VOORWOORD
Voorwoord bij de Nederlandse vertaling
D
e vertaling van How to Read the Bible For All Its Worth is al jaren geleden begonnen met het verlangen om dit boek in het Nederlands beschikbaar te maken. Dit verlangen leefde binnen de Afdeling Bijbelse Studies van Jeugd met een Opdracht (JmeO) Heidebeek. Dit team helpt gelovigen binnen en buiten JmeO op diverse manieren om zelf met de Bijbel aan de slag te gaan: hoe kun je in je eigen tijd en met je eigen kunde en middelen de Bijbel op een praktische en meer verantwoorde manier lezen? Veel gelovigen willen dit wel, maar waar begin je? Hoe pak je het aan? Misschien durf je het niet eens aan. We hebben het tenslotte over de Bijbel, GodspÁÁÎĮp¯ÜÎù××¼į×ܯ××µ©©¼ voor zichzelf of anderen? Deze vragen creëren een zekere ambivalentie ten opzichte van de Bijbel: ik wil de Bijbel kennen; God wil Zichzelf kenbaar maken door het Woord; het is een grote schat, een groot cadeau van God! Maar ook: de Bijbel is zo lastig te begrijpen; als ik heel eerlijk ben, vind ik hem saai; het is zo moeilijk om de relevantie van zoveel gedeelten in te zien. Deze gemengde gevoelens zijn reëel en begrijpelijk. Dan komen we bij dit boek. Nee, het zal je niet alle antwoorden geven en nee, je zult het niet met alles eens zijn; maar we durven het aan Á» × ñ©©¼ × × ± åµ × ¯¼ ù×Į ž¼ ŋ»Á¯µ¯±³į Ò¯ ¼ ¯Îεå¼×ō³¼×©ù××µÒΩµÒ¯±ieder literair genre binnen de Bijbel om de boodschap voor toen én nu beter te begrijpen. Wat doe je met de schijnbaar irrelevante wetteksten? Waar draait het om in die stroom van vreemde beelden in Openbaring? Hoe moet ik de profetieën van het Oude Testament duiden? ¯±³¼×å¼ŋ+ÁÒÁ̼ί¼©į+ÁÒÜōñܵ±»Î³¼×± een rijke maaltijd opgediend krijgt. De voorbeelden brengen de Bijbel
8
Haal meer uit de Bijbel
tot leven. De rijkdom van de bijbelse boodschap komt door het boek heen duidelijk naar voren. Lees het dan ook absoluut niet alleen als een technische en hier en daar pittige verhandeling van de “spelregels” bij ieder literair genre. Het brengt je ook ¯ª¢ en verwondering voor het Woord van God én de God van het Woord. Een paar praktische zaken moeten worden genoemd bij deze vertaling. Van How to Read the Bible For All Its Worth hebben we de derde editie (2003) vertaald. De vierde editie, die in juni 2014 uitgegeven is door Zondervan, kwam voor ons net te laat. Op de voorkant van deze vierde editie zul je overigens lezen dat het boek in het Engels al meer dan 900.000 (!) keer is åγÁ×Į0×Á³ù×ñ¯±¼æÎæñ¼Į In het boek wordt verschillende keren naar How to 2 verwezen. Dit is ¼ø ³ÁÎׯ¼©å¼How to Read the Bible Book by Book, dat door dezelfde auteurs geschreven is (zie hun voorwoord bij de derde editie; het is raadzaam om de beide voorwoorden van de auteurs te lezen) en een behulpzaam studieboek kan zijn naast Haal meer uit de Bijbel: ontdek de boodschap voor toen en nu. 0× Î ÌÜ¼× ×Îù× × ¨¯× × æ × ¼Á¯© åÁ¼¼ ¼ ¼×µ Engelse/Amerikaanse voorbeelden aan te passen aan de Nederlandse context. Daarnaast hebben we hier