1
De vraag voor publiek gebied(?)
D.J. van Markus - 4102924
[email protected] The Architecture of the Interior - spring 2014 Irene Cieraad Research Seminar AR3Ai055 3 maart 2014
2
Inleiding Pleinen, straten, markten, parken; ze werden vroeger gezien als symbolen van collectief welzijn, voor mogelijkheden, een plaats waar uitingen en successen van visionairs en leiders werden besproken, een plaats van de openbare ontmoeting en vorming van een maatschappelijke cultuur. Het waren belangrijke ruimtes voor het politieke debat en de plaats om op de hoogte te blijven van wat er in de wereld speelde. Tegenwoordig heeft het publieke gebied niet meer deze betekenis en heeft zijn status als zodanig verloren. Door privatisering, technologie, economie en controle krijgt de term ‘publiek gebied’ een geheel andere lading waardoor de vraag oprijst of er eigenlijk nog behoefte is aan publiek gebied zoals die oorspronkelijk bedoeld is. In dit verslag wordt een literatuurstudie gedaan naar de huidige betekenis van het publieke gebied in deze tijd, maar ook in historische voorbeelden. Moeten architecten en stedenbouwkundige zich nog wel bezig houden met het ontwerp van het publieke gebied zoals zij dat kennen of moet er een nieuw inzicht in het publieke leven worden gepresenteerd? Het publieke gebied is en zal altijd een belangrijk onderdeel vormen van de menselijke perceptie van de wereld, maar met de huidige trends in ogenschouw, is het dan de vraag of deze perceptie van de stad moet veranderen of moet de perceptie van de mens worden aangepakt. Dit onderzoek zal worden gekoppeld aan de casus van het stationsgebied van Amsterdam Zuid. Amsterdam Zuid is een gebied waar tijd de hoofdrol vervult. Een publiek gebied dat gedomineerd wordt door stromen reizigers en werkende mensen. Een stationsgebied dat een verbinding vormt tussen twee pleinen, het Mahlerplein aan de ene kant en het Zuidplein aan het andere. Een transitiegebied om van de trein over te stappen op de bus of tram. Een grootschalig gebied met een kleine entree. Een financieel centrum dat zich wil identificeren met Manhattan en een downtown sensatie wil zijn. Al deze verschillende rollen, al deze meerdere identiteiten, maar hoe zit het met de noodzaak, de betekenis en de identiteit van het publieke gebied binnen deze context? Is het nog wel van deze tijd om te investeren in een collectief publiek gebied?
Kleiner wordend publiek gebied Het publieke gebied is alles buiten onze eigen private omgeving. Te denken valt aan straten, pleinen, parken, markten, gemeentehuizen, winkelgebieden enzovoort. Echter als er puur wordt gekeken naar wat hiervan kan omschreven worden als daadwerkelijk publiek gebied, wordt een zekere krimp van deze term waarneembaar. Banerjee1 noemt drie trends die bijdragen aan deze verkleining van publiek gebied. De eerste trend heeft betrekking op bezuinigen binnen overheden. Hierdoor worden er steeds minder goederen en diensten aangeboden die voorheen als publiek goed werden gezien. Tegenwoordig bieden vooral de particuliere partijen deze diensten aan waardoor er gelijk een trend van privatisering ontstaat. De overheid wordt overgenomen door de ondernemers, waardoor het publieke gebied krimpt als gevolg van ‘vermarkting’ van het publieke gebied. Een volgende trend heeft te maken met opkomende conflicten en spanningen op lokaal niveau over economie, milieu en eigen vermogen die vervolgens een bijproduct van de grote herstructurering van de wereldeconomie worden. Dit wordt gekenmerkt door transnationale macht van het bedrijfsleven, internationale arbeidsmobiliteit, gepolariseerde lokale en mondiale economie en dienstbaarheid voor lokale openbare belangen naar belangen van het mondiale kapitaal. Als laatste trend noemt Banerjee de snelle opkomst van de informatie- en communicatietechnologie die bijdraagt aan diepgaande veranderingen in de traditionele concepten van plaats en gemeenschap, lokale tegenover globale belangen, individuele en collectieve identiteiten en de aard van de dagelijkse commerce en sociale relaties. Deze trends zorgen voor verandering in de traditionele concepten van het publiek gebied. Deze veranderingen liggen niet alleen in een veranderend economisch stelsel, maar hebben ook te maken met de veranderingen in de cultuur van de mens. Als er terug wordt gekeken naar de geschiedenis van het publieke domein blijkt dat de huidige positie van het publieke gebied drastisch is veranderd door gevolg van privatisering van het publieke gebied, aldus Banerjee. Hij bekijkt de geschiedenis van het publieke gebied in de Verenigde Staten vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw.
