Visiedocument
Zelfregie
Inhoud
De visie van Careyn: Het Dorp
2
Zelfregie in de ontwikkeling van Het Dorp
2
Inleiding
3
1. 1.1 1.1 1.3 1.4
Visie op zelfregie in Het Dorp: definities Inleiding Zelfregie Zelfredzaamheid Zelfmanagement
4 4 4 5 5
2.
Visie op zelfregie in Het Dorp: overeenkomsten en conclusie
6
3.
Vertaling naar Het Dorp
7
Goedgekeurd door Raad van Bestuur: 11 april 2012 Opdrachtgever: Jeroen Bos / Auteur: Els van der Vlugt Projectgroepleden: Joke Bloksma, Angelique Hoogduin, Yvonne Pouw, Jaap Hagedoorn, Franck Wagemakers, Monique Noordijke, Doortje Boshuizen - Vilans, Annemiek Koning - Vilans, Els v.d. Vlugt Kartrekkers: Esther Luijendijk (wijkteam Vlaardingen), Lucy Paz en Trienke de Jong (thuisbegeleiding), Nienke Goemaat (team Woerden Molenvliet), Marleen Vergeer (Schakelteam Harmelen),Corrie Hiensch (JGZ team Harmelen), Corrie Booman (Aveant intramuraal), Hanneke Bos (Aveant wijkteam Noord Oost)
De visie van Careyn: Het Dorp Careyn staat voor kwaliteit van leven. Om die missie vorm te geven wordt een specifieke werkwijze ontwikkeld: Het Dorp1. De essentie draait om het realiseren van een ander systeem, een vernieuwde sociale infrastructuur met een nieuwe balans tussen autonomie, participatie en een sluitend netwerk van informele zorg en professionals. Dat betekent een andere manier van denken en van werken. En dus: een andere cultuur. In de visie van Careyn op Het Dorp staat een viertal bouwstenen centraal, te weten: Lokaal - Integraal - Autonomie - Substitutie. Met deze bouwstenen wordt een nieuwe manier van werken ontwikkeld, die de klant in de regie zet. Een werkwijze die uitdagend en inspirerend is voor medewerkers en die een duurzame oplossing biedt voor de complexe uitdagingen van de toekomst. De visie van Careyn gaat er vanuit dat eigen verantwoordelijkheid van zowel klanten als professionals leidt tot betere en goedkopere oplossingen. Dat lukt altijd het beste als mensen elkaar kennen. Daarom ligt het accent ook op het vormgeven van lokale, kleinschalige netwerken, waarbij samenwerken en het bouwen van integrale oplossingen centraal staat. Daartoe moet de professional meer ruimte krijgen om zelf besluiten te nemen, zaken naar eigen inzicht goed in te richten. Dit gebeurt bij voorkeur vanuit een situatie van integrale financiering. Zelfregie als onderdeel van de ontwikkeling van Het Dorp De zorginhoudelijke kern van de visie op Het Dorp wordt gevormd door het vergroten van de zelfregie van klanten, het versterken van informele zorg en het professionaliseren van de as van het wijkteam met de huisarts. De module Zelfregie bevindt zich daarmee in het hart van de visie op Het Dorp en is wezenlijk in het realiseren van een andere manier van werken. Benaderd vanuit de bouwstenen van Het Dorp draagt zelfregie op de volgende manier bij aan de visie:
Zelfregie bevestigt de positie van de klant in de eigen sociale context
lokaal
integraal
De klant voert (zelf)regie over alle noodzakelijke vormen van zorg, welzijn en ondersteuning.
Zelfregie is gebaseerd op toenemende autonomie van de klant
autonomie
substitutie
Zelfregie leidt tot het opschorten/ reduceren van professionele zorg.
1
De essentie van Het Dorp, als nieuw organisatie- en werkconcept voor Careyn, is omschreven in het document "Het Dorp: visie en kenmerken" (bijlage).