en daar Nederlandse literatuur toegevoegd of een en ander in een voetnoot toegelicht. Alle voetnoten in het boek komen van onze hand. Tenslotte, we hebben voor de bijlage met bijbelcommentaren de bijlage van de vierde editie gebruikt en enkele Nederlandse series toegevoegd. Ik wil een aantal mensen van harte danken voor de voltooiing van dit vertalingsproject. We hebben, soms verscheidene keren, drs. A. Romkes, dr. M.J. Paul, drs. M. Rotman, drs. C.C. Stavleu en ds. D. Bouman om wijze raad kunnen vragen bij zaken als de vertaling van een aantal termen of verwijzing naar Nederlandse bronnen. Karin Weber, tot voor ³ÁÎ× æγñ» ¯± ž¨µ¯¼© ¯±µÒ \×ܯÒį ù× »©ÁµÌ¼ ¯± ÎÒ×ÌÎÁø µñ¯¼©å¼¼ÌÎÁÁ¨Ò×ܳ³¼Įž¼¼××EܵÎù× uitstekend redactioneel werk verricht aan hfdst. 1-8. Het hele team van de ž¨µ¯¼©¯±µÒ\×ܯÒù×ñÁ¼Ü¼¼»©×¼»©ÁµÌ¼Į oÁÁÎ×Ò ¼³ ¯³ ܯשåÎį aÁ žÎ×Òį ¯ ¯× ÌÎÁ±× »× Á¼Ò ù× ¼©ÜΨ¼Á¼Ò峳ܼ¯©ùשµ¯Į ¼ñåÎ×µ¯¼©¼ÁÁ¯× tot stand kunnen komen zonder de belangeloze, langdurige en hartelijke
Voorwoord bij de Nederlandse vertaling
9
inzet van de vertaler, Dick van Bloois. Petje af voor je werk en we zijn je meer dankbaar dan we kunnen zeggen of schrijven. Annet Geerlof, ¯ µ¯¯¼© ©ù× ¼ ž¨µ¯¼© ¯±µÒ \×ܯÒį ù× × åÁÁÎ×ÁÜæ genomen bij dit project en samen met ondergetekende veel redactioneel werk verricht aan de vertaling. Laat ik eindigen met een aantal woorden van één van de auteurs, Gordon Fee, die ik je wil meegeven bij het lezen van dit boek: “De belangrijkste taak … is de Geestelijke: de tekst zodanig lezen dat het de lezer/hoorder tot aanbidding van God brengt en gelijkvormigheid aan Hem en zijn wegen.” Johannes Woudstra (JmeO; redactie) maart 2015
VOORWOORD
Voorwoord bij de eerste editie
W
e hadden een keer een schitterend idee; we speelden met de gedachte om dit boek de (hier vertaalde) titel mee te geven Niet zomaar weer een boek over hoe je de Bijbel moet verstaan. De 毱үæÁ¼×¼¯ŋׯ׵ōåÎæ¼¼Î×ΩÎÁ¼ĮEÎÎmee zouden we in feite wel hebben weergegeven hoe nodig het was om dit boek te schrijven. Er zijn heel wat hoe-moet-je-de-Bijbel-verstaan boeken op de markt. Sommige zijn goed; andere wat minder. Een enkel boek op dit gebied is geschreven door een bijbelgeleerde. Sommige van deze boeken benaderen het probleem vanuit de verscheidenheid aan methoden die je kunt gebruiken bij het bestuderen van de Bijbel; andere willen basale kennis aandragen voor de leek op het terrein van hermeneutiek – de wetenschap van bijbeluitleg. Zulke boeken geven meestal een hele serie algemene regels (regels die van toepassing zijn op alle bijbelteksten) ¼ μÒ× ¼ µ Ò× Ò̯õ³ ΩµÒ Ł¯ ¼³µ ©µ¼ åÁÁÎ ¼ ̵ÌÎÁµ»©¯ĭÌÎÁ¨×¯į×ìÌÁµÁ©¯įÒׯ±µõ©Üμ¼ñĮłĮ Van de boeken met basale kennis kunnen we je in het bijzonder Knoĵ wing Scripture van R.C. Sproul (InterVarsity Press) aanbevelen. Als je een stevigere, maar minder goed leesbare portie van deze stof zoekt, die je toch bijzonder goed informeert, zou je moeten kijken naar A. Berkeley E¯³µÒÁ¼ōÒInterpreting the Bible (Eerdmans). Het boek dat het dichtst bij het boek ligt, dat wij geschreven hebben, is Better Bible Study van Berkeley en Alvera Mickelson (Regal). EίׯҼ¯×ŋñÁ»ÎæμÁ³ōńÁ̼æĮ ¯×Á³¯Òܼ¯³ en die status hopen we te bereiken door de volgende aspecten erin op te nemen: 1. Wanneer je een blik werpt op de inhoudsopgave, zie je dat dit boek
