenning m a g heten. De r i c h t l i j n e n v a n Het S p e c t r u m b e p e r k t e n z i c h tot de o p b o u w v a n d e l e m m a t a . P o g i n g e n de diverse w o o r d e n l i j s t e n o p e l k a a r a f te s t e m m e n - al w a s h e t m a a r p e r t a a l w e r d e n h e l e m a a l n i e t o n d e r n o m e n . S o m s z o c h t e n de aut e u r s o p e i g e n i n i t i a t i e f c o n t a c t m e t e l k a a r , m a a r dit b l e e f tot e e n m i n i m u m b e p e r k t . L e x i c o g r a f e n z i j n v r i j w e l p e r d e f i n i t i e i n d i v i d u a l i s t e n e n dat gold o o k v o o r d e S p e c t r u m a u t e u r s : u i t e i n d e l i j k z a t e n ze a l l e m a a l o p e i g e n h o u t j e te zwoegen. W a t konden
de a u t e u r s v e r d e r v a n H e t S p e c t r u m v e r w a c h -
ten? Niet e r g veel. In h e t b e g i n b e s t e l d e n s o m m i g e a u t e u r s v i a de u i t g e v e r i j e e n p a a r n o o d z a k e l i j k e b o e k e n - e e n p u n t d a t nog n a d e r a a n d e o r d e zal komen.
Ook duikt in de cor-
respondentie opmerkelijk vaak het verzoek op o m papier t e r w i j l de p a p i e r s c h a a r s t e t o c h al sinds 1948 v o o r b i j w a s . H e t S p e c t r u m t o o n d e z i c h in dit o p z i c h t o v e r i g e n s b u i t e n g e w o o n k r e n t e r i g . 'Van Baars v r o e g m i j ' , s c h r e e f Jo v a n
De
eerste
aanzet
23
Rosmalen op 2 februari 1953 in een interne rapportage over zijn eerste onderhoud m e t de toekomstige co-auteur van Engels-Nederlands, 'of w i j voor doorslagpapier en carbon z o u d e n w i l l e n zorgen. Ik stel voor dat w i j h e m een pak en een doos zenden. Voor de rest m o e t hij z e l f m a a r zorgen. Ik h e b h e m meegedeeld dat dit g e e n gebruik is.' 4 Blijkbaar s t e m d e n zijn superieuren hier niet m e e in, w a n t de volgende d a g meldt V a n Rosmalen aan V a n Baars: 'Wij zenden u tevens een pak doorslagpapier en een doos carbon. Voorlopig k u n t u hiermede w e l vooruit. W i j zullen dit tegen o n z e kostprijs in aftrek van u w h o n o r a r i u m berekenen.' Kennelijk voelde Van Rosmalen zich h i e r m e e toch een beetje opgelaten, w a n t aan deze laatste zin voegde hij ter geruststelling in handschrift toe: 'Bij elkaar n o g geen ƒ10,-!'5 Naast papier vroegen verschillende auteurs ook voorschotten. O m aan het w o o r d e n b o e k te k u n n e n w e r k e n , z a g e n zij a f van bijlessen en extra lesuren - w e r k z a a m h e den die h u n m a g e r e salaris hadden m o e t e n aandikken. 'Het bedrag, dat u als voorschot op m i j n r e k e n i n g hebt gestort', schreef Vosters op een gegeven m o m e n t , 'heb ik in dank aanvaard. Er is m i j echter gebleken, dat ik n o g verschillende b o e k e n nodig h e b en bovendien verkeer ik o p het ogenblik - ik b e k e n het eerlijk - in geldnood. Ik zou u d a a r o m n o g een voorschot v a n t w e e h o n d e r d gulden willen vragen. Als u dit niet k u n t verstrekken, d a n zal ik bijlessen m o e t e n geven en artikelen schrijven, w a t het eigenlijke w e r k maar op zal houden.' 6 Ook schoot Het Spectrum te hulp bij een o n v e r w a c h t probleem. In het contract w a s de standaardbepaling opgen o m e n dat de kopij 'in eenzijdig machineschrift' moest w o r d e n ingeleverd. Diverse auteurs k o n d e n echter helem a a l niet m e t een typemachine overweg. Ze g i n g e n t o c h akkoord m a a r tijdens de produktie bereikte Het Spectrum
De
eerste
aanzet 24
m e e r m a l e n h e t v e r z o e k o f h e t a l s j e b l i e f t t o c h in schoons c h r i f t m o c h t . D a n k o n niet, w a n t de d r u k k e r s t a r i e v e n v o o r g e t y p t e e n g e s c h r e v e n k o p i j l i e p e n a a n z i e n l i j k u i t e e n , zo z e t t e Het S p e c t r u m t e l k e n s u i t e e n . 'Het zal o o k u w e l duidelijk zijn', k r e e g o n d e r a n d e r e n V a n G e m e r t te h o r e n , ' d a t d e z e w o o r d e n b o e k u i t g a v e e e n z e e r n a u w s l u i t e n d e calculatie v r a a g t , w a a r b i j iedere c e n t b e k e k e n en v e r a n t w o o r d d i e n t te w o r d e n . ' 7 T o e n e c h t e r b l e e k dat h e t g e h a s p e l m e t QWERTY de prod u k t i e d r e i g d e te v e r t r a g e n , b e t a a l d e Het S p e c t r u m de a u t e u r s e e n m a l i g 250 g u l d e n als t e g e m o e t k o m i n g in de t y p e k o s t e n . De e n k e l e k e e r dat h e t v o o r k w a m dat i e m a n d n o g e e n tweede t e g e m o e t k o m i n g v r o e g , w e r d d e z e slechts m e t grote tegenzin verstrekt. O v e r i g e n s b r a c h t e n de i n g e h u u r d e t y p i s t e n slechts z e l d e n h e t v e r w a c h t e soelaas. 'Met e e n v a n de t y p i s t e n is h e t hopeloos w e r k e n ' , k l a a g d e V a n Baars op e e n g e g e v e n m o m e n t t e g e n De Lange. 'Ik m o e t h e m steeds a a n m a n e n tot h a a s t e n h e t h e l p t a l l e m a a l w e i n i g . ' A n d e r e t i k k e r s w e r d e n ziek, gingen onaangekondigd m e t vakantie, deden er veel langer o v e r d a n t o e g e z e g d o f v r o e g e n p l o t s e l i n g opslag. De j o n g e dr. S A . V o s t e r s k a m p t e m e t h e t p r o b l e e m d a t hij zich in eerste i n s t a n t i e h e l e m a a l g e e n t y p e m a c h i n e k o n vero o r l o v e n . Pas n a l a n g w a c h t e n h o o r d e h i j dat o o k Het S p e c t r u m h e m w a t dit b e t r e f t niet k o n h e l p e n . 'Toevalligerwijze blijken in december een aantal oude schrijfmachines te z i j n i n g e r u i l d v o o r n i e u w e ' , v e r o n t s c h u l d i g d e H e r k e s z i c h , 'die n a a r b e h o e f t e over d e v e r s c h i l l e n d e a f d e l i n g e n v e r d e e l d zijn.' 8 O n d a n k s de g e r i n g e h u l p e n b e g e l e i d i n g is d e g r o o t s t e g r o e p a u t e u r s in de z o m e r v a n 1 9 5 3 k e i h a r d a a n de slag. O n e r v a r e n l e x i c o g r a f e n d o e n h u n b e s t in e e n r e c o r d t e m p o 38.000 w o o r d e n b o e k a r t i k e l e n te s c h r i j v e n . Moeilijkheden k u n n e n niet uitblijven.
De
eerste
aanzet
25
Geen van de auteurs had lexicografische ervaring. Alleen dr. P.M. Maas had eerder bij Het Spectrum gepubliceerd: een studie over de Franse roversdichter François Villon.
3 Moeilijkheden bij de totstandkoming Wat een godvergeten wantrouwend ventje! N A T U U R L I J K W A R E N ER ALLERLEI KLEINE O N E F F E N H E D E N . Zo k r e e g dr. P.M. Maas, s a m e n s t e l l e r v a n d e P r i s m a Frans-Nederlands, in j u l i 1954 te h o r e n : 'De behart i g i n g v a n u w k o p i j is e n k e l e m a l e n in a n d e r e h a n d e n g e v a l l e n . De lijst m e t g e b r u i k t e a f k o r t i n g e n is daarbij kenn e l i j k o p e e n v e r k e e r d e plaats t e r e c h t g e k o m e n en tot o p h e d e n z i j n w e e r n o g niet in g e s l a a g d h a a r t e r u g te vinden.'1 T u t t i g h e d e n w a r e n e r ook. V o s t e r s had via Het S p e c t r u m e e n w o o r d e n b o e k b e s t e l d dat h i j b i j n a d e r i n z i e n t o c h niet n o d i g h a d . Hij w i l d e e r v a n a f e n s t u u r d e h e t t e r u g . ' W a t h e t Frans-Spaans w o o r d e n b o e k betreft: m o e t e n w i j u meed e l e n ' , a n t w o o r d d e redactie-secretaris m r . H A M . v a n d e r Heyden, 'dat w i j niet g o e d w e t e n w a t w i j e r m e e a a n m o e t e n . Z e l f h e b b e n w i j het niet n o d i g en a a n d e u i t g e v e r t e r u g s t u r e n o f a a n i e m a n d a n d e r s o v e r d o e n is h e l a a s niet m o g e l i j k , d a a r u v o o r in h e t b o e k m e t i n k t u w n a a m h e b t g e s c h r e v e n . ' 2 H o e v e e l h e t h e l e w o o r d e n b o e k p r o j e c t Het S p e c t r u m h e e f t g e k o s t is n i e t b e k e n d - h e t m o e t o m v e l e tonnen
g a a n - m a a r dit b e d r a g w e r d in i e d e r g e v a l n i e t
v e r h o o g d m e t de k o s t e n v a n e e n t e g e n g e r e d u c e e r d t a r i e f a a n g e s c h a f t Frans-Spaans w o o r d e n b o e k . O o k de b e r e k e n i n g v a n d e o m v a n g v a n de w o o r d e n b o e k e n b r a c h t p r o b l e m e n m e t zich m e e . Het S p e c t r u m h a d de o m v a n g niet u i t g e d r u k t i n t r e f w o o r d e n m a a r in t e k e n s , e n de m e e s t e a u t e u r s v o n d e n het m o e i l i j k te b e r e k e n e n hoev e e l w o o r d e n e r n u p e r letter v a n h e t a l f a b e t m o e s t e n
Moeilijkheden
bij
de
totstandkoming
27
w o r d e n g e m a a k t . S o m m i g e n k o z e n ervoor h e t teveel aan w o o r d e n bij de ene letter m e t e e n bij de v o l g e n d e te compenseren - w a t het e v e n w i c h t van het w o o r d e n b o e k natuurlijk niet ten goede k w a m . V a n uitgeverszijde werden er a f en toe brandbrieven verstuurd dat het woordenb o e k te dik zou w o r d e n - brieven die m e e r d a n eens moesten w o r d e n herroepen o m d a t er een rekenfout w a s gemaakt. Overigens v e r s c h e n e n er uiteindelijk slechts t w e e woordenboeken m e t de van tevoren vastgestelde o m v a n g v a n 320 pagina's. De Prisma Nederlands-Engels v a n Visser viel m e t 284 bladzijden het dunst uit. O m dit te m a s k e r e n werden achter in h e t b o e k allerlei aanhangsels o p g e n o m e n : lijsten m e t aardrijkskundige n a m e n , g e w i c h t e n en m a t e n , Britse ministeries sedert 1828, A m e r i k a a n s e presidenten en dergelijke. Een z w a k t e b o d dat t r o u w e n s op het o m s l a g tot een van de sterke p u n t e n van het b o e k w e r d omgetoverd: 'Met w e t e n s w a a r d i g h e d e n over de Angelsaksische w e r e l d w a a r t o e het Engels de poort opent'! De Prisma Engels-Nederlands van het d u o V a n Baars en V a n der Schoot viel m e t 4 1 6 pagina's bijna honderd pagina's dikker uit dan g e r a a m d . De auteurs w a r e n al aan het inkorten geslagen t o e n Het Spectrum besloot niet langer te w a c h t e n m e t publikatie. Later w e r d dit w o o r d e n b o e k a l s n o g afgeslankt. Soms speelden persoonlijke o m s t a n d i g h e d e n de auteurs parten. Dr. P.M. Maas moest zijn correcties van de drukproeven in j a n u a r i 1955 plotseling stoppen. 'De zaak zit n a m e l i j k zo', schreef hij aan Het Spectrum. 'Ik b e n voor een dag o f veertien tijdelijk uit het ziekenhuis ontslagen, o m daar o n g e v e e r h a l f Maart t e r u g te k e r e n o m geopereerd te w o r d e n . In de tussentijd m o e t ik m e natuurlijk in acht n e m e n . Nu heb ik - als toppunt v a n pech! - eergisterennacht e e n n i e u w e galaanval g e k r e g e n , m e t als gevolg,
Moeilijkheden
bij
de
t o t s t a n d k o m i n g 28
dat ik w e e r in m i j n bed lig. Ik zal echter, geholpen door m i j n zoon, de correctie voortzetten...' 3 Ernstiger w a r e n de p r o b l e m e n die voorvloeiden uit de contracten. In zijn terugblik op de t o t s t a n d k o m i n g van de Prisma W o o r d e n b o e k e n m e m o r e e r d e Jo van Rosmalen al dat het g e e n sinecure w a s g e w e e s t auteurs te vinden die voor een royalty v a n vijf procent een w o o r d e n b o e k w i l d e n m a k e n . W e l n u , in eerste instantie g i n g ook niet iedereen daarmee akkoord. In een intern verslag van een bespreking m e t drs. F.J.J. van Baars, co-auteur Engels-Nederlands, schreef Jo van Rosmalen op 2 februari 1953: 'Zijn c o m p a g n o n , de heer Van der Schoot krijgt n u 21/a procent hijzelf dus 3^2 procent terwijl de heer V a n der Schoot officieel niet beter w e e t d a n dat er totaal 5 procent w o r d t gegeven; m a a r dat is verder alleen een zaak tussen V a n Baars en V a n der Schoot.' 4 Toen de a u t e u r van het w o o r d e n b o e k NederlandsEngels, dr. G.J. Visser, erachter k w a m dat zijn collega's een h o g e r percentage k r e g e n dan hij, k w a m het tot een ruzie. Er v o l g d e n m o e i z a m e onderhandelingen, die uiteindeüjk pas r u i m a n d e r h a l f j a a r na het verschijnen van de woord e n b o e k e n k o n d e n w o r d e n afgerond. V a n Baars en Van der Schoot gingen akkoord m e t e e n verlaging van de royalty's tot vijf procent, terwijl Visser vasthield aan de door h e m in een v r o e g stadium geëiste bepaling dat hij de helft k r e e g v a n de royalty's over beide delen, dus niet alleen over zijn eigen woordenboek. Toen Visser schreef dat hij zijn gewijzigde contract pas wilde ondertekenen als hij eerst het door Spectrum-directeur P.H. Bogaard gesigneerde contract v a n zijn t e g e n h a n g e r s toegestuurd had gekregen, krabbelde redactie-secretaris Van der Heyden m e t k w a a i e hanepoten in de kantlijn: ' W a t een godvergeten w a n t r o u w e n d ventje!' 5
Moeilijkheden
bij
de
totstandkoming
29
Zeer ernstig w a r e n ook de p r o b l e m e n die ontstonden naar aanleiding van de beslissing de beide w o o r d e n b o e k e n Spaans niet in de Prisma-reeks onder te brengen, m a a r in de Aula-reeks. Dit g a f a u t e u r Vosters de ruimte o m op zijn contract t e r u g te k o m e n , een gelegenheid die hij ten volle benutte. Een en ander had bijna tot gevolg dat de woordenboeken h e l e m a a l niet verschenen, zoals w e nog zullen zien. Het m e e s t prangende probleem deed z i c h echter voor in de eerste m a a n d v a n 1954. Volgens de oorspronkelijke p l a n n i n g m o e s t e n de b o e k e n v o o r de a a n v a n g van het n i e u w e schooljaar in de boekhandel liggen. Voor de produktie van de b o e k e n had Het Spectrum m i n i m a a l drie m a a n d e n nodig, en deed m e n het rustig aan, z o ' n acht maanden. S o m m i g e auteurs w a r e n in j a n u a r i 1954 al r u i m a n d e r h a l f j a a r bezig, anderen n o g g e e n driekwart jaar. Op de burelen v a n Het Spectrum w e r d m e n zich er b e g i n 1954 pijnlijk van b e w u s t dat e r een w o n d e r moest geschieden wilde m e n de w o o r d e n b o e k e n nog dat j a a r uitbrengen. Pas naderhand z o u blijken dat zich inderdaad een klein wonder voltrok: m a a r dit schuilde juist in de vertraging.
Strijd tegen de kalender V a n de correspondentie tussen Het Spectrum en de auteurs van de Prisma W o o r d e n b o e k e n is vrij veel bewaard gebleven. Een deel berust bij het Katholiek D o c u m e n t a t i e C e n t r u m in Nijmegen. Ten minste vier auteurs b e w a a r d e n gedurende veertig j a a r vrijwel de complete correspondentie m e t h u n uitgever. In totaal g a a t het o m enkele honderden brieven, die bij elkaar en aangevuld m e t allerlei andere d o c u m e n t e n een vrij n a u w k e u r i g beeld geven van de t o t s t a n d k o m i n g van de best verkochte serie woordenboeken die ons land telt.
Moeilijkheden
bij
de
totstandkoming
30
Het leeuwedeel van de brieven - althans voor w a t betreft de beginperiode - w e r d v e r z o n d e n in 1954. Een van de laatste contracten die Het Spectrum b i n n e n het woordenboekproject afsloot, w a s dat m e t V a n Gemert, leraar Duits in het verre Hulst. Van Gemert kreeg op 19 maart 1953 de opdracht op 1 april 1954 zijn w o o r d e n b o e k Duits-Nederlands klaar te hebben. 'Behalve in geval van overmacht' het V a n Gemert aan deze bepaling als clausule toevoegen, w a n t misschien voelde hij indertijd ook w e l aan dat t w a a l f m a a n d e n en t w e e w e k e n een beetje krap was. 6 Andere auteurs w a r e n in dit opzicht optimistischer geweest. Door de w e r k v e r d e l i n g m e t V a n der Schoot had V a n Baars slechts een half w o o r d e n b o e k samen te stellen en hij g i n g ervan uit dit in tien m a a n d e n te k u n n e n piepen. 'Maar hij vraagt', rapporteerde Van Rosmalen, 'of het niet erg is als het eventueel een w e e k o f zes langer zal duren.' 7 Toen de tien m a a n d e n w a r e n verstreken, ontving Van Baars een brief van projectleider Daniël de Lange. 'Wij hebben gaarne zoveel mogelijk begrip voor allerhande externe factoren die een auteur b e l e m m e r e n zijn plan volgens s c h e m a te voltooien', schreef hij op 14 j a n u a r i 1954. 'Afspraak en reële prestatie lopen hier echter w e l zeer sterk uiteen. Maakt u m e t de heer Van der Schoot nog eens een strak schema (...) en probeert u zich daaraan althans een m a a n d hoe dan ook te houden. Het k o m t ons v o o r dat u op deze w i j z e toch een systeem zult vinden, dat een bespoediging van u w w e r k w i j z e zal betekenen. (...) Het is natuurlijk zeer onplezierig avond aan avond genoodzaakt te zijn aan een zoveel tijdrovend k a r w e i b e z i g te zijn. Daar staat echter tegenover dat wij wel geloven u een o m g e k e e r d evenredige voldoening over het resultaat in het vooruitzicht te m o g e n stellen. De reacties op ons plan
M o e i l i j k h e d e n bij de t o t s t a n d k o m i n g 31
die w i j te hooi en te gras o p v a n g e n zijn alleszins aanmoedigend.' 8 De brief van De Lange had er blijkbaar een van V a n Baars gekruist. W a n t j u i s t op 9 j a n u a r i 1954 schreef V a n Baars aan Het Spectrum, in een brief die duidelijk m a a k t hoeveel moeite het h e m kostte het m a c h i n e s c h r i f t onder de knie te krijgen: 'Nooit hebben w y k u n n e n v e r m o e d e n dat dit soort w e r k zo tydrovend is, wil het goed gebeuren. M o m e n t e e l b e n ikzelf b e z i g m e t de F , terwijl m i j n medew e r k e r de D onderhanden heeft. Hoe gaarne w e er w a t m e e r haast achter z o u d e n zetten, het k a n niet. D a a r o m zal ik U - hoe zeer het m y ook spyt - enige teleurstelling niet k u n n e n besparen, o m de eenvoudige reden dat een u u r o f drie per dag het m a x i m u m is dat ik k a n o p b r e n g e n naast m y n volledige w e r k k r i n g m e t drie e i n d e x a m e n klassen en daarby dan n o g de lessen in Tilburg.' 9 De Lange a n t w o o r d d e per kerende post. 'Uw brief (...) betekende voor ons o p n i e u w een ernstige teleurstelling. (...) U w mededeling, dat u er niet m e e r haast achter k u n t zetten bezorgt ons echter m e e r d a n "enige teleurstelling". (...) De w o o r d e n b o e k e n o p z e t staat o f valt n a m e l i j k in aanzienlijke m a t e m e t het gelijktijdig verschijnen v a n de verschillende delen. Onze gehele propaganda is hierop berekend. U zult het m e t ons eens zijn dat het o n t b r e k e n van het verkooptechnisch zeker belangrijkste Engels-Nederlands-deel een ernstige h a n d i c a p zou zijn v o o r h e t welslagen. Eveneens, dat verkooptechnisch de w o o r d e n b o e k e n beslist vóór de a a n v a n g v a n het n i e u w e schooljaar zullen m o e t e n verschijnen. W i j m e n e n er d a a r o m beslist bij u op te m o e t e n aandringen, dat u niets onbeproefd zult laten o m de door u t o e g e z e g d e t e r m i j n van inlevering na te k o m e n . Er zijn te ernstige commerciële b e l a n g e n v o o r ons bedrijf m e e gemoeid, o m deze zaak en bagatelle te behandelen.' 1 0
Moeilijkheden
bij
de
totstandkoming
32
Hiermee was de t o o n gezet. En niet alleen t e n opzichte van V a n Baars. In die eerste m a a n d e n van 1954 w e r d e n ook enkele andere auteurs flink achter de broek gezeten. Zo schreef De Lange in de eerste w e e k van februari aan Van Gemert: '...de schrik slaat ons o m het hart als w i j de o v e r e e n g e k o m e n inleveringsdatum van de kopij (1 April 1954) vergelijken m e t de tot n u toe (medio Februari) ontv a n g e n t w e e eerste letters.' 1 1 De rest van de brief k o m t vrijwel letterlijk overeen m e t die aan Van Baars, zij het dat n u het grote b e l a n g van het Duits-Nederlandse deel voor de gehele set w o r d t benadrukt. Het zwaarst werd echter drs. GA.M.M. van der Linden, de a u t e u r van het w o o r d e n b o e k Nederlands-Duits, onder druk gezet. V a n der Linden w a s leraar Duits in Tilburg en had op 16 april 1953 zijn contract ondertekend. Hij w a s ermee akkoord g e g a a n krap t w a a l f m a a n d e n later een w o o r d e n b o e k in te leveren 'dat bij de tijd is, en de j o n g s t e o n t w i k k e l i n g van het sterk veranderde Duits vastlegt' zoals de flaptekst op den d u u r zou luiden. R u i m tien m a a n d e n later leverde V a n der Linden één letter in: de A. 'Bij de B', schreef hij bij die gelegenheid, ' h e b ik de volgende ervaring opgedaan. Ik h e b deze letter sneller b e w e r k t dan de A. NU laat ik m i j n w e r k door t w e e bevriende en deskundige relaties (...) en bovendien door een Duitser v a n geboorte doorlezen. Alle drie m e r k t e n zij onmiddellijk, dat de B veel m i n d e r degelijk w a s dan de A. Dit k a n ook niet anders bij haastig w e r k . D a a r o m w e r k ik bij het verschrijven v a n de B deze tegelijk om. (...) O f het op tijd in z ' n geheel klaar zal zijn b e t w i j f e l ik. Ik doe m ' n uiterste best, m a a r vind het niet v e r a n t w o o r d m a a r w a t neer te schrijven. V a k m e n s e n m e r k e n zo iets onmiddellijk.' 1 2 Bij Het Spectrum w a s m e n inmiddels tot de conclusie g e k o m e n dat het nooit m e e r zou l u k k e n de woordenboe-
Moeilijkheden
bij
de
totstandkoming
3 3
k e n v o o r d e a a n v a n g v a n h e t n i e u w e s c h o o l j a a r in de w i n k e l te h e b b e n . In eerste i n s t a n t i e s t r e e f d e m e n e r n a a r de h e l e set in d e c e m b e r 1 9 5 4 o p de m a r k t te b r e n g e n , m a a r a a n h e t e i n d v a n de z o m e r w e r d d u i d e l i j k d a t zelfs dat n i e t m e e r z o u l u k k e n . Er g i n g e e n s t a n d a a r d b r i e f d e d e u r uit, w a a r i n d e z e b e s l i s s i n g w e r d g e c o m b i n e e r d m e t de zoveelste a a n m a n i n g . Zo k r e e g V a n der Linden te h o r e n : 'Tot o n z e spijt m o e t e n w i j u b e r i c h t e n dat h e t t e m p o w a a r i n o n s de k o p i j v a n u w w o o r d e n b o e k b e r e i k t v o o r o n s z e e r t e l e u r s t e l l e n d is. N u z i j n t e l e u r s t e l l i n g e n w e l niet o n o v e r k o m e l i j k , m a a r iets a n d e r s is, dat w i j d o o r d e z e v e r t r a g i n g d e w o o r d e n b o e k e n s e t dit j a a r niet m e e r c o m p l e e t o p de m a r k t k u n n e n b r e n g e n , w a t o n z e o m z e t z e e r n a d e l i g zal beïnvloeden. W i j moeten onze toevlucht n e m e n tot een t u s s e n o p l o s s i n g e n l a t e n t h a n s e e r s t de Engelse d e l e n vers c h i j n e n , d a a r n a de Franse. (...) W i j d r i n g e n e r e c h t e r m e t de m e e s t e k l e m o p a a n , dat u de t o e z e n d i n g v a n k o p i j m e t alle m o g e l i j k e m i d d e l e n z u l t b e s p o e d i g e n . ' 1 3 H i e r o p b a r s t t e V a n d e r Linden uit z i j n vel. ' D o o r m i j w o r d t d a g e n nacht', a n t w o o r d d e hij, ' a a n h e t w o o r d e n b o e k g e w e r k t . V r i j e t i j d k e n i k a b s o l u u t niet. N u is h e t n a t u u r l i j k e e n k l e i n k u n s t j e o m g a u w iets in e l k a a r te zetten. G o e d w e r k v o r d e r t e c h t e r tijd e n U w u i t g e v e r i j is m e t g o e d w e r k t o c h het m e e s t e g e d i e n d . Ik h e b m i j n w e r k a a n v e r s c h i l l e n d e v a k m e n s e n u i t h e t V.H.M.O., K w e e k s c h o o l onderwijs, Mulo, Handelsonderwijs ter inzage gegeven v o o r e v e n t u e l e op- e n a a n m e r k i n g e n . H u n eenparig oordeel: e r is in N e d e r l a n d m o m e n t e e l g e e n w o o r d e n b o e k , dat d e m o e i l i j k h e d e n z o d u i d e l i j k a a n g e e f t e n oplost. (...) En z o n d e r u i t z o n d e r i n g w a r e n a l l e n v a n o o r d e e l , dat dit soort w e r k z e e r t i j d r o v e n d m o e s t z i j n . ' 1 4 Bij Het S p e c t r u m w a s m e n n o g altijd niet o v e r t u i g d e n V a n R o s m a l e n w e r d o p o n d e r z o e k u i t g e s t u u r d . 'Ik h e b w e l d e i n d r u k ' , r a p p o r t e e r d e hij, 'dat de h e e r V a n d e r Linden
Moeilijkheden
bij
de
totstandkoming
34
zijn t a a k zeer serieus opvat. Hij w e r k t elke avond en vrije dag, incl. Zondag, tot grote ergernis van zijn vrouw. Maar hij het mij voorbeelden zien w a a r u i t blijkt hoe sterk de thans hier ingevoerde Duitse w o o r d e n b o e k e n totaal verouderd zijn. Hij k a n dus niet, zoals zijn collegae, afgaan op een reeks bestaande w o o r d e n b o e k e n . (...) W i j m o e t e n wel enigszins soepel voor h e m zijn, daar hij alle privé-lessen en een aanbod o m les te geven aan de Leergangen voor ons w e r k heeft laten schieten.' 1 5 Uiteindelijk z o u het w o o r d e n b o e k Nederlands-Duits pas in het voorjaar van 1956 verschijnen, als laatste in de reeks. Het manuscript w a s al m e t al ook nog te dik geworden, zodat V a n der Linden tot zijn verdriet in eigen vlees moest snijden. Daarbij k w a m e n de afkortingen grotendeels te vervallen die hij, naar eigen zeggen, juist als eerste in een Nederlands-Duits w o o r d e n b o e k had geïntroduceerd. V a n deze hele lijdensweg is in het voorwoord bij het w o o r d e n b o e k overigens g e e n spoor te bekennen, maar de ' A a n w i j z i n g e n voor het gebruik' zijn w e l opmerkelijk. Het k a n natuurlijk toeval zijn, m a a r w a a r alle andere auteurs in h u n voorbeelden uiterst neutrale t r e f w o o r d e n kozen, kiest V a n der Linden onder m e e r voor 'arbeid' en 'sadist'!