2
Inleiding op zelfregie In de komende 20 jaar hebben we te maken met een stijging van het aantal ouderen en een toename van chronisch zieken. De zorgvraag bereikt rond 2040 een top en door de vergrijzing van onze bevolking hebben we te maken met een krapte op de arbeidsmarkt. De vraag naar zorg- en dienstverlening is ongetwijfeld een andere dan die van de huidige generatie ouderen. De toekomstige ouderen staan nú al heel anders in het leven. In het RVZ rapport 'Zorg voor je gezondheid!(2010) bepleit de RVZ een omslag in de zorgsector van een oriëntatie op ziekte en zorg naar gezondheid en gedrag. Daarbij zijn preventie, welzijn, participatie en eigen verantwoordelijkheid van de burger de uitgangspunten. Doel is niet langer te sturen op ziekte en zorg, maar op gezondheid en gedrag, zodat mensen meer eigen regie houden, minder zorg consumeren en een betere kwaliteit van leven realiseren. Hoe meer en hoe beter chronisch zieken aan zelfzorg doen, hoe meer zij de regie kunnen houden op eigen leven. Door de overheid wordt gestimuleerd om meer en meer eigen regie te voeren over de gezondheid en daarbij verantwoordelijk te zijn voor eigen gedrag (Bron: Gezondheid dichtbij, landelijke nota gezondheidsbeleid, mei 2011). Daarbij is men zelf verantwoordelijk voor eigen leefstijl. Mensen maken daarbij zelf keuzes. Door meer regie en verantwoordelijkheid over eigen leven te nemen, is men beter in staat het eigen leven vorm te geven en wellicht eigen geluk te creeëren. Het uitgangspunt is altijd de eigen kracht en de keuze van de mens/klant zelf. Door meer eigen verantwoordelijkheid ervaren mensen meer geluk, waarbij het niet gaat om wat men overkomt, maar hoe men ermee omgaat. Dat bepaalt men namelijk zelf. Careyn heeft deze omslag in het denken als speerpunt overgenomen in haar visie Het Dorp. Het Dorp is een metafoor dat het vormgeven van integrale zorg vanuit het perspectief van de klant symboliseert. Het Dorp is gebaseerd op de idee van kleinschaligheid. (Wijk)verpleegkundigen en verzorgenden voeren gesprekken om 'de vraag achter de vraag' te achterhalen, adviseren over een gezonde leefstijl en zelfzorg, signaleren wanneer handeling nodig is om lichamelijke en/of psychische klachten te voorkomen of beperken en bieden zorg waar de klant en sociale omgeving dat niet (meer) zelf kunnen organiseren. Sommige klanten kunnen en willen de regie over hun hele (ziekte)proces voeren, terwijl anderen daar niet toe in staat zijn en dat graag (tijdelijk) aan de zorgprofessional overlaten. Careyn wil beter aansluiten bij de (zorg)vraag, waarbij we rekening houden met de verandering van die vraag: de toekomstige zorgvrager is mondiger, zelfstandiger, digitaler en beter geïnformeerd. Doelgroepen van klanten met een laag sociaal economische status en/of van niet westerse allochtone afkomst hebben onze specifieke aandacht. We zijn ervan overtuigd dat de (behoefte aan) zelfregie van klanten toeneemt, zo lang mogelijk in stand moet worden gehouden en door de medewerkers van Careyn moet worden gestimuleerd en gefaciliteerd.
3
1.