12
Haal meer uit de Bijbel
vooral gaat over het herkennen van de verschillende literatuurtypen (de genres) ¯æ¯¼¯±µ¼×Î÷¨¼Įf¯×Îμµ¼æÁÁ³¼Î ×»ōÒį»Î¯×Á³¯ÒåÁÁμ»µ¯±³©³µÜÎÁÁÎñ¼Î¯¼©Į We erkennen dat er een principieel verschil bestaat tussen een psalm enerzijds en een epistel anderzijds. We hebben ons best gedaan om de lezer zo te helpen dat hij de psalmen kan lezen en bestuderen als poëzie en de epistels als brieven. We hopen te kunnen aantonen dat zulke verschillen van vitaal belang zijn; niet alleen voor je manier van lezen, maar ook voor de boodschap die je erin vindt voor de tijd waarin wij nu leven. 2. Het hele boek door geven we steeds richtlijnen voor het bestuderen van ieder genre in de Bijbel; maar we hebben ook geprobeerd om je het lezen met je verstand bij te brengen – want dat is wat de meesten van ons gewoonlijk doen. Iedereen die weleens geprobeerd heeft om bijvoorbeeld Leviticus door te lezen of Jeremia of Spreuken of daarnaast 1 Samuël of Handelingen, weet maar al te goed hoe groot die bijbelboeken onderling verschillen. Je loopt vast in Leviticus en wie kent niet dat gevoel van frustratie bij het lezen van Jesaja en Jeremia: het is net of je er niet doorheen komt. Tenslotte vraag je je af: waar ging het nu uiteindelijk om? Daar staat tegenover dat 1 Samuël en Handelingen goed te lezen zijn. We hopen je te kunnen helpen om zo met die verschillen om te gaan dat je met je verstand en met begrip de niet-verhalende boeken van de Bijbel zult kunnen lezen en waarderen. 3. Dit boek is geschreven door twee bijbelschool-leraren; dat zijn vaak van die droge en saaie mensen, zo onaantrekkelijk dat er andere boeken geschreven zijn om niet zo’n droog boek te moeten doorworstelen. Vaak wordt er gezegd, dat je geen bijbelschool hoeft te doen om de Bijbel te kunnen begrijpen. Dat klopt; we staan volledig achter deze opmerking. Maar we voelen ook de negatieve ondertoon in deze opmerking wel aan, want zo’n bijbelschool zou alleen maar storen bij het begrijpen van de Bijbel. We zijn zo vrij om hier op te merken dat zelfs de ‘vakmensen’ misschien ook iets zinvols te zeggen kunnen hebben. Bovendien, wij als twee bijbelschool-docenten zijn ook nog eens gelovig en we denken dat we de bijbelteksten moeten gehoorzamen; ze niet alleen maar lezen en bestuderen. En juist dat verlangen heeft ons er in de eerste plaats toe gebracht om die studie te gaan doen. We hadden dat diepe verlangen om zo nauwkeurig en zo volledig mogelijk te kunnen
Voorwoord bij de eerste editie
13