Een 'onverwachte'
spellingherziening
Stel dat het Het Spectrum w a s gelukt de hele set woordenb o e k e n vóór de a a n v a n g van het schooljaar 1954 klaar te hebben. Dan z o u d e n de b o e k e n begin 1954 zijn gezet. Vervolgens z o u d e n de correcties zijn doorgevoerd, de o m s l a g e n aangebracht en de boekhandels en kranten zouden zijn bestookt m e t allerhande reclamemateriaal. Per w o o r d e n b o e k bedroeg de eerste oplage ongeveer vijftigduizend exemplaren. T e g e n j u n i 1954 zou de complete
Moeilijkheden
bij
de
totstandkoming
3 5
r e e k s - v i e r h o n d e r d d u i z e n d p o c k e t s - vers d a m p e n d i n de magazijnen van Het Spectrum hebben gelegen, magazijn e n die i n d e r t i j d o v e r i g e n s t o e p a s s e l i j k g e n o e g w a r e n g e v e s t i g d a a n de ABC-straat in U t r e c h t . Stel dat dit alles w a s g e l u k t , d a n h a d Het S p e c t r u m m e t v i e r h o n d e r d d u i z e n d w o o r d e n b o e k e n in h a a r m a a g g e z e t e n . W o o r d e n b o e k e n die bij v e r s c h i j n e n al w a r e n v e r o u derd. En d u s o n v e r k o o p b a a r . W a n t p r e c i e s o p h e t m o m e n t dat de serie w o o r d e n b o e k e n v o l g e n s d e o o r s p r o n k e l i j k e p l a n n i n g h a d m o e t e n v e r s c h i j n e n , v e r s c h e e n de Woordenlijst van de Nederlandse taal, al s n e l b e t e r b e k e n d o n d e r de b i j n a a m d e G r o e n e bijbel o f h e t G r o e n e b o e k j e . De Nederlands-Belgische s p e l l i n g c o m m i s s i e w a s al sinds 1 9 4 7 in d e w e e r en s t o n d o n d e r v o o r z i t t e r s c h a p v a n C.B. v a n H a e r i n g e n , d e U t r e c h t s e h o o g l e r a a r die d o o r Het Spect r u m als e e r s t e w a s b e n a d e r d v o o r h e t P r i s m a W o o r d e n b o e k N e d e r l a n d s . Na e e n g r o o t a a n t a l m o e i z a m e e n langd u r i g e v e r g a d e r i n g e n b o o d de c o m m i s s i e in 1 9 5 2 a a n b e i d e r e g e r i n g e n h a a r v o o r s t e l l e n aan. In 1 9 5 3 w e r d d e woordenlijst goedgekeurd.16 B l i j k b a a r w a s m e n bij Het S p e c t r u m n i e t g o e d o p d e h o o g t e v a n de v o r d e r i n g e n v a n de s p e l l i n g w i j z i g i n g o f d a c h t m e n dat h e t z o ' n v a a r t n i e t z o u l o p e n . W a n t n o g o p 20 j u l i 1 9 5 4 s c h r e e f p r o j e c t l e i d e r D a n i ë l de Lange a a n e e n v a n z i j n a u t e u r s : 'Daar d e z e t t e r d e z e r d a g e n w e d e r o m m e t h e t z e t t e n v a n e e n w o o r d e n b o e k is g e r e e d g e k o m e n verwachten wij u binnenkort de eerste drukproeven v a n u w deel te k u n n e n s t u r e n . ' 1 7 Krap vijf w e k e n later, o p 26 a u g u s t u s 1 9 5 4 , k r i j g e n diverse Prisma-auteurs een exemplaar toegestuurd v a n het z o j u i s t v e r s c h e n e n G r o e n e b o e k j e . In d e b e g e l e i d e n d e s t a n d a a r d b r i e f is g e e n s p r a k e v a n p a n i e k . 'Wij z o u d e n h e t z e e r o p prijs stellen, i n d i e n u b i j d e s p e l l i n g v a n de N e d e r l a n d s e t e k s t v a n u w w o o r d e n b o e k de in d e z e lijst
Moeilijkheden
bij
de
totstandkoming
36
g e g e v e n richtlijnen wilde aanhouden. Voor de reeds ingeleverde kopij w o r d t hiervoor door ons op de d r u k p r o e f zorggedragen', kreeg onder anderen Gudde te horen. Toch m o e t e n er al t w e e w o o r d e n b o e k e n h e l e m a a l klaar zijn geweest, waarschijnlijk Nederlands-Engels van Visser en het woordenboek Nederlands van W e i j n e n . Gudde w a s op dat m o m e n t m e t Nederlands-Frans gevorderd tot de D. V a n Gemert had van Duits-Nederlands kort daarvoor de L ingeleverd en Maas was druk d o e n d e m e t de z o g e h e t e n revisieproef van Frans-Nederlands. 'De eenvoudigste w e g voor u w deel lijkt ons wel', k r e e g Maas te horen, 'dat w i j dit op ons kantoor opknappen. W e bepalen ons daarbij tot de w i j z i g i n g e n die stringent zijn voorgeschreven. In facultatieve gevallen h o u d e n w i j ons bij het oude.' 1 8 De spellingherziening bracht heel w a t extra w e r k m e t zich mee. Door nieuwe regels voor de tussenletters n en s w e r d een w o o r d als 'bessensap' g e w i j z i g d in 'bessesap', en 'apenkop' in 'apekop'. Ingrijpender was de spellingwijzig i n g van de z o g e n o e m d e leen- o f bastaardwoorden w a a r i n een c, q, x, y, ph, rh o f th v o o r k w a m . Zo veranderde iedere ph in een ƒ (behalve bij 'dauphin') en iedere rh in een r (van 'rhetorica' n a a r 'retorica'). Vanzelfsprekend had m e n h e t m e e s t e w e r k aan de delen m e t Nederlands als ingang. Daar k r e g e n talloze w o o r d e n een andere plaats in het alfabet (voorheen 'alphabet'). Bovendien g a f de spellingcommissie bij h o n d e r d e n w o o r d e n t w e e m o g e l i j k h e d e n , zodat er allerlei i n g a n g e n m o e s t e n w o r d e n toegevoegd. Bijvoorbeeld 'accoord: zie akkoord'. Alles bij elkaar zorgde de spellingherziening voor r u i m vier m a a n d e n vertraging. Toen de gehospitaliseerde dr. P.M. Maas medio d e c e m b e r door zijn e c h t g e n o t e het vrag e n w a a r o m de correctieproeven van zijn w o o r d e n b o e k Frans-Nederlands zo lang uitbleven, antwoordde Daniël de Lange: 'De stagnatie is veroorzaakt door het verschijnen
M o e i l i j k h e d e n b i j de t o t s t a n d k o m i n g
37
van de n i e u w e woordenlijst van de Belgisch-Nederlandse commissie-Van Haeringen. Dit plaatste ons voor de noodzakelijkheid de reeds ingeleverde en gedeeltelijk reeds gezette kopij van de w o o r d e n b o e k e n te laten omspellen. Dit heeft nogal enige tijd gevergd, doch is thans voor het grootste gedeelte achter de rug. De v e r s c h i j n i n g s d a t u m die w i j in ons h o o f d hadden, hebben w i j ook m o e t e n opschuiven. Het is thans zo, dat begin k o m e n d j a a r de volledige set bij de b o e k h a n d e l w o r d t aangeboden. In afwijk i n g van de oorspronkelijke opzet zullen de woordenboek e n daarna verschijnen al naar g e l a n g v a n en direct na gereedkomen.'19 De spellingwijziging h a d het al eerder aangepaste produktieplan nogmaals flink in de w a r geschopt. Zelfs het idee de eerste vier w o o r d e n b o e k e n in maart 1955 te laten verschijnen, k o n n u niet doorgaan. Maar w a t een fiasco voor Het Spectrum h a d k u n n e n w o r d e n - vierhonderdduizend onverkoopbare w o o r d e n b o e k e n m e t een g e z a m e n lijke w a a r d e van een h a l f miljoen gulden - sloeg o m in het tegendeel. Begin 1955 had Het Spectrum het vooruitzicht dat n o g vóór het n i e u w e schooljaar vier w o o r d e n b o e k e n k o n d e n w o r d e n uitgebracht in de n i e u w e spelling. Die spelling w e r d in de loop van 1955 verplicht gesteld. In plaats van dat de uitgeverij m e t verouderde woordenboek e n bleef zitten, w a s zij v o o r zover bekend de eerste die w o o r d e n b o e k e n in de n i e u w e spelling op de m a r k t bracht - e e n aspect dat m o g e l i j k a a n h e t overweldigende succes h e e f t bijgedragen. 2 0 Het is dan ook g e e n toeval dat op het o m s l a g van het Prisma W o o r d e n b o e k Nederlands van W e i j n e n de aanbeveling prijkte: '...Tevens spellinggids volg e n s de nieuwste officiële spelling, w a a r i n o p g e n o m e n alle toegelaten dubbelvormen.' W a r e n de vooruitzichten dus goed, in de loop van 1955 dienden zich de eerste v o o r t e k e n e n aan v a n een affaire die
Moeilijkheden
bij
de
totstandkoming
38
op de lange d u u r het aanzien van alle Prisma Woordenb o e k e n ernstig had k u n n e n schaden.
Een plagiaat-affaire Voor de samenstelling van de Prisma's Spaans-Nederlands en Nederlands-Spaans had Het Spectrum in eerste instantie contact gezocht m e t prof. dr. J.H. Terlingen, hoogleraar Spaans in Nijmegen. Terlingen had echter g e e n tijd en raadde een van zijn leerlingen aan: de kort daarvoor gepromoveerde dr. S A . Vosters. 2 1 Vosters was t o e n 29 j a a r en docent in Roosendaal. De w o o r d e n b o e k e n Spaans k w a m e n m e t de grootst mogelijke moeilijkheden tot stand. W i e n u de correspondentie leest - die overigens door Vosters zelf ter beschikk i n g w e r d gesteld - valt van de ene v e r b a z i n g in de andere. Op een gegeven m o m e n t schreef redactie-secretaris V a n der Heyden aan Vosters: 'Wij z o u d e n ons u w moeilijkheden k u n n e n voorstellen w a n n e e r u de eerste maker van een w o o r d e n b o e k voor ons bent, m a a r aangezien er reeds een hele reeks door ons g e m a a k t zijn tot volle tevredenheid z o w e l van de a u t e u r als van ons, k u n n e n wij ons de grootte van u w moeilijkheden moeilijk m e e r indenken. W i j w e t e n w e l dat het tot stand b r e n g e n van de woordenb o e k e n over het a l g e m e e n een m o e i z a a m proces is geweest, m a a r uiteindelijk heeft m e n de zaak a f g e m a a k t en er naderhand zijn plezier aan beleefd.' 2 2 Vergeleken bij de moeilijkheden die ontstonden m e t Vosters, vielen alle andere p r o b l e m e n in het niet. In de eerste plaats w a s er de kwestie m e t de royalty's. De w o o r d e n b o e k e n Spaans w a r e n bedoeld voor de Prismareeks. Maar in oktober 1958 kreeg Vosters te horen: 'In verband m e t de e n o r m e kostenprijs jsic] die de laatste
M o e i l i j k h e d e n bij de
totstandkoming
39
j a r e n h e b b e n plaatsgevonden, h e b b e n wij h e t plan opgevat o m deze 2-delige uitgave niet in de Prisma-reeks, m a a r in de Aula-reeks te doen plaatsvinden. In deze Aula-reeks hebben w i j m e t de prijs w a t m e e r speling.' 2 3 Vosters stribbelde eerst tegen, maar g i n g akkoord als de royalty's z o u d e n w o r d e n verhoogd. Het Spectrum bood zes procent, Vosters eiste tien procent. Na bijna anderhalf jaar, na vele tientallen brieven, na meerdere g e s p r e k k e n m e t Van der Heyden en na een persoonlijk o n d e r h o u d m e t Spectrum-directeur Bogaard vond m e n elkaar op 7,5 procent. Blijkbaar had Vosters staande de o n d e r h a n d e l i n g e n e e n deel v a n de kopij achtergehouden, w a n t n o g g e e n w e e k nadat m e n uiteindelijk o v e r e e n s t e m m i n g had bereikt, stuurde hij h e t laatste gedeelte. W a t aan redactiesecretaris V a n der Heyden de v e r z u c h t i n g ontlokte: 'Hierm e e is dus heel de kopij binnen. Goddank!' 2 4 Vosters h a d in eerste instantie t w e e j a a r en t w e e maanden g e k r e g e n o m de t w e e w o o r d e n b o e k e n s a m e n te stellen. Na k r a p een j a a r meldde zich i e m a n d bij Het Spect r u m die o o k een w o o r d e n b o e k Spaans wilde samenstellen, m a a r blijkbaar h a d Vosters g e e n b e h o e f t e aan s a m e n w e r k i n g . 2 5 Meteen in het b e g i n had Vosters al laten w e t e n dat hij het m o g e l i j k niet in de a f g e s p r o k e n tijd z o u halen. Het Spectrum toonde zich in dit opzicht zeer coulant, ook t o e n latere t e r m i j n e n ruimschoots w e r d e n overschreden. Desondanks voelde Vosters z i c h blijkbaar e n o r m onder druk gezet. Hij z o c h t zijn toevlucht in a n d e r m a n s w e r k . Nu is h e t z o dat alle lexicografen bij het samenstellen van een w o o r d e n b o e k gebruik m a k e n van andere woordenboeken. Niet voor niets h e e f t Charles Nodier (17851844) eens gezegd: 'Les dictionnaires sont des plagiats par ordre alphabétique.' 2 6 In recenter tijd voegde de Leidse hoogleraar in de lexicologie P.G.J. van Sterkenburg hieraan
Moeilijkheden
bij
de
totstandkoming
40
t o e : 'De k u n s t v a n h e t s c h r i j v e n v a n w o o r d e n b o e k e n ligt, zoals r e g e l m a t i g b e t o o g d w o r d t , i n de w i j z e w a a r o p de w o o r d e n b o e k s c h r i j v e r in staat is te v e r w e r k e n w a t z i j n voorgangers hebben gedaan.'27 De P r i s m a - a u t e u r s v o r m d e n o p d e z e r e g e l g e e n u i t z o n dering. De e e n l e u n d e m i n d e r z w a a r o p w e r k v a n z i j n v o o r g a n g e r s d a n de a n d e r , m a a r a l l e m a a l r a a d p l e e g d e n ze de v o o r n a a m s t e w o o r d e n b o e k e n o p h u n v a k g e b i e d . En terecht. O m te v o o r k o m e n d a t e e n a u t e u r z i c h te z e e r o p h e t w e r k v a n e e n a n d e r z o u b a s e r e n , h a d Het S p e c t r u m in de auteurscontracten
de volgende standaardbepaling opgeno-
m e n : 'De S a m e n s t e l l e r v e r p l i c h t z i c h (...) e e n z o d a n i g e a f s t a n d v a n s o o r t g e l i j k e reeds b e s t a a n d e w e r k e n te b e w a r e n , dat o v e r e e n k o m s t e n b e p e r k t b l i j v e n tot h e t o n v e r m i j delijke.' Vosters maakte gebruik van vele Spaanse woordenboek e n . In h e t e e r s t e b r i e f j e d a t v a n h e m w o r d t b e w a a r d in het Spectrum-archief op het Katholiek Documentatie C e n t r u m v r a a g t h i j de u i t g e v e r i j v o o r h e m het SpaansD u i t s e w o o r d e n b o e k v a n Slaby e n G r o s s m a n n te b e s t e l l e n , h e t ' W o o r d e n b o e k Real Academia
te M a d r i d ' e n d e
Diccionario Vox. ' B o e k e n ' , a l d u s V o s t e r s , 'die m i j in e e r s t e i n s t a n t i e o n m i s b a a r l i j k e n v o o r h e t v e r v u l l e n v a n de m i j t o e g e d a c h t e taak.' 2 8 Het b e l a n g r i j k s t e N e d e r l a n d s - S p a a n s e w o o r d e n b o e k u i t die d a g e n w a s z o n d e r t w i j f e l h e t t w e e d e l i g e Spaans handwoordenboek v a n d e U t r e c h t s e h o o g l e r a a r C . F A . v a n D a m e e n k o l o s s a a l w e r k , w a a r v a n d e e e r s t e d r u k w a s verschen e n t u s s e n 1932 e n 1 9 3 7 . B l i j k b a a r h a d V o s t e r s dit naslagw e r k niet o f n i e t c o m p l e e t , w a n t e i n d 1958 s t u u r d e d e redactie v a n Het S p e c t r u m h e m o p zijn v e r z o e k h a a r e i g e n e x e m p l a a r toe. Precies e e n j a a r later v r o e g V a n der Heyden het b o e k t e r u g , w a n t m e n z a t er 'een beetje v e r l e g e n om'. 2 9
M o e i l i j k h e d e n bij de t o t s t a n d k o m i n g
4-1
O f er e e n v e r b a n d bestaat is niet duidelijk, m a a r drie m a a n d e n later is er in de correspondentie m e t Vosters voor het eerst sprake van w a t later plagiaat zal g a a n heten. 'Naar aanleiding van u w telefoongesprek, w a a r b i j u t o e g a f dat u zich bij de eerste letters van het SpaansNederlands woordenboek te veel door het w o o r d e n b o e k van V a n D a m hebt laten leiden, zenden w i j u hierbij de letters A (minus 50 pag. - reeds naar de zetter), B, c, en D. W e hebb e n hierin diverse al te grote gelijkenissen m e t V a n D a m geconstateerd (...) Niet alleen w a t betreft de voorbeelden, m a a r ook w a t volgorde van betekenissen betreft. O m latere moeilijkheden te v o o r k o m e n , is het zaak hier t o c h een grote distantie te scheppen.' 3 0 In eerste instantie denkt m e n het probleem op te kunn e n lossen door alleen de eerste letters van het alfabet o p n i e u w te b e w e r k e n , m a a r uiteindelijk blijkt dat het hele w o o r d e n b o e k o p n i e u w door Vosters m o e t w o r d e n bewerkt. Het Spectrum n e e m t tijdelijk een studente Spaans in dienst o m bij de produktie v a n het w o o r d e n b o e k te assisteren. Haar w e r k z a a m h e d e n leiden tot een buitengew o o n felle reactie van Vosters - een brief die in de correspondentie m e t b e t r e k k i n g tot de Prisma W o o r d e n b o e k e n z ó uit de t o o n valt, dat een uitvoerig citaat op z ' n plaats is. 'Een andere reden, die de v o o r t g a n g van m i j n w e r k belemmert', aldus Vosters aan redactie-secretaris V a n der Heyden, 'is de onverantwoorde manier, w a a r o p in m i j n tekst is "verbeterd" o m g e e n o n h o f f e l i j k e w o o r d e n te gebruiken. De dikke vieze strepen en veranderingen, die later w e e r zijn doorgestreept, vallen onmiddellijk op. Bij nader inzien blijkt het g e h e e l op bijzonder slordige m a n i e r verricht te zijn. Ik h e b u al eens enkele staaltjes g e g e v e n van het gebezigde afkortingssysteem, w a a r v o o r het m i j n e moest wijken. Nu wil het toeval, dat ik m i j n a f k o r t i n g s s y s t e e m grotendeels gebaseerd heb op een van
M o e i l i j k h e d e n b i j d e t o t s t a n d k o m i n g 42
de b e s t e Spaanse w o o r d e n b o e k e n v a n de w e r e l d n.1. dat v a n Slaby. M a a r die e e r s t e j a a r s Spaans, die zoals u z e g t h e t w e r k n a g e z i e n h e e f t (wie laat dit n u d o o r z o i e m a n d doen?) w e e t het b e t e r (...) Het is e e n h e k s e n t o e r o m dat a l l e m a a l w e e r te g a a n r e c h t z e t t e n . (...) A l s h e t niet m i j n g r o t e liefde v o o r de S p a a n s e taal w a s , die m i j bezielde, h a d i k h e t a l l a n g o p g e g e v e n . M a a r v a n die l i e f d e alleen k a n ik n i e t l e v e n . Na al dit e x t r a - w e r k k l e m t v o o r m i j steeds m e e r d e v r a a g : h o e zit h e t m e t m i j n a a n d e e l i n de w i n s t ? Na alle b e l o f t e n u w e r z i j d s in dit o p z i c h t g e d a a n , h e b ik n o g niets tastbaars v e r n o m e n . W a a r o m s c h u i f t U dit p r i n c i p a l e p u n t o p de l a n g e b a a n ? U h e b t de w i j z e v a n u i t g e v e n t e g e n m i j n z i n v e r a n d e r d [bedoeld w o r d t d e v e r h u i z i n g v a n Prisma n a a r A u l a ; ES] en u h e b t u w b e z w a r e n t e g e n e e n v a n b e i d e d e l e n p a s k e n b a a r gemaakt,
n a d a t h e t g e h e e l was ingele-
v e r d , o f s c h o o n u n a iedere a f z o n d e r l i j k o p g e s t u u r d e letter daartoe gelegenheid hebt gehad.'31 Hier w a s s p r a k e v a n e e n r e g e l r e c h t e r u z i e , e e n r u z i e m e t e e n h o g e i n z e t : w a n t z o u h e t p l a g i a a t pas na publikatie z i j n o n t d e k t , d a n h a d dit h e t a a n z i e n v a n alle P r i s m a W o o r d e n b o e k e n k u n n e n s c h a d e n . De P r i s m a ' s b o d e n v e e l m a t e r i a a l v o o r e e n e x c e p t i o n e e l l a g e prijs (320 p a g i n a ' s voor slechts ƒ1,25); m e n zou eens k u n n e n g a a n denken dat dit a l l e e n m o g e l i j k w a s o m d a t d e i n h o u d e e n v o u d i g w e g was overgepend uit concurrerende woordenboeken! Niet v o o r niets s c h r e e f V a n der H e y d e n o p e e n g e g e v e n m o m e n t : 'De g e v o l g e n v o o r u e n v o o r o n s z o u d e n onoverz i e n b a a r z i j n g e w e e s t w a n n e e r w i j i n d e r d a a d e e n plagiaatproces z o u d e n h e b b e n g e k r e g e n o p g r o n d v a n de g r o t e g e l i j k e n i s m e t h e t b o e k v a n V a n D a m . Het h e e f t u miss c h i e n in d e n a a n v a n g z e e r o n a a n g e n a a m g e t r o f f e n , m a a r w i j g e l o v e n t o c h d a a r m e e j u i s t te h e b b e n g e h a n d e l d , o m d a t w i j e n i g e e r v a r i n g h e b b e n v a n de g e v o l g e n die u i t dergelijke dingen k u n n e n voortkomen.'32
Moeilijkheden bij de t o t s t a n d k o m i n g
43
In eerste instantie probeerde Het Spectrum m e t vriendelijke w o o r d e n de brand te blussen, m a a r deze diplomatieke h o u d i n g w e r d ernstig o p de proef gesteld door e e n bijk o m e n d probleem. Toen w e r d ontdekt dat Vosters zich te veel had gebaseerd o p het w o o r d e n b o e k v a n V a n Dam, w a s het deel Nederlands-Spaans al bijna gereed. Maar o m d a t de uitgeverij de w o o r d e n b o e k e n per se s a m e n op de m a r k t wilde brengen, viel het produktieproces h e l e m a a l stü. '...Hoe l a n g e r dit zetsel bij de d r u k k e r in B r u g g e m o e t staan', m a a n d e V a n der Heyden, 'hoe d u u r d e r de zaak wordt. Er zitten n a m e l i j k e n o r m e hoeveelheden lood in dit zetsel en het spreekt v a n z e l f dat de d r u k k e r daarvoor een vergoeding m o e t hebben.' 3 3 O f dit allemaal niet g e n o e g w a s , k w a m er nog een probleem bij. Terwijl Vosters w e r k t e aan de h e r z i e n i n g van het op V a n D a m gebaseerde deel Spaans-Nederlands, k r e e g hij de d r u k p r o e v e n toegestuurd van Nederlands-Spaans. Met nadruk w a s Vosters erop g e w e z e n dat hij de extra correctie in deze d r u k p r o e v e n tot een absoluut m i n i m u m moest beperken. Dit v a n w e g e de hoge kosten die aan correcties in het zetsel w a r e n verbonden. Vosters hield zich echter niet aan dit v e r z o e k , in g e e n van beide delen. Bovendien v r o e g hij e e n vergoeding voor h e t extra w e r k ! Voor het eerst sinds h u n s a m e n w e r k i n g verloor redactie-secretaris V a n der Heyden n u echt zijn geduld. 'Hoe u op de gedachte k u n t k o m e n na de eindeloze t e g e n w e r k i n g die w i j v a n u h e b b e n ondervonden, v e r g o e d i n g t e v r a g e n voor het extra w e r k en voor de vertraging in de uitgave, is ons een volslagen raadsel. W a n n e e r u de correspondentie n o g eens doorleest v a n het laatste a n d e r h a l f j a a r , zult u elke keer o p n i e u w z i e n hoe w i j alle mogelijke hinderpalen v a n t e g e n w e r k i n g , die wij v a n u hebben ondervonden, uit de w e g m o e s t e n t r a c h t e n te ruimen. Dat het b o e k kennelijke sporen v a n plagiaat vertoonde, w a s z o evident, dat
Moeilijkheden
bij
de
totstandkoming
44
w i j niet v e r a n t w o o r d z o u d e n zijn geweest, w a n n e e r w i j u e r niet op hadden g e w e z e n . U hebt ons deze dienst wel o p een b i j z o n d e r onplezierige w i j z e gehonoreerd door ons te d w i n g e n meer dan een j a a r het zetsel van het eerste b o e k te laten b e w a r e n e n ook daarna elk ogenblik o p n i e u w alle mogelijke v e r t r a g i n g e n en uitvluchten te zoeken, waardoor w i j m a a r niet k o n d e n opschieten m e t ons werk.' 3 4 V a n der Heyden had recht van spreken, w a n t kort daarvoor had hij een brief o n t v a n g e n v a n de Belgische drukker, drukkerij Sinte-Catherina in Brugge, e e n bedrijf dat hij eerder had a a n g e m e r k t als 'een van de beste drukkerijen v a n het vasteland'. 3 5 'Het is onmogelijk', schreef de Belgische drukker, '[op het voorgelegde manuscript] een redelijke produktie te bereiken op de zetmachines. Dit MS dient m e t grote z o r g hertikt te w o r d e n . Des nog te m e e r m o e t ik n u absoluut hierop aandringen, daar w i j n u de eerste bladzijden v a n het Sp.-Nederl. deel t e r u g kregen. Het is eenvoudig hopeloos! Al die correctie in die z ó kleine letter. Grote delen m o e t e n op [dej zetmachine herzet. Het w o r d t een astronomische extra kost! w e l k e ik bij benadering zelfs niet k a n schatten.' 3 6 Nog één keer w e r d geprobeerd de zaak op een beschaafde m a n i e r op te lossen. Twee dagen na de brief van de drukkerij zette de lexicografische m e d e w e r k e r van Het Spectrum, A. Kolsteren, de z a k e n nog eens op een rijtje. 'Als redacteur', schreef hij in een korte rapportage, 'heb ik de kopij van het Spaans-Ned. w o o r d e n b o e k v a n Dr. Vosters b e k e k e n zoals deze kopij door de auteur o p n i e u w is bewerkt, naar aanleiding van ons b e z w a a r dat de oorspronkelijke kopij in ontoelaatbare m a t e het w o o r d e n b o e k van prof. V a n D a m had gevolgd. Weliswaar w a s de oorspronkelijke kopij door een m e d e w e r k s t e r v a n Het Spectrum op een soms enigszins o n h a n d i g e w i j z e persklaar g e m a a k t ,
Moeilijkheden
bij
de
totstandkoming
45
d o c h d a a r d o o r w a s zij g e e n s z i n s o n b r u i k b a a r g e w o r d e n v o o r de zetter. D o o r de v e l e v e r a n d e r i n g e n e n t o e v o e g i n g e n die de a u t e u r h e e f t a a n g e b r a c h t , is de k o p i j n i e t m e e r bruikbaar voor de zetter, zoals m i j uit jarenlange ervaring m e t z e t t e r s k o p i j b e k e n d is. Niet a l l e e n v a l t zij o n d e r de categorie zeer moeilijke kopij, hetgeen betekent dat de zetter een extra hoog tarief berekent, maar bovendien g e e f t z i j a a n l e i d i n g t o t diverse z e t f o u t e n e n v e r g i s s i n g e n v a n d e z e t t e r , h e t g e e n e v e n z o v e l e e n s o m s k o s t b a r e correcties o p de p r o e v e n n o d i g z o u m a k e n . T e n s l o t t e z o u d e z e b e w e r k t e k o p i j e x t r a z e t t i j d e n e x t r a tijd v a n d e corrector vragen. De veiligste, goedkoopste en meest ergernis b e s p a r e n d e m e t h o d e is d u s , d e g e h e l e k o p i j te l a t e n overtikken.'37 H e t a n t w o o r d v a n V o s t e r s o p de b e v i n d i n g e n v a n K o l s t e r e n e n v a n d e B e l g i s c h e d r u k k e r is n i e t b e w a a r d g e b l e v e n . M a a r b l i j k b a a r w a s de j o n g e h i s p a n o l o o g n o g altijd n i e t o v e r t u i g d . N a d a t V a n d e r H e y d e n h e m e e n bloemlezing had toegestuurd met enige tientallen fouten ('als u h e t b o v e n s t a a n d e n u overziet, z u l t u t o c h w e l z i e n dat h i e r bij tijd e n w i j l e s p r a k e is v a n e e n te g r o t e m a t e v a n slordigheid'), 3 8 v o l g d e e e n p e r s o o n l i j k o n d e r h o u d m e t S p e c t r u m - d i r e c t e u r P.H. Bogaard. U i t e i n d e l i j k w e r d beslot e n het h e l e m a n u s c r i p t v a n Spaans-Nederlands o p k o s t e n v a n V o s t e r s te l a t e n o v e r t y p e n . Even l e e k h e t e r o p dat V o s t e r s z o u w e i g e r e n de p r o e v e n v a n h e t n i e u w e z e t s e l te c o r r i g e r e n , m a a r n a n o g w a t h e e n - e n - w e e r g e s c h r i j f k o n d e n de w o o r d e n b o e k e n S p a a n s e i n d d e c e m b e r 1960 v e r s c h i j n e n - t w e e ë n h a l f j a a r later d a n o o r s p r o n k e l i j k g e w e n s t , m a a r w e l e e n h a l f j a a r voordat prof. dr. C . F A v a n D a m i n de Prisma-reeks Spaanse spraakkunst voor iedereen p u b l i c e e r d e . V o s t e r s w a s n i e t tevreden en maakte van de gelegenheid gebruik voor de z o v e e l s t e k e e r t e r u g te k o m e n o p de r o y a l t y - r e g e l i n g e n o p
Moeilijkheden
bij
de
totstandkoming
46
de v a n z i j n h o n o r a r i u m in te h o u d e n t y p e k o s t e n . Bij Het Spectrum was m e n wel tevreden en ongetwijfeld buitengew o o n o p g e l u c h t dat d e z w a a r s t e b e v a l l i n g in h e t w o o r d e n b o e k p r o j e c t a c h t e r de r u g w a s . 'Het p o s i t i e v e r e s u l t a a t v a n d e z o g e n a a m d e p l a g i a a t - a f f a i r e is i n e l k g e v a l ' , s c h r e e f V a n d e r H e y d e n a a n Vosters, 'dat h e t b o e k o p h e t o g e n b l i k de h o o g s t e b e r e i k b a r e k w a l i t e i t h e e f t b e r e i k t , e n dat h e t e e n z e k e r e m a t e v a n o r i g i n a l i t e i t b e z i t die v o l g e n s u w e i g e n w o o r d e n in N e d e r l a n d n o g n a u w e l i j k s is bereikt.' 3 9 V a n dit l a a t s t e w a s V o s t e r s k e n n e l i j k o v e r t u i g d . T o e n M.F.J. P i j n e n b o r g , i n d e r t i j d a d j u n c t - d i r e c t e u r v a n Het S p e c t r u m , h e m i n 1 9 6 4 v r o e g in v e r b a n d m e t e e n herzien i n g p a g i n a ' s uit z i j n w o o r d e n b o e k e n o p m a n u s c r i p t p a p i e r te p l a k k e n o m d a a r o p c o r r e c t i e s a a n te b r e n g e n - e e n s t a n d a a r d p r o c e d u r e w a a r a a n alle w o o r d e n b o e k a u t e u r s m e e w e r k t e n - s c h r e e f Vosters, i n m i d d e l s g e p r o m o v e e r d tot w e t e n s c h a p p e l i j k h o o f d m e d e w e r k e r S p a a n s a a n de R i j k s u n i v e r s i t e i t G r o n i n g e n : 'U b e g r i j p t , dit is e e n arbeid, die u niet v a n e e n a u t e u r k u n t v e r l a n g e n e n w a a r v a n o o k niets in h e t c o n t r a c t is o v e r e e n g e k o m e n . En ik b e g r i j p o o k niet, h o e d e h e e r P i j n e n b o r g zoiets d u r f t v o o r te stellen. Ook andere hispanologen beklagen zich over zijn onhoffelijke m a n i e r v a n doen, w a t t o t g e v o l g k a n h e b b e n , dat h i j v a n h i s p a n o l o g i s c h e z i j d e steeds m i n d e r o p m e d e w e r k i n g zal k u n n e n r e k e n e n . Ik z e l f b e n a l t h a n s n i e t v a n p l a n o m o n d e r d e r g e l i j k e o m s t a n d i g h e d e n m i j n m e d e w e r k i n g verder te v e r l e n e n . (...) U w e e t , h o e v e e l m o e i t e i k indertijd a a n de samenstelling van de woordenboeken heb besteed en w e l k pionierswerk i k d a a r v o o r h e b verricht.' 4 0
M o e i l i j k h e d e n bij d e t o t s t a n d k o m i n g
47
De woordenboeken Spaans waren oorspronkelijk voor de Prisma-reeks bedoeld, maar verschenen in 1960 in de Aula-reeks. In de jaren tachtig werden ze alsnog in de Prisma-reeks ondergebracht.