Visie op zelfregie in Het Dorp: definities
1.1 Inleiding Zelfregie, zelfredzaamheid, zelfmanagement, empowerment, welzijn nieuwe stijl, kanteling, de nieuwe professional, sociale netwerken, participatie, eigen kracht en zelfhulp. Dit zijn begrippen die we steeds vaker horen als het gaat om de hulpvraag van kwetsbare mensen. Maar wat verstaan we precies onder het versterken van eigen kracht en zelfregie? Wanneer ben je zelfredzaam? Wat verstaan we onder zelfmanagement? Wat is het verschil tussen zelfregie en zelfmanagement? Hoe kunnen (wijk)verpleegkundigen, verzorgenden, managers en beleidsmakers dit in hun werk realiseren? Zelfredzaamheid bevorderen en zelfregie is niet nieuw, maar in de context van het bevorderen van gezondheid en gedrag (van ziektedenken naar gezondheidsdenken) wordt vanuit de visie Het Dorp een nieuwe invulling aan zelfregie gegeven. Daarvoor is het noodzakelijk om één gedeelde visie op zelfregie te ontwikkelen binnen Careyn met een uniforme werkwijze rekening houdend met de populatie van het desbetreffende dorp. Dit betekent dat we één organisatiebrede visie en aanpak op zelfregie als uitgangspunt nemen en dat binnen (wijk)teams teamkeuzes gemaakt worden om tot een goede afstemming op klantniveau te komen. We zijn ons bewust van het spanningsveld tussen kwetsbaarheid van de klant en de daarbij benodigde ondersteuning en zelfregie. De meeste klanten willen en kunnen zelf regie over hun hele (ziekte)proces voeren, sommigen zijn daar niet toe in staat en willen dat graag (tijdelijk) aan de zorgprofessional overlaten. De zorgprofessional is dan de professionele partner van de klant in zorg. In hoofstuk 2 worden de termen zelfregie, zelfredzaamheid en zelfmanagement verklaard, zodat het onderscheidt duidelijk is en we binnen (en buiten) Careyn dezelfde 'taal' spreken. 1.2
Zelfregie
Zelfregie betekent dat mensen zelf de verantwoordelijkheid krijgen en nemen over de inrichting van hun eigen leven. Het gaat om eigen kracht, drijfveren en motivatie, zeggenschap over je eigen leven en interactie met je sociale netwerk. In veel gevallen met ondersteuning van professionele hulpverleners. Doel van dit alles is participatiebevordering en activering. Zelfregie heeft grote gevolgen voor de rol van professionele hulpverleners en instellingen. Zij moeten 'zelfregieversterkend' gaan werken. Dit vraagt om een omslag in denken, houding en handelen. Professionals krijgen een coachende rol. Zij laten meer ruimte voor klanten, zodat deze zelf beslissingen nemen en activiteiten ontplooien. In het kader van zelfregie wordt ook wel de term professioneel partnerschap genoemd: als (wijk)verpleegkundige en verzorgende ben je partner van de klant, maar wel vanuit je expertise als zorgprofessional. Om deze rol goed te kunnen vervullen moeten (wijk)verpleegkundigen en verzorgenden beschikken over de juiste competenties. Zij moeten bijvoorbeeld durven vertrouwen op de vaardigheden en het beslissingsvermogen van de klant, leren coachen (in plaats van uit handen nemen) en doorvragen en helpen drijfveren te 4
verwoorden. Bovendien moeten medewerkers ook van het management zelf de ruimte krijgen (en nemen) om zelfregieversterkend te werken. Wat kan je als professional concreet doen om de regie van de klant te versterken? Je kunt: Ruimte laten voor de klant: de balans tussen overnemen en overlaten; Ondersteunen door te benoemen wat er goed gaat: complimenten geven, aanmoedigen; Prikkelen en uitdagen: wat zou je klant willen, wat heb je nodig, succeservaringen opdoen; Vaardigheden aanleren door instrueren, voordoen, oefenen, laten uitproberen, samen doen. Bewust omgaan met het versterken van de zelfregie van de klant vraagt een bepaalde visie en deskundigheid. 1.3 Zelfredzaamheid Een term die veel in het verband wordt gebracht met zelfregie, is zelfredzaamheid. Zelfredzaamheid gaat over het zo lang mogelijk zelfstandig willen blijven leven. Dit houdt in zelf grip houden en zoveel mogelijk doen wat je zelf (nog) kunt. Voor veel mensen is dit een voorwaarde voor een gelukkig leven. Wie afhankelijk raakt van zorg, loopt kans om daarop flink te moeten inleveren. Het zolang mogelijk in stand houden van de zelfredzaamheid draagt bij aan de kwaliteit van leven van mensen die zorg nodig hebben. Het voorkomt onnodige en steeds grotere afhankelijkheid van de zorg die ook op een andere manier ingezet kan worden. Mensen kunnen zelfredzaam zijn in hun huishouden, denk bijvoorbeeld aan koken, boodschappen doen en schoonmaken. Ze kunnen ook zelfredzaam zijn met betrekking tot hun persoonlijke verzorging door bijvoorbeeld zichzelf te wassen, kleden en naar het toilet gaan. Er bestaan technieken en hulpmiddelen (zie ook toolkit) die kunnen worden ingezet om de zelfredzaamheid van mensen te verbeteren. 1.4