begrijpen wat we over God en over Zijn wil voor deze twintigste (nu dus eenentwintigste) eeuw moeten weten. Wij, die twee bijbelschool-docenten, verzorgen ook regelmatig spreekbeurten en onderwijzen het Woord van God in allerlei vormen van kerkelijk leven. Dus wordt er regelmatig een beroep op ons gedaan om niet alleen maar geleerden te zijn, maar ook te worstelen met de vraag hoe je de Bijbel moet interpreteren voor je dagelijks leven; dat brengt ons bij punt vier. 4. We voelden ook het sterke verlangen om dit boek te schrijven vanuit een hermeneutisch oogpunt. We hebben het geschreven om onze lezers VSHFL¿HNWHNXQQHQKHOSHQLQKXQZRUVWHOLQJRPGH%LMEHOLQKXQGDJHlijks leven te kunnen toepassen. Immers veel van de urgente problemen in de huidige kerkwereld zijn terug te voeren op de principiële vraag hoe je die hermeneutische kloof kunt overbruggen: hoe kom je vanuit het ‘toen en daar’ van de oorspronkelijke tekst tot het ‘hier en nu’ van ons leven in deze tijd. Maar dat veronderstelt ook dat we de kloof moeten overbruggen tussen de geleerde en de leek. De geleerde houdt zich voornamelijk bezig met de vraag wat de betreffende bijbeltekst heeft betekend; de leek vraagt zich meestal alleen af, wat die tekst nu te betekenen heeft. De gelovige geleerde zal volhouden dat we beide aspecten moeten betrekken in onze studie. Als we de Bijbel lezen en we enkel en alleen oog hebben voor de betekenis voor ons, kan dat leiden tot een hoop onzin; het kan tot allerlei vreemde vergissingen aanleiding geven – want die conclusies zijn niet te controleren. Maar gelukkig zijn de meeste gelovigen uitgerust met iets van de belangrijkste hermeneutische vaardigheid – gezond verstand. Maar er zit ook een keerzijde aan bijbelstudie, want niets kan zo droog en levenloos voor de kerk worden als bijbelstudie die tot niet meer dan een academische oefening in historisch onderzoek gemaakt wordt. Het Woord is oorspronkelijk gegeven binnen een concrete historische context, maar de Bijbel is uniek, omdat – al is alles erin een historisch bepaald gegeven – het ook nu nog altijd een levend Woord is. We moeten dus beide dimensies tot hun recht laten komen. Een gelovige geleerde zal altijd volhouden dat bijbelteksten allereerst betekenen wat ze betekend hebben. Dat wil dus zeggen, dat we geloven dat het Woord van God voor ons nu bovenal precies dat is wat het Woord voor hen toen betekende. Dus hebben we een dubbele taak: Allereerst is
14
Haal meer uit de Bijbel
het onze opdracht om uit te zoeken wat de betreffende tekst oorspronkelijk betekend heeft; dat noem je exegese. Ten tweede moeten we diezelfde betekenis leren verstaan binnen het wijde scala aan nieuwe of onderling verschillende contextuele situaties van ons leven nu; die taak noemen we hermeneutiek. Als we ‘hermeneutiek’ interpreteren op de klassieke manier, dekt dat begrip beide taken af, maar in dit boek gebruiken we deze vakterm enkel in zijn engere betekenis. Het doel van bijbelstudie is het goed uitvoeren van beide taken. In de hoofdstukken 3 t/m 13, waarin we steeds een van de tien onderscheiden soorten literair genre behandelen, hebben we de beide taken meegenomen in onze uitwerking, en