4 Een behoeftige banketbakker
W A R E N ER DAN ALLEEN MAAR P R O B L E M E N ? Was het hele woordenboekproject niet meer dan een kweekplaats voor plagiaat, m a a g z w e r e n en oververmoeidheid? Nee, soms liep het zelfs heel soepel. Dr. A W e i j n e n herinnert zich het manuscript van zijn w o o r d e n b o e k na dertien m a a n d e n te hebben ingeleverd, slechts een m a a n d later dan de bedoeling was. N o g punctueler was drs. H.W.J. Gudde. Zoals g e z e g d had Maas t o e n hij ziek w e r d het deel Nederlands-Frans aan zijn collega Gudde overgedaan. Dat gebeurde in m e i 1954. Gudde b e g o n dus bijna een j a a r later dan de m e e s t e andere auteurs. Toch zou hij sommig e n voorbijstreven. Gudde had indertijd een volledige aanstelling als leraar Frans aan het Katholiek Gelders Lyceum in A r n h e m . Dat betekende dat hij o m acht u u r op school moest zijn en rond een u u r o f t w e e w e e r thuis was. V a n Het Spectrum had hij elf m a a n d e n de tijd g e k r e g e n o m zijn woordenb o e k te voltooien. In feite k o n hij pas half juli 1954 van start g a a n - na de schoolexamens. Dit het h e m slechts negen maanden. Hij zette een strak s c h e m a op. Na school een u u r t j e rust e n e n d a n a a n de slag. Even e t e n e n d a n w e e r door - tot n a middernacht. Wilde hij op tijd klaar zijn, dan moest hij vijf pagina's kopij papier per dag vullen, en dat zes dagen per w e e k . Maar in feite w e r d e n ook alle z o n d a g e n aan het w o o r d e n b o e k besteed, plus de feestdagen. Tijd voor zijn t w e e k i n d e r e n en zijn v r o u w - z w a n g e r van de derde b l e e f er niet over. Ondanks de haast m a a k t e Gudde er g e e n potje van.
Een
behoeftige
bonketbakker
49
Natuurlijk gebruikte hij enkele andere w o o r d e n b o e k e n , m a a r daarnaast n a m hij grote stapels k r a n t e n en tijdschriften door: Figaro, Le Monde, La Maison de Marie Claire, Paris Match - op zoek naar de juiste vertaling v o o r bijvoorbeeld 'stofzuigen' ('nettoyage
par le vide') en e n k e l e dui-
zenden andere huis-, tuin- en k e u k e n b e g r i p p e n , een categorie die in de t o e n bestaande w o o r d e n b o e k e n een k o m m e r v o l bestaan leidde. Bij Het Spectrum w i s t e n ze niet hoe ze het hadden. De post bracht de ene letter na de andere, zonder dat daar a a n m a n i n g e n voor nodig w a r e n . Zelfs de spellingwijziging in augustus 1954 zorgde a m p e r voor vertraging. Ondanks dit a d e m b e n e m e n d e t e m p o w e r d Gudde tot t w e e m a a l toe gevraagd o f het nog iets sneller k o n - het zoveelste bewijs hoe w e i n i g ervaring Het Spectrum in feite had m e t het samenstellen v a n w o o r d e n b o e k e n . Volgens zijn contract moest Gudde het w o o r d e n b o e k op 1 april 1955 h e b b e n voltooid. In j a n u a r i vraagt redacteur Herkes o f dit ook b e g i n maart k a n w o r d e n . 'Misschien w e e t mijnheer Herkes niet dat h e t contract de d a t u m van oplevering op 1 april gesteld heeft', a n t w o o r d t de dan 37-jarige Gudde aan projectleider De Lange. 'Hij k o n w e l w e t e n , dat ik dezer d a g e n n o g niet m e t pensioen ga. Misschien zegt het h e m iets, w a n n e e r ik constateer, dat ik sinds ik m e t dit w e r k b e g o n n e n b e n in totaal drie dagen aan vrije ogenblikken heb gehad.' 1 Medio februari schrijft Gudde aan Het Spectrum: 'Mijn richtdatum
blijft 1 april, m a a r de mogelijkheid, dat ik pas
enkele dagen later k a n afleveren, is niet uitgesloten, in verband m e t m i j n schoolwerk.' En inderdaad, hoe strak de p l a n n i n g ook w a s , m e d e doordat ten tijde van zijn w e r k z a a m h e d e n aan de T zijn v r o u w v a n h u n derde kind beviel, lukte het Gudde niet op tijd klaar te zijn. Op 8 april 1955, zeven d a g e n na de afge-
Een
behoeftige
bonketbakker
50
sproken inleverdatum, stuurt hij per aangetekende post de letter z. 'Tot m i j n spijt', schrijft hij bij die gelegenheid, 'heb ik de contracttermijn overschreden. Het is me onmogelijk gebleken het v o o r g e n o m e n s c h e m a in overeenstemm i n g te brengen m e t m i j n g e w o n e w e r k z a a m h e d e n . ' 2 Bij Het Spectrum m o e t m e n geroerd zijn geweest. Hoew e l de uitgeverij bij eerdere g e l e g e n h e d e n had laten w e t e n dat het woordenboekproject een zeer nauwsluitende calculatie vereiste, w a a r b i j iedere cent b e k e k e n en vera n t w o o r d diende te worden, tastte m e n voor deze ene keer spontaan in de beurs. 'De e n o r m e Paastaart', schreef Gudde een paar dagen later aan De Lange, ' w a a r m e e w i j op zaterdagavond verrast zijn, is m e t g e j u i c h v a n h e t hele gezin ontvangen. W e w a r e n eerst hoogst verbaasd en meenden, dat de bezorger zich in het adres vergist had. Hij w a s echter zeer zeker van zijn zaak en t o e n w e de n a a m van de afzender ontdekten, w a r e n w e niet alleen verbaasd meer, maar ook g e t r o f f e n . U w g e l u k w e n s en dit smakelijke g e s c h e n k hebben iets zeer sympathieks en persoonlijks, dat ver uit gaat boven de sfeer van zakelijke relaties. (...) U hebt h i e r m e e ongetwijfeld ook w a a r d e r i n g w i l l e n doen blijken, voor w a t m i j n v r o u w er voor over heeft gehad, o m m e dit extra w e r k mogelijk te maken.' 3 Zelfs het kaartje dat bij de taart zat, overleefde veertig j a a r geschiedenis. De tekst luidt: 'Onze hulde bij de voltoing van een m o n n i k k e n w e r k . Uitgeverij Het Spectrum.' Hier schreef een b a n k e t b a k k e r die hard aan een Prisma W o o r d e n b o e k toe was.
Een
behoeftige
bonketbakker
5 1
De Prisma Nederlands-Frans bevatte als eerste allerlei huis-, tuin- en keukenbegrippen.
5 De inhoud: alles met de paplepel
'Dit/Prisma-woordenboek/laat W A T DE I N H O U D VAN DE W O O R D E N u niet in de steek/ Ook als u de , . c. l x. i j schoolbanken verlaten hebt, ' S g ' B
0
E
K
E
N
b e t r e f t
b
e
S
t
0
n
d
e f
e
e
n
e d e
b e w i j s t / h e t u g o e d e d i e n s t e n , in tailleerd c o n c e p t , g e e n u i t g e w e r k t
Z T S S S S Z r .
plan
-
D e
" o m a a m s t e richtlijn voor
schriftelijke cursus/ Op reis/ Bij de auteurs was de in het contract d e c o n v e r s a t i e / Bij h e t v r a g e n
VOorgeschreven
e n z J Dit Prisma-woordenboek is
Het e e r d e r g e n o e m d e t w e e p a g i n a ' s stencil Regels woordenboeken t e l l e n d e
h e b t (...) P r i s m a - w o o r d e n b o e -
moest zorg dragen voor een zekere
van aanwijzingen, inlichtingen
ook voor U gemaakt,/ zorgt dat u er het volle profijt van
ken:/ openen de poorten naar de gehele wereld.' Tekst aan de binnenzijde
van
N e d e r l a n d s - E n g e l s (1955).
°
l e n g t e v a n de k o p i j ,
°
.
uniformiteit in de o p b o u w van de woordenboekartikelen.
Een g e d e t a i l l e e r d c o n c e p t w a s niet
n o d i g o m d a t Het S p e c t r u m e r o v e r d e i n h o u d e e n t a m e l i j k s i m p e l e visie o p n a hield. T o e n D a n i ë l d e L a n g e n a a r A r n h e m k w a m o m m e t G u d d e v a n g e d a c h t e n te w i s s e l e n o v e r de P r i s m a Nederlands-Frans, z e i hij: 'Het m o e t e e n w o o r d e n b o e k w o r d e n v o o r de i n t e l l e c t u e l e k r a n t e l e z e r m e t e e n r u i m e b e l a n g s t e l l i n g . ' 1 Dr. P.M. Maas m o e t iets d e r g e l i j k s te h o r e n h e b b e n g e k r e g e n , w a n t in z i j n voorw o o r d richt hij z i c h t o t 'de g r o t e s c h a r e o n t w i k k e l d e lezers, die b i j h e t l e z e n v a n Franse b o e k e n , k r a n t e n o f tijds c h r i f t e n z i c h v a n tijd t o t t i j d v a n e e n w o o r d e n b o e k bedienen.' D a a r n a a s t prijst h i j zijn b o e k a a n v o o r g e b r u i k o p school en kantoor. W a r e n d a t de d o e l g r o e p e n die m e n v o o r o g e n h a d bij de w o o r d e n b o e k e n Frans, b i j d e w o o r d e n b o e k e n Engels l a g h e t iets anders. G e e n v a n de vele h o n d e r d e n d o c u m e n t e n die b e t r e k k i n g h e b b e n o p de P r i s m a W o o r d e n b o e k e n , m a a k t de a c h t e r l i g g e n d e visie zo d u i d e l i j k als de b r i e f die
De i n h o u d
53
a d j u n c t - d i r e c t e u r De Lange in a p r i l 1 9 5 4 s c h r e e f a a n V a n Baars. V a n Baars h a d in de t o t d a n toe i n g e l e v e r d e k o p i j v a n Engels-Nederlands s y s t e m a t i s c h g e b r u i k g e m a a k t v a n w a t De Lange ' v e r k o r t e a a n d u i d i n g e n ' n o e m t . W e r d in e e n lemma het woord 'brengen' herhaald, dan maakte Van Baars d a a r 'br.' v a n . B o v e n d i e n g a f h i j g e e n v o l l e d i g e vert a l i n g v a n h e t a a n g e h a a l d e i d i o o m . In h e t l e m m a 'bill' ( w e t s o n t w e r p ) , s c h r e e f h i j b i j v o o r b e e l d bij 'carry a bill' er door halen, in p l a a t s v a n h e t v o l l e d i g e : een wetsontwerp er door halen. De Lange v o n d dat d e z e b e k n o p t h e i d de bruikbaarheid van het woordenboek nadelig beïnvloedde. 'Voor e e n b e e t j e p i e n t e r e g e b r u i k e r g e l d t dit u i t e r a a r d niet, d o c h w i j d i e n e n o n s d o o r d e o p z e t v a n de w o o r d e n b o e k e n t o t de g r o t e m a s s a te r i c h t e n , e n m o e t e n d a a r o m iedere m o g e l i j k h e i d tot m i s v e r s t a n d v e r m i j d e n e n de g e b r u i k e r alles m e t de p a p l e p e l i n g e v e n . ' 2 De g r o t e m a s s a , d a t w a s d e m a r k t die Het S p e c t r u m wilde b e d i e n e n e n v o o r ƒ 1 , 2 5 p e r w o o r d e n b o e k w a s d a t e e n bittere e c o n o m i s c h e n o o d z a a k . Pas bij g r o t e o p l a g e n z o u d e u i t g e v e r i j u i t de k o s t e n k u n n e n k o m e n . O v e r de i n h o u d v a n de w o o r d e n b o e k e n w e r d e n d e a u t e u r s m o n d e l i n g g e ï n s t r u e e r d . Echo's v a n d e z e gesprekk e n v i n d t m e n t e r u g i n d e m e e s t e v o o r w o o r d e n . Zo s c h r i j f t W e i j n e n i n 1 9 5 5 : 'De g r o n d g e d a c h t e v a n dit w e r k w a s i m m e r s : e e n p r a k t i s c h w o o r d e n b o e k te g e v e n . A a n gezien het w e r k beknopt gehouden moest worden, hebben w i j o n s b e p e r k t tot d e c o n t e m p o r a i n e w o o r d e n s c h a t , in die m a t e zelfs dat allerlei w o o r d e n die t i j d e n s e n v l a k n a de b e z e t t i n g v a n 1940-1945 g a n g b a r e p a s m u n t w a r e n , d o c h t h a n s e i g e n l i j k w e e r t o t h e t v e r l e d e n b e h o r e n , niet zijn opgenomen. Vervolgens kozen wij de verzorgde vorm v a n h e t N e d e r l a n d s e n w a s o n z e a a n d a c h t n i e t Jvanaf 1982 staat h i e r ' m i n d e r ' ; ES] g e r i c h t o p g e w e s t e l i j k i d i o o m , slang, p l a t h e d e n o f k r a c h t t e r m e n . B a r b a r i s m e n h e b b e n
54
De
'"houd
wij daarom principieel geweerd. Het ontbreken van een zodanig w o o r d of een zodanige betekenis is derhalve te b e s c h o u w e n als een negatieve aanduiding voor de onjuistheid.' A n d e r e n g a a n in h u n voorwoord m e e r in op de ideologie v a n Het Spectrum, die bij het woordenboekproject onmisk e n b a a r a a n w e z i g w a s . 'De bedoeling v a n de uitgever w a s een w o o r d e n b o e k voor gebruik in school en leven aan te bieden, dat door zijn o m v a n g niet te kostbaar m o c h t worden en desondanks aan de normale eisen zou voldoen, o m aldus te helpen voorzien in de g r o t e behoefte, die er aan goedkope en toch goede b o e k e n bestaat', aldus GA.M.M. van der Linden in het v o o r w o o r d bij Nederlands-Duits. Visser deed hier in de eerste versie van zijn voorwoord n o g een schepje bovenop: 'Er bestaat in deze dure tijd, w a a r i n de prijzen der b o e k e n fabelachtig zijn opgelopen, m e e r dan ooit behoefte aan goede en goedkope lectuur, en dus ook aan goede en goedkope woordenboeken.' 3 Blijkbaar vond m e n deze zin bij Het Spectrum te kwetsend voor de uitgevers van g e b o n d e n boeken, w a n t in het definitieve v o o r w o o r d k w a m hij te vervallen.
Goedkoop, beknopt, praktisch, hedendaags, modern, voor school, k a n t o o r en thuis - dat zullen de sleutelwoorden zijn g e w e e s t die De Lange gebruikte bij de instructie van de auteurs. Maar hoe b r e n g j e zoiets in praktijk? Het Spectrum g a f h a a r auteurs ditmaal een steun in d e rug. Gudde kreeg z o n d e r o m h a a l te h o r e n dat hij bij het samenstellen v a n de Nederlandse woordenlijst het best uit kon g a a n v a n het Verklarend handwoordenboek der Nederlandse taal van Koenen. De recentste druk van dit woordenb o e k w a s in 1952 bij J.B. Wolters verschenen. Een w e e k nadat hij zijn contract h a d ondertekend, kreeg Gudde dit b o e k van Het Spectrum toegestuurd - op zijn kosten, dat wel. De i n h o u d
55
Ook uit andere brieven blijkt dat Het Spectrum de woordenboeken van Wolters b i n n e n handbereik had. Opmerkelijk g e n o e g lijkt m e n die lexica in eerste instantie te hebben gebruikt o m de o m v a n g van de ingeleverde kopij te toetsen. Zo w e r d de kopij van Gudde n a u w g e z e t vergelek e n m e t het Frans woordenboek van Herckenrath. 'In h e t w o o r d e n b o e k van Herckenrath', schreef De Lange al snel, ' n e e m t de A 5'fa a 6 procent v a n de gehele o m v a n g in. Daar de o m v a n g van o n z e w o o r d e n b o e k e n op 320 bladzijden gesteld is h e e f t u dat percentage dus w e l enigszins overschreden.' 4 De kopij v a n V a n Gemert w e r d in lengte tot o p de kolom vergeleken m e t het Duits woordenboek van V a n Gelderen. V a n G e m e r t k r e e g de aanbeveling 'de k o m e n d e letters eerder w a t uit te doen dijen'. 5 Het gebruik van de h a n d w o o r d e n b o e k e n van Wolters blijkt bovendien uit vragen w a a r m e e de auteurs zich sporadisch tot Het Spectrum w e n d e n . Zo schrijft V a n Baars kort nadat hij over de b e d o e l i n g e n v a n het w o o r d e n b o e k is ingelicht: 'Wat vindt u van het gebruik van de t e r m e n (naut.) en (poët.)? W e m o e t e n niet, o m d a t Ten Bruggencate (sch.) en (dicht.) g e b r u i k t ons opzettelyk van v r e e m d e w o o r d e n g a a n bedienen. Ik stel voor de Nederlandse afkort i n g e n te gebruiken.' 6 Zoals eerder o p g e m e r k t deed m e n bij Het Spectrum g e e n enkele serieuze p o g i n g de inhoud van de verschillende w o o r d e n b o e k e n per taal o p elkaar af te s t e m m e n . V a n Baars liet h e l e m a a l in het begin w e t e n dat hij g r a a g een keer naar Utrecht zou k o m e n o m de kopij v a n het woordenboek Nederlands-Engels van Visser 'eens te bekijken', 7 m a a r dit k a n nauwelijks zoden aan de dijk h e b b e n gezet. Gudde k r e e g een deel van de drukproeven van het woordenboek van Maas toegestuurd, m a a r concludeerde dat hij daar in de praktijk niet m e e uit de v o e t e n kon.
56
De i n h o u d
Afgezien van het gebruik van de handwoordenboeken van Wolters als richtlijn, hadden de Prisma-auteurs vrij spel. Net zoals Vosters en alle andere lexicografen gebruikten zij de voornaamste woordenboeken die er voor h u n taal bestonden. Van Baars werd er in het begin zelfs een beetje zenuwachtig van. 'Over het gebruik van Concise Oxford, Webster, e.dgl. behoeft u zich geen zorgen te maken', stelde Spectrum-lexicograaf Kolsteren h e m gerust. 'Eventueel kunt u de gebruikte bronnen in een inleidende verantwoording vermelden, doch dit kan achteraf nog bekeken worden.' 8 Blijkbaar wérd dit achteraf nog bekeken, w a n t hoe zwaar er door de meesten ook op andere woordenboeken werd geleund, in geen van de voorwoorden wordt zelfs maar één bron genoemd! Behalve Gudde waren er ook andere auteurs die excerpeerden, zoals dat in woordenboekjargon heet. Geholpen door zijn vrouw nam Van Gemert diverse schoolboeken door op zoek naar schwere Wörter. Van der Schoot luisterde naar de BBC-radio met pen en papier in de aanslag. De zoon van dr. P.M. Maas rapporteerde welke woorden de Franse j e u g d zoal bezigde in de vakantiekolonies - niet meteen de taal van Molière, merkte hij, maar een paar woorden vonden hun w e g naar de Prisma Frans-Nederlands. Anders dan de Gorcumse schoolmeester P.J. Harrebomée (1809-1880), van wie bekend is dat hij zijn leerlingen bij wijze van strafwerk opdracht g a f h e m spreekwoorden aan te leveren - reden w a a r o m er in zijn beroemde Spreekwoordenboek waarschijnlijk allerlei fictieve uitdrukkingen staan - maakten de Prisma-docenten nauwelijks gebruik van hun leerlingen. In sommige gevallen veranderde dat toen het boek eenmaal uit was. Maas jr. loofde e i n d j a r e n vijftig aan zijn leerlingen een stuiver uit voor ieder woord dat niet in het woordenboek van zijn vader stond. Toen hij
De i n h o u d
57
a a n d e z e r e g e l i n g failliet d r e i g d e te g a a n , v e r a n d e r d e h e t c r i t e r i u m in e e n s t u i v e r p e r w o o r d dat z o u w o r d e n opgen o m e n . A l o m s t r e e k s 1960 b l e e k het n o d i g de b e l o n i n g te v e r h o g e n t o t e e n d u b b e l t j e . T o e n M a a s j u n i o r - die n a d e d o o d v a n z i j n v a d e r de b e w e r k i n g v a n h e t w o o r d e n b o e k o p z i c h n a m - dit b e l o n i n g s s t e l s e l i n de j a r e n t a c h t i g n o g eens uitprobeerde, w e r d duidelijk hoezeer geld e n mentaliteit w a r e n g e d e v a l u e e r d : zelfs v o o r e e n k w a r t j e per w o o r d w a s niet é é n l e e r l i n g b e r e i d o m m e e te w e r k e n . De m e e s t e a u t e u r s w i s t e n w e e r s t a n d te b i e d e n a a n de verleiding w a a r a a n iedere l e x i c o g r a a f blootstaat: de persoonlijk g e k l e u r d e definitie o f voorbeeldzin. De Engelse l e x i c o g r a a f S a m u e l Johnson (1709-1784) w o r d t b e s c h o u w d als de b e s c h e r m h e e r v a n dit genre. Het b e r o e m d s t is zijn definitie v a n 'oats' (haver): 'A grain, w h i c h in England is g e n e r a l l y given t o horses, b u t in Scotland supports t h e people.' Zijn o m s c h r i j v i n g v a n ' l e x i c o g r a p h e r ' ('a w r i t e r o f dictionaries, a h a r m i e s s drudge...') k r e e g e e n ereplaats in de Oxford English Dictionary. M a a r o o k bij b e g r i p p e n als 'Grubstreet', ' W h i g ' , 'excise' en 'net' g a f Johnson zijn e i g e n m e n i n g t e n beste, soms zelfs z o n d e r o o k m a a r iets duidelijk te m a k e n o v e r de e i g e n l i j k e b e t e k e n i s v a n h e t w o o r d . De b e s t e N e d e r l a n d s e l e e r l i n g v a n J o h n s o n is z o n d e r t w i j f e l C. K r u y s k a m p , de m a n die V a n Dale tot e e n b e g r i p m a a k t e . Z i j n b e r u c h t s t e d e f i n i t i e s z i j n : kosmonaut, ' e e n ietw a t h y p e r b o l i s c h e b e n a m i n g , v o o r p e r s o n e n die e e n k l e i n s p r o n g e t j e in d e k o s m i s c h e r u i m t e d o e n , d o o r z i c h b.v. n a a r d e m a a n o f e e n p l a n e e t v a n o n s z o n n e s t e l s e l te l a t e n s c h i e t e n , r u i m t e v a a r d e r ' ; popmuziek,
' b e n a m i n g v o o r zeke-
re, oorspr. o p de rock-'n-roll g e b a s e e r d e , bij j e u g d i g e e n o n r i j p e p e r s o n e n in de s m a a k v a l l e n d e h e d e n d a a g s e a m u s e m e n t s m u z i e k . . . ' e n volleybal, e e n w o o r d dat i n de a c h t s t e d r u k v a n d e G r o t e V a n Dale (1961) v o o r h e t e e r s t w o r d t o m s c h r e v e n als: ' d o o r t w e e p l o e g e n v a n z e s spelers ge-
58
De i n h o u d
speeld balspel w a a r m e e zelfs g r o t e m e n s e n z i c h w e l verm a k e n , b e s t a a n d e in het h e e n e n w e e r s l a a n v a n e e n b a l o v e r e e n net.' V e r g e l e k e n bij d e z e v o o r b e e l d e n v a l l e n die v a n de P r i s m a - a u t e u r s in h e t niet, m a a r t o c h , h i e r e n d a a r valt e e n k l e i n e p e r s o o n l i j k e n o o t te o n t d e k k e n . G u d d e v e r e e u w i g d e z i j n k i n d e r e n in z i j n w o o r d e n b o e k . Te b e g i n n e n m e t de v o o r b e e l d z i n : ' i e m a n d H u g o d o p e n ' . V o s t e r s s c h r e e f in Nederlands-Spaans: 'De S p a n j a a r d e n z e i d e n t o t elkaar: " W a t is e r in d e N e d e r l a n d e n te h a l e n ? W i n t e r v o e t e n ! " ' Behalve de n a m e n v a n v e r s c h i l l e n d e vrienden en kennissen verwerkte Vosters bovendien zijn e i g e n t e l e f o o n n u m m e r in zijn w o o r d e n b o e k , in e e n voorb e e l d z i n die pas n a t a l l o z e h e r z i e n i n g e n w e r d g e s c h r a p t . De N i j m e e g s e d i a l e c t o l o o g A. W e i j n e n k o n o p e e n b i j z o n d e r e m a n i e r iets v a n z i c h z e l f k w i j t in z i j n w o o r d e n b o e k , n a m e l i j k d o o r h e t o p n e m e n v a n e e n v a k t e r m die h i j z e l f h a d bedacht.'Heteroniem: w o o r d dat in e e n a n d e r e t a a l o f e e n a n d e r dialect g e b r u i k t w o r d t o m h e t z e l f d e a a n te duid e n als e e n b e p a a l d w o o r d dat doet.' D a a r n a a s t w a r e n e r n a t u u r l i j k de g e h e e l o n b e d o e l d e p e r s o o n l i j k e n o t e n , i n de v o r m v a n f o u t e v e r t a l i n g e n o f o n g e l u k k i g g e f o r m u l e e r d e v o o r b e e l d z i n n e n . Per herzien i n g w e r d e n tal v a n o n v e r m i j d e l i j k e f o u t e n uit de w o o r d e n b o e k e n g e h a a l d , m a a r t o c h stuitte de redactie bij de allernieuwste bewerking nog op heel w a t eigenaardighed e n d i e s i n d s 1955 d o o r i e d e r e e n o v e r h e t h o o f d waren g e z i e n . Zoals ' i e m a n d m o e d i n s t o r t e n ' , ' i e m a n d in z i j n z w a k t a s t e n ' , 'niet z o d r a w a s h i j h i e r , of...', 'er zit e e n ong e r e c h t i g h e i d j e in m i j n soep', 'hij h e e f t h e t in zijn bovenk a m e r ' , ' e e n h o o g " o e p s " - g e h a l t e ' e n 'wie k e r s e n eet m e t de g r o t e h e r e n , b l i j f t z i t t e n m e t de g e b a k k e n p e r e n ' - korto m c u r i o s a die a n d e r m a a l b e w i j z e n dat l e x i c o g r a f e n o o k m e n s e n zijn.
