De uitwerking van de vrijetijdskast in een dagverzorgingscentrum

De uitwerking van de vrijetijdskast in een dagverzorgingscentrum

Studiegebied Gezondheidszorg Opleiding Bachelor in de ergotherapie Academiejaar 2009-2010

Student Lies Pacquet

Howest, Renaat de Rudderlaan 6, 8500 Kortrijk

Inhoudstafel Inhoudstafel ............................................................................................................... 3 Woord vooraf ............................................................................................................. 5 Samenvatting ............................................................................................................. 6 Abstract ...................................................................................................................... 7 Inleiding...................................................................................................................... 8 THEORIE .................................................................................................................... 9 1 Inleiding ............................................................................................................ 10 2 Dagverzorgingscentra ..................................................................................... 11 2.1 Wat.............................................................................................................. 11 2.2 Doelgroep ................................................................................................... 12 2.3 Doelstellingen ............................................................................................. 12 2.4 Werking ....................................................................................................... 13 2.5 Situering binnen de zorg ............................................................................. 13 2.6 Functieprofiel van de ergotherapeut............................................................ 14 2.7 Mantelzorg en thuiszorg .............................................................................. 16 3 Thuiswonende ouderen ................................................................................... 17 3.1 Wat.............................................................................................................. 17 3.2 Thuiszorg .................................................................................................... 18 3.2.1 Situering binnen de zorg ...................................................................... 18 3.2.2 Nood aan een goed uitgebouwde thuiszorg ......................................... 19 3.2.3 Communicatie binnen de thuiszorg ...................................................... 20 3.3 Mantelzorg .................................................................................................. 20 3.3.1 Wat ...................................................................................................... 20 3.3.2 Draaglast versus draagkracht .............................................................. 22 3.3.3 Kantelmoment ...................................................................................... 24 3.3.4 Behoeften van mantelzorgers .............................................................. 25 3.3.5 Behoefte aan mantelzorgers ................................................................ 26 4 Zinvolle tijdsbesteding .................................................................................... 27 4.1 Omschrijving van het begrip zinvol.............................................................. 27 4.2 Activiteit ....................................................................................................... 28 4.2.1 Deficitmodel versus competentiemodel ............................................... 28 4.2.2 Active ageing-filosofie .......................................................................... 29 4.2.3 Ergotherapeutische visie op het handelen ........................................... 30 4.3 Tijdsbesteding ............................................................................................. 30 4.3.1 Onderzoeksresultaten LOVO_1 ........................................................... 30 4.3.2 Onderzoeksresultaten Belgisch Tijdsbudgetonderzoek ....................... 31 4.4 Vrije tijd ....................................................................................................... 32 4.4.1 Blijven uitvoeren van reeds gekende activiteiten ................................. 33 4.4.2 Opstarten van nieuwe activiteiten ........................................................ 33 5 Besluit ............................................................................................................... 35 PRAKTIJK ................................................................................................................ 36 1 Inleiding ............................................................................................................ 37 2 Voorstelling van de instelling ......................................................................... 38 2.1 Visie ............................................................................................................ 38 2.2 Missie .......................................................................................................... 38 2.3 Accommodatie ............................................................................................ 38 2.4 Werking ....................................................................................................... 39 2.5 Programma ................................................................................................. 40 2.6 Bezetting ..................................................................................................... 40 2.7 Meest voorkomende problematiek .............................................................. 41

3 Uitwerking van de vrijetijdskast ...................................................................... 46 3.1 Algemeen verloop van de uitwerking .......................................................... 46 3.2 Verzameling van gegevens van de proefpersonen ..................................... 46 3.3 Interview met de proefpersonen .................................................................. 48 3.3.1 Opstelling en afname ........................................................................... 48 3.3.2 Conclusies ........................................................................................... 48 3.4 Productie van de vrijetijdskast ..................................................................... 50 3.4.1 De kast ................................................................................................. 51 3.4.2 De inhoud ............................................................................................ 51 3.5 Introductie van de vrijetijdskast ................................................................... 60 4 Evaluatie en toekomst van de vrijetijdskast .................................................. 61 4.1 Evaluatie ..................................................................................................... 61 4.2 Toekomst .................................................................................................... 62 5 Besluit ............................................................................................................... 63 Conclusie ................................................................................................................. 64 Bronnen.................................................................................................................... 65 Bijlagen .................................................................................................................... 68 Bijlage I: de Weckx-schaal ........................................................................................ 68 Bijlage II: de balkmetafoor ......................................................................................... 70 Bijlage III: interview proefpersonen ........................................................................... 72

Woord vooraf Bij het maken van deze bachelorproef tot het behalen van mijn diploma bachelor in de ergotherapie ben ik mijn dank verschuldigd aan enkele mensen. Bij deze wil ik dan ook van de gelegenheid gebruik maken om hen in de bloemetjes te zetten. Om te beginnen wil ik het Dagverzorgingscentrum Huize Wieltjesgracht bedanken omdat zij me de mogelijkheid boden om mijn eindwerk uit te werken en mijn eindwerkstage te lopen. Bedankt voor de medewerking aan zowel het personeel als aan de bezoekers van het dagverzorgingscentrum. Vooral Caroline Lietaert en Sofie Gillioen wil ik hierbij van harte bedanken. Zij hielpen me mijn eindwerk vorm te geven en uit te werken. Ze gaven me goede raad, en verbeterden mijn eindwerk eindeloos. Ook Isabelle Jonckheere verdient een bloemetje. Bedankt om ook jouw visie te geven. Natuurlijk verdient ook Linda Nuyttens een dikke dankuwel. Zij begeleidde me vanuit school bij de realisatie van deze scriptie. Verder wil ik ook de lectoren van de opleiding ergotherapie aan het departement Hiepso te Kortrijk bedanken voor de theoretische en praktische kennis die zij me bijbrachten. Niet te vergeten is mijn zus Sien, aangezien zij mijn eindwerk controleerde op spellingsfouten en andere. Als laatste wil ik ook mijn ouders, zussen, vriend, familie en vrienden nog eens in de kijker zetten, aangezien zij me door dik en dun steunden.

Voor de vele keren dat ik geen tijd had om iets te doen wat niet met school te maken had, voor de vele