omdat exegese altijd de belangrijkste taak is, hebben we alle nodige ruimte genomen om het unieke karakter van elk van die genres goed te laten zien. Wat is een bijbelse psalm? Wat voor verschillende soorten psalmen zijn er? Wat is het karakter van Hebreeuwse poëzie? Wat doet dat alles met ons begrip van die psalmen? Maar we laten ook duidelijk zien, hoe de diverse psalmen voor ons het Woord van God zijn. Wat wil God daarmee zeggen? Wat moeten wij leren, of hoe moeten we het Woord gehoorzamen? Op dit punt hebben we gemeend, geen voorschriften weer te moeten geven. Wat we je daar wel geven zijn richtlijnen, voorstellen, suggesties. We beseffen ook goed dat de belangrijkste taak – exegese – vaak beschouwd wordt als vakwerk; en soms is dat ook zo. Maar je hoeft geen vakkundige te zijn om te leren hoe je basale exegese zelf goed kunt doen. Het geheim ligt in het stellen van de juiste vragen bij de bijbeltekst(en). We hopen daarom je te kunnen helpen in het leren stellen van die vragen bij ieder bijbels literair genre. Maar ook jij zult soms het verlangen kennen om toch een vakman te kunnen consulteren en daartoe zullen we dan ook praktische richtlijnen aandragen. Elk van ons is op zijn beurt verantwoordelijk voor die hoofdstukken die aansluiten bij zijn eigen specialisatie. Zo zul je zien dat professor Fee de hoofdstukken 1 t/m 4, 6 t/m 8 en 13 geschreven heeft. Professor Stuart heeft de hoofdstukken 5 en 9 t/m 12 verzorgd. Elk van ons heeft heel wat inbreng gehad in de hoofdstukken van de ander en we beschouwen dit boek dan ook als een product van onze samenwerking. Toch zal de opmerkzame lezer vast kunnen stellen dat elk van ons zijn eigen stijl en wijze van weergeven heeft. Een speciaal
Voorwoord bij de eerste editie
15
woord van dank willen we richten tot enkele vrienden en familieleden, die elk verschillende hoofdstukken voor ons doorgelezen hebben of die ons dierbare adviezen hebben gegeven: Frank DeRemer, Bill Jackson, Judy Peace, en Maudine, Cherith, Craig en Brian Fee. Een speciaal woord van dank aan onze secretaresses, Carrie Powell and Holly Greening die zowel onze aantekeningen als de uiteindelijke druktekst voor ons hebben uitgetypt. Met de woorden van het kind dat Augustinus ertoe zette om een gedeelte uit Romeinen te lezen, waarop hij tot bekering kwam, willen we zeggen: ‘Tolle, lege’ – ‘neem en lees’. De Bijbel is het eeuwige Woord van God. Lees dat, probeer het te verstaan en volg het na. We hebben toestemming van Baker Book House, Grand Rapids, Michigan om gedeelten voor de hoofdstukken 3, 4 en 6 te gebruiken, die eerder in drukvorm verschenen als ‘Hermeneutics and Common Sense: An Exploratory Essay on the Hermeneutics of the Epistles,” in Inerrancy and Common Sense (uitg. J.R. Michaels and R.R. Nichole, 1980), pag. 161-186; en ‘Hermeneutics and Historical Precedent – A Major Problem in Pentecostal Hermeneutics,” in Perspectives of the New Pentecostalism (uitg. R. P. Spittler, 1976), pag. 118-132.