De i n h o u d
59
H e t z e l f d e b l i j k t uit d e z e l f c e n s u u r die d e P r i s m a - a u t e u r s t o e p a s t e n . Zoals al e e r d e r o p g e m e r k t , v a a r d i g d e Het Spectrum geen
richtlijnen
u i t m e t b e t r e k k i n g t o t scheld-
w o o r d e n , t a b o e w o o r d e n o f s c h u t t i n g t a a i . G e h e e l uit zichz e l f v e r k o z e n e c h t e r alle a u t e u r s d e z e c a t e g o r i e w o o r d e n b u i t e n b e s c h o u w i n g te laten. V a n der Schoot, c o - a u t e u r v a n d e P r i s m a Engels-Nederlands, m e r k t e h i e r n a d e r h a n d o v e r op: ' T r o u w e n s , j e k e n d e ze i n d e r t i j d niet eens, die four-letter-words. Die k w a m e n i n de v e r t a a l t e k s t e n niet voor.' T o c h n a m j u i s t V a n der S c h o o t e e n o m s c h r i j v i n g o p w a a r h i j l a t e r spijt v a n k r e e g : bij 'striptease', d a t h i j in eerste i n s t a n t i e o m s c h r e e f als ' v a r i é t é n u m m e r w a a r b i j danseres z. g e l e i d e l i j k o n t d o e t v. (bijna) alles w a t ze a a n h e e f t . ' Decennia lang stond het aldus in het woordenboek. Maar h a l v e r w e g e de j a r e n t a c h t i g k o n V a n der S c h o o t h e t n i e t meer aanzien. Ruim twintig jaar na de seksuele revolutie o n t d e e d h i j dit w o o r d v a n z i j n e r o t i s e r e n d e o m s c h r i j v i n g . Hij m o e t v a n m e n i n g z i j n g e w e e s t dat s t r i p t e a s e i n m i d d e l s tot een Nederlands woord was geworden, w a n t wie het de a f g e l o p e n t i e n j a a r in d e P r i s m a Engels-Nederlands o p z o c h t , v o n d s i m p e l w e g : 'striptease, striptease'.
6 0
De
inhoud
PRISMA -WOORDENBOEKEN V O O R SCHOOL, K A N T O O R EN H U I S
NEDERLANDS
+DUITS+
Om de aard van de diverse talen te benadrukken werden alle omslagen voorzien van kleine thema-foto's.
Behalve door middel van foto's liet ontwerper Aldert Witte de verschillende nationaliteiten ook tot uitdrukking komen in de typografie van de boektitel: zo plaatste hij aan weerszijden van het woord DUITS een gevorkt kruis, terwijl FRANS inde titel werd uitgevoerd met een volle letter, die kennelijk het goede Franse leven moest uitbeelden.
6 De vormgeving
IN S E P T E M B E R 1 9 9 2 S C H R E E F H U B . H U B B E N i n d e V o l k s -
krant, naar aanleiding van de tentoonstelling 'De Best Verzorgde Boeken 1991': 'Staat Bzztöh, met in haar kielzog Het Spectrum, vooralsnog eenzaam aan de top in het streven naar ultieme sloddervosserij, de concurrentie kan er ook wat van.' 1 Doelt Hubben met deze kwalificatie mogelijk op de hedendaagse fictie van Het Spectrum, aan de non-fictieuitgaven wordt bij deze uitgeverij sinds jaar en dag juist erg veel aandacht besteed. Niet dat m e n naderhand altijd even te spreken was over het resultaat. 'Wat betreft Uw opmerking over het kaft van het Handwoordenboek, kunnen w e ons geheel bij U aansluiten', kreeg Vosters in 1979 te horen nadat hij had verzocht zijn woordenboek te vrijwaren van de 'concentrische cirkels' waarmee andere w a r e n uitgevoerd. 'Ook wij vinden het niet mooi en w e willen er dan ook van af. Het heeft echter geen zin nu nieuwe kaften te maken, aangezien omslag en binnenwerk geheel herzien zullen worden (...). Nu wordt er nog gebruik gemaakt van de bestaande films en zal het boek dus verschijnen met de verfoeide
ringen.'2
In de eerste decennia van zijn geschiedenis stond Het Spectrum juist bekend om de verzorgde vormgeving van zijn pockets, zowel in de categorieën fictie als non-fictie. De boeken werden weliswaar op slecht papier gedrukt houthoutend en dus snel vergelend krantenpapier - maar aan omslag en typografie werd veel zorg besteed. Het doel van Het Spectrum was het katholieke deel van de bevolking van meer verantwoorde en beter betaalbare lectuur
De v o r m g e v i n g
63
te voorzien, en blijkbaar was m e n v a n m e n i n g dat die er ook goed uit moest zien. O m die reden werd aan de beroemde typograaf Jan v a n Krimpen gevraagd een letter te o n t w e r p e n : het w e r d de b e k e n d e Spectrum-letter. Bovendien n a m Het Spectrum de meester-drukkers Charles Nypels (1895-1952) e n Aldert W i t t e (1916-1974) in dienst. Deze investeringen w e r d e n al snel beloond. 'Het is een k n a p stuk w e r k o m voor deze prijs een t o c h z o aantrekkelijk b o e k te m a k e n ' , motiveerde de j u r y in 1953 h a a r beslissing o m een door Aldert W i t t e o n t w o r p e n Prismapocket uit te roepen tot een v a n de best verzorgde b o e k e n van dat jaar. Tussen 1951 en 1956 viel in totaal zes Prismapockets deze eer te beurt. 3 Aldert W i t t e tekende voor de m e e s t e Prisma-pockets en dus ook voor de w o o r d e n b o e k e n . Het is duidelijk dat hij bij het o n t w e r p van het o m s l a g heeft geprobeerd de aard van de diverse talen te benadrukken. Hij deed dit in de eerste plaats m e t behulp van kleuren. Elk o m s l a g van die vroegste Prisma W o o r d e n b o e k e n was o p g e b o u w d uit vlakk e n in kleuren v a n de landsvlag, m e t e e n helder rood als steunkleur. Daarnaast het hij de verschillende nationaliteiten tot u i t d r u k k i n g k o m e n in de typografie v a n de boektitel. Zo plaatste hij aan w e e r s z i j d e n v a n het w o o r d DUITS een z o g e h e t e n gevorkt o f gespleten kruis. De titels FRANS w e r d e n uitgevoerd m e t een volle gearceerde sierletter die kennelijk het goede Franse leven m o e s t uitbeelden. O m elk misverstand te v o o r k o m e n , w e r d ieder o m s l a g bovendien opgesierd m e t drie kleine zwart-wit foto's. Op de w o o r d e n b o e k e n Engels plaatjes van bobby's, de T h a m e s en een brigade Britse soldaten. De Franse landaard w e r d verbeeld door middel v a n k i e k j e s v a n de Rivièra, 1'Opéra en de Sacré-Cœur. Het grootste probleem v o r m d e natuurlijk de Prisma Vreemde W o o r d e n v a n Kolsteren. W a n t hoe
De
vormgeving
64
v e r b e e l d j e bastaard- en leenwoorden? W i t t e koos voor onder andere een d a m e m e t h a r p - m o g e l i j k v a n w e g e het w o o r d 'harpiste'. De Nederlandse volksaard d a a r e n t e g e n w a s veel eenvoudiger te treffen: het w o o r d e n b o e k van W e i j n e n w e r d uitgevoerd m e t vier kleine thema-foto's: v a n het Paleis op de Dam, een boerensloot, een haven m e t een m o l e n en een trapgevelhuis. Daniël de Lange w a s lang op zoek g e w e e s t naar een geschikte letter voor de w o o r d e n b o e k e n . Deze letter m o e s t dan ook aan nogal w a t eisen voldoen. O m op 320 bladzijden z o ' n 38.000 w o o r d e n te persen, w a s er slechts r u i m t e voor een 5-punts letter die zonder interlinie op krantenpapier helder leesbaar moest zijn. Gudde herinnert zich het e n t h o u s i a s m e van De Lange t o e n die e e n m a a l g e v o n d e n h a d w a t hij zocht: de door de Britse t y p o g r a a f Stanley Morison o n t w o r p e n Times New Roman. Overigens moest deze letter n o g enigszins w o r d e n aangepast: o m te voorkom e n dat de w o o r d e n elkaar z o u d e n r a k e n w e r d e n speciaal voor Het Spectrum de z o g e h e t e n 'stokken' verkort! Eind 1954 w e r d e n van de w o o r d e n b o e k e n d u m m y ' s g e m a a k t , reisexemplaren w a a r m e e de vertegenwoordigers van Het Spectrum langs de b o e k h a n d e l gingen. De auteurs w a r e n z o n d e r u i t z o n d e r i n g enthousiast. Op een paar kleinigheidjes na. Zo schreef dr. P.M. Maas: 'Eén vraag: is, behalve bij het Nederlandse w o o r d e n b o e k , de titel v a n de a u t e u r m e t opzet op de o m s l a g w e g g e l a t e n ? Niet, dat ik op het v e r m e l d e n van m i j n titel gesteld zou zijn, m a a r ik dacht, dat, als ze op de o m s l a g stond, dit misschien het v e r t r o u w e n v a n het p u b ü e k in de uitgave kon vergroten.' 4 Kennelijk w a s ook andere auteurs deze ongelijkwaardigheid opgevallen, w a n t o n a f h a n k e l i j k van Maas k w a m e n t w e e v a n h e n m e t dezelfde suggestie. W a t de uitvoering v a n de w o o r d e n b o e k e n in de ogen
De v o r m g e v i n g
65
v a n Het S p e c t r u m v o o r a l m o e s t b e n a d r u k k e n , w a s h u n h e d e n d a a g s h e i d . O p de a c h t e r z i j d e w e r d de g e s c h i e d e n i s v a n de b e h a n d e l d e t a a l in k o r t b e s t e k uit d e d o e k e n gedaan, m a a r op elk omslag stond in wervende woorden hoe modern het woordenboek was. Op de binnenzijde van h e t o m s l a g s c h r o k m e n zelfs n i e t t e r u g v o o r a c t u e l e , s o m s zelfs e n i g s z i n s p o l i t i e k g e l a d e n t e k s t e n . 'Als d e t e k e n e n niet b e d r i e g e n ' , s c h r e e f m e n t i e n j a a r n a de T w e e d e W e r e l d o o r l o g in de P r i s m a Duits-Nederlands, 'zal h e t D u i t s e g e b i e d in d e t o e k o m s t v o o r E u r o p a i n s t i j g e n d e m a t e v a n b e l a n g zijn.' De a a n b e v e l i n g v o o r h e t P r i s m a W o o r d e n b o e k Nederlands h a d e e n g e h e e l e i g e n b o o d s c h a p , w a a r v a n d e b e w o o r d i n g n u e n i g s z i n s l a c h w e k k e n d a a n d o e t . 'De e i g e n taal, v o e r t u i g v a n d e n k e n , v o e l e n , e n m e n s e l i j k c o n t a c t ' , w e r d d e l e z e r v o o r g e h o u d e n , 'is o n s h e t m e e s t v e r t r o u w d , - en h e t m i n s t b e k e n d . Zelfs in o n z e d r o m e n s p r e k e n e n horen w i j Nederlands, maar hatelijke lieden zijn geneigd dit o m te d r a a i e n e n te stellen, dat w i j o n m i d d e l l i j k i n slaap v a l l e n als w i j o n z e t a a l g e b r u i k e n , z o d a t o n s taalgebruik zou u i t m u n t e n door slaperige onnauwkeurigheid. Zo e r g is h e t g e l u k k i g niet...' De v o r m g e v i n g k r e e g z i j n b e s l u i t o p de t i t e l p a g i n a . A l d e r t W i t t e k o o s e r v o o r de a a n d u i d i n g v a n iedere t a a l te d o e n v e r g e z e l l e n v a n e e n l a n d s w a p e n . De selectie v a n d e w a p e n s w e r d e c h t e r o v e r g e l a t e n a a n de d r u k k e r i j . V o o r h e t N e d e r l a n d s w e r d h e t Je Maintiendrai, d a t w a s n i e t z o m o e i l i j k . M a a r v o o r de a n d e r e w a p e n s w a s e e n z e k e r e k e n nis v a n d e h e r a l d i e k n o d i g . Maas z a g d e f o u t die de d r u k k e r i j i n d e d u m m y h a d g e m a a k t als e e r s t e . De L a n g e w a s h e m d a n k b a a r . 'Het w a p e n ' , z o s c h r e e f hij, 'is w a a r s c h i j n l i j k h e t k e i z e r l i j k n a p o l e o n t i s c h e . In z o v e r r e k u n n e n w i j d e d r u k k e r die o n s
De
vormgeving
66
"een" Frans w a p e n zou leveren dus moeilijk in gebreke stellen. Onze opzet is echter ook w a t het w a p e n betreft m e t o n z e tijd m e e te gaan.' 5
De v o r m g e v i n g
6 7
Om op 320 bladzijden zo'n 30.000 woorden te persen, was er slechts ruimte voor een 5-punts letter.
7 De gebiedende noodzaak van propaganda W A N N E E R í s HET W O O R D P R O P A G A N D A i n d e b e t e k e n i s
van reclame uit het Nederlandse spraakgebruik verdwenen? Direct na de Tweede Wereldoorlog zou j e denken, toen dit w o o r d s y n o n i e m w a s gebleken m e t de verraderlijkste leugens. Maar nee, direct n a de oorlog w a s m e n veel vergevingsg e z i n d e r d a n m e n i g e e n n u denkt. En dus n o e m d e m e n w a t inmiddels 'reclame' heet tot in de j a r e n zestig 'propaganda', zonder dat m e n daar een b i j s m a a k aan overhield. Toen Het Spectrum in maart 1960 - n e g e n j a a r na aanv a n g v a n de reeks - haar vijfhonderdste Prisma uitgaf, liet zij dit vergezeld g a a n van een bescheiden tentoonstelling en e e n persconferentie. Directeur P.H. Bogaard m a a k t e v a n de gelegenheid gebruik o m zich als een van de eersten in Nederland te w a g e n aan een definitie van het begrip pocketboek - een kwestie die veel m e e r v o e t e n in aarde heeft dan m e n op het eerste gezicht z o u denken. 1 De oplage moest vijf tot tien m a a l z o groot zijn als de traditionele eerste oplage van het b o e k in Nederland, zei Bogaard. Door een uiterst scherpe prijscalculatie m o e s t m e n e r n a a r streven de prijs tot het e c o n o m i s c h laagst denkbare niveau t e r u g te drijven. Het pocketboek moest behoren tot een reeks m e t een groot aantal titels en bovendien moest het boek op een m o d e r n e , industriële w i j z e w o r d e n gecalculeerd, geproduceerd en geëxploiteerd. Bogaard besloot m e t e e n ander belangrijk aspect: 'Het pocketboek', zo hield hij de pers voor, 'wordt tenslotte g e k e n m e r k t door de gebiedende n o o d z a a k van een zeer o m v a n g r i j k e propaganda.' 2
De g e b i e d e n d e n o o d z a a k v a n p r o p a g a n d a
"Jt
Die wijsheid paste Het Spectrum begin 1955 toe op de Prisma W o o r d e n b o e k e n . Voor de auteurs b e g o n het op 20 d e c e m b e r 1954 - w a t t o c h k n a p laat m a g heten. 'Het is ons een g e n o e g e n ' , schreef Daniël de Lange in een standaardbrief, 'u hierbij f o r m e e l te bevestigen dat 3 j a n u a r i a.s. o n z e vertegenwoordigers h u n aanbiedingsreis m e t de Prisma-woordenb o e k e n langs de b o e k h a n d e l beginnen. (...) O m die eerste presentatie bij de b o e k h a n d e l z o goed m o g e l i j k te doen z i j n en o n z e vertegenwoordigers in staat te stellen alle v r a g e n betreffende de samenstellers j u i s t en volledig te beantwoorden, v e r z o e k e n w i j u ons op bijgaande briefkaart u w c u r r i c u l u m [sic] te willen g e v e n betreffende onderwijs, opleiding, functies alsmede eventuele wetenschappelijke o f onderwijspublicaties. Er h a n g t bij de beoordeling v a n een w o o r d e n b o e k n u e e n m a a l zeer veel a f v a n w i e het g e m a a k t heeft. W i j z o u d e n de b o e k h a n d e l g a a r n e v o o r a f reeds de zekerheid g e v e n dat het o n d a n k s de g o e d k o p e prijs o m in alle opzichten voortreffelijke w o o r d e n b o e k e n gaat.' 3 De vertegenwoordigers g i n g e n op stap m e t d u m m y ' s en w a t m e n indertijd aanbiedingsbiljetten n o e m d e . Hoewel t o e n intern al b e k e n d w a s dat in eerste instantie slechts vier w o o r d e n b o e k e n z o u d e n verschijnen, w e r d bij de boekhandel de hele set v a n acht aangeboden. Bovendien g i n g m e n er omstreeks de jaarwisseling bij Het Spectrum n o g v a n uit dat de w o o r d e n b o e k e n in m a a r t 1955 in de boekhandel z o u d e n liggen. In de correspondentie uit die eerste w e k e n v a n 1955 valt de o p w i n d i n g te lezen die bij de uitgeverij m o e t hebben geheerst. Het w o o r d e n b o e k p r o j e c t liep op dat m o m e n t precies drie jaar. Men had talloze moeilijkheden overwonn e n en zoals g e z e g d w e r k t e de spellingherziening n u plotseling in het voordeel van de uitgeverij. Met een beetje
De
gebiedende
noodzaak
van
propaganda
"Jt
geluk kon Het Spectrum als eerste een reeks
woordenboe-
ken in de nieuwe spelling aanbieden. 'Wat onze gezamenlijke zakelijke vooruitzichten betreft', schreef projectleider De Lange aan Gudde, 'kan ik u nu reeds meedelen dat deze tamelijk rooskleurig zijn. Zoals u weet, zijn wij sinds enkele dagen bezig met Prisma-woordenboeken aan te bieden. De tot nu toe binnengekomen orders wettigen ten volle de verwachtingen.' 4 Krap een w e e k later kreeg Gudde te horen: 'De eerste reacties van de boekhandel (...) overtreffen voor zover thans bekend, onze verwachtingen, die overigens hooggestemd waren.' 5 Het kon gewoon niet op. In de eerste w e e k van februari schreef De Lange aan Van Baars: 'De voorverkoop is thans reeds ver over de 10.000 exemplaren heen. (U gelieve dit cijfer w e l als strikt vertrouwelijk te beschouwen.)' 6 Maart werd niet gehaald, zoals eerder andere deadlines niet w a r e n gehaald. Uiteindelijk verschenen de eerste vier Prisma-pockets op 21 j u n i 1955. Het katholieke dagblad De Maasbode deed er vrij uitgebreid kond van onder de kop 'Nu ook Prisma-woordenboeken'. 'Van heden a f , meldde het dagblad in een bericht dat rechtstreeks lijkt te zijn overgeschreven van een persbericht, 'zijn in de bekende goedkope Prismareeks van Uitgeverij Het Spectrum verkrijgbaar volwaardige woordenboeken voor het Nederlands e n de moderne talen, alsook een Vreemde woordenboek. In samenwerking m e t een staf van kundige en ervaren leerkrachten is het mogelijk gebleken in acht Prismaboeken van gemiddeld 340 bladzijden op overzichtelijke en zeer leesbare wijze al datgene onder te brengen w a t in woordenboeken voor normaal gebruik thuis hoort. Reeds zijn de eerste vier van de acht verschenen (...). Bij het begin van het nieuwe schooljaar zal het tweede viertal de
De
gebiedende
noodzaak
van
propaganda
"Jt
serie compleet m a k e n (...). In de gemiddeld 680 k o l o m m e n van 85 regels is, d a n k zij een kleine m a a r uiterst leesbare letter, een o n t z a g w e k k e n d e hoeveelheid tekst overzichtelijk gerangschikt. Alle technische h u l p m i d d e l e n zijn aang e w e n d o m bij m i n i m a a l ruimteverlies de g e b r u i k e r zo snel m o g e l i j k bij zijn doel, het gezochte w o o r d o f de g e z o c h t e uitdrukking, te brengen. Door deze g e d u r f d e o n d e r n e m i n g is e e n volledig stel m o d e r n e w o o r d e n b o e k e n onder ieders bereik g e k o m e n . De uitgever h e e f t hiermede de democratisering van het onderwijs een belangrijke dienst b e w e z e n en verdient alle lof!' 7 Het t w e e d e viertal verscheen niet bij het begin van het n i e u w e schooljaar. De eerste t w e e rolden eind d e c e m b e r 1955 van de persen, de laatste twee - de Prisma V r e e m d e W o o r d e n van Kolsteren en Nederlands-Duits van de z o genadeloos o p g e j u t t e drs. GA.M.M. v a n der Linden - l a g e n uiteindeüjk pas in augustus 1956 in de boekwinkel. De propaganda h a d toen h a a r w e r k al gedaan. Eigenlijk kwam e n de eerste titels van de t w e e d e reeks al in een gespreid bedje terecht. Dat blijkt onder andere uit de brief die V a n G e m e r t o n t v i n g bij het g e r e e d k o m e n van de Prisma DuitsNederlands. 'Wij feliciteren u van harte', schreef De Lange op 9 d e c e m b e r 1955 a a n V a n Gemert, 'voor het resultaat van u w m a a n d e n l a n g w e r k e n [dat u nu] in de h a n d k u n t n e m e n . Dat het niet vergeefs is geweest, m o g e u blijken uit de cijfers die t h a n s reeds beschikbaar zijn. W i j k u n n e n n a m e l i j k thans, bij verschijnen, reeds m e e r d a n 40.000 verkochte e x e m p l a r e n afleveren.' 8 O v e r e e n k o m s t i g de u i t g a n g s p u n t e n v a n directeur P.H. Bogaard besteedde Het Spectrum veel geld aan de gebiedende n o o d z a a k van propaganda. Maar één ding g i n g Bogaard t o c h te ver. Het plaatsen v a n advertenties in krant e n w a s tot daar aan toe, m a a r o m n u kosteloos exemplaren ter b e s c h i k k i n g te stellen van docenten, nee, dat k o n er niet af. De
gebiedende
noodzaak
v a n
propaganda
"Jt
Deze kwestie w e r d aan het rollen gebracht door een docent Engels van het Bonaventura Lyceum in Leiden. Die schreef b e g i n 1956 aan zijn collega Van Baars: 'Overigens niets dan lof over deze dictionaire, die ik uiteraard slechts m e t steekproeven heb k u n n e n testen. (...) Minder welwillend is m i j n kritiek o p het standpunt v a n de uitgeverij Het Spectrum, die mij o p een aanvraag voor een presentexemplaar a n t w o o r d d e n [sic], dat de prijs dermate laag was, dat a a n s c h a f f i n g g e e n b e z w a a r k o n zijn. Daar g i n g het bij m i j niet om. Ik zit heus niet o m w o o r d e n b o e k e n verlegen. (...) O m echter m i j n leerlingen op h u n v r a g e n over de Prismadictionaires een v e r a n t w o o r d advies te k u n n e n geven, wilde ik een e x e m p l a a r ter kennismaking.' 9 V a n Baars bracht deze karakteristieke kwestie later ter sprake tijdens e e n onderhoud m e t onder m e e r redactiesecretaris V a n der Heyden. Die w a s zich terdege b e w u s t van het e n o r m e belang van de scholen voor de afzet van de Prisma W o o r d e n b o e k e n . Maar ja, V a n der Heyden stond niet aan het roer en dus moest hij 's anderendaags berichten: 'Wij hebben de terbeschikkingstelling van presente x e m p l a r e n aan het lerarencorps aan o n z e directeur aanbevolen. Hij is echter v a n m e n i n g , dat het voordeel van de vrij belangrijke o n k o s t e n die deze terbeschikkingstelling m e t zich zou brengen, ook zonder lukraak v e r z e n d i n g zal w o r d e n bereikt. Hij g e e f t de v o o r k e u r aan incidentele toez e n d i n g op aanvraag.' 1 0
De
gebiedende
noodzaak
van
propaganda
"Jt
'Als de tekenen niet bedriegen', schreef Het Spectrum tien jaar na de Tweede Wereldoorlog in de Prisma Duits-Nederlands, 'zal het Duitse gebied in de toekomst voor Europa in stijgende mate van belang zijn.'