1
Banerjee (2001)
3
Veranderend concept Het publieke gebied in de late negentiende eeuw bestond voornamelijk uit ‘urban (public) parks’. De parken waren voornamelijk bedoeld voor sociaal contact; vooral voor mensen met een verschillende achtergrond. De parken werden gecreëerd veelal voor de hogere klassen en waren dan ook gesitueerd aan de randen van de stad. Burgertrots en republikeinse deugd waren de inspiratiebronnen van de vroege parken. In het begin van de twintigste eeuw stond de open ruimte in het teken van hygiëne, gezondheid en mogelijkheid tot recreatie speciaal voor de arbeidersklassen. Het ging voornamelijk om een gemakkelijke toegang tot deze gebieden zowel vanuit metropolitaans of regionale planningsconcepten, maar ook voor gemeenschap en buurtontwerp. Eveneens de ideeën van Ebenezer Howard met de tuinstadgedachte werden voorgesteld als oplossing voor de drukke en vervuilende omgevingen van de geïndustrialiseerde stad. Belangrijke referentie vormde die ideeën van CIAM (Congrès Internationale d’Architecture Moderne), waar bebouwing werd gestapeld waardoor grote openbare (groene) ruimtes beschikbaar werden gemaakt. Vanaf dit moment werden parken en open ruimten in de Amerikaanse steden geïdentificeerd met recreatie, geestelijke en lichamelijke gezondheid en eenheid met de natuur. Hierdoor werden de publieke gebieden een algemeen goed en een verdienste aan de maatschappij. Later in diezelfde eeuw veranderde de standaarden van publieke gebieden en parken naar een gecodificeerd standaard model voor benodigdheden in stedelijke gebieden en bevorderde de lokale en in de buurt gelegen parken te relateren aan de nabijheid gelegen scholen. Uiteindelijk werden de openbare gebieden en parken meer populistisch, meer geïnstitutionaliseerd en meer bureaucratisch als onderdeel van de rationele stadsplanning. Echter een negatief effect was dat er voor nieuwe plannen voor de openbare ruimten niet voldoende budget was, waardoor plannen veelal niet gerealiseerd werden. Bovendien werd er midden jaren zeventig gesneden in het budget van de openbare gebieden waardoor de huidige voorraad niet bijgehouden kon worden. Gebieden raakten in verval en werden afschrikkende plekken die het publiek liever mijden. Als gevolg van deze negatieve effecten werd er op een andere wijze aan het publieke gebied gedacht. Niet langer werd gedacht dat publieke gebieden ook een publiek goed zouden moeten zijn. Openbare gebieden werden nu gefinancierd door private partijen die als het ware het publieke gebied opslokte. Hierdoor werd zowel het publieke leven als de ruimtes, geprivatiseerd. Hierop doorgaand hebben de grootste wijzigingen te maken met allereerst de daadwerkelijke openheid van een publiek gebied. Ook is het type gebied aanzienlijk veranderd, met name de beleving en het gebruik ervan. Dit heeft een directe relatie met de continu veranderende houding van de mens en de cultuur.