VOORWOORD
Voorwoord bij de derde editie
T
oen het boek How to Read the Bible Book by Book (2002) verscheen, voelden de schrijvers zich genoodzaakt hun eerste boek, waarin je nu zit te lezen, grondig te herzien en te moderniseren. Dat werd er mede door veroorzaakt dat in het ene boek naar het andere wordt verwezen; in How to 1Łø ³ÁÎׯ¼©åÁÁÎHow to Read the Bible For All Its Worth) staan verwijzingen naar How to 2Łø ³ÁÎׯ¼©åÁÁÎHow to Read the Bible Book by Book). Door al die dwarsverbindingen tussen beide boeken te leggen, gin©¼æÒ×Ò»ÎÒ÷¨¼×æ¼Áλ嵯±©µÎ¼Ò¯¼Ò we ons eerste boek in 1979 en 1980 schreven. Bovendien was dat materiaal ÒÁ»Òø µ¯¼³×εĮ{Á»ÁÒ׼漯׵µ¼µµŋÜæ©Á¼¼ō verwijzingen omzetten van de twintigste naar de eenentwintigste eeuw (!), maar werden we ons ook bewust van andere gedateerde feiten; als je alleen al bedenkt dat onze secretaresses de eerste uitgave hadden uitgetypt en hertypt en dat we dat feit op bladzijde 12 van die uitgave ook nog ¼åλµı ×»³××æÁ¼ÒŋF¼Î×µÎÒōåÁµ¼ıp voelden ook het verlangen om veel nieuw opgedane kennis – vooral ten ¼ñ¯¼å¼×µ¯×Î×ÜÜÎ×ìÌŋ¯±µÒåεōń¯¼Á¼ñÁ³¼ÁÌ×¼»¼Į שù×¼×±¼æÎÁ»æñ¼¯ÜæܯשååÎñÁΩ hebben. Met wat meer achtergrondgegevens willen we het waarom nog nader verklaren. Het hoofdstuk dat het meest aan een update toe was, was hoofdstuk 2. De meeste verklaringen en voorbeelden van vertaaltechniek blijven wel onveranderd, maar veel bijbelvertalingen die we in de tweede druk hadden opgenomen, waren in deze twee decennia ook grondig herzien – de Statenvertaling uitgezonderd. Daardoor hadden veel van onze argumenten ten aanzien van vertaalverschillen hun actualiteit verloren, maar we moesten nu ook laten zien waarom veel van de herzieningen in
18
Haal meer uit de Bijbel
de vertaling van de van oudsher ingeslepen en geliefde uitdrukkingen in onze Bijbel er gekomen waren. In de Engelse eerste druk hebben we vaak commentaar geleverd op de weergave van feiten en de vertalingen in de King James Version; maar we hebben ook moeten vaststellen hoe weinig de meerderheid van de mensen in de Verenigde Staten en Canada (en ¼ åÁÁε »¼Ò¼ Á¼Î 寱¨¼Îׯ©ıł ¼Ü ¼Á© ÷õ¼¯×¯× »× ¼ ³¼¼¯Òå¼<4où×Į ÜÒλÁÒ׼毼Á¼ñÎñ¯¼Ü¯×©å van How to 1 ook iets aan doen. Een punt waar we ook serieus rekening mee moesten houden bij de herziening van ons boek – en dat zullen we ook weer moeten zodra de nieuwste uitgave verschenen is (!) – is het register van geschikte bijbelcommentaren, die we de lezer aanbevelen in de bijlage. Regelmatig verschijnen er nieuwe, goede bijbelcommentaren. Dus, net als toen, wijzen we onze lezers erop dat ze hier attent op moeten blijven en dat ze informatie moeten blijven zoeken waar dat mogelijk is. Maar ook nu geven we in het register achterin dit boek weer een prachtig overzicht van beschikbaar materiaal waar je jaren mee vooruit kunt. We voelden ook bij andere hoofdstukken de noodzaak van herziening. Daaruit is niet alleen af te lezen, hoe we zelf in de loop van de tijd