8 Ontvangst door de pers
BIJ H E T S P E C T R U M W A S M E N E R V A N O V E R T U I G D d a t d e
k l a n t w a a r k r e e g v o o r zijn ƒ 1 , 2 5 . O m o o k d e k r a n t e n e n t i j d s c h r i f t e n v a n dit f e i t te d o o r d r i n g e n , w e r d a a n h e t recensie-exemplaar v a n de Prisma Vreemde W o o r d e n een b e r i c h t t o e g e v o e g d w a a r o p w e r d v o o r g e r e k e n d dat h e t w o o r d e n b o e k 54.000 k o l o m r e g e l s b e v a t t e . ' O m het eens h é é l m a t e r i e e l u i t te d r u k k e n , o n g e v e e r é é n m i l j o e n achth o n d e r d d u i z e n d letters... w a t n e e r k o m t op b i j n a v i j f t i e n d u i z e n d letters v o o r é é n cent.' 1 'Nu gaat het', reageerde de recensent van het tijdschrift Levende Talen, 'zelfs b i j e e n w o o r d e n b o e k , niet o m h e t aantal w o o r d e n a l l e e n , m a a r h e t is b e g r i j p e l i j k , dat d e u i t g e e f ster dit t o c h e v e n v e r m e l d t . ' De P r i s m a V r e e m d e W o o r d e n k w a m ' u i t s t e k e n d v o o r de d a g ' , c o n c l u d e e r d e de besprek e r , o o k in v e r g e l i j k i n g m e t e e n w o o r d e n t o l k v a n g r o t e r formaat.2 D e P r i s m a W o o r d e n b o e k e n w e r d e n in t i e n t a l l e n b l a d e n e n t i j d s c h r i f t e n b e s p r o k e n . B e k e n d e b l a d e n als de Volkskrant, De Gelderlander, De Nieuwe Gids, h e t Zeeuwsch Dagblad e n De 3 talen. M a a r o o k o n d e r w i j s b l a d e n die n u e e n s t u k m i n d e r b e k e n d z i j n , z o a l s Het Rooms-Katholieke Muloblad, De Muloschool, Ons Muloblad, De Hoeksteen e n h e t Weekblad van de Algemene Vereniging van Leraren aan het Middelbaar Onderwijs (A.V.M.O.). Plus e e n p a a r t i j d s c h r i f t e n die v a n w e g e h u n titel w e l e e n s in a a n m e r k i n g z o u d e n k u n n e n k o m e n v o o r o p n a m e in h e t Guinness Book of Records. Te w e t e n h e t Christelijk Gymnasiaal en Middelbaar Onderwijs Weekblad van de Algemene Vereniging voor Leraren aan het Middelbaar Onderwijs (16 w o o r d e n ) e n h e t Weekblad van het Genootschap
Ontvangst
door
de
pers
7 5
van Leraren aan Nederlandse Gymnasia en Lycea en de Vereniging van Leraren aan Rijks Hogere Burgerscholen (20 woorden). W i e al deze recensies naast elkaar legt, k a n zich niet aan de indruk onttrekken dat de lexicografische boekbesprek i n g in de j a r e n vijftig h a a r bloeiperiode ver achter zich had liggen. Geen van de recensenten n a m bijvoorbeeld de moeite de Prisma W o o r d e n b o e k e n te vergelijken m e t zakwoordenboeken van V a n Goor en Wolters. Mogelijk w a r e n de verschillen te evident: deze z a k w o o r d e n b o e k e n w a r e n dunner, duurder en gaven veel minder woorden. De beste recensies v e r s c h e n e n in het tijdschrift Levende Talen. Dit w e r d uitgegeven door de V e r e n i g i n g van Leraren in Levende Talen, de vereniging w a a r Spectrum-redacteur Jo v a n Rosmalen destijds in 1952 als eerste aanklopte, op zoek naar geschikte auteurs v o o r de Prisma Woordenboeken. Maar ook in dit tijdschrift zijn de b e s p r e k i n g e n doorgaans niet g r o t e r dan een pakje opengeslagen vloeitjes. Andere recensies z i j n inhoudelijk soms niet m e e r dan een korte a a n k o n d i g i n g - een s a m e n v a t t i n g van de propaganda van Het Spectrum. Toch valt er uit de recensies w e l het een en ander op te maken. Enkele recensenten prezen de goede t i m i n g v a n de reeks - w a t Het Spectrum e e n ironisch g e n o e g e n m o e t h e b b e n verschaft. Zo w e r d de Prisma Nederlands in verband gebracht m e t de recente spellingherziening. W e i j n e n heeft 'velen een dienst b e w e z e n ' , heet het in Levende Talen, 'door j u i s t n u , terwijl Koenen en V a n Dale n o g w e l enige tijd verstek zullen laten g a a n , een up-to-date w o o r d e n b o e k ter b e s c h i k k i n g te stellen.' 3 Later besloot C. B r o u w e r zijn recensie van de Prisma Nederlands-Duits in hetzelfde tijdschrift m e t de w o o r d e n : 'Ten slotte w i l ik er o p w i j z e n , dat m e n in twijfelgevallen dit b o e k j e k a n g e b r u i k e n als een gids in de d o o l h o f der Nederlandse spelling.' 4
O n t v a n g s t door d e p e r s 76
O o k de h e d e n d a a g s h e i d v a n de w o o r d e n b o e k e n w e r d g e p r e z e n . ' N a t u u r l i j k h e e f t hij, g e z i e n de o m v a n g v a n het boek, een zekere keus moeten doen', schreef
DeMuloschool
o v e r de P r i s m a Nederlands-Frans v a n G u d d e . ' D e s o n d a n k s g e e f t dit w o o r d e n b o e k z e e r veel en i n d e r d a a d z i j n o o k m o d e r n e w o o r d e n er in te v i n d e n . Enkele s t e e k p r o e v e n m e t w o o r d e n als dieseltrein, a t o o m s p ü t s i n g , ritssluiting, l i c h t m e t e r , televisietoestel, v o l l e y b a l , b e w i j z e n dit.' 5 B o v e n d i e n w a r e n de r e c e n s e n t e n h e t er u n a n i e m o v e r eens d a t de v e r h o u d i n g prijs/kwaliteit z e e r g o e d u i t p a k t e . S o m m i g e n d e d e n h i e r e e n b e e t j e k o e l t j e s over. 'De steekp r o e v e n , die ik n a m , h e b b e n m i j n v e r w a c h t i n g e n overtroff e n . Het b o e k j e g e e f t m e e r , d a n m e n v o o r ƒ 1 , 2 5 z o u verwachten', oordeelde een recensent over het woordenboek Duits-Nederlands in De 3 Talen.6 In Levende Talen p l a a t s t e N.C. A n d r i e s s e n e e n en a n d e r in e e n b r e d e r k a d e r : 'Niet t e n o n r e c h t e h e e f t de U i t g e v e r i j "Het S p e c t r u m " g e m e e n d dat er o p de N e d e r l a n d s e b o e k e n m a r k t n o g w e l p l a a t s z o u z i j n v o o r w o o r d e n b o e k e n die m e n , w a t d e prijs b e t r e f t , "populair" mag noemen. Vanzelfsprekend worden hier w o o r d e n s c h a t e n i d i o o m in e e n b e s c h e i d e n e r o m v a n g g e b o d e n d a n in e e n p a a r b e k e n d e o n v o l p r e z e n w o o r d e n b o e k e n die o n s l a n d rijk is, z o a l s b.v. T e n B r u g g e n c a t e ' s W o o r d e n b o e k . Er m o e t e c h t e r g e z e g d w o r d e n dat b e w e r k e r s e n u i t g e v e r s v a n d e (...) (Engelse Prisma's) e e n taals c h a t b i e d e n die h e t g e e n tot n u toe a a n w o o r d e n b o e k e n t e g e n d e r g e l i j k e p r i j z e n verschenen
is, ver a c h t e r zich
laat.' 7 Bij a n d e r e n o v e r h e e r s t e w a t dit b e t r e f t de v e r w o n d e ring, e e n v e r w o n d e r i n g die l i j k t toe te n e m e n n a a r m a t e h e t b l a d k l e i n e r w o r d t . Zo s p r e e k t De Hoeksteen o v e r 'de s e n s a t i o n e l e u i t g a v e v a n Het S p e c t r u m (...) a c h t c o m p l e t e w o o r d e n b o e k e n v o o r s l e c h t s é é n tientje'. 8 Ons Muloblad z o e k t d e v e r k l a r i n g v o o r de l a g e prijs zelfs h o g e r o p : '...Het
Ontvangst door
de
pers
77
[blijft] niet m i n d e r dan een mirakel, dat m e n zich v o o r ƒ 1 , 2 5 z u l k een w o o r d e n b o e k k a n aanschaffen.' 9 Natuurlijk w e r d e n er niet alleen schouderklopjes uitgedeeld. Negatieve kritiek o p de inhoud w a s er e c h t e r slechts sporadisch. De recensent van Levende Talen was w a t dit betreft het hardst. Over het w o o r d e n b o e k Nederlands v a n W e i j n e n schreef hij: "Voor het M.O. is het totaal ongeschikt o m de volgende redenen: het g e e f t de v e r v o e g i n g niet en de k l e m t o o n of uitspraak zelden: h e t gebruikt in de betekenisomschrijving w o o r d e n die niet o p g e n o m e n z i j n (...) o f verwijst tot in het oneindige (centauer = paardm e n s , paardmens = centauer enz.). Over het a l g e m e e n is de betekenis te schetsmatig w e e r g e g e v e n ; een w o o r d e n b o e k v o o r de school m o e t n u e e n m a a l iets v a n een encyclopedie hebben.' 1 0 Veel a l g e m e n e r w a s de kritiek op de uitvoering van de w o o r d e n b o e k e n . Het o m s l a g w a s fleurig, dat wel, m a a r de e n e n a de andere recensent viel over de bindwijze. Zo heet het in het o n d e r w i j sblad-met-de-twintig-woorden-langetitel: 'Het [Prisma Woordenboek] is m e t een vrij kleine letter g e d r u k t en h e t papier is niet al te best. Bovendien ligt het na vrij kort gebruik al uit de band. Voor de school, w a a r de b o e k e n t e g e n een stootje m o e t e n k u n n e n , lijkt het ons dus m i n d e r geschikt.' 1 1 In De Muloschool g i n g m e n n o g iets feller tekeer: ' W a t de w o o r d e n s c h a t en de overzichtelijke indeling betreft, k u n n e n w e het boek van harte aanbevelen, m a a r door de niet erg solide w i j z e v a n inbinden v r e z e n we, dat bij een enigszins veelvuldig gebruik de dictionaire helaas vrij spoedig in delen zal uiteenvallen. De uitgeverij had er o.i. r e k e n i n g m e e dienen te houden, dat de band van een w o o r d e n b o e k veel m e e r te verdragen heeft dan die van een hoogstens t i e n m a a l g e l e z e n roman.' 1 2 Alleen het Weekblad A.V.M.O. toonde in dit
O n t v a n g s t d o o r d e p e r s 78
o p z i c h t e n i g e c o n s i d e r a t i e : 'Het is t w i j f e l a c h t i g ' , a l d u s dit t i j d s c h r i f t , ' o f h e t b a n d j e b e s t a n d zal z i j n t e g e n l a n g d u r i g i n t e n s i e f ge-bruik. M a a r m a g m e n o o k d a t n o g v e r l a n g e n voor ƒ1,25?'13 T o c h k w a m g e e n e n k e l e r e c e n s e n t tot d e s l o t s o m d a t m e n de P r i s m a W o o r d e n b o e k e n b e t e r o p de s c h a p p e n v a n de b o e k w i n k e l k o n l a t e n s t a a n . I n t e g e n d e e l : v r i j w e l iedere b e s p r e k i n g b e s l u i t m e t e e n w a r m e a a n b e v e l i n g . De w o o r d e n die N.C. A n d r i e s s e n h i e r v o o r k o o s in Levende Talen, m o e t e n S p e c t r u m - d i r e c t e u r P.H. B o g a a r d uit h e t h a r t g e g r e p e n z i j n g e w e e s t . Het ideaal a c h t e r de P r i s m a ' s w a s i m m e r s te v o o r z i e n i n de g r o t e b e h o e f t e ' a a n g o e d k o p e e n t o c h g o e d e b o e k e n ' . D a t w a s o o k w a t A n d r i e s s e n in z i j n achterhoofd m o e t hebben gehad toen hij zijn bespreking v a n de P r i s m a ' s Engels b e s l o o t m e t d e w o o r d e n : ' C o n c l u s i e o m t r e n t d e z e b e i d e deeltjes: v o o r i e d e r e e n (dus o o k v o o r scholieren) v o o r w i e d e b e k e n d e g r o t e r e w o o r d e n b o e k e n o m de een o f andere reden bezwaar opleveren, ten zeerste a a n te b e v e l e n . ' 1 4
D o o r de v e l e m o e i l i j k h e d e n v e r s c h e n e n de w o o r d e n b o e k e n S p a a n s pas e i n d n o v e m b e r 1960 - r u i m v i j f j a a r n a h e t e e r s t e c o n t a c t m e t V o s t e r s . Pikant is dat de b o e k e n o n d e r m e e r w e r d e n b e s p r o k e n d o o r m e v r . A.E. v a n H e u s d e n . V a n H e u s d e n w a s e e n v a n de b e w e r k e r s v a n het Spaans woordenboek v a n u i t g e v e r i j T h i e m e , d a t t u s s e n 1 9 5 5 e n 1 9 5 7 was verschenen. Naast het woordenboek van Van Dam, w a a r v a n g e z e g d w e r d d a t j e er m e t g e m a k e e n zeventiende-eeuwse r o m a n mee kon lezen, zoveel oude woorden s t o n d e n erin, w a s h e t w o o r d e n b o e k v a n V a n H e u s d e n v o o r Vosters een bron geweest w a a r hij naar eigen zeggen toch w e l e r g v r i j e l i j k uit h a d g e p u t . V a n H e u s d e n b e s p r a k de w o o r d e n b o e k e n v a n V o s t e r s i n Levende Talen. Zij rept m e t g e e n w o o r d o v e r de b r o n n e n die V o s t e r s v o o r z i j n w e r k
Ontvangst
door
de
pers
7 9
zou k u n n e n hebben gebruikt. W e l valt het h a a r op dat Vosters b u i t e n g e w o o n veel 'ongebruikelijke w o o r d e n ' opneemt, ouderwetse begrippen als 'liedertafel', 'liefdegesticht' en 'iemand iets diets m a k e n ' . W o o r d e n die 'de lezer toch gerust in een groter w o o r d e n b o e k [had] m o g e n opzoeken', aldus V a n Heusden. Juist het o p n e m e n van dit soort w o o r d e n is doorslaggev e n d voor h a a r eindoordeel. 'Mijn b e z w a r e n ' , schrijft V a n Heusden, 'betreffen vooral de omvang, door h e t zinloos o p n e m e n van allerlei w o o r d e n die in een w o o r d e n b o e k van dit f o r m a a t niet verwacht k u n n e n w o r d e n e n er dus ook nooit in o p g e z o c h t zullen worden. Door m e e r selectie toe te passen bij de o p n a m e van w o o r d e n h a d niet alleen de samensteller zich veel w e r k en moeite k u n n e n besparen, maar had de druk misschien iets m i n d e r a b o m i n a b e l h o e v e n te zijn.' 1 5 O o k prof. dr. C.F A van D a m besprak de w o o r d e n b o e k e n v a n Vosters. Nou ja, een bespreking m a g m e n het eigenlijk niet n o e m e n . Geheel o n w e t e n d van de plagiaat-affaire beperkte V a n D a m zich tot een oppervlakkige aankondig i n g van e l f regels. Op de inhoud gaat hij h e l e m a a l niet in. W e l schrijft hij: 'De samenstelling van deze t w e e woordenb o e k e n w e r d t o e v e r t r o u w d aan Dr. S A . Vosters, die zich grote moeite getroost h e e f t o m in een w e r k v a n geringe o m v a n g veel bruikbaar materiaal te bieden v o o r w e i n i g geld.' 1 6 Bij Het Spectrum zal m e n opgelucht a d e m h e b b e n gehaald.
Ontvangst
door
de
pers 80
Het bleek het moeilijkst thema-foto's te vinden voor de Prisma Vreemde Woorden, want hoe beeldje leen- en bastaardwoorden uit?
Beginjaren tachtig werden de Prisma Woordenboeken wederom van een nieuw omslag voorzien.
9 Kritiek van gebruikers
HET IS EEN NOGAL T R E U R I G E VASTSTELLING, Z e k e r VOOr i e m a n d die zelf ook w e l eens probeert een w o o r d e n b o e k te recenseren, m a a r eigenlijk t r e k k e n de m e e s t e lexicografen zich niet zoveel aan van besprekingen in de publiekspers. Veel belangrijker zijn recensies in de vakpers. En w a t werkelijk telt, dat zijn de reacties van gebruikers. V a n m e n s e n die in de praktijk m e t h e t w o o r d e n b o e k w e r k e n . En daarbij onverbiddelijk stuiten op de onvermijdelijke fouten, inconsequenties en hiaten. De op- en a a n m e r k i n g e n van gebruikers w o r d e n door lexicografen doorgaans in dank aanvaard, en snijden ze hout, dan geven ze bijna altijd aanleiding tot correcties en w i j z i g i n g e n . V a n de Prisma W o o r d e n b o e k e n zijn vele m i l j o e n e n e x e m p l a r e n gedrukt. Het aantal i n g e z o n d e n brieven verh o u d t zich hiertoe als een zandkorrel tot een woestijn. Maar toch, ze k w a m e n er, de brieven, s o m m i g e ontroerend, andere lachwekkend. Opmerkelijk is het verschil per taal. W e i j n e n kreeg naar eigen z e g g e n in reactie op zijn w o o r d e n b o e k Nederlands in veertig j a a r nog g e e n dozijn brieven. Een daarvan wees h e m op de beledigende omschrijving van 'boerin': ' v r o u w of meisje m e t lompe manieren', een w o o r d dat sindsdien is geneutraliseerd tot: ' v r o u w uit boerenstand'. De samenstellers van de Prisma's Engels k r e g e n vele tientallen brieven. En ook de w o o r d e n b o e k e n Frans leverden heel w a t reacties op. Het zijn de details die ertoe leiden dat dergelijke brieven door auteurs w o r d e n bewaard. Zo schreef een lezer uit Zeist over de Prisma's Engels: 'Ik b e n tot de conclusie
Kritiek van gebruikers
83
g e k o m e n dat er enige f o u t e n instaan, die b e t r e k k i n g hebb e n op keuken- en restaurantbenamingen. (...) Irish stew is g e e n hutspot, m a a r een typisch Ierse stoofpot - dit is een groot verschil (laag vlees - aardappelen - g r o e n t e n - vlees aardappelen - tot de pot vol is). Hamburger is g e e n runderlapje o f worstje. Het is een platte goed d o o r b a k k e n g e h a k t e biefstuk m e t u i e n die in boter g e b a k k e n z i j n (met eventueel piccalilly).' 1 V a n een oud-gezagvoerder van de K.N.S.M. k r e e g V a n Baars eens e e n brief over de u i t d r u k k i n g 'Port the helm'. V a n Baars h a d dit vertaald m e t 'het roer naar bakboord draaien', m a a r de oud-gezagvoerder m a a k t e in e e n brief v a n t w e e getypte kantjes, m e t g e t e k e n d e , ingekleurde illustraties v a n b o o t m a n o e u v r e s , kenbaar dat dit eigenlijk m o e s t zijn: 'Helmstok naar bakboord draaien'. De voormalige kapitein haalde er zelfs een rijmpje bij, dat Engelse zeevaartleerling e n in d e z e n tot g e h e u g e n s t e u n dient: 'I port m y h e l m and s h o w m y red (...) All is perfect safe, go ahead.' 2 Gebruikers b e p e r k e n z i c h echter niet tot het signaleren v a n details. S o m m i g e n v a n h e n n e m e n een w o o r d e n b o e k letterlijk van k a f t tot k a f t door. Zo getroostte frater Macarius-Kloppenburg zich de moeite o m van de Prisma Engels-Nederlands de h e r d r u k van 1958 te vergelijken m e t de eerste druk. Die eerste druk w a s aanvankelijk bijna honderd pagina's te dik en w e r d na enig tegenstribbelen door V a n Baars en V a n der Schoot ingekort. Tot o n g e n o e g e n v a n frater Macarius-Kloppenburg, die e e n lijst stuurde m e t honderden g e w o n e w o o r d e n die na het inkorten ontbraken. Zoals 'British', 'explorer' e n 'Christ'. Vooral dat laatste m o e t de frater hebben gestoken, w a n t hij voltooide zijn brief in Nederlands Nieuw-Guinea, w a a r hij zojuist een missiepost had betrokken! O o k Gudde kreeg te m a k e n m e t een g e b r u i k e r die zijn b o e k van A tot z doornam. Een vertaler en g e w e z e n leraar
Kritiek
van
gebruikers
84
uit W i j n e g e m in België stuurde h e m in totaal r u i m honderd vel correcties en aanvullingen. In een begeleidend schrijv e n lichtte de V l a m i n g puntsgewijs zijn motivatie toe: ' i . Mijn bijdrage zal toch enig nut opleveren (...); 2. Ik heb die revisie o n d e r n o m e n op eigen hout, als een hobby, en omdat ik bij ervaring w e e t , hoe treurig het gesteld is m e t w o o r d e n b o e k e n N-F in 't algemeen; 3. Het leidt dan v r o e g o f laat misschien toch tot het v e r w a c h t e resultaat: het publiek een bescheiden, g o e d k o o p m a a r betrouwbaar, id est n o g veiliger en ernstiger gids ter h a n d stellen, klein m a a r dapper en u p t o date.' 3 Natuurlijk k w a m er ook een brief die wees o p de beledigende betekenissen gierigaard en woekeraar bij het trefw o o r d 'jood' - een kwestie w a a r o p na de Tweede Wereldoorlog vrijwel iedere w o o r d e n b o e k u i t g e v e r werd g e w e z e n . Het w a s de briefschrijver opgevallen dat 'jesuita' er in het w o o r d e n b o e k Spaans-Nederlands een s t u k beter van a f k w a m . 'Naar eerlijkheid g e m e t e n z o u d e n hier de begripp e n geniepig mens, verrader m o e t e n staan', k r e e g de v a n oorsprong katholieke uitgeverij in 1966 voor de voeten geworpen. 'Zonder dat w i j enige deskundigheid willen pretenderen', luidde het curieuze a n t w o o r d van Het Spectrum, 'vragen w i j ons a f o f misschien Spanje n o g niet z o geëmancipeerd is dat een dergelijke figuurlijke betekenis v a n het w o o r d j e z u ï e t niet als ingeburgerd k a n w o r d e n beschouwd.' 4 De vermakelijkste brief staat o p n a a m van iemand die zich ' m u z i e k g r a f i s c h adviseuse' n o e m t . Haar correctie op de Prisma Engels-Nederlands is te onbenullig o m hier w e e r te geven. Maar de eerste zin van h a a r brief is een prijs waard. 'Met veel plezier m a a k ik gebruik van boveng e n o e m d w o o r d e n b o e k , dat zich z o licht laat hanteren bij het l e z e n op e e n rustbank bijvoorbeeld, w a n n e e r e e n h a n d w o o r d e n b o e k te z w a a r en te o m v a n g r i j k zou zijn.' 5
Kritiek
van gebruikers
85
Het handwoordenboek Nederlands van Weijnen werd uitgevoerd in drie kolommen: een lexicografisch unicum.
i o De verkoop: b e r e k e n d op de toekomst
VAN BAARS W A S IN 1982 AAN H E T R E K E N E N GESLAGEN. De verkoop liep terug, constateerde hij. In 1979 w a r e n van de Prisma's Engels n o g 379 867 e x e m p l a r e n verkocht. In 1982 w a r e n dat er 355.221. Het onderling verschil daarbij was o p m e r k e l i j k groot: van de Prisma Engels-Nederlands w e r d e n in die periode maar liefst 45 procent meer exemplaren verkocht dan van Nederlands-Engels. Van Baars m o e t de s m a a k v a n het rekenen te p a k k e n hebben gekregen, w a n t vervolgens berekende hij hoeveel e x e m p l a r e n er v a n het w o o r d e n b o e k Engels-Nederlands in totaal w a r e n verkocht tussen 1955 en 1982. Deze b e r e k e n i n g bracht een a a n g e n a m e h e r i n n e r i n g bij h e m terug. In 1961 w a s de verkoop van het miljoenste exemplaar door de uitgeverij op 'zeer gepaste w i j z e ' herdacht - n a m e l i j k met een copieus diner. 'Inmiddels', z o schreef hij aan Spectrum-redacteur G.L. Pape, in die tijd belast m e t de w o o r d e n b o e k e n , 'is de verkoop doorgegaan naar de t w e e miljoen, verder naar de drie miljoen, de vier miljoen en w e horen... niets. Dat is t o c h op zijn minst g e z e g d vreemd.' 1 Pape w a s het hier w e l mee eens. 'De verkoopcijfers v a n de (Engelse) w o o r d e n b o e k e n ' , a n t w o o r d d e hij in mei 1982, 'hebben de aanzet gegeven tot speurwerk in de archieven: o n z e verkoopleiding m e e n t te k u n n e n vaststellen dat er in de loop der tijden m e e r dan twintig en wellicht m e e r dan v i j f e n t w i n t i g miljoen Prisma W o o r d e n b o e k e n zijn verkocht. Een feit dat, na nadere verificatie, gevierd zou kunn e n w o r d e n m e t de auteurs en vertegenwoordigers van de media. De verkoopleiding zal hier op korte t e r m i j n op t e r u g k o m e n e n mij een voorstel doen voor een viering m e t een publicitair tintje.' 2
De
verkoop
87
Het g i n g in 1982 niet zo goed m e t Het Spectrum. Krap een j a a r daarvoor w a s de m a r k t voor encyclopedieën volledig ingestort. Het Spectrum had m i l j o e n e n geïnvesteerd in de Grote Spectrum Encyclopedie en de pet stond niet naar e e n feestje - zelfs niet v a n w e g e het i n d r u k w e k k e n d e aantal verkochte Prisma W o o r d e n b o e k e n . Opmerkelijk is overigens dat bij de b e r e k e n i n g v a n h e t aantal verkochte Prisma W o o r d e n b o e k e n e e n m a r g e v a n t w i n t i g procent - vijf m i l j o e n e x e m p l a r e n - w e r d aangehouden. Nadere verificatie door de verkoopleiding, m o c h t die ooit hebben plaatsgehad, zal deze m a r g e nauwelijks h e b b e n verkleind. Het Spectrum noteerde de oplagecijfers in z o g e h e t e n leggers die ook voor deze publikatie v a n v o o r naar achter zijn nageplozen. Maar helaas vertonen de leggers nogal w a t h i a t e n en onduidelijkheden, zodat h e t precieze aantal verkochte w o o r d e n b o e k e n nooit h e l e m a a l duidelijk zal worden. Desondanks z i j n er goede schatting e n te m a k e n .
G o u d e n bergen o m t r e n t de oplage zijn er nooit beloofd. Eigenlijk w i s t m e n bij Het Spectrum z e l f ook niet goed w a a r m e n aan begon. De auteurs k r e g e n een royalty a n d t h a t w a s it. Althans, w a a r nodig w e r d e n n o g w a t aanvullende a r g u m e n t e n uit de kast getrokken. 'Het tweede p u n t dat w i j naar voren w i l l e n brengen', k r e e g Vosters eind februari 1956 te horen, 'is u w n a a m als hispanoloog. (...) Als u w lexica e e n m a a l ter tafel liggen, en in grote oplagen verspreid zijn, d a n m o e t dat t o c h e e n niet te v e r w a a r l o z e n w i n s t p u n t zijn voor u w wetenschappelijke naam.' 3 Het eerste p u n t dat in deze brief naar v o r e n werd gebracht, is eveneens v a n belang. Vosters w a s h e t bij nader inzien niet eens m e t de royalty-regeling en v r o e g een bedrag ineens. Het a n t w o o r d m a a k t veel duidelijk over de a l g e m e n e opvatting van Het Spectrum inzake het
8 8
D e
verkoop
woordenboekproject. 'Voor een bedrag a fonds perdu', schreef Herkes aan Vosters, 'laat o n z e calculatie besüst g e e n ruimte over. Onze b e r e k e n i n g is zelfs van dien aard, dat de uitgave alleen aantrekkelijk is door de toekomstverw a c h t i n g e n die w i j ervan koesteren. Dit blijft, hoe het ook gedraaid wordt, een onzekere factor. W i j geloven dat de kern van de moeilijkheid die u ondervindt hierin g e l e g e n is, dat u de toekomstfactor lager calculeert, dan wij m e n e n dat in de lijn der v e r w a c h t i n g ligt. De uitgave blijft een gok, zoals iedere uitgave in zekere zin o n z e k e r blijft. (Dit is een v a n de aantrekkelijke k a n t e n van de uitgeverij, die de zaak levendig houdt.) O f de uitgave een succes zal w o r d e n k u n n e n w i j ook niet voorspellen. W i j w e t e n alleen dat de v e r k o o p van de andere w o o r d e n b o e k e n is meegevallen.' 4 Het eerste viertal Prisma W o o r d e n b o e k e n w a s in j u n i 1955 verschenen. De oplage bedroeg 50.000 e x e m p l a r e n per titel. Al in oktober, k r a p drie m a a n d e n na verschijnen, moest Het Spectrum v a n deze titels een tweede druk opleggen van n o g eens 50.000 exemplaren. De eerste t w e e titels v a n de tweede reeks verschenen zoals g e z e g d eind december 1955- De oplage van deze titels w a s v e r h o o g d tot 75.000 e x e m p l a r e n per titel. In februari 1956, toen Herkes aan Vosters schreef dat de verkoop van de w o o r d e n b o e k e n w a s meegevallen, w a r e n er dus in ieder geval 550.000 Prisma W o o r d e n b o e k e n gedrukt, w a a r v a n er ten minste 300.000 m o e t e n zijn verkocht. En dat in n o g g e e n a c h t m a a n d e n tijd! Weifelde m e n n o g in die eerste m a a n d e n van 1956, t w e e ë n h a l f j a a r later k o n redactie-secretaris V a n der Heyden z o n d e r t e r u g h o u d e n d h e i d schrijven dat de Prisma W o o r d e n b o e k e n 'tot de m e e s t succesrijke titels van o n z e pocketreeksen behoren'. 5 Eigenüjk g i n g het te snel. Het Spectrum had m e e r dan
De
verkoop
89
eens laten w e t e n dat de prijs v a n de pocketwoordenboek e n zeer streng w a s gecalculeerd. Voor ƒ 1 , 2 5 m o c h t het w o o r d e n b o e k zeker niet te dik zijn, dat kostte te veel. Maar uiteindelijk h a d m e n m o e t e n kiezen: n o g langer w a c h t e n m e t het uitbrengen van de w o o r d e n b o e k e n o m d a t s o m m i g e te dik w a r e n , o f in g o d s n a a m eerst uitb r e n g e n en d a n later inkorten. Nu de boeken e e n m a a l op de markt w a r e n , bleek het moeilijk een geschikt tijdstip te vinden o m ze te herzien. Zoals eerder o p g e m e r k t w a s de Prisma Engels-Nederlands m e t 4 1 6 bladzijden precies honderd bladzijden te dik. Al in september 1955 kregen de auteurs te horen dat dit zo snel mogelijk moest veranderen. 'Dit is niet alleen volgens de oorspronkelijke afspraak, doch ook en vooral een economische noodzaak...' 6 Pas een j a a r later - toen er alweer r u i m 52.000 exemplaren van het w o o r d e n b o e k w a r e n verkocht w e r d m e n het definitief eens over deze ingrijpende 'vermagering', zoals het in de correspondentie wordt g e n o e m d . In augustus 1958 n a m Het Spectrum in deze kwestie een resoluut besluit. 'Wij d r u k k e n beslist niet m e e r bij van h e t oude zetsel', k r e e g V a n der Schoot te horen. 'In de eerste plaats niet o m d a t dit praktisch versleten is en in de t w e e d e plaats niet o m d a t de kostprijs bij e e n herdruk van het oude, omvangrijke b o e k niet langer verantwoord is. Zou o n z e voorraad niet toereikend zijn tot de verschijndat u m van de g e w i j z i g d e editie, dan staat de v e r k o o p stil, m e t alle onaantrekkelijke gevolgen v a n dien...' 7 Het k l o n k dapper, m a a r n o g g e e n zes w e k e n later moest m e n bakzeil halen. ' G e d w o n g e n door de grote v r a a g die er o p het ogenblik is naar het Engels-Nederlandse woordenb o e k hebben w i j n o g een oplage van de oude platen moeten bijdrukken. (...) Het verschijnen van deze o n g e w i j z i g d e herdruk houdt echter niet in dat de g e w i j z i g d e editie w o r d t uitgesteld; integendeel....' 8
90
De v e r k o o p
Uiteindelijk verscheen de ingekorte editie in j a n u a r i 1959- Dat j a a r moest de Prisma Engels-Nederlands vier keer w o r d e n bijgedrukt, m e t een totale oplage van 100.000 exemplaren. Met de andere te dik uitgevallen woordenboeken g i n g het al net zo. Auteurs en uitgeverij w e r k t e n met m a n en m a c h t o m de w o o r d e n b o e k e n de e c o n o m i s c h verantwoorde o m v a n g te geven, maar telkens w e r d e n zij ingehaald door de vraag. Op zijn beurt moest dr. G.J. Visser r u i m twee j a a r w a c h t e n voordat zijn te dun uitgevallen woordenboek naar behoren k o n w o r d e n aangevuld. 'Wij h o p e n dat u zult kunn e n begrijpen', schreef redactie-secretaris Van der Heyden toen eind augustus 1957 de zoveelste ongewijzigde herdruk was verschenen, 'dat w i j in deze aangelegenheid gehandeld hebben in ons beider belang, namelijk het verkopen van zoveel mogelijk woordenboeken. Het zou onmogelijk zijn geweest w a n n e e r wij in deze schoolboekentijd niet voldoende [exemplaren] van het Nederlands-Engelsw o o r d e n b o e k in voorraad z o u d e n hebben gehad.' 9 Deze kwestie leidde zelfs tot een kleine ruzie, w a n t Visser zag niet in ' w a a r o m het publiek nog een j a a r moest w a c h t e n op een klaar liggende, reeds gezette, verbeterde en zeer uitgebreide editie v a n het Nederlands-Engelse deel', terwijl hij nota bene kort daarvoor propagandamateriaal v a n Het Spectrum onder ogen had g e k r e g e n 'waarin van d e Prisma-woordenboeken en bloc e e n n i e u w e d r u k w e r d aangekondigd'. 1 0 V a n het b e g i n a f aan had m e n er bij Het Spectrum rekening mee g e h o u d e n dat s o m m i g e w o o r d e n b o e k e n beter z o u d e n v e r k o p e n dan andere. Vosters bracht deze kwestie al in september 1955 ter sprake, t o e n de eerste vier woord e n b o e k e n k o u d t w e e ë n h a l v e m a a n d in de winkel lagen.