Veranderingen: (Openbaar) gebied Kevin Lynch2 stelde al de vraag hoe open onze publieke gebieden eigenlijk zijn. Het daadwerkelijke publieke gebied is niet meer zoals dat in het begin van de negentiende eeuw wat betreft de openheid ervan. Het belangrijkste verschil heeft vooral te maken de invulling ervan, met andere woorden het publieke gebied hoeft in deze tijd geen levens verbeterende eigenschappen te bezitten. Mensen kunnen prima zonder kwalitatief hoogwaardige publieke gebieden. Low3 stelt dat onze publieke gebieden, plekken moeten zijn waar alle mensen samen kunnen komen en die ook daadwerkelijk open zijn in de zin van een plaats voor iedereen om te ontspannen, leren en recreëren. Open ruimten waar interpersoonlijke en intergroepscoöperatieve conflicten kunnen worden uitgewerkt in een veilig en publiek forum. Echter door privatisering van het publiek gebied is er altijd wel toezicht op mensen. Het bewegen van de mens wordt hierbij aan bepaalde voorschriften getoetst. De publieke ruimte zou tot niemand moeten behoren, maar tot ons allemaal. Direct gerelateerd aan privatisering is de relatie met openbare overlast en het verlies van territoriale controle, waardoor mensen zich terugtrekken uit publieke gebieden. Een voorbeeld relaterend aan Amsterdam Zuid is een gebied gedomineerd door winkels: een winkelcentrum. Het gebied lijkt een zekere bewegingsvrijheid te geven, maar wanneer men niet voldoet aan de patronen die bijvoorbeeld door de
2 3
Lynch, Banerjee en Southworth (1990) Low (2006)
4
winkels en restaurants in het centrum zijn opgesteld, kan worden verwijderd. Hierdoor verandert de toegang tot deze gebieden in niets meer dan een voorrecht en geen algemeen recht. Mede door het gebruik van videobewaking, ontstaan zo gebieden waar uitsluiting normaal wordt. Mensen hebben te voldoen een bepaald beeld die niet meer stroken met de historische activiteiten van het traditionele publieke gebied. Amin4 behandelt deze trend vanuit een meer sociaal opzicht, waarbij de massa mensen in het publieke gebied kunnen zorgen voor de totale controle. Jane Jacobs noemt dit ook wel ‘the eyes of the street’, waarbij het gaat om de wijsheid van de menigte5. Dit is een volledig andere benadering dan de beveiliging via technologische toepassingen. Echter wanneer de menigte niet aanwezig is in de openbare gebieden kan het weer zo zijn dat er een onveilige of onprettige situatie ontstaat. Hierdoor zou het publieke gebied wederom afgesloten worden. Het type gebied en het ontwerp ervan speelt hierbij een essentiële rol. Met het idee dat het publiek (de mens) in algemene zin aan bepaalde voorschriften moet voldoen, ontstaat de vraag of het publieke gebied voor iedereen bedoeld. In tegenstelling tot Banerjee is volgens Mitchell6 het publieke gebied ook juist in de geschiedenis een plek waar mensen werden uitgesloten. Hij gaat iets verder terug in de tijd en kijkt naar de Griekse agora, maar ook de Romeinse forums en uiteindelijk ook de Amerikaanse parken zijn ‘openbare’ ruimten waar uitsluiting plaatsvond. Voor de Grieken werden het publiek zorgvuldig geselecteerd en was homogeen in samenstelling. Het ging om de mensen met macht. Nu kennen wij in onze maatschappij geen onderscheidt tussen mensen, zeker in een democratische maatschappij zou verwacht kunnen worden dat iedereen hetzelfde recht heeft op openbaar gebied. Het is echter de angst van mensen om personen te ontmoeten die anders zijn dan zij. Deze harde uitsluiting van mensen in een bepaald type gebied is een vreemd fenomeen. Hetzelfde fenomeen is te herkennen in de ‘gated community’, wat veel zegt over de huidige houding tegenover het publieke gebied. Gated communities zijn besloten woonwijken waar alleen mensen die in deze gemeenschap leven toegang toe hebben. Er ontstaat een soort club-gevoel van mensen die elkaar kennen en