gegroeid zijn, maar komt ook tot uitdrukking wat wij zien als verandering in het µø ³µ¯»×¼Ò»¼Ò×µµ¯¼©å¼Á¼ñµñÎÒ¯¼¯¨©µÁ̼×毼ׯ© jaar. Toen we begonnen te schrijven aan ons eerste boek, waren wij beiden amper onze achtergrond ontgroeid. Interpretatie van de Bijbel stond daar helaas nog in de kinderschoenen. Dat bracht ons ertoe om in sommige hoofdstukken eerder te laten zien hoe je bepaalde bijbelgenres niet moet lezen. We denken dat we nu te maken hebben met een lezerspubliek dat nog minder weet van die magere manieren om met de Bijbel om te gaan; dat komt gedeeltelijk ook omdat we nu leven in een tijd waarin angstwekkend veel mensen min of meer ongeletterd zijn als het om de Bijbel gaat. Daarom hebben we in sommige hoofdstukken duidelijk meer de nadruk gelegd op de manier waarop je de Bijbel wel goed kunt lezen en hebben we minder aandacht besteed aan de manieren waarop voorheen teksten verkeerd werden uitgelegd. f¯×ÎÎ Á̼ æ × ± ¯Î¼ ÁÁ³ ¼Á© åÎ×µ¯¼© å¼ × voorwoord bij de (Engelse) eerste druk zult willen lezen; daarin hebben æ Òµ×Ò ¼ ñ¯¼ ¼¯©Òñ¯¼Ò åμΠÁ» ¯ ×Î ×Á× ñō¼ Î× ×
Voorwoord bij de derde editie
19
µ×¼³Á»¼ĮpÒ÷¨¼×¯¼ÁÜå¼×åÁÁÎæÁÁΩµ×µ¯±³ achterhaald is (zeker waar we titels van soortgelijke boeken als dit noemen) maar we denken dat het toch nog steeds kan dienen als het echte voorwoord bij dit boek. Het zal je zeker helpen om een goed beeld te krijgen van wat je mag verwachten bij het lezen ervan – en dat is ook de taak van een voorwoord. Iets over de Engelse titel*. Daar hebben we heel wat reacties op ©³Î©¼ æί¼ »¼¯©¼ Á¼Ò 毵 ŋÁÎί©Î¼ōĹ Áåί©¼Ò ©ÜÎ dat bij meer feiten in het boek. Maar nee, noch wij noch de uitgever ¼¯Î¼Ò׳µ×¼åµµ¼Į0×ŋ¯×Òō¯¼ŋ0Áæ×ÁXׯµ¨ÁÎ žµµ2×ÒpÁÎ×ō¯Ò¼æÜÒש³Áñ¼æÁÁÎÒ̵¯¼©¯µµ¼÷¨×ù× als je de apostrof weglaat; uiteindelijk wilden ook wij hier het bezittelijk element benadrukken. De Bijbel is het Woord van God en we hopen dat mensen dat zullen lezen om zijn grote waarde voor hen. En als ze dat Á¼ŋÁ»××»Á¯×æίÒōńÁ̵¯±³Á¼×³³¼ñ¼ÁÁ³ waarde ervan. Ook nu willen we verschillende mensen bedanken; door hun hulp is dit Á³¼ñ¯¼µ¯±³åÎ×ÎĮEܯ¼*ùׯÎæÁÁÎñ³Î×æ ³Î©µñ¼Ĺñ¯±ù×¼ÒÎÌÁÁ©åÁÁίñ³¼¯µµ¼©µÎ¼ begrijpen (!); ook een speciaal woord van dank voor V. Phillips Long, Bruce W. Waltke en Bill Barker voor hun inbreng op verschillend terrein. Wij beiden voelen ons heel klein, maar ook verrast door het aanzienlijke ÒÜÒ×Á¼ÒÁ³µ×Ò××æ¼¼¯ùש³¼Įp¯¼ dat deze vernieuwde uitgave zeker net zo nuttig zal blijken te zijn. Gordon D. Fee Douglas Stuart Advent 2002
* Van de vertaler: Het is niet mogelijk om de woordspeling in de Engelse titel adequaat weer te geven in het Nederlands zonder dat er iets aan inhoud verloren gaat of zonder te vervallen tot een kromme uitdrukking. De titel luidt, letterlijk åÎ×µĭ0Á¯±µ×µñ¼åÁÁεñ¯±¼æÎĮEÎܯ×Îܳ³¯¼©ŋåÁÁÎ µñ¯±¼æÎō³¼»×»¯¼ÜÒܵ毱ñ¯©¯¼©å¼¼ÌÁÒ×ÎÁ¨¯¼ŋ¯×ōÒōŁ¯¼ ܯ×ÒÌγ¼¯××ÁμłÁÁ³×³¼¼ĭŋæ¼×¯±¯Ò×ñÁæÎōĮ ÎÁ»¼ we gekozen voor een titel, waarin de inhoud van het boek weergegeven wordt.