De
verkoop
91
Het l a g voor de hand dat de w o o r d e n b o e k e n Spaans het minst z o u d e n v e r k o p e n en bij nader ínzien v o n d hij dat dit verschil tot u i t d r u k k i n g moest k o m e n in de honorering. Hij m o e s t i m m e r s evenveel w e r k v e r z e t t e n als de andere auteurs. 'Het is natuurlijk zo', a n t w o o r d d e Herkes, 'dat er op den d u u r verschil in o m z e t tussen de verschillende delen zal ontstaan. Het Engels-Nederlands zal uiteindelijk b.v. het Nederlands-Frans w e l voorbij streven. Voor de Spaanse w o o r d e n b o e k e n valt uiteraard het debiet van de scholen w e g , een zeer belangrijk punt; d o c h daar staat tegenover dat de concurrentie v o o r het Spaans veel geringer is dan v o o r het Frans, Duits o f Engels. U m o e t deze dingen, geloven wij, zien op de lange termijn. Hoe l a n g die t e r m i j n v o o r elk van de w o o r d e n b o e k e n zal zijn, valt t h a n s bij b e n a d e r i n g n o g niet te zeggen. Hadden w i j deze uitgave gecalculeerd op e e n o f t w e e oplagen, dan hadden w i j zelfs niet aan de uitgave k u n n e n d e n k e n . De calculatie van pocketbooks, m e t h u n vaste verkoopsprijs, laat n u e e n m a a l g e e n s p e ü n g toe.' 1 1 Eerder had Het Spectrum aan V a n Baars laten w e t e n te v e r w a c h t e n dat op de lange d u u r de w o o r d e n b o e k e n Engels het best z o u d e n verkopen. Al vrij snel w e r d echter duidelijk dat dit niet h e t geval w a s . Zoals verwacht, w e r d e n v a n de w o o r d e n b o e k e n Spaans de minste e x e m p l a r e n verkocht. Hiaten in de administratie m a k e n het moeilijk het totaal aantal verkochte exemplaren precies te bepalen, m a a r tot 1991 m o e t e n er van beide delen s a m e n minstens 650.000 e x e m p l a r e n z i j n verkocht - een oplage w a a r iedere Nederlandse r o m a n c i e r van g a a t w a t e r t a n d e n . In het verkoop-klassement van de Prisma Woordenb o e k e n staat op de één n a laagste trede de Prisma Vreemde W o o r d e n b o e k van A. Kolsteren. In de euforie van dat m o m e n t w a s de eerste oplage in 1956 bepaald op 75.000
92
De v e r k o o p
exemplaren. In de j a r e n daarna bedroeg de oplage steeds 25.000 exemplaren. O m onbekende redenen w a s 1962 voor dit w o o r d e n b o e k een topjaar: toen rolden er 65.000 e x e m p l a r e n v a n de pers. Daarna kabbelde het rustig verder en tot 1991 m o e t e n er minstens 800.000 zijn verkocht. De middenklasse w o r d t i n g e n o m e n door de woordenb o e k e n Duits en Frans. In de middenklasse zijn in de afgelopen decennia oplagen gehaald w a a r Nederlandse romanciers allang niet m e e r van durven dromen. Zo w e r d e n er tot 1991 van de w o o r d e n b o e k e n Duits minstens 4,6 milj o e n e x e m p l a r e n verkocht. De Prisma's Frans liggen m e t een koplengte voor op minstens 4,8 miljoen verkochte exemplaren. In absolute getallen staat het t w e e s p a n NederlandsEngels en Engels-Nederlands o p de eerste plaats. V a n deze w o o r d e n b o e k e n w e r d e n in de afgelopen 38 j a a r m a a r liefst 7,1 miljoen e x e m p l a r e n verkocht. Echter, het g a a t hier o m t w e e w o o r d e n b o e k e n , geschreven door in totaal drie auteurs. Dat m a a k t de vergelijking niet eerlijk t e n opzichte van het w o o r d e n b o e k Nederlands van W e i j n e n . Als m e n de o p l a g e n niet per taal, m a a r per titel bekijkt, is er g e e n twijfel m o g e h j k over de w i n n a a r , w a n t v a n het w o o r d e n b o e k van W e i j n e n w e r d e n tot n u toe minstens 6,5 m i l j o e n e x e m p l a r e n verkocht. En d a n te b e d e n k e n dat W e i j n e n in 1955 o v e r w o o g afstand te doen van zijn royalty's in ruil v o o r een a f k o o p s o m van 50.000 gulden! Telt m e n deze aantallen bij elkaar op, dan k a n m e t zekerheid w o r d e n gesteld dat er in de afgelopen vier decennia r u i m 25 miljoen Prisma W o o r d e n b o e k e n zijn verkocht. Hanteert m e n dezelfde marge die de verkoopleiding v a n Het Spectrum zich in 1982 permitteerde - en die m a r g e is v a n w e g e de vele verschillende edities van de w o o r d e n b o e k e n alleszins te verdedigen - d a n k a n het zelfs o m r u i m dertig miljoen e x e m p l a r e n gaan!
De
verkoop
9 3
Voor uitgeverij Het Spectrum w a r e n de w o o r d e n b o e k e n al g a u w van cruciaal belang. Bij de v e r h u i z i n g in 1960 naar de n i e u w b o u w in De Meern v e r t r o u w d e directeur P.H. Bogaard aan een van de auteurs toe, dat de Prisma Woordenboeken de uitgeverij een 'grote stoot voorwaarts' hadden gegeven. 1 2 V a n een uitgeverij z o n d e r lexicografische ervaring h a d het Spectrum zich razendsnel o p g e w e r k t tot m o n o p o l i e h o u d e r aan de o n d e r k a n t v a n de Nederlandse w o o r d e n b o e k e n m a r k t . Bijna tien j a a r lang hield Het Spectrum de prijs voor de Prisma-pockets op ƒ 1 , 2 5 . Het r e n d e m e n t steeg het scherpst t o e n die prijs in 1 9 7 7 v a n ƒ 3 , 1 0 naar ƒ4,20 w e r d verhoogd - een beslissing w a a r lang over w a s nagedacht, w a n t n o g altijd w a s m e n doordrong e n v a n het oorspronkelijke ideaal van de oprichters: goede b o e k e n tegen een lage prijs. Het e n o r m e succes van de Prisma W o o r d e n b o e k e n m a a k t e ook al snel grote ambities w a k k e r . Als het lukte o m per j a a r 1,1 miljoen w o o r d e n b o e k e n te v e r k o p e n - e n dat w a s j a r e n l a n g het geval - dan w a s er ruimte voor meer.
9 4
D e
verkoop
Van de Prisma Woordenboeken Engels werden sinds 1955 ruim 7,5 miljoen exemplaren verkocht.
De Prisma Woordenboeken Enge Is dienden als basis voor twee buitenlandse woordenboeken.
i i D e z e p l a n n e n m o g e n niet m e t buitenstaanders worden besproken
Een internationale reeks pocketwoordenboeken ZE D E D E N ER U I T E R S T G E H E I M Z I N N I G O V E R . De eerste keer is er slechts sprake v a n 'plannen'. Dat w a s op 13 j u n i 1956 - dus n o g voor het t w e e d e viertal Prisma-woordenb o e k e n w a s uitgebracht. Het gaat o m p l a n n e n die ' n o g geenszins " r o n d " zijn en zeker nog niet in a a n m e r k i n g k o m e n o m er bekendheid aan te geven', schrijft Het Spectrum aan V a n Baars, co-auteur van het w o o r d e n b o e k Engels-Nederlands. Men z o u g r a a g bij V a n Baars langs willen k o m e n voor een vertrouwelijke bespreking. 'Wij m e n e n (...) dat onze p l a n n e n u zullen interesseren, niet het minst, o m d a t zij voor u ook voordelig zullen zijn indien w i j in o n z e o p z e t slagen.' 1 De gesprekspartners o n t m o e t t e n elkaar in de tweede w e e k van oktober. Er w a r e n een paar harde noten te kraken: de al eerder g e n o e m d e royalty-kwestie m e t Visser en de forse inkorting van het woordenboek. Maar over de 'plannen' van Het Spectrum w a s m e n het snel eens. Redactie-secretaris V a n der Heyden vatte de afspraak een w e e k later als volgt samen: per 1.1.1960 zal 'tussen u en ons een contract (...) w o r d e n o p g e m a a k t ten aanzien v a n het gebruik van u w b o e k als grondslag van een internationale Prisma-woordenboek-uitgave. Dit punt (...) is geheel vertrouwelijk en zal niet m e t buitenstaanders w o r d e n besproken.' 2 Het schijnen vooral de persoonlijke ambities te zijn g e w e e s t van redactie-secretaris V a n der Heyden. Zijn uitg a n g s p u n t w a s eenvoudig: w a t in Nederland kon, moest op de Engelstalige m a r k t ook lukken. De Prisma Woorden97 Deze
plannen..
b o e k e n k o n d e n als basis dienen voor tal van woordenboek e n voor w a t V a n der Heyden ergens e e n 'internationale pocketreeks' noemt: m e n dacht aan w o o r d e n b o e k e n Duits-Engels, Engels-Duits, Frans-Engels e n Engels-Frans. Daarnaast hield m e n w o o r d e n b o e k e n Engels-Spaans en Engels-Italiaans ' n o g in petto'. 3 Een duidelijke t e r m i j n voor dit project h a d V a n der Heyden aanvankelijk niet voor ogen. In t w e e d e instantie streefde hij ernaar een en ander v o o r 1965 te realiseren. 4 In 1962 leek het er even op o f de p l a n n e n w e r k e l i j k van de g r o n d z o u d e n k o m e n . V a n der Schoot verklaarde zich in principe bereid o m de samenstelling v a n een DuitsEngels w o o r d e n b o e k op zich te n e m e n , opmerkelijk g e n o e g op basis v a n het w o o r d e n b o e k Duits-Nederlands van V a n Gemert. Hij beloofde tien proefpagina's te m a k e n . '[Die] k u n n e n dienen o m er een d u m m y voor o n z e vertegenwoordigers m e e s a m e n te stellen', schreef V a n der Heyden, die kennelijk vrij zeker w a s v a n zijn zaak.s Bovendien z o u V a n der Schoot de m o g e l i j k h e i d o n d e r z o e k e n o m s a m e n m e t V a n Baars een Frans-Engels w o o r d e n b o e k te vervaardigen. Gudde w e r d benaderd voor de 'vertaling' v a n de Prisma Engels-Nederlands in Engels-Frans, e n een v a n de leden van de directie reisde speciaal naar G r o n i n g e n o m Vosters over te halen e e n Spaans-Engels w o o r d e n b o e k te m a k e n . Vosters zei m e t e e n nee, tot grote w o e d e v a n h e t betreffende directielid. Ook de anderen h a a k t e n een v o o r e e n af. V a n der Schoot en V a n Baars hadden het bij nader inzien te druk. 'De tijd (...) die er m e e g e m o e i d w a s viel ons beiden z o ontzaglijk tegen', schreef V a n der Schoot in 1963, 'dat ik er echt niet veel voor voel o m dit m o n n i k e n werk, o o k niet in s a m e n w e r k i n g m e t e e n ander slachtoffer, op m e te g a a n n e m e n . (...) Misschien is h e t iets voor t w e e net o f bijna afgestudeerde o n g e t r o u w d e studenten.' 6
98
Deze
plannen..
V a n h e t h e l e project k w a m o p d e n d u u r niets terecht. Dat w i l z e g g e n : o p é é n u i t z o n d e r i n g na. Z o n d e r dat V a n d e r Schoot e n V a n Baars h i e r in eerste instantie v a n o p de h o o g t e w a r e n , k w a m V a n d e r Heyden in 1963 m e t de Z w e e d s e u i t g e v e r i j B o k f ö r l a g e t o v e r e e n dat de Prisma Engels-Nederlands z o u d i e n e n als u i t g a n g s p u n t v o o r e e n w o o r d e n b o e k Engels-Zweeds. Met de b e w e r k i n g h a d Het S p e c t r u m verder niets te m a k e n . De eerste d r u k v a n h e t Modern Engelsk-Svensk Ordbok vers c h e e n in o k t o b e r 1964. 7 V a n der H e y d e n h a d a n d e r h a l f j a a r e e r d e r a f s c h e i d v a n Het S p e c t r u m g e n o m e n o m in h e t b u i t e n l a n d te g a a n w e r k e n . W e l i s w a a r v e r d w e n e n m e t h e m de ambities v o o r e e n i n t e r n a t i o n a l e reeks pocketwoordenboeken, maar daarvoor k w a m e n andere plannen in de plaats.
Uitbreiding van het fonds N a t u u r l i j k h a d d e n ze als eerste m o e t e n v e r s c h i j n e n - de a c h t Prisma W o o r d e n b o e k e n die i n deze geschiedschrijv i n g c e n t r a a l staan. Maar d o o r al h e t gedraal, d o o r alle m o e i l i j k h e d e n , w e r d e n ze o p h e t n i p p e r t j e i n g e h a a l d d o o r e e n a n d e r w o o r d e n b o e k v a n Het S p e c t r u m . De Prisma-pockets z i j n g e n u m m e r d . De reeks w o o r d e n b o e k e n loopt v a n 1 3 1 t o t 138. In feite v e r s c h e e n Prisma 144 e e r d e r d a n Prisma 1 3 1 . D e m a r g e w a s klein, m a a r toch, o p 1 6 j u n i 1 9 5 5 - v i j f d a g e n v o o r publikatie v a n het eerste viertal - v e r s c h e e n h e t allereerste w o o r d e n b o e k v a n Het S p e c t r u m : h e t Prisma Spreekwoordenboek v a n G A . Mesters. V o o r Mesters p a k t e deze t i m i n g niet g u n s t i g uit: z i j n b o e k v e r s c h e e n precies in de w i n d s t i l t e v o o r de publicitaire s t o r m die r o n d o m de a n d e r e w o o r d e n b o e k e n z o u opstek e n . V o o r z o v e r b e k e n d w e r d er aan z i j n b o e k h e l e m a a l
99 D e z e p l a n n e n . .
g e e n aandacht besteed: niet door de pers e n niet door Het Spectrum. Het S p e c t r u m h e e f t nooit de bedoeling gehad het bij acht Prisma W o o r d e n b o e k e n te laten. Al in 1957 bestonden er p l a n n e n o m in de Aula-reeks w o o r d e n b o e k e n Grieks en Latijn op te n e m e n . De hoofdredacteur van deze reeks wetenschappelijke pockets, de Groningse hoogleraar F.J.J. Buytendijk, w a s 'zeer enthousiast' over deze plannen, m a a r drong erop aan dat Het Spectrum 'intense aandacht' zou besteden aan de v o r m g e v i n g . 'Hij achtte het v a n groot belang', rapporteerde V a n der Heyden, 'dat m e n in de kast deze b o e k e n van de Prisma's zou k u n n e n onderscheiden, door een u n i f o r m e k l e u r e n lettertype op de rug.' 8 Voor zover bekend k w a m e n de w o o r d e n b o e k e n in de Aula-reeks zonder n o e m e n s w a a r d i g e m o e i l i j k h e d e n tot stand. Dr. G.J.M. Bartelink voltooide in 1958 een woordenboek Grieks-Nederlands en drs. H.H. Mallinckrodt publiceerde in 1959 een w o o r d e n b o e k Latijns-Nederlands (later o m g e d o o p t tot Latijn-Nederlands). In diezelfde periode w e r d e n er contracten afgesloten m e t de beroemde etymoloog dr. J. de Vries v o o r e e n Etymologisch woordenboek en m e t dr. P. Reimer voor een Woordenboek der klassieke oudheid. De o n d e r h a n d e l i n g e n m e t Reimer verliepen o p m e r k e l i j k levendig. Tijdens het eerste gesprek k w a m V a n der Heyden erachter dat de A m s t e r d a m s e classicus 'een groot liefhebber van detective-stories' w a s - een genre dat ook in de Prisma-reeks w e r d uitgegeven. Een k w a r t van het verslag van dit gesprek w o r d t dan ook in beslag g e n o m e n door titels die Reimer van harte k o n aanbevelend Minder voorspoedig verliepen de o n d e r h a n d e l i n g e n m e t een zekere C.F.M. Weijers, e e n kennis van V a n der Schoot. Weijers w e r d eind 1956 door Het Spectrum benaderd o m v o o r de Prisma-reeks een ' w o o r d e n b o e k j e over slang' te
1 0 0
Deze
plannen..
Het Spectrum heeft nooit de bedoeling gehad zich voor wat de woordenboeken betreft te beperken tot acht Prisma's.
schrijven. Daar bleek m e n e e n lexicon van a m e r i k a n i s m e n m e e te bedoelen - een o p m e r k e l i j k marginaal onderwerp voor een pocketwoordenboek. Weijers w a s vooral verbaasd dat j u i s t hij w a s benaderd voor dit karwei. 'Het [is] m e nog steeds niet duidelijk', schreef hij aan V a n der Schoot, ' w a a r o m ik een speciale c o m p e t e n t i e daartoe z o u bezitten. Zo'n h a l f j a a r in de States k a n t o c h n a u w e l i j k s als een qualificatie daartoe gelden.' 1 0 Hij z a g er uiteindelijk v a n a f o m d a t hij er 'zelfs bij een o n v e r w a c h t gunstige verkoop' te w e i n i g m e e z o u verdienen. O m diezelfde reden bleek het b u i t e n g e w o o n moeilijk een a u t e u r te vinden voor een w o o r d e n b o e k ItaliaansNederlands e n vice versa. V a n a f 1957 w a s V a n der Heyden hard naar zo i e m a n d op zoek. In de correspondentie keert dit probleem telkens terug, w a a r b i j in totaal zeker vijf kandidaten de revue passeerden. Overigens liet niet iedereen het a f w e t e n v a n w e g e de geringe beloning. Een zekere heer Peternolli schrok in t w e e d e instantie t e r u g v o o r de o m v a n g van de w o o r d e n b o e k e n . 'Ook hij h e e f t een groot g e b r e k aan tijd en hij w a s ervan overtuigd', rapporteerde V a n der Heyden in 1957, 'dat m e n een dergelijk w e r k niet m e t studenten k a n o n d e r n e m e n , o m de eenvoudige reden dat de huidige studenten v o o r een dergelijk naarstig g e d u l d w e r k niet m e e r voelen.' 1 1 V a n der Heyden had er al snel t a b a k van. 'In elk geval', schrijft hij, 'zijn w e tot n o g toe m e t het Italiaanse woordenboek vastgelopen. D a a r o m m e e n ik, dat w i j ons o p n i e u w m o e t e n afvragen o f het tot stand b r e n g e n van dit w o o r d e n b o e k zal m o e t e n doorgaan en o f w i j o f w e l het risico willen n e m e n , er heel lang op te m o e t e n w a c h t e n o f w e l een financieel voorstel m o e t e n voorleggen, waardoor het m a k e n v a n e e n dergelijk w o o r d e n b o e k voor de a u t e u r aantrekkelijker wordt.' 1 2 Kennelijk w a s de directie van Het Spectrum echter zeer
1 0 2
Deze
plannen..
vastberaden o m een w o o r d e n b o e k Italiaans uit te geven. Toen ook 'twee d a m e s ' en een rectrix van de Rijksuniversiteit Leiden zich hadden teruggetrokken, overwoog m e n een Italiaans w o o r d e n b o e k s a m e n te stellen op basis van de Prisma Nederlands-Frans v a n Gudde - mogelijk v a n u i t de gedachte dat Frans en Italiaans enigszins op elkaar lijken. De volgende stap was een ferme: 'Inmiddels hebben w i j er definitief toe besloten ons w o o r d e n b o e k ItaliaansNederlands te baseren op het w o o r d e n b o e k van Langenscheidt Italiaans-Duits', schreef V a n der Heyden medio oktober 1961. 1 3 Alle volgende stappen k u n n e n de lezer gerust bespaard blijven. De w o o r d e n b o e k e n Italiaans k w a m e n er, maar V a n der Heyden had gelijk gehad toen hij in 1957 schreef dat Het Spectrum het risico liep heel l a n g op deze b o e k e n te m o e t e n w a c h t e n . Op den d u u r w e r d e n t o c h 'twee d a m e s ' bereid gevonden o m h u n kennis van het Italiaans alfabetisch te boekstaven: dr. L. Schram-Pighi en ir. G. Visser-Boezaardt. Ze hadden a f g e s p r o k e n de kopij na vier j a a r in te leveren. Tien j a a r later, in 1980, kon uiteindelijk het eerste deel van de w o o r d e n b o e k e n Italiaans verschijnen.
Deze
plannen...
103
Tussen 1975 en 1979 werden de Prisma Woordenboeken voor het eerst grondig herzien. Ook de vormgeving van het binnenwerk veranderde.
12 De eerste grote herziening
MET DE AUTEURS WAS INDERTIJD c o n t r a c t u e e l o v e r e e n g e -
k o m e n dat de Prisma W o o r d e n b o e k e n o m de drie j a a r z o u d e n w o r d e n herzien. Toen V a n Baars in 1953 een toelichting vroeg, a n t w o o r d d e Daniël de Lange: 'Het lijkt ons ook in u w belang, dat het door u te v e r z o r g e n deel gelijkelijk u p t o date blijft. W i j v e r t r o u w e n er op dat u h i e r m e e accoord gaat, t e m e e r w a a r deze h e r z i e n i n g zich waarschijnlijk in de practijk toch zal bepalen tot het bij elkaar b r e n g e n van gedurende de betreffende periode incidenteel g e m a a k t e notities.' 1 Dat w a s precies w a t er de daarop volgende decennia gebeurde. De h e r z i e n i n g e n bleven beperkt tot de hoogstnoodzakelijke correcties en de o p n a m e v a n enkele nieuwe w o o r d e n . De t e r m i j n van drie j a a r werd daarbij vaak ruimschoots overschreden. Doordat de o m v a n g van de woord e n b o e k e n w a s bepaald op 320 bladzijden, betekende het toevoegen van nieuwe w o o r d e n dat er andere m o e s t e n w o r d e n geschrapt. Hier gold het recht van de actualiteit: honderd n i e u w e w o o r d e n erin, honderd 'oude' eruit. Toen de w o o r d e n b o e k e n e e n m a a l op film w a r e n gezet, k w a m de h e r z i e n i n g neer op snijden: een reepje film eruit, een reepje film erin. Een pietepeuterig klusje, w a a r b i j al snel 'de lange stokken' van de o m l i g g e n d e letters sneuvelden. Het Spectrum zat niet zo m e t deze v o r m v a n actualiseren. 'Wij [geloven] dat de m o g e l i j k h e d e n v a n het toevoeg e n van n i e u w e w o o r d e n door oude te vervangen vrij groot zijn, o m d a t er ook in het taalgebruik een vrij sterke o n t w i k k e l i n g is', kreeg V a n Baars in 1967 te horen. 'Er is beslist een groot aantal oudere w o o r d e n die m o m e n t e e l
De e e r s t e g r o t e h e r z i e n i n g
105
w e i n i g o f niet m e e r gebruikt worden. Deze k u n n e n rustig v e r v a n g e n w o r d e n door n i e u w e r e woorden. 2 S o m m i g e auteurs z a t e n er w e l mee. Zo d r o n g V a n Baars m e t veel nadruk aan niet te kiezen v o o r schrappen, m a a r voor uitbreiding van het aantal pagina's. In 1967 werd hier voor het eerst t o e s t e m m i n g v o o r gegeven. 'Desnoods' m o c h t e n de p o c k e t w o o r d e n b o e k e n uitdijen tot 336 pagina's. 'Dit is echter de uiterste o m v a n g die acceptabel is, o m d a t de b o e k e n anders veel te dik w o r d e n en veel te uitgebreid.' 3 B e g i n j a r e n tachtig kreeg de broekriem er n o g een g a a t j e bij: het m a x i m u m w e r d n u gesteld o p 352 pagina's. Over het a l g e m e e n verliepen de h e r z i e n i n g e n uiterst m o e i z a a m . De uitgeverij w a c h t t e m e t h e r z i e n i n g e n totdat de correcties van alle auteurs b i n n e n w a r e n . Maar o m d a t niet iedereen even enthousiast m e e w e r k t e o f hetzelfde t e m p o aanhield, duurde h e t soms j a r e n voordat de auteurs h u n w i j z i g i n g e n in druk zagen. Bovendien deed Het Spectrum g e e n enkele moeite de zaak te sturen: nieuw e w o o r d e n die in h e t ene w o o r d e n b o e k w e r d e n opgenom e n , k o n d e n dus g e m a k k e l i j k in het andere ontbreken. In 1970 besloot de uitgeverij hierin verandering te brengen. In j a n u a r i van dat j a a r w e r d drs. F.H.M. O o m e s aangesteld als redacteur 'Lexicographische w e r k e n ' - e e n functieaanduiding die qua spelling zestien j a a r achterliep. Hij k r e e g de opdracht n i e u w e initiatieven voor te bereiden en de p o c k e t w o o r d e n b o e k e n te actualiseren. O o m e s m a a k t e e e n vliegende start. Hij stuurde alle auteurs e e n 'lijst van w o o r d e n die wellicht g e z i e n h u n plaats in de huidige krantenlectuur in u w w o o r d e n b o e k dienen te w o r d e n opgenomen'. 4 Bovendien n a m hij zich voor de inhoud van de w o o r d e n b o e k e n b e t e r op elkaar a f te s t e m m e n . Het hele ' w o o r d e n b o e k e n p a k k e t ' moest in één keer w o r d e n herzien. Ingangen die in slechts één
De
eerste
grote
herziening
106
woordenboek voorkwamen, zouden moeten worden g e m e r k t . Daarnaast z o u d e n alle afkortingen m o e t e n worden gestandaardiseerd - w a n t ook op dat p u n t verschilden de naslagwerken sinds h u n geboorte van elkaar, ondanks de goede bedoelingen van De Lange. In 1 9 7 1 leek een doorbraak nabij. Toen schreef Oomes in een rapport aan de directie: 'Het blijkt dat de p l a n n e n o m de w o o r d e n b o e k e n m e t de c o m p u t e r te zetten thans in een beslissend stadium zijn g e k o m e n . ' 5 De Grote Herziening k w a m er, m a a r niet onder leiding van Oomes. Tussen 1974 en 1979 p o m p t e Het Spectrum m i l j o e n e n in de Grote Spectrum Encyclopedie. Voor lexicografische p l a n n e n schoot nauwelijks geld over en Oomes verhuisde naar een andere afdeling. Hij had echter een o n t w i k k e l i n g in g a n g gezet die niet m e e r k o n w o r d e n teruggedraaid. In j u n i 1973 schreef Aad Nuis, t e g e n w o o r d i g politicus m a a r indertijd hoofdredacteur bij Het Spectrum, in een vertrouwelijke notitie over de redactieplannen voor 1974 en 1975: 'In [de] prisma-pockets is g e e n uitbreiding van het aantal w o o r d e n b o e k e n te voorzien. Zo goed mogelijk en voortdurend actualiseren van de bestaande uitgaven is hoofdzaak.' 6 Van de auteurs b e m e r k t e V a n Baars als eerste dat Oomes w a s vertrokken. In oktober 1974 ontving hij het v e r z o e k o f hij in de inleiding bij de herziene druk van Engels-Nederlands 'enkele w o o r d e n ' zou willen w i j d e n aan de actualisering van het w o o r d e n b o e k . Dit n i e u w e voorw o o r d moest b i n n e n een w e e k klaar zijn. Maar Van Baars en V a n der Schoot hadden h u n aanvullingen al respectievelijk drie e n vier j a a r eerder aan Het Spectrum toegestuurd. In telegramstijl deed V a n Baars verslag van het telefoongesprek dat hij naar aanleiding van deze kwestie voerde. 'Drie j a a r onder redacteur g e h o u d e n - zonder dat
De e e r s t e g r o t e h e r z i e n i n g
107
dit bekend w a s . Redacteur is nu weg! Nieuwe druk is n u in revisie-proef stadium. Verdere v e r a n d e r i n g e n z o u d e n duizenden guldens kosten." 7 De door Oomes o n t s t o k e n f a k k e l w e r d in n o v e m b e r 1974 o v e r g e n o m e n door George Pape, die in 1969 als eerste niet-katholiek door Het Spectrum w a s aangesteld als redacteur. Ook van het eerste telefoongesprek m e t Pape m a a k t e V a n Baars een kort verslag. 'Alles is 'n warboel m e t de w o o r d e n b o e k e n . (Velen zijn w e g g e g a a n bij h e t Spectrum.) Toch willen ze in februari '75 m e t 'n n i e u w e uitgave k o m e n . Het E-N is het m e e s t uitgebreide van alle uit de gehele reeks. Het b o e k zal n u g e d r u k t w o r d e n m e t aanvullingen (± 1500 in totaal) die w e 4 en 3 j a a r geleden hebben opgestuurd! Toch is deze oplossing als v e r n i e u w d e uitgave onbevredigend v a n w e g e het feit dat w o o r d e n verouderd k u n n e n zijn o f z o n i e u w dat ze n o g niet zijn o p g e n o m e n . Over enige tijd (!) w i l Het Spectrum deze zaak o p n i e u w b e z i e n en het b o e k zoveel m o g e h j k "up to date" m a k e n en uitgeven.' 8 Pape stond v o o r een b u i t e n g e w o o n z w a r e taak. S a m e n m e t A n d r é A b e l i n g w a s hij verantwoordelijk v o o r de gehele Prisma-reeks: fïction en non-fiction. A b e l i n g b e m o e i d e zich niet m e t de w o o r d e n b o e k e n , w a t achteraf ironisch m a g heten, w a n t in 1989 publiceerde hij bij Het Spectrum het Prisma Handwoordenboek Nederlands - een uitstekend w o o r d e n b o e k van r u i m duizend pagina's. De p l a n n e n van Pape verschilden niet w e z e n l i j k van die van Oomes. Ook hij stelde zich ten doel de auteurscorrecties te coördineren, de w o o r d e n b o e k e n inhoudelijk beter op elkaar a f te s t e m m e n en de afkortingen te standaardiseren. Het toevoegen v a n n e o l o g i s m e n w a s inmiddels p r a n g e n d g e w o r d e n , ontdekte Pape. 'De noodzakelijkheid van een n i e u w e b e w e r k i n g is gebaseerd op een steekproef, in n o v e m b e r 1974 uitgevoerd m e t b e h u l p van een aantal
De
eerste
grote
herziening
108
vrij w i l l e k e u r i g g e k o z e n " m o d e r n e " w o o r d e n b o e k e n ' , schreef hij. 'Het is natuurlijk niet z o dat alle ontbrekende t e r m e n n u m o e t e n w o r d e n o p g e n o m e n . A a n de andere kant is het w e l b e n a u w e n d te zien hoeveel lacunes er in korte tijd (een paar u u r zoeken) in de drie w o o r d e n b o e k e n te signaleren zijn.' 9 Net als O o m e s kreeg Pape te m a k e n m e t concurrentie van de Grote Spectrum Encyclopedie. O o k n u weigerde de directie in de beurs te tasten voor de noodzakelijke uniform e r i n g van de Prisma W o o r d e n b o e k e n . Maar het lukte Pape w e l de gebruikte a f k o r t i n g e n op elkaar a f te stemmen. Bovendien w e r k t e hij in een paar j a a r tijd de m e e s t e w o o r d e n b o e k e n door, s o m m i g e v a n A tot z, andere steekproefsgewijs. Duizenden oude w o o r d e n w e r d e n geschrapt, duizenden n i e u w e betekenissen toegevoegd. Geen pagina bleef hetzelfde. Er bleek r u i m t e te zijn voor m a x i m a a l zestienhonderd neologismen. Pape stelde z e l f uitgebreide ü j s t e n op, w a a r b i j hij de n a d r u k legde op ' g e w o n e o m g a n g s t a a l ' . Voor het Nederlands haalde hij de n i e u w e w o o r d e n hoofdzakelijk uit de 27ste druk van de Koenen (1975). Voor de v r e e m d e talen k r e e g hij n e o l o g i s m e n aangeleverd via contacten bij de uitgevers van onder m e e r de Robert e n de Oxford Pocket Dictionary. Tijdens het u i t k a m m e n van de w o o r d e n b o e k e n stuitte Pape op talloze f o u t e n . Dat leverde soms vermakelijke correspondentie op. Zo schreef hij aan de samensteller v a n het w o o r d e n b o e k Nederlands-Frans: 'Een "achteraankom e r t j e " is voor m i j een onduidelijk w o o r d , ik z o u o f " a c h terblijvertje" o f " n a k o m e r t j e " gebruiken. "Achterportierb e v e i l i g i n g " zullen de meeste m e n s e n w e l o p z o e k e n onder "kinderslot". Bestaat een "niet a f l o s b a r e " l e n i n g in de praktijk?' 1 0 Pape stortte zich bovendien op de 'computerisering' van
De
eerste
grote
herziening
1 0 9
de kopij van de w o o r d e n b o e k e n . O o m e s had g e h o o p t hier in 1 9 7 1 m e e te k u n n e n b e g i n n e n , m a a r in feite w a s m e n pas in d e c e m b e r 1976 zover. Hoewel indertijd v a n 'tekstv e r w e r k i n g voor de computer' w e r d gesproken, k w a m het er in eerste instantie op neer dat de kopij - circa 2 miljoen tekens per w o o r d e n b o e k - op p o n s b a n d e n m o e s t w o r d e n ingetikt. Later w e r d e n de gegevens op m a g n e e t b a n d e n gezet. Men k a n zich g e m a k k e l i j k een voorstelling m a k e n van alle p r o b l e m e n die hierbij de k o p opstaken: er vielen letters w e g , hele w o o r d e n zelfs, en de kopij werd ongevraagd 'verrijkt' m e t d u i z e n d e n spellingvarianten. Tegenover de auteurs liet Pape niet veel m e r k e n van de w a n h o o p die h e m bij tijd en wijle parten m o e t hebben gespeeld. Hij beperkte zich tot zinnetjes als: 'Duidelijk is al w e l dat de c o m p u t e r n o g niet foutloos de juiste kopregels kiest.' 1 1 De Eerste Grote Herziening had plaats tussen 1 9 7 5 e n 1979. V a n de auteurs m a a k t W e i j n e n er het m e e s t gedetailleerd m e l d i n g van. Over het o p n e m e n van n e o l o g i s m e n schrijft hij in het voorwoord bij de zestiende d r u k v a n het w o o r d e n b o e k Nederlands: 'De a u t e u r voelt bepaalde lacunes, m a a r vooral: dagelijks ontstaan n i e u w e w o o r d e n e n n i e u w e w e n d i n g e n o f n e e m t h u n frequentie in belangrijke mate toe. Vandaar dat ik bijvoorbeeld een t w e e d e omschrijving van het w e r k w o o r d frustreren o p n a m , de vernederlandste v o r m balpen aanvaardde, het b u r g e m e e s t e r m a k e n v a n flessen legaliseerde, de lijst uitbreidde m e t afdronk, a m o u r e u s , draw en kierewiet. Vooral wil ik er echter op w i j z e n dat ik voor n i e u w e l i n g e n als antibiotisch, all risk, autoslaaptrein, blikschade, bulderbaan, CAO, in de clinch, dragline, kibboets, o m b u d s m a n , pop-art, ruimtecabine, ruimtevaart, voetbalpool en h o n d e r d e n andere een plaatsje inruimde. Een Prisma-woordenboek stelt n u eenm a a l zijn kwantitatieve beperkingen, m a a r ik heb getracht te w o e k e r e n m e t de toegestane ruimte.'