geen vreemden meer zijn van elkaar. Volgens Blakely en Snyder komt deze levenswijze voort uit angst voor vreemdelingen, speciaal voor diegenen die uit een andere klasse, cultuur, etniciteit of afkomst en niet ‘gewoon’ uit het gevoel van persoonlijke- en eigendomsveiligheid7. Als dit fenomeen zich totaal doorzet en iedereen straks in de vorm van een gated community leeft en woont, dan blijft er nog weinig over van het publieke leven en ontstaat er een enorm verschil tussen verschillende mensen. Een totaal gefragmenteerde stad zou het gevolg zijn en er vormt alleen plaatselijke collectiviteit tussen mensen. De vorm van het publieke leven als in historische voorbeelden is niet meer nodig in deze tijd, wat echter wel essentieel is, is een neutrale zone waar iedereen welkom is. Er moet en mag geen onderscheid tussen mensen ontstaan, maar een besef dat de mens onderdeel uitmaakt van een groter geheel. Avermaete et al8 stelt hierbij een passende vraag: “Als een ruimte wordt bepaald door restricties (geen demonstraties in themaparken, of verboden te skaten in winkelcentra), in hoeverre zijn we dan nog steeds vrije mensen?” Restricties zijn echter nodig om de orde voor het grootste deel van de mensheid te bewaren.
Verandering: Type gebied en beleving Lefebvre maakt een onderscheid in twee verschillende visies op het publieke gebied. Allereerst bestaat er de representatieve ruimte (toegeëigend, geleefde ruimte, ruimte-in-gebruik) en er is de representaties van de ruimte (gepland, gecontroleerd, ingenomen ruimte)9. De meeste publieke gebieden van tegenwoordig vallen onder de categorie van de representatie van de ruimte, die vervolgens wordt gebruikt waardoor het ook een representatieve ruimte wordt. Het publieke gebied is volgens Mitchell het product van
4
Amin (2008) Jacobs (1961) 6 Mitchell (1995) 7 Blakely en Snyder (1998) 8 Avermaete, Havik en Teerds (2009) 9 Lefebvre (1992) 5
5
concurrerende ideeën over wat die ruimte vormt – orde en controle of vrije (en misschien wel gevaarlijke) interactie – en wie het daadwerkelijke publiek vormt. Als er wordt gekeken naar het gebruik van publieke gebieden zien we dat deze moderne tijden eveneens de oorspronkelijke functie van het publieke gebied hebben verdreven. De vroegere interactieve, discursieve politiek is verbannen uit de verzamelpunten in de stad. Door de corporate and state planners zijn de publieke omgevingen gebaseerd op het verlangen naar veiligheid in plaats van interactie, voor entertainment in plaats van politiek. Een van de resultaten van deze manier van planning is de groei van wat Sennett10 ‘dode openbare ruimte’ noemt, kale pleinen die zoveel moderne kantoortorens omringen. Een tweede resultaat van deze manier van planning is de ontwikkeling van feestelijke ruimtes die de consumptie bevorderen, in de vorm van binnenstedelijke renovatiegebieden, winkelcentra en gebieden voor festivals en markten. Het gebruik is hiermee volop in de hoofdrol komen te staan. Banerjee spreekt in zijn onderzoek over winkels als ‘derde plekken’11, waarmee de eerste plekken gevormd worden door wonen en de tweede door werken. Er wordt hierbij gesproken van een publiek gebied van flanerie (getreuzel) en ‘derde plekken’. Het is een concept van publiek leven afgeleid van het menselijke verlangen om te ontspannen, sociaal contact, entertainment, vrije tijd en het hebben van een ‘leuke tijd’. Hier gaat het vooral om een consument cultuur en de kansen die geboden worden door de nieuwe ‘ervaring van de economie’. Deze plaatsen voor een dergelijk openbaar leven vindt niet noodzakelijkerwijs plaats in de openbare ruimte. Een voorbeeld van zo’n plek is bijvoorbeeld een themapark, waar alles is gemaakt en geregeld is bij een specifieke organisatie. Belangrijk element waarom het huidige publiek naar deze plekken wordt getrokken is dat alles is