Zelfmanagement
Zelfmanagement is het individuele vermogen van een klant om goed om te gaan met symptomen, behandeling, lichamelijke, psychische en sociale consequenties en leefstijlaanpassingen bij een chronische aandoening. Centraal in de visie van de NPCF op zelfmanagement staat de mens met een chronische aandoening en diens (goede) leven. De ondersteuning richt zich op het bevorderen van het zelfsturend vermogen (het vermogen van mensen om zelf besluiten te nemen en uit te voeren), het versterken van het vertrouwen in eigen kunnen (selfefficacy) en het aanreiken van een methodische aanpak om persoonlijke doelen te realiseren. Dankzij zelfmanagement kunnen klanten hun chronische ziekte beter inpassen in hun leven. Het veronderstelt dat ze weten wat hun ziekte inhoudt, wat de consequenties zijn en waar ze de juiste zorg kunnen ontvangen. Essentieel hierbij is de klant de mogelijkheid te bieden om regie te nemen in het zorgproces. Daarbij 5
wordt uitgegaan van de kracht van de klant: de klant neemt een actieve rol waar hij/zij dat wil én kan. De invulling van zelfmanagement is de afgelopen jaren veranderd. In het begin ging het vaak om therapietrouw en leefstijlaanpassingen op advies van zorgverleners. De laatste jaren gaat het om activiteiten en zelfbehandeling, zelfmonitoring, het coördineren van de eigen zorg, communicatie met zorgverleners en actieve deelname aan besluitvormingsprocessen. Er is meer sprake van gedeelde zorg, tweerichting verkeer. Succeskenmerken van zelfmanagement: De klant kan een beroep doen op een centrale zorgverlener. Iemand die fungeert als vast aanspreekpunt voor de klant De klant beschikt over een individueel zorgplan. Zorgverleners ondersteunen de klant bij het samenstellen ervan Zorgverleners gaan in hun handelen uit van de beschikbare zorgstandaarden. Deze zijn in samenwerking met o.a. patiëntenorganisaties gemaakt De klant heeft toegang tot informatie op maat, relevante hulpmiddelen en weet op welke zorgverleners hij of zij een beroep kan doen Zorgverleners realiseren een goede samenwerking en afstemming tussen zorgverleners onderling Zorgverleners realiseren een goede samenwerking en afstemming tussen zorgverleners en klant. 2.
Visie op zelfregie in Het Dorp: overeenkomsten en conclusie
Er zijn overeenkomsten en verschillen tussen zelfregie en zelfmanagement. De begrippen zelfregie en zelfmanagement worden beiden gebruikt om duidelijk te maken dat een mens, burger, klant of patiënt meer regie neemt over zijn leven. Toch zijn er verschillen. Zelfmanagement is een term die wordt gebruikt in de zorg voor chronisch zieken. Het begrip zelfregie wordt daarentegen ook gebruikt in relatie met andere doelgroepen en heeft een bredere strekking. Zelfregie heeft ook betrekking op mensen die geen chronische ziekte hebben: (kwetsbare) ouderen, gehandicapten en sociaal zwakkeren in de samenleving. Zelfregie vormt het vertrekpunt van Het Dorp. De begrippen zelfregie en zelfmanagement zijn beide relevant, waarbij het bij zelfmanagement gaat om de combinatie van het domein zorg en de doelgroep chronisch zieken. Bij zelfregie, breder dan zelfmanagement, gaat het om de combinatie van verschillende domeinen in het leven van een burger (wonen, welzijn, vrije tijd, werk en zorg) en alle doelgroepen (jongeren, ouderen, chronisch zieken, gehandicapten en sociaal zwakkeren). Daarmee past zelfregie bij uitstek bij de kleinschalige, wijkgerichte en multidisciplinaire wijkteams van Careyn als het gaat om burgers in een bepaalde wijk of buurt en kwetsbare doelgroepen.
6
3.