De
eerste
grote
herziening
110
Uiterlijk werd de herziening afgerond m e t een nieuwe vormgeving. Pape liet naar eigen z e g g e n zeker twintig d u m m y ' s m a k e n o m te experimenteren m e t interlinie, letter, papiersoort en omslag. Door middel van een perceptieo n d e r z o e k werd de s m a a k v a n het publiek onderzocht. Uiteindelijk koos Pape voor een schreefloze letter, t o e n al g e b r u i k t in spoor- e n telefoonboek, m a a r in woordenboekland een novum. Vosters w a s blij m e t de n i e u w e v o r m g e v i n g . De omslag e n w e r d e n n u eindelijk verlost v a n die 'Lucky Strike-achtige versieringen', zo schreef hij. 1 2 Overigens w a s Vosters, die sinds 1967 w e r k t e als 'Assistant Professor' aan de universiteit van Brits-Columbië te Vancouver, bij de herzien i n g v a n zijn w o o r d e n b o e k e n een stuk voorzichtiger g e w o r d e n m e t het h a n t e r e n van andere bronnen. ' W a t het o p n e m e n van enkele w o o r d e n en u i t d r u k k i n g e n uit de t w e e door u g e n o e m d e b o e k e n betreft', antwoordde de redactie van Het Spectrum o p een brief van Vosters die niet bewaard is gebleven, ' m e n e n w i j dat hier m e e r sprake is v a n inspiratie dan v a n plagiaat. W a n n e e r u echter deze u i t d r u k k i n g e n letterlijk o v e r n e e m t m e t een gelijkluidende vertaling, zou dat op een plagiaat k u n n e n g a a n lijken, m a a r w i j n e m e n aan, dat hiervan bij een levende taal nauwelijks sprake k a n zijn. Niettemin zijn wij u er erkentelijk voor, dat u ons hierop heeft willen wijzen.' 1 3
De e e r s t e g r o t e h e r z i e n i n g
111
Dieptepunt in de vormgeving van de Prisma Woordenboeken: een omslag van wit plastic. Vanwege de ruime marge, die het maken van aantekeningen vergemakkelijkte, werd deze editie ook wel de 'docenteneditie' genoemd.
13 Speciale edities
VAN DE P R I S M A W O O R D E N B O E K E N V E R S C H E N E N i n d e loop van de tijd allerlei speciale edities. In 1 9 7 1 bracht Het Spectrum de eerste Prisma h a n d w o o r d e n b o e k e n op de markt. Inhoudelijk w a r e n de Handwoordenboeken gelijk aan de Prisma W o o r d e n b o e k e n . Ze z a g e n er alleen iets chiquer uit - beter papier, andere o p m a a k - e n kostten meer. De h a n d w o o r d e n b o e k e n w e r d e n op een bepaald m o m e n t uitgevoerd m e t een witte plastic kaft: het absolute dieptep u n t in de v o r m g e v i n g v a n de w o o r d e n b o e k e n . V a n w e g e de ruime marge, die het m a k e n v a n a a n t e k e n i n g e n vergemakkelijkte, en v a n w e g e de schokbestendige uitvoering, werd deze editie ook w e l de 'docenteneditie' g e n o e m d . De Geïllustreerde Pers verspreidde in 1971 o n d e r h a a r lezers enkele Prisma W o o r d e n b o e k e n in aangepaste kledij. Reader's Digest deed in 1975 hetzelfde. Het w o o r d e n b o e k Nederlands van W e i j n e n verscheen in 1981 in de Grote Letter Bibliotheek. V a n het w o o r d e n b o e k Nederlands v a n W e i j n e n verscheen b e g i n j a r e n zeventig bovendien een ingenaaide paperback-editie. Het b e t r o f hier niet alleen een verkleedpartij, m a a r een forse gedaanteverwisseling. In rapporten van Het Spectrum w o r d t dit w o o r d e n b o e k d e 'InterimW e i j n e n ' g e n o e m d . Interim, w a n t op w e g naar iets groters dat er nooit zou k o m e n . 'Weijnen h a d de opdracht een Verklarend Handwoordenboek van de Nederlandse Taal te m a k e n ' , schreef George Pape in 1976, 'als c o n c u r r e n t van Koenen, de kleine Van Dale e n V a n Goor. Ondanks intensieve begeleiding van de lexicografische afdeling van O o m e s is er niet meer d a n een veredelde pocket (56.500 ingangen) ontstaan.' 1
Speciale
edities
1 1 3
Ook de Interim-Weijnen verscheen in verschillende gedaanten. Uniek was dat de pagina's drie k o l o m m e n telden, in plaats van twee. De betekenisonderscheidingen w e r d e n aanvankelijk m e t een rood bolletje aangeduid eveneens een u n i c u m in de Nederlandse lexicografie. Het m o c h t allemaal niet b a t e n en uiteindelijk w e r d het woord e n b o e k uit produktie g e n o m e n . Ter g e l e g e n h e i d van h e t vijftigjarig bestaan v a n Het Spectrum w e r d e n alle pocket-woordenboeken in 1985 g e c o m b i n e e r d g e b o n d e n uitgebracht. Het w o o r d e n b o e k Nederlands w e r d g e c o m b i n e e r d m e t Signalement van nieuwe woorden, een Prisma W o o r d e n b o e k dat in 1 9 7 5 w a s samengesteld door Riemer Reinsma. Tijdens de Eerste Grote Herziening w a s dit b o e k aan alle auteurs toegestuurd; overigens zonder de suggestie het te b e n u t t e n voor het actualiseren v a n h u n eigen w o o r d e n b o e k e n . De jubileumeditie verscheen in een cassette. Ook ditmaal bleef de inhoud van de w o o r d e n b o e k e n gelijk. Het enige collector's item onder de speciale edities v a n de Prisma W o o r d e n b o e k e n is de z o g e h e t e n Belgische editie. D e z e w e r d in de j a r e n t a c h t i g op de m a r k t g e b r a c h t o m een einde te m a k e n a a n w a n t o e s t a n d e n die c u l m i n e e r d e n in e e n 'bliksemaanbieding' v a n h e t levensmiddelenconcern Albert Heijn. Eerder h a d d e n bedrijven als Miro (een dochter v a n AH), Jac. Hermans en W a s t o r a al g e s t u n t m e t Prisma W o o r d e n b o e k e n t e g e n e e n gereduceerde prijs. O p 30 juli 1981 plaatste Albert Heijn een g r o t e advertentie in alle landelijke d a g b l a d e n m e t als k o p 'Prisma w o o r d e n b o e k e n zijn bij ons s t u k k e n goedkoper. En er staat evenveel in'. De tekst luidde: " t Is m i s s c h i e n e v e n w e n n e n o m spullen v o o r school bij Albert Heijn te h a l e n . Maar u spaart er w e l een heleboel geld m e e uit. En w a t g e e f t 't eigenlijk dat die w o o r d e n b o e k e n in de b u u r t van de l e v e n s m i d d e l e n liggen? Prisma blijft Prisma.' 2
Speciale
edities
114
Gedurende drie d a g e n w a r e n de w o o r d e n b o e k e n voor ƒ3.98 per s t u k te koop in plaats van voor ƒ5,60. Zolang de voorraad strekte. Albert Heijn k o n de w o o r d e n b o e k e n goedkoper aanbieden door w a t in v a k j a r g o n de U-bocht-constructie heet: het bedrijf kocht de b o e k e n in België, vervoerde ze naar Nederland en ontdook op die m a n i e r de vaste boekenprijs. Het Spectrum werd door tientallen w o e d e n d e boekverkopers opgebeld en ervan beschuldigd m e t het levensmiddelenconcern onder één hoedje te spelen. De uitgeverij ontkende dit nadrukkelijk en n o g diezelfde m a a n d schreef George Pape aan de auteurs van de Prisma Woordenboeken: 'De volgende druk zal w o r d e n uitgevoerd met het nieuwe omslag, al bestuderen w i j nog de mogelijkheid o m de woordenboeken volgend j a a r een Belgisch, dat wil zegg e n de oude cover, en een Nederlands omslag te geven. Dit o m de piraterij van Albert Heijn tegen te gaan.' 3 Uiteindelijk koos de uitgeverij voor een iets andere oplossing. Het nieuwe o m s l a g v a n de Prisma Woordenb o e k e n w e r d zilverkleurig. Ook de Prisma Woordenboek e n die uitsluitend voor de Belgische m a r k t w a r e n bestemd, w e r d e n uitgevoerd m e t h e t n i e u w e omslag. Maar in plaats v a n zilver k r e g e n zij g o u d als steunkleur. Plus in forse letters de aanduiding: Belgische editie. Het w e r k t e . Inhoudelijk w a r e n de w o o r d e n b o e k e n precies gelijk. Nederlandse kopers heten zich echter afschrikk e n door de gedachte h i e r m e e een w o o r d e n b o e k in huis te halen w a a r i n w o o r d e n z o u d e n k u n n e n staan als 'aftruggelaar', 'betoelagen', 'honoraar', 'immobiliën' en 'onthaalmoeders'. Het kostte dan w e l iets minder, maar dat maakte het n o g g e e n beterkoop.
Speciale
edities
115
Om de vaste boekenprijs te ontduiken, importeerden verschillende bedrijven in de jaren tachtig Prisma Woordenboeken uit België. Ah antwoord kwam Het Spectrum met de 'Belgische editie'.
14 Vernieuwde Prisma Woordenboeken DE LEXICOGRAFISCHE AMBITIES v a n Het Spectrum bleven niet beperkt tot de reeks van internationale pocketwoord e n b o e k e n die redactie-secretaris V a n der Heyden aan het eind v a n de j a r e n vijftig voor o g e n stond. Het Spectrum had een gat in d e m a r k t o n t d e k t en m e t e e n dichtgemetseld. Concurrerende uitgevers z o u d e n p o g i n g e n ondernem e n ook p o c k e t w o o r d e n b o e k e n o p de m a r k t te brengen, m a a r decennia l a n g h a d Het Spectrum in dit s e g m e n t van de m a r k t vrij spel. Die vrijheid bleek een ideale v o e d i n g s b o d e m v o o r verg a a n d e plannen. Bij Het Spectrum w a s m e n er snel v a n doordrongen dat er aan w o o r d e n b o e k e n veel geld te verd i e n e n viel en m e n wilde een groter stuk van de taart. O f eigenlijk: m e n wilde zelf een b a n k e t b a k k e r i j beginnen. Het ene na het andere recept werd samengesteld, soms m e t originele ingrediënten, soms hoofdzakelijk m e t het doel anderen het brood uit de m o n d te stoten. Dit is niet de plaats o m uitgebreid in te g a a n op alle p l a n n e n van Het Spectrum, h o e interessant die doorgaans ook w a r e n . Het is t e k e n e n d dat redacteur George Pape in 1976 e e n 'discussiestuk' samenstelde m e t de titel Nogmaals de woordenboeken. De eerste alinea van dit s t u k is vernietigend. 'Schrijven over w o o r d e n b o e k e n is in zekere z i n een deprimerende bezigheid o m d a t de hoeveelheid rapporten schril afsteekt t e g e n het zeer geringe aantal gereaüseerde plannen, en z e k e r o m d a t in het v o o r h a n d e n zijnde materiaal het belangrijkste meestal ontbreekt: de reden tot de vele "afgelastingen".' 1 Pape vervolgt m e t een b e k n o p t overzicht van p l a n n e n die nooit verder g e k o m e n zijn d a n
Verttieuwde
Prisma
Woordenboeken
117
de tekentafel: e e n Zuidnederlands-Nederlands woordenboek, een Zweeds-Nederlands woordenboek, een reeks grote g e b o n d e n vertaalwoordenboeken, een reeks paperback-woordenboeken, een geïllustreerd encyclopedisch w o o r d e n b o e k en een serie van m a a r liefst 192 z o g e h e t e n Lilliput-woordenboeken. 'Niet alleen"minilibri" v a n en naar het Nederlands', aldus de s a m e n v a t t i n g van Pape, ' m a a r bijvoorbeeld ook Portugees-Kroatisch en w . Inhoud circa 5000 basiswoorden op 256 bladzijden; f o r m a a t 6 x 9 c m ; mondiaal verkoopapparaat; het w a s de bedoeling (...) dat Oomes zich ook over dit plan ontfermde. Het is nooit uitgevoerd. Reden onbekend.' 2 Pape schreef dit alles in 1976. Twee j a a r later sloeg de v l a m pas echt in de pan: Het Spectrum zag kans e e n bij Elsevier o n t w i k k e l d concept v o o r de gedoodverfde opvolger van de Grote V a n Dale over te n e m e n : een tweedelig w o o r d e n b o e k van in totaal 1800 bladzijden, dat ƒ220 guld e n m o e s t g a a n kosten! O o k aan dit project w e r d een paar j a a r gewerkt, m a a r bij de financiering w a s geanticipeerd op het succes van de Grote Spectrum Encyclopedie. Toen in 1981 de m a r k t voor encyclopedieën in Nederland volledig instortte, w e r d ook de samenstelling van het Groot Nederlands Woordenboek stopgezet. In de daaropvolgende periode concentreerde Het Spect r u m , zoals vele andere uitgevers, zich op consolidatie. Voor de Prisma W o o r d e n b o e k e n betekende dit in eerste instantie e e n stap terug. Na de Eerste Grote Herziening g i n g m e n ertoe over de b o e k e n gefaseerd te herzien - p e r h e r d r u k een paar letters. Mogelijk w a s dit financieel de gunstigste oplossing, m a a r h e t deed de Prisma's g e e n goed. V a n het begin a f w a s het h u n kracht g e w e e s t dat ze goed w a r e n , g o e d k o o p en bij de tijd. In theorie w a s het m o g e l i j k ze bij iedere h e r d r u k g r o n d i g te actualiseren, w a a r d o o r ze inhoudelijk v a n z e l f een voorsprong z o u d e n
Verttieuwde
Prisma
Woordenboeken
118
krijgen o p w o o r d e n b o e k e n die produktietechnisch duurder zijn en dus minder snel h e r z i e n zullen worden. In 1987 schreef Jo van Rosmalen, voormalig hoofd publiciteit bij Het Spectrum, in Boekblad een artikel w a a r v a n de k o p de strekking goed w e e r g e e f t : 'Prisma-woordenboeken aan grondige h e r z i e n i n g toe'. 3 Het w o o r d e n b o e k Nederlands van W e i j n e n w a s zojuist herzien en V a n Rosmalen kondigde aan dat de andere w o o r d e n b o e k e n spoedig z o u d e n volgen. Zoals w e l vaker in de geschiedenis v a n de uitgeverij liep het iets anders. Personele v e r a n d e r i n g e n leidden ertoe dat pas t w e e j a a r later, omstreeks 1989, een aanvang k o n worden g e m a a k t m e t de nieuwste b e w e r k i n g van de Prisma W o o r d e n b o e k e n . Ditmaal pakte de uitgeverij het echter zeer g r o n d i g aan. De z w a k t e van de Prisma W o o r d e n b o e k e n was altijd dat de verschillende delen nauwelijks op elkaar w a r e n afgestemd. Zoals bekend liepen eerdere p o g i n g e n o m hierin verandering te b r e n g e n stuk op de hoge kosten van z o ' n ingreep. Ditmaal w e r d zeer diep in de beurs getast: aan de nieuwste h e r z i e n i n g van de Prisma W o o r d e n b o e k e n is r u i m vijf miljoen gulden besteed! Een groot deel v a n dit geld g i n g in a u t o m a t i s e r i n g zitten. Door de kopij van de w o o r d e n b o e k e n in een databank in te voeren, k o n d e n ze inhoudelijk eindelijk goed m e t elkaar w o r d e n vergeleken. O p die m a n i e r ontdekte de redactie, o m eens e e n paar voorbeelden te n o e m e n , dat het w o o r d 'trut' o n t b r a k in de Prisma Nederlands-Frans, ' e e n g e z i n s w o n i n g ' in Nederlands-Engels en 'frikadel' in Nederlands-Spaans. De woordenlijsten w e r d e n van A tot z d o o r g e n o m e n en aangevuld m e t talloze n i e u w e w o o r d e n , zoals 'gourmet', 'groene', ' i n z o o m e n ' , 'introspectie', 'klerenhanger', ' m a h j o n g ' , 'makkie', 'miereneuker', 'oordop-
Verttieuwde
Prisma
Woordenboeken
119
j e ' , ' r e g i s t r a t i e n u m m e r ' , 'triatlon', 'try-out' e n ' s p o o k s t a d ' . Verouderde w o o r d e n w e r d e n verwijderd en de k o l o m m e n w e rden m e e r dan vroeger opengesteld voor spreektaal, j o n g e r e n t a a l en p l a t t a a l g e b r u i k - c a t e g o r i e ë n die e e r d e r w a r e n b l i j v e n s t e k e n i n de z e e f v a n b e h o u d e n d h e i d . D a a r n a a s t w e r d e n de a r t i k e l e n in d e w o o r d e n b o e k e n grondig doorgelicht. Voor het eerst k o n nu een algemene, uniforme lemmastructuur w o r d e n doorgevoerd. De b e w e r k i n g w e r d niet a l l e e n o v e r g e l a t e n a a n d e auteurs. I n t e g e n d e e l , v o o r h e t e e r s t z e t t e H e t S p e c t r u m e e n g r o t e r e d a c t i e in. I n t e r n w a r e n h e t a f g e l o p e n j a a r n e g e n p e r s o n e n b e t r o k k e n bij d e h e r z i e n i n g v a n de P r i s m a W o o r d e n b o e k e n . V o o r de a f z o n d e r l i j k e t a l e n w e r d e n a p a r t r e d a c t e u r e n a a n g e t r o k k e n . Iedere r e d a c t e u r w e r k t e m e t vertalers, b e w e r k e r s e n native speakers. W i e h e t a f g e l o p e n j a a r Het S p e c t r u m b e z o c h t , t r o f d a a r t i e n t a l l e n m e n s e n a a n die k o o r t s a c h t i g w o o r d e n b o e k e n m a a k t e n . In t o t a a l w e r k t e n e r o p e e n g e g e v e n m o m e n t z o ' n h o n d e r d person e n a a n d e g r o n d i g s t e h e r z i e n i n g die d e P r i s m a W o o r d e n boeken ooit hebben ondergaan. Het b e l a n g r i j k s t e g e v o l g v a n h e t i n e e n d a t a b a s e invoer e n v a n d e w o o r d e n b o e k e n is d a t h i e r m e e e e n s t r u c t u u r is g e c r e ë e r d die h e t m o g e l i j k m a a k t o m d e b o e k e n o p i e d e r g e w e n s t m o m e n t te h e r z i e n . V o o r t a a n k a n b i j i e d e r e herd r u k o p u n i f o r m e w i j z e iets w o r d e n t o e g e v o e g d o f veranderd. Dit l a g altijd al b e s l o t e n in d e f o r m u l e , m a a r n u is hiervoor het instrumentarium aanwezig. G e h e e l i n d e traditie w e r d o o k d e n i e u w s t e h e r z i e n i n g a f g e s l o t e n m e t e e n face-lift. Een iets g r o t e r e letter, e e n andere bladspiegel, beter papier, m e e r pagina's, een n i e u w o m s l a g . N e t als bij de Eerste G r o t e h e r z i e n i n g w e r d e n e r m e e r d e r e d u m m y ' s g e m a a k t . M a a r o p de l a n g e d u u r m o e t een woordenboek het natuurlijk niet hebben van een n i e u w u i t e r l i j k . In de p r a k t i j k z a l m o e t e n b l i j k e n h o e g o e d
1 2 0 Vernieuwde Prisma
Woordenboeken
de w o o r d e n b o e k e n inhoudelijk zijn geworden. Zoals altijd is het laatste w o o r d aan de gebruikers. A a n de scholieren, leraren e n toeristen. En natuurlijk aan oud-gezagvoerders v a n de K.N.S.M., missionarissen in Nieuw-Guinea en aan m u z i e k g r a f i s c h adviseuses m e t een rustbank.
Verttieuwde Prisma Woordenboeken
121
In verband met de nieuwste herziening van de Prisma Woordenboeken maakte vormgever Karei van Laar drie omslagen die door bureau Inter/View werden getest. Het publiek koos voor het omslag dat het meest leek op het oude. Uiteindelijk werd gekozen voor het omslag rechts onder.
V e r a n t w o o r d i n g en n o t e n
Verantwoording OVER DE GESCHIEDENIS VAN DE Nederlandse pocketboeken bestaat één goede studie: Het Nederlandse pocketboek van Sjaak Hubregtse, een ongepubliceerde scriptie uit 1982. De Prisma Woordenboeken komen in deze scriptie niet aan bod. Hubregtse gaat wel kort in op de activiteiten van Het Spectrum en besluit met een nuttige literatuurlijst. Over de geschiedenis van de Prisma Woordenboeken is vrijwel niets geschreven. Van Rosmalen besteedt in zijn boek Goud op snee. Boek en tijdschrift in de lage landen (Utrecht 1985) precies acht regels aan de woordenboeken. Goud op snee verscheen ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van Het Spectrum en bevat het uitgebreidste overzicht tot n u toe van de historie van deze uitgeverij. Bij gebrek aan secundaire literatuur is de onderhavige studie hoofdzakelijk gebaseerd op oorspronkelijk archiefmateriaal. Het grootste gedeelte van het archief van Het Spectrum - van de oprichting in 1935 tot 1980 - is ondergebracht bij het Katholiek Documentatie Centrum in Nijmegen. Van dit archief bestaat een eenvoudige inventaris. Hiernaar is in de noten verwezen met de afkorting KDC Spec. inv. nr. etc. Daarnaast heb ik gebruik kunnen maken van de persoonlijke archieven van vier auteurs: Van Baars, Gudde, Van der Schoot en Vosters. Bovendien heb ik de auteurs o f hun nabestaanden geïnterviewd, plus diegenen die bij uitgeverij Het Spectrum betrokken waren bij de Prisma Woordenboeken. Hierbij bedank ik al deze personen hartelijk voor h u n medewerking.
Verantwoording
en
noten
1 2 3
V e r d e r b e n i k v e e l d a n k v e r s c h u l d i g d a a n Patricia v a n d e r Haak, die de z w a r e t a a k o p z i c h n a m uit de l e g g e r s v a n Het S p e c t r u m d e o p l a g e c i j f e r s v a n d e w o o r d e n b o e k e n te reconstrueren. Dankzij de eindredacteuren Nico Groen en Jaap E n g e l s m a n b e s e f i k e e n s te m e e r d a t h e t o n m o g e l i j k is e e n f o u t l o z e t e k s t te schrijven, l a a t s t a a n e e n f o u t l o o s woordenboek.
Noten Bij hoofdstuk 1 (van pagina 11 tot 21) 1. De gegevens over de vroege geschiedenis van Het Spectrum zijn ontleend aan: Jo van Rosmalen, Goud op snee (Utrecht 1985).