ingesteld op het zoeken, staren en kijken. Dit maakt onderdeel uit van ons normale zoekgedrag naar prikkelingen, aldus Banerjee. Dit wordt verwoord in het begrip ‘flaneur’ en de persoon die zich bezig houdt met flanerie. Volgens Banerjee is tegenwoordig een succesvolle openbare ruimte een juiste combinatie tussen flanerie en ‘derde plekken’. Vandaag de dag ligt de nadruk niet meer op de vorm, maar op de functies die er aanwezig zijn. Niet dat vorm er niet meer toe doet, maar het fungeert meer als decor. Amin noemt als belangrijk onderdeel de symboliek en de status van een bepaalde plaats of ruimte. De menigte wordt beïnvloed door wat er om hen heen te zien is. Het gaat hierbij om verschillende facetten die in het publieke gebied te ervaren zijn. De iconografie van een publieke ruimte, de kwaliteit van het ruimtelijk ontwerp en de architectonische expressie, maar ook de displays van consumptie en reclame, samen met de routines van gebruik en publieke bijeenkomsten, kunnen worden gelezen als krachtige elementen die invloed hebben op de cultuur van het publiek. De beelden die te zien en te ervaren zijn in het publieke gebied, komen met een sterke zintuigelijke, affectieve en neurologische effecten. Ze vormen openbare verwachtingen van een bepaald gebied. Deze projecties samen met sociaal verlangen, het gebruik van de publieke ruimte, normen van vrijheid en veiligheid enzovoort zijn belangrijke optellingen van het hedendaagse collectieve leven, de maat van de individuele en sociale status van de mens en zijn mogelijkheden. Ook bekijkt Amin dit vanuit het idee dat elke publiek gebied zijn eigen ritme van gebruik en regelementen heeft, die frequent in verandering zijn gebaseerd op de dag of de seizoenen. Het type ruimte bepaald eveneens hoe mensen zich gedragen in die ruimte. Aan de andere kant omschrijft Amin dat ruimten met dezelfde patronen van organisatie, gebruik, vitaliteit en inclusie ook dezelfde sociale karaktertrekken hebben. Hierop kan vervolgens het effect van het publieke leven worden onderzocht. Veelal wordt het publieke gebied ontworpen vanuit de visuele ervaring. Echter zowel Banerjee als Amin omschrijven dit als een grote verandering. De ervaring van de ruimte zou niet alleen een ervaring van de ogen moeten zijn, waar veel ontwerpen van publiek gebied tegenwoordig op gebaseerd worden. Volgens Pallasmaa12 zijn het leven en het menselijke bewustzijn onlosmakelijk verbonden met de ruimte. De externe ruimte en de persoonlijke interne mentale ruimte, de wereld en de eigen persoonlijkheid zijn allebei 10
Sennett (1992) Het origineel is afkomstig van Ray Oldenburg in ‘The Great Good Place” (1989,1991) 12 Pallasmaa (2007) 11
6
onderdeel van een ononderbroken continuüm. Een ruimte wordt met alle zintuigen ervaren, maar als er wordt gekeken naar de weidse ruimten en de vlakke gebieden van de moderne stad retourneren bijvoorbeeld geen geluid. Volgens Pallasmaa hebben de huidige steden hun stem en geluid verloren. De ruimte brengt niets anders over dan een afbeelding. Doordat de ruimten niets overbrengen illustreert Pallasmaa zichzelf als vervreemd, alleen en defensief in deze ruimten. Het gaat erom dat het publieke domein monumentaliteit moet verstrengelen met intimiteit, collectiviteit met individualiteit en het zou een gevoel van tastbaarheid en welkom moeten projecteren, aldus Pallasmaa. Zowel het publieke domein als het individuele domein zouden volledig met elkaar verstrengeld moeten worden. Kortom de zoektocht naar de bevrijding van het oog van haar perspectivische fixatie maakt het mogelijk de opvatting van een multi-perspectivische, gelijktijdige en tastbare ruimte. Perspectivische ruimte en het gerichte kijken zet ons om in externe waarnemers, terwijl gelijktijdige, perifere en tastbare ruimte ons omsluit en omhult en ons zo deel maakt van de ruimte.