Vertaling naar Het Dorp
In de visie van Careyn hebben en nemen klanten zelf de verantwoordelijkheid over de inrichting van hun leven en de interactie met het (lokale) sociale netwerk. Indien nodig met ondersteuning van professionals. Deze zien de klant vanuit een integraal perspectief, d.w.z. met respect voor eigen wensen van de klant is er naast zorg en wonen is er ook in brede zin aandacht voor het welzijn van de persoon Professionals van Careyn zijn erin geschoold om zelfregie te versterken en hebben een coachende rol. Klanten krijgen de ruimte om aan te geven wat ze willen, het nemen van eigen beslissingen en het zelf ontplooien van activiteiten. Het zorgleefplan vormt hiervoor het vertrekpunt. Al bij het inventariseren van de vraag van de klant, bekijkt de professional de mogelijkheden die binnen het bereik van de klant liggen. Alle uitkomsten (en wijzigingen daarop) worden vastgelegd in het zorgleefplan, dat eigendom is van de klant.Professionals gaan in op en stimuleren van de eigen kracht, drijfveren en motivatie van de klant of bewoner. Dit gebeurt in combinatie met het benutten van het sociale netwerk (familie, mantelzorgers, vrijwilligers) Professionals kunnen dit in een vroegtijdig stadium oppakken door de combinatie van hun directe interactie met klanten èn de kennis van de (sociale) context van de wijk. Vanuit hun professie kunnen ze de juiste vragen stellen, klanten coachen en verbindingen leggen met (informele) netwerken of professionals. Dit kan ook bij bewoners die (nog) geen klant zijn, waarmee preventief wordt gehandeld. Feitelijk wordt een beroep gedaan op de 3 rollen die zijn gedefinieerd in het beroepsprofiel van de wijkverpleegkundige: spil in de zorg, spil in de wijk en spil in het team. Doel van de aanpak is uiteindelijk dat de klant meer tevreden is en zo lang mogelijk wordt voorkomen dat een klant een zwaardere vorm van zorgverlening nodig heeft of dat bepaalde vormen van de huidige zorgverlening worden overgenomen door informele vormen in het sociale netwerk (substitutie). Zelfregie heeft betrekking op de verschillende domeinen in het leven van een burger, ook als deze nog geen zorgbehoevende klant is. Het gaat daarmee dus niet alleen over klanten maar over alle bewoners in een wijk. Careyn is ervan overtuigd dat zelfregie en zeggenschap over het eigen leven bijdraagt aan het langer voorkomen van toetreding tot (zwaardere vormen) van zorg. Careyn ziet als resultaten: 1. Bewoners in de wijk, en klanten in het bijzonder, worden gestimuleerd meer regie te nemen over hun leven. 2. Medewerkers worden gestimuleerd en gefaciliteerd om zelfregie te bevorderen. 3. De zorg wordt doelmatiger. Er kunnen meer klanten worden geholpen met hetzelfde budget. 4. De klanttevredenheid neemt toe.
7
Wat is hiervoor nodig? Zelfregie voor de klant betekent ook regie en ruimte voor de zorgprofessional. Invloed op het organiseren van de zorg is noodzakelijk als de vraag van de klant leidend is. De 3 rollen die in het beroepsprofiel van de wijkverpleegkundige zijn gedefinieerd (spil in de zorg, spil in de wijk en spil in het team) krijgen vorm in het team. Ze hoeven niet persé bij één persoon te zijn belegd, maar wel helder in het team te zijn vormgegeven. Het zorgleefplan is het vertrekpunt voor zelfregie van de klant. Hoe op te pakken in de teams?: 1. In teamverband aan de slag te gaan met de bouwsteen Zelfregie door per team een vertaalslag te maken van de Careyn visie op zelfregie naar de lokale situatie. 2. Gebruik wordt gemaakt van de handreiking én de tools uit de (digitale) koffer met als ondersteuning de website van Het Dorp 3. Iedere zorgprofessional zelfregie te laten bevorderen op basis van het teamplan en met behulp van de tools. 4. Heldere afspraken over de centrale rollen. Concrete 1. 2. 3. 4.
producten van de projectgroep: Beknopte beleidsvisie op Zelfregie in Het Dorp Plan van aanpak voor de teams Tools in toolkit handreiking train de trainermodule
8