2. Gerrit Kouwenaar, 'Nederlandse pocket boekt succes', in Vrij Nederland 2.3.1957. zoals geciteerd in Nieuwsblad voor de Boekhandel 7-3-19573. Jo van Rosmalen, 'Prisma-woordenboeken aan grondige herziening toe', in: Boekblad 30.1.1987, p. 14-15. 4. Van Rosmalen, Goud op snee, p. 118. 5. Brief van De Lange aan Van Gemert, d.d. 9.12.1955- KDC Spec. inv. nr. 1 6 1 . 6. Van Rosmalen, Boekblad 30.1.1987. P-14Bij hoofdstuk 2 (van pagina 21 tot 27) 1. Brief van Van Rosmalen aan Van Baars, d.d. 3.2.1953. Archief Van Baars. 2. Brief van De Lange aan Weijnen, d.d. 24.6.1953. KDC Spec. inv. nr. 1 5 9 3. Regels woordenboeken, ongedateerd [juni 1953]. Van deze richtlijnen is voor zover mij bekend slechts één exemplaar bewaard gebleven. Dit bevindt zich in het privé-archief van Gudde. In mei 1954 werden de oorspronkelijke richtlijnen op enkele kleine punten herzien. 4. Dat rapportje bevindt zich in KDC Spec. inv. nr. 159. 5. Brief van Van Rosmalen aan Van Baars, d.d. 3.2.1953. Archief Van Baars.
Verantwoording
en
noten 124
6. Brief van Vosters aan Van der Hoeven, d.d. 3.8.1955. KDC Spec. inv. nr. 1 6 2 . 7. Brief van Herkes aan Van Gemert, d.d. 84.1953. KDC Spec. inv. nr. 1 5 9 . 8. Brief van Herkes aan Vosters, d.d. 9.2.1956. Archief Vosters. Bij hoofdstuk 3 (van pagina 27 tot 49) 1. Brief van De Lange aan Maas, d.d. 26.7.1954. KDC Spec. inv. nr. 161.
2. Brief van Van der Heyden aan Vosters, d.d. 44.1958. Archief Vosters. 3. Brief van Maas aan Het Spectrum, d.d. 21.1.1955. KDC Spec. inv. nr. 1 6 2 . 4. Verslag van een bespreking door v.R.[osmalen] met Van Baars, d.d. 2.2.1953. KDC Spec. inv. nr. 159. Op 31.1.1955 kwam Van Baars zelf op deze kwestie terug: 'Ik heb gemeend ook dhr. Van der Schoot - in afwijking van het contract - evenveel te moeten geven als ik er zelf voor ontvang, gezien de grote hoeveelheid werk die ook hij bij de samenstelling heeft gehad.' Archief Van Baars. 5. Brief van Visser aan Van der Heyden, d.d. 2.2.1957. KDC Spec. inv. nr. 167. Overigens was het antwoord dat Visser op zijn verzoek kreeg, natuurlijk een stuk beleefder getoonzet. 'Zodra wij het contract voor het deel Engels-Nederlands, dat momenteel ter tekening bij de auteurs is, terug hebben zullen wij u een exemplaar ter inzage sturen, wanneer u dit nodig vindt. U kunt dan uit de feiten zelf zien dat datgene wat wij u geschreven hebben op waarheid berust.' 6. Volgens een brief van Herkes aan Van Gemert, d.d. 84.1953, werd deze clausule alleen in zijn contract opgenomen, KDC Spec. inv. nr. 1597. Memo van Van Rosmalen, d.d. 2.2.1953. KDC Spec. inv. nr. 159. 8. Brief van De Lange aan Van Baars, d.d. 14.1.1954. KDC Spec. inv. nr. 1 6 1 . 9. Brief van Van Baars aan De Lange, d.d. 9.1.1954. KDC Spec. inv. nr. 1 6 1 . 10. Brief van De Lange aan Van Baars, d.d. 14.1.1954. KDC Spec. inv. nr. 161. Als antwoord stuurde Van Baars een week later twee complete letters, met de mededeling dat hij en Van der Schoot zich hadden voorgenomen 'het tempo aanmerkelyk op
V e r a n t w o o r d i n g en n o t e n
125
te voeren'. Volgens een mondelinge mededeling van Van der Schoot besloten zij op een gegeven moment het werk helemaal neer te leggen omdat het te zwaar was. Na een gesprek met De Lange zetten zij hun werkzaamheden echter toch voort. 11. Brief van De Lange aan Van Gemert, d.d. 9.2.1954. KDC Spec. inv. nr. 161. 12. Brief van Van der Linden aan De Lange, d.d. 26.1.1954. kdc Spec. inv. nr. 161. 13. Brief van Herkes aan Van der Linden, d.d. 18.8.1954. KDC Spec. inv. nr. 161. 14. Brief van Van der Linden aan De Lange, d.d. 5.9.1954- kdc Spec. inv. nr. 161. 15. 'Onderhoud met drs. G. v.d. linden', d.d. 14.10.1954 door v.R.(osmalen]. KDC Spec. inv. nr. 161. 16. Zie over de totstandkoming van de spellingherziening van 1954 G.C. Molewijk, Spellingverandering van zin naar onzin ('s-Gravenhage 1992) p. 247 e.v. 17. Brief van De Lange aan Van Baars, d.d. 20.7.1954. KDC Spec. inv. nr. 161. 18. Brief van De Lange aan Maas, d.d. 6.9.1954. KDC Spec. inv. nr. 161. 19. Brief van De Lange aan mevr. L. Maas-Boekhout, d.d. 14.12.1954. KDC Spec. inv. nr. 161. 20. De eerste vier Prisma Woordenboeken verschenen in juni 1955. In het Nieuwsblad voor de Boekhandel van 29 september 1955 wordt een prospectus aangekondigd van de zevende druk van Van Dale's handwoordenboek, geheel opnieuw bewerkt op grond van de nieuwste spellingvoorschriften. Op 27 oktober 1955 adverteerde Van Goor met de zevende druk van Kramers' woordenboek Nederlands: 'Het eerste grote Nederlandse woordenboek volgens de spellingvoorschriften 1955-' Van het woordenboek Nederlands van Weijnen was een week eerder de tweede druk verschenen. 21. Opmerkelijk genoeg had Daniël de Lange kort daarvoor het proefschrift van Vosters kritisch besproken in de Volkskrant. Vosters bedankte De Lange hiervoor. 'Niet omdat [de recensie] erg gunstig voor mij uitviel, maar om de wijze, waarop u zich van uw taak hebt gekweten', aldus Vosters aan De Lange d.d. 1-9-1955- KDC Spec. inv. nr. 162.
Verantwoording
en
noten 126
22. Brief van Van der Heyden aan Vosters, d.d. 25.6.1959. Archief Vosters. 23- Brief van Van der Heyden aan Vosters, d.d. 14.10.1958. Archief Vosters. 24. Handgeschreven toevoeging van Van der Heyden in een briefje aan Vosters, d.d. 23.2.1960. Archief Vosters. 25- Dit blijkt uit een brief van De Lange aan Vosters, d.d. 20.7.1956. Archief Vosters. Het gaat om een zekere heer Nillisen. Het antwoord van Vosters op deze brief ontbreekt. 26. Geciteerd in: Liber sententiarum lexicologorum, z.p. [Leiden] z.j. [ca. 1950], een interne 'uitgave' van redacteuren van het Woordenboek der Nederlandsche Taal.
27-
P.G.J. van Sterkenburg: Johan Hendrik van Dale en zijn opvolgers, (Utrecht 1984) p. 17. 28. Brief van Vosters aan Van der Hoeven, ontvangen 22.6.1955. KDC Spec. inv. nr. 162.
29-
Brief van Van der Heyden aan Vosters, d.d. 14.10.1958. Archief Vosters.
30.
Brief van Van der Heyden aan Vosters, d.d. 19.1.1959. Archief Vosters. 31- Afschrift (in handschrift) van een brief van Vosters aan Van der Heyden, d.d. 20.5.1959. Archief Vosters. 32. Brief van Van der Heyden aan Vosters, d.d. 23.9.1959 blad 2. Archief Vosters. 33- Brief van Van der Heyden aan Vosters, d.d. 25.6.1959. Archief Vosters. 34- Brief van Van der Heyden aan Vosters, d.d. 30.3.1960. Archief Vosters. 35- Brief van Van der Heyden aan Vosters, d.d. 8.12.1959. Archief Vosters. De goede relatie met deze drukker had volgens Van der Heyden zwaar te lijden onder de produktie van de Spaanse woordenboeken.
36. 37. 38.
Afschrift van een brief van P. Verbeke van drukkerij SinteCatherina aan Mr. Verdurmen, d.d. 17.3.1960. Archief Vosters. Afschrift van een Rapport betreffende kopij Spaans-Nederlands woordenboek, door A. Kolsteren, d.d. 19.3.1960. Archief Vosters. Brief van Van der Heyden aan Vosters, d.d. 44.1960. Archief Vosters. Van der Heyden wees Vosters er onder meer op dat men in het manuscript tientallen onverklaarde afkortingen tegenkwam.
Verantwoording
en
noten
1 2 7
3 9 - Brief van Van der Heyden aan Vosters, d.d. 3.1.1961. Archief Vosters. 40. Afschrift van een brief van Vosters, d.d. 13.5.1964. Cursivering in het citaat van ES. Archief Vosters. In 1977 werd Vosters door uitgeverij Van Goor gevraagd om mee te werken aan de herziening van het grote woordenboek van Van Dam. Wegens geldgebrek werd dit project later stopgezet. Bij hoofdstuk 4 (van pagina 49 tot 53) 1. Brief van Gudde aan De Lange, d.d. 9.1.1955. Archief Gudde. De Lange bood per omgaande zijn verontschuldigingen aan. Herkes zou louter uit enthousiasme hebben gehandeld, schreef hij. Hij hoopte met deze verklaring 'de onaangename bijsmaak aan het incident te ontnemen'. 2. Brief van Gudde aan De Lange, d.d. 8.4.1955. Archief Gudde. 3. Brief van Gudde aan De Lange, d.d. 11.4.1955. Archief Gudde. Bij hoofdstuk 5 (van pagina 53 tot 63) 1. Mondelinge mededeling Gudde. 2. Brief van De Lange aan Van Baars, d.d. 9.4.1954. KDC Spec. inv. nr. 161. 3. Archief Gudde. Eind 1954. toen de dummy's moesten worden gemaakt, werden de voorwoorden van Visser en Maas bij wijze van voorbeeld aan alle auteurs toegestuurd. 4. Brief van De Lange aan Gudde, d.d. 9.8.1954. Archief Gudde. 5. Brief van De Lange aan Van Gemert, d.d. 26.2.1954. KDC Spec. inv. nr. 161. Men gebruikte voor deze vergelijking de 9e druk van het woordenboek Duits-Nederlands, bewerkt door J.H. van Beckum. 6. Brief van Van Baars aan De Lange, d.d. 25.3.1953. KDC Spec. inv. nr. 159. 7. Brief van Van Baars aan Van Rosmalen, d.d. 8.2.1953. KDC Spec. inv. nr. 159. 8. Brief van Kolsteren aan Van Baars, d.d. 12.11.1953. KDC Spec. inv. nr. 159. Volgens een mondelinge mededeling van Van der Schoot vormde de Pocket Oxford Dictionary (van omstreeks 1945) het voornaamste uitgangspunt: hiervan werden vrijwel alle ingangen overgenomen.
V e r a n t w o o r d i n g e n n o t e n 128
Bij hoofdstuk 6 (van pagina 63 tot 69) 1. Hub. Hubben, 'Taartpunten en bakstenen in een zee vol sop', in: de Volkskrant 29.9.1992, p. 17. 2. Brief van Vosters aan B. Richel van Het Spectrum, d.d. 2.3.1979; plus brief van Richel aan Vosters, d.d. 8.3.1979. ArchiefVosters. . 3. Zie Sjaak Hubregtse, Het Nederlandse pocketboek (Amsterdam 1982), p. 98 e.v. In 1956 luidde het oordeel van de jury: 'Het is niet voor het eerst dat een Prisma-boekje bekroond wordt. De toewijding en de zorg waarmee de ontwerper deze reeks behandelt maken dat deze herhaalde onderscheiding volkomen verdiend mag worden geacht.' 4. Brief van Maas aan De Lange, d.d. 21.1.1955. KDC Spec. inv. nr. 162.
5. Brief van De Lange aan Maas, d.d. 8.2.1955. KDC Spec. inv. nr. 162.
Bij hoofdstuk 7 (van pagina 69 tot 75) 1. Zie over deze theoretische kwestie Sjaak Hubregtse, Het Nederlandse pocketboek (1982), p. 5. Ook Hubregtse komt niet tot een sluitende definitie. 2. Bogaard wordt geciteerd in: 'Gedachten bij een pocketjubileum'. Nieuwsblad voor de Boekhandel, 3.3.1960, p. 364. In het artikel 'Toekomst pocketboek is even goed als die voor het boek in het algemeen', in: Nieuwsblad 27.1.1972, p. 172, schrijft J. van Rosmalen, indertijd hoofd publiciteit, over de propaganda van Het Spectrum in de jaren vijftig: 'Een zeer solide basis ter poussering van zijn Prisma's was voor Het Spectrum een stipt bijgehouden klantenbestand, dat inclusief België zo'n 750.000 adressen omvatte.' 3. Deze standaardbrief is in veelvoud te vinden in KDC Spec. inv. nr. 1 6 1 . 4. Brief van De Lange aan Gudde, d.d. 13-1 1955- Archief Gudde. 5. Brief van De Lange aan Gudde, d.d. 191-1955. Archief Gudde. 6. Brief van De Lange aan Van Baars, d.d. 2.2.1955. Archief Van Baars. 7. De Maasbode, d.d. 21.6.1955. 8. Brief van De Lange aan Van Gemert, d.d. 9.12.1955. KDC Spec. inv. nr. 1 6 1 .
V e r a n t w o o r d i n g en n o t e n
129
9- Brief van B.J. Meijer aan Van Baars, d.d. 15.2.1956. Archief Van Baars. 10. Brief van Van der Heyden aan Van Baars en Van der Schoot, d.d. 16.10.1956. KDC Spec. inv. nr. 165. Bij hoofdstuk 8 (van pagina 75 tot 83) 1. Van dit bericht is sprake in Levende Talen 1958, p. 285. 2. Idem. 3. Levende Talen 1955, p. 614. 4. Idem 1957. P- 287-288. 5. De Muloschool, 1.5.1957. 6. De 3 Talen, november 1956, jrg. 72, nr. 9. 7. Levende Talen 1955, p. 622. 8. De Hoeksteen juni 1956. 9. Ons Muloblad, 21.9.1956. 10. Levende Talen 1955, p. 614. 11. Weekblad v.h. Genootschap van leraren aan Nederl. Gymnasia en Lycea etc., 17.2.1956. 12. De Muloschool, 15.6.1956. 13. Weekblad A.V.M.O., 27.7.1956. 14. Levende Talen, 1955. P- 622. 15. Idem, maart-april 1961, p. 293. 16. Neophilologus 1962, p. 82. Bij hoofdstuk 9 (van pagina 83 tot 87) \. Brief aan Het Spectrum, d.d. 5.4.1961. Archief Van der Schoot. 2. Brief aan Van Baars, d.d. 31.1.1968. ArchiefVan Baars. 3. Brief aan Het Spectrum, d.d. 1.9.1981. Archief Gudde. 4. Brief van redactie-secretaris Th.F.M. Janssen, d.d. 6.12.1966. ArchiefVosters. 5. Brief aan Het Spectrum, d.d. 12.5.1966. ArchiefVan der Schoot. Bij hoofdstuk 10 (van pagina 87 tot 97) 1. Brief van Van Baars aan G.L. Pape, d.d. 23.4.1982. ArchiefVan Baars. 2. Brief van Pape aan Van Baars, d.d. 26.5.1982. ArchiefVan Baars. 3. Brief van Herkes aan Vosters, d.d. 26.2.1956. ArchiefVosters. 4. Idem.
V e r a n t w o o r d i n g e n n o t e n 130
5. Van der Heyden schreef dit in een brief aan Vosters, d.d. 23.9.1959. Archief Vosters. 6. Brief van Herkes aan Van Baars, d.d. 7.9.1955- Archief Van Baars. Twee maanden later kreeg Weijnen ongeveer hetzelfde te horen. Zijn woordenboek Nederlands was 55 bladzijden te dik. 'Dat het vrijwel ondoenlijk was, de uiteindelijke omvang van de kopij nauwkeurig te schatten', schreef De Lange hem op 4 november 1955, 'hebben wij uit eigen ervaring ondervonden. Dat kan echter niet betekenen, dat wij de afwijking nu maar zouden moeten continueren. De economische basis voor de verdere uitgave zou hierdoor vervallen.' KDC Spec. inv. nr. 1 6 2 . 7. Brief van Van der Heyden aan Van der Schoot, d.d. 14.8.1958. Archief Van der Schoot. 8. Brief van Van der Heyden aan Van der Schoot, d.d. 2.10.1958. Archief Van der Schoot. 9. Brief van Van der Heyden aan Visser, d.d. 29.9.1957. KDC Spec. inv. nr. 1 6 7 . 10. Brief van Visser aan Het Spectrum, d.d. 30.8.1957. KDC Spec. inv. nr. 167. Naar aanleiding van zijn 'ietwat onplezierige correspondentie' werd de kwestie met Visser telefonisch bijgelegd. 11. Brief van Herkes aan Vosters, d.d. 7.9.19 55- Archief Vosters. 12. Mondelinge mededeling Gudde. Bij hoofdstuk 11 (van pagina 97 tot 105) 1. Brief van J. v.d. Hoeven aan Van Baars, d.d. 13.6.1956. Archief Van Baars. 2. Brief van Van der Heyden aan Van Baars en Van der Schoot, d.d. 16.10.1956. KDC Spec. inv. nr. 165. 3. Van der Heyden ontvouwt zijn ambities o.a. in een brief aan Van der Schoot, d.d. 9.1.1963. Archief Van der Schoot. 4. Dit blijkt uit een brief aan Van Baars en Van der Schoot, d.d. 10.11.1956. KDC Spec. inv. nr. 165. 5. Brief van Van der Heyden aan Van der Schoot. De brief is gedateerd 27.7.1961. Uit latere correspondentie blijkt echter dat dit 1962 moet zijn. 6. Brief van Van der Schoot aan Van der Heyden, d.d. 23.2.1963. Archief Van der Schoot. 7. Op basis van dit woordenboek Engels-Zweeds verscheen in
Verantwoording
en
noten
131
8. 9. 10. 11. 12. 13.
september 1979 een woordenboek Engels-Noors, dat dus indirect is afgeleid van de Prisma Engels-Nederlands. Verslag van een bespreking met prof. Buytendijk door Van der Heyden, d.d. 19.11.1957. KDC Spec. inv. nr. 208. Verslag van een bespreking met P.J. Reimer door Van der Heyden, d.d. 13.3.1957. KDC Spec. inv. nr. 167. Brief van Weijers aan Van der Schoot, d.d. 29.1.1957. Archief Van der Schoot. Verslag van een bespreking met Peternolli door Van der Heyden, d.d. 16.11.1957. KDC Spec. inv. nr. 167. Idem. Brief van Van der Heyden aan Van der Schoot, d.d. 11.10.1961. Archief Van der Schoot.
Bij hoofdstuk 12 (van pagina 105 tot 113) 1. Brief van De Lange aan Van Baars. d.d. 20.2.1953. KDC Spec. inv. nr. 1 5 9 . 2. Brief van redactie-secretaris Janssen aan Van Baars, d.d. 15.2.1967. ArchiefVan Baars. 3. Brief van Janssen aan Van Baars, d.d. 7.12.1967. ArchiefVan Baars. 4. Deze omschrijving komt uit een brief van Oomes aan Gudde, d.d. 30.7.1970. Archief Gudde. De lijst met woorden ontbreekt helaas. 5. Rapport van Oomes aan Pijnenborg, d.d. 10.6.1971. KDC Spec. inv. nr. 5 1 9 . 6. Aad Nuis, 'Concept redaktieplannen 1974.1975 en volgende jaren. Vertrouwelijk', d.d. 28.6.1973. KDC Spec. inv. nr. 521. 7. Handgeschreven notitie in archief Van Baars, eerste week oktober 1974- Ze dachten er nog even over na, maar uiteindelijk weigerden Van Baars en Van der Schoot hun woordenboek in het voorwoord aan te kondigen als geheel geactualiseerd, wat immers vier jaar bezijden de waarheid zou zijn. 'U kunt wellicht zelf in de reklame die u voor de nieuwe uitgave zult maken de gebruiker erop attenderen dat de inhoud met "vele nieuwe woorden en uitdrukkingen is verrijkt", schreef Van Baars 7.10.1974 aan Het Spectrum. 8. Notitie van Van Baars, d.d. 28.11.1974. ArchiefVan Baars. 9. Brief van Pape aan Gudde, d.d. 254.1975. Archief Gudde. 10. Brief van Pape aan Gudde, d.d. 10.2.1977. Archief Gudde.
V e r a n t w o o r d i n g e n n o t e n 132
11. Brief van Pape aan Gudde, d.d. 10.10.1977. Archief Gudde. 12. Brief van Vosters aan redactie-secretaris Richel, d.d. 10.3.1979. Archief Vosters. Een week later kreeg Vosters te horen dat zijn woordenboeken uit de Aula-reeks zouden verhuizen naar de Prisma-reeks. Zoals bekend was dit oorspronkelijk ook de bedoeling geweest en had de beslissing om ze in de Aulareeks onder te brengen voor allerlei moeilijkheden gezorgd. 13. Brief van R.J.M. Emmelkamp aan Vosters, d.d. 26.10.1970. ArchiefVosters. Bij hoofdstuk 13 (van pagina 113 tot 117) 1. Discussiestuk van G. Pape, getiteld Nogmaals de woordenboeken, d.d. 2 6 4 1 9 7 6 . KDC Spec. inv. nr. 377. 2. Zoals geciteerd in Boekblad, d.d. 7.8.1981, p. 15. 3. Brief van Pape aan Van Baars, d.d. 17.8.1981. Archief Van Baars. Bij hoofdstuk 14 (van pagina 1 1 7 tot pagina 123) 1. Nogmaals de woordenboeken, d.d. 264.1976. KDC Spec. inv. nr.
377-
2. Idem, p. 4. 3. J. van Rosmalen, 'Prisma-woordenboeken zijn aan grondige herziening toe', in: Boekblad, 30.1.1987, p. 15.
Verantwoording
en
noten
1 3 3
Register
aanhangsels 28 aanlevering kopij 24-25 aantal verkochte exemplaren 92-93 Abeling, André 108 actualisering 106 afkortingen 2 7 , 4 2 , 1 0 7 , 1 2 7 auteurs begeleiding 22,25 rekrutering/werving van 15. 16
instructie 54.55 automatisering 119
bronnen 57 Bruggencate, K. ten 56, 77 Buytendijk, prof. F.J.J. 100, 132
calculatie 25,51,69,92 commerciële belangen 32 computerisering 107,109 concurrentie 13 contracten 29,31 correspondentie 30,70 Dam, prof. C.FA van
41-46,
79,80,128
barbarismen 54 Bartelink, dr. G.J.M. 100 Beckum, J.H. van 128 begeleiding 22,25 belangen, commerciële 32 beledigende betekenissen 85 Belgische editie 114 Best Verzorgde Boeken 63 betekenisomschrijving 78 betekenissen, beledigende 85 bindwijze 78 Bloemsma, A.H. 1 2 , 1 5 Blokker, Jan 11 boekverkopers, katholieke 12 'boerin' 83 Bogaard, P.H.
12,15,29,40,
46, 79. 94 Brand, Paul 16 brandbrieven 28 brieven, ingezonden
83
databank 119.120 definitie, persoonlijk gekleurde 5 8 , 5 9 definitie pocketboek 69 democratisering 11 democratisering van het onderwijs 8,72 doelgroepen 53 drukker 44-46 dubbelvormen 38 edities, speciale 113 eerste Prisma-boeken 14 Engels-Noors 132 Engels-Zweeds 99,131 Engelstalige markt 97 Etymologisch woordenboek 100 excerperen 57 exemplaren, aantal verkochte 92-93
Register
135
fouten
jongerentaal 'jood' 85
59
gebruikers 121 reacties van 83 Gelderen, I. van 56 gewestelijk idioom 54 Groene boekje 36 Groot Nederlands Woordenboek 118
Grote Spectrum Encyclopedie 88, 118
Haeringen, C.B. van 15,19, 36 handwoordenboeken Wolters 56 Harrebomée. P.J. 57 hedendaagsheid
66,77
Herckenrath, C.R.C. herziening algemeen
12
16, 5 5 , 1 1 3
Kouwenaar, Gerrit 1 3 , 1 2 4 krachttermen 54 Kramefs Nederlands woordenboek 15.126
lage prijs 43. 78 lemmata, opbouw van de letter
78
23
65, 7 8 , 1 2 0
Lilliput-woordenboeken machineschrift
47,90
63,129
ideologie 7,55 idioom, gewestelijk 54 ingezonden brieven 83 inhoud 16, 50, 53, 54 uniformering van de 23,
118
24,32
Mallinckrodt, drs. H.H. 100 markt, Engelstalige 97 Mesters, G A 99 monopolie 8,94 Morison, Stanley 65 neologismen
108-110
nieuwe pocketreeks Nodier, Charles 40 Nuis, A a d
instructie auteurs
54. 55
'interim-Weijnen'
113,114
internationale Prisma-woordenboeken 97 Italiaans-Nederlands 102, 103
omgangstaal omslag
11
107,132
Nypels, Charles
56,106,109,119
64 109
78,111
Belgische editie 1 1 5 omvang 16, 27, 56, 90, 91, 105
'jezuïet' 85 Johnson, Samuel
I36
Koenen, MJ.
56
Eerste Grote 105-111 Tweede Grote 118-120 Hubben, Hub.
katholieke auteurs 16 katholieke boekverkopers
Krimpen, Jan van 64 kritiek op de uitvoering Kruyskamp, C. 58
107,109,118
Grote Van Dale
120
Register
58
onderling contact auteurs 23 onderwijs, democratisering van 8 , 7 2
opbouw van de lemmata oplage 87,89 pocketboeken 69 overtypen 46 papier 13,63 Handwoordenboeken Penguin 14 'penis' 16
23
113
persoonlijk gekleurde definitie 58, 59 plagiaat 42-43 plagiaat-affaire 47.80 plagiaatproces 43 plannen 7,97 planning 22,50 plat taalgebruik 54,120 pocketboek, definitie van 69 pocketreeks, nieuwe 11 ponsbanden 110 presentexemplaar 73 prijs 34,94 prijscalculatie pocketboeken 69 Prisma Handwoordenboeken 113 produktieplan 38 produktieproces 44 proefpagina's 98 progressief-katholicisme 12 propaganda 32, 69, 72, 76 reacties van gebruikers 83 recensie-exemplaar 75 recensies 75-78,83 reclame 69 reclamefolders 12 records 8 Regels woordenboeken 22, 53, 124
Reimer, dr. P. 100,132 Reinsma, Riemer 114 rekrutering van auteurs 15. 16 royalty's 15,19. 29. 39. 40, 47. 88, 93. 97 ruzie 29,43. 91 scheldwoorden 60 scherpe calculatie 92 schuttingtaai 60 slang 54.100 Spaans handwoordenboek 41 Spaans woordenboek 79 speciale edities 113 spellingcommissie 36-38 spellingherziening 35,50,76 spreektaal 120 Spreekwoordenboek 99 standaardisering 107 Sterkenburg, prof. dr. P.G.J. 40,127 'striptease' 60 succes 94 mogelijke oorzaak
38
taboewoorden 60 tegemoetkoming typekosten 25 Terlingen, prof. dr. J.H. 39 trefwoord 'boerin' 83 trefwoord 'jezuïet' 85 trefwoord 'jood' 85 trefwoord 'penis' 16 trefwoord 'striptease' 60 trefwoord 'wateren' 16 typekosten 25 typografie 22 U-bocht-constructie
Registert
115
1 3 7
uitgeverij Thieme 79 uitgeverij Van Goor 15, 76, 113,126,128
uniforme lemmastructuur 120
uniformering inhoud
22, 56,
106,108,119
VanDale 113 Van Dale's handwoordenboek 126
verhouding prijs/kwaliteit 77 verkoop 87,92-93 verkoopprijs 77 vertraging 30,37 vijfhonderdste Prisma 69 voorbeeldzinnen 58,59 voorschotten 24 voorverkoop 71 voorwoorden 54 vormgeving 6 3 , 1 1 1 'wateren' 16 werving van auteurs 15 Witte, Aldert 64 Wolters, B.J. 55. 56 Woordenboek der klassieke oudheid 100 woordenboeken Grieks en Latijn 100 woordenboeken Italiaans 102-103
Woordenlijst van de Nederlandse Taal 36 zakwoordenboeken Wolters 76 zelfcensuur 60 zetsel 44 zuinigheid 24
138
Register
Colofon
Ewoud Sanders (1958) is historicus, journalist en lexicograaf. Hij is vaste m e d e w e r k e r v a n onder meer NRC Handelsblad en Onze Taal In dit laatste blad heeft hij een rubriek over de geschiedenis van w o o r d e n b o e k e n . Sanders is eindredacteur van Trefwoord, een uitgave van het Matthias de Vries-genootschap, w a a r i n de bestudering van w o o r d e n b o e k e n centraal staat. In 1990 publiceerde hij bij uitgeverij Nijgh & Van Ditmar het Eponiemenwoordenboek. Woorden die teruggaan op historische personen. Deze uitgave verschijnt ter gelegenheid van de herziening van de Prisma W o o r d e n b o e k e n . Het boek is typografisch verzorgd door Karei van Laar, die het liet zetten uit de letter Swift van Gerard Unger. Het b o e k is door Koninklijke W ö h r m a n n B.V. g e d r u k t op 120 grams H.V. Offset (Oxford crème).