Verandering: Mens en cultuur Niet alleen door de privatisering, maar ook door sociale aspecten krimpt het publieke gebied. Banerjee noemt dit het dalen in de publieke spirit, waardoor de sociale collectiviteit verdwijnt. Putnam13 wijdt dit dalen aan de toenemende blootstelling aan televisie (nu zou men meer het internet kunnen aanwijzen) en de privatisering van vrijetijd activiteiten. De cultuur van de mens bepaald voor een groot deel hoe er om wordt gegaan met de publieke gebieden. Deze cultuur is constant in verandering, maar volgens Amin (2008) springen er vier sleutelwoorden uit in het lezen van de publieke ruimte en dat zijn: veelheid, symbolische solidariteit, gezelligheid en technologisch onderhoud. Veelheid gaat in op de veelheid van mensen, de menigte. Zoals eerder is besproken bepaald de veelheid van mensen ook de voor een bepaalde mate de veiligheid van een gebied. Deze veelheid weerklinkt in vitaliteit, waar de angst en de bezorgdheid onder controle worden gehouden door de ritmes van de beweging van mensen waarbij praten en waakzaamheid als informele bronnen van regelgeving fungeren. Dit is precies wat er speelt in bijvoorbeeld markten, bazaars en gemeenschappelijke tuinen. Hierbij werkt de intensiteit van de aanwezigheid en waakzaamheid van de menigte als een soort bewakingsinstrument. Dit wil niet per definitie zeggen dat het gebied daardoor ook gelijk veilig is, maar samen in een groot gebied is minder eng dan alleen. De symbolische solidariteit gaat om de publieke uitdrukking en reflectie; de identiteit en betekenis van het gebied. Het heeft vooral te maken met wat bepaalde elementen in de publieke ruimte uitdrukken. Volgens Amin is het moeilijk om het succes van deze ingrepen te bepalen, maar het draagt bij aan de aard van de stedelijke openbare cultuur. Ook draagt openbare kunst hier aan mee; het zorgt voor een zeker bewustzijn wanneer kunst of grafische afbeeldingen een waarde met zich meebrengen. Gezelligheid is geïdentificeerd als een belangrijke alledaagse deugd van het leven met verschillen op basis van de directe ervaring met de multiculturele omgeving. Het gaat er om dat er wordt gestreefd naar gelijkheid en het bij elkaar brengen van mensen met een verschillende achtergrond. Met het begrip technisch onderhoud wordt ingegaan op de basis aspecten die een stedelijk gebied moet aanbieden, zoals onderdak, sanitaire voorzieningen, voedsel, water, communicatie en dergelijke. Als deze elementen ontbreken wordt de beleving van het gebied ernstig aangetast en draagt niet bij aan de ervaring van veelheid zoals hierboven reeds is besproken.
Conclusie: toepassing van de theorie Binnen deze conclusie zal worden ingegaan op de vergelijking van bovenstaand onderzoek in relatie tot de casus van het stationsgebied van Amsterdam Zuid. Het onderzoek bestaat uit drie veranderende thema’s: de (openbare) ruimte, het type en de beleving én mens en cultuur. Het gebied van Amsterdam Zuid is een multi-interpretabele ruimte met veel verschillende facetten van wat het zou moeten zijn, het voorziet in vele functies tegelijk. Echter het plein is nu alleen gebaseerd op reizen
13
Putnam (1995)
7
en werken, wat ook het ritme van het gebied bepaalt. Het openbare gebied van Amsterdam Zuid is een ruimte van tijd, van snelheid en vluchtigheid. Vanuit de historie gezien is het station een nieuw publiek gebied en functioneert anders dan bijvoorbeeld het plein of de straat. Marc Augé14 noemt deze ruimten zelfs ‘non-places’, het zijn ruimten van transport en doorreis waar het van enige historische betekenis en sterke symboliek niet het geval is. De ruimte voldoet aan het functionele gebruik, maar is geen publieke ervaring en tracht dat vooralsnog in het geval van Amsterdam Zuid ook niet te zijn. De beleving van tijd is een belangrijk gegeven, aldus Pallasmaa. Snelheid is het meest rudimentaire product van de huidige fase van de industriële cultuur. Het gaat om de beweging van de ene plaats naar de volgende in plaats van het zijn in stedelijke ruimten. Rust is een begrip waar geen tijd voor is. In deze tijd waarin iedereen met elkaar is verbonden, heeft het publieke gebied geen toegevoegde waarde meer zoals het historisch was bedoeld. Mensen hoeven elkaar niet meer te ontmoeten om elkaar te leren kennen, om verliefd te worden of in gesprek te raken. Dit vindt plaats in een geheel ander medium, een medium waarop de tegenwoordige architectuur geen invloed meer op heeft. Mensen zijn meer geneigd gebruik te maken van functies waardoor de mens wordt vermaakt, in plaats dat de mens zijn eigen invloed uitoefenend om voor vermaak te zorgen. De stad heeft zo veel te bieden, waarbij het plein, de straat, het park slechts een van die mogelijkheden is. Architectuur is daarbij een te trage vorm die bij kan dragen aan het publieke leven. Echter de noodzaak van het publieke gebied blijft aanwezig, omdat deze voor balans en rust in de volgebouwde steden zorgt. De waarde van het publieke gebied moet naar mijn mening als integraal onderdeel van stedenbouw en architectuur mee worden genomen. Publiek gebied moet een logisch en levend organisme zijn die voorziet in de identiteit van de context. Het publieke gebied is het gebied waar alles samen moet komen.
Referenties Amin, Ash. "Collective Culture and Urban Public Space." City 12, no. 1 (April 2008). Augé, M. "Non-Lieux. Introduction À Une Anthropologie De La Surmodernité." In Dat Is Architectuur, edited by H. Heynen, A. Loeckx, L. de Cauter and K. van Herck. Rotterdam: Uitgeverij 010, 1992. Avermaete, Tom, Klaske Havik, and Hans Teerds. "Architecture, Modernity and the Public Sphere: An Everyday Triad." In Architectural Positions, edited by Tom Avermaete, Klaske Havik and Hans Teerds. Amsterdam: SUN Publishers, 2009. Banerjee, Tridib. "The Future of Public Space." Journal of the American Planning Association 67, no. 1 (2001). Blakely, E.J., and M.G. Snyder. "Separate Places: Crime and Security in Gated Communities." In Reducing Crime through Real Estate Development and Management, edited by M. Felson and R.B. Peiser. Washington D.C.: Urban Land Institute 1998. Jacobs, J. The Death and Life of Great American Cities. New York: Random House, 1961. Lefebvre, H. The Production of Space. Translated by D. Nicholson-Smith. Oxford: Blackwell Publishing, 1992. Low, S.M. "The Erosion of Public Space and the Public Realm: Paranoia, Surveillance and Privatization in New York City." City and Society 18, no. 1 (2006). Lynch, Kevin, Tridib Banerjee, and Michael Southworth. City Sense and City Design : Writings and Projects of Kevin Lynch. Cambridge, Mass.: MIT Press, 1990. Mitchell, Don. "The End of Public Space?". Annals of the Association of American Geographers (1995). Pallasmaa, Juhani. "Inhabiting Space and Time - the Loss and Recovery of Public Space." In Architectural Positions, edited by Tom Avermaete, Klaske Havik and Hans Teerds. Amsterdam: SUN Publishers, 2007. Putnam, R.D. "Bowling Alone: America's Declining Social Capital." Journal of Democracy 6, no. 1 (1995). Sennett, R. The Fall of Public Man. New York: W.W. Norton, 1992.
14
Augé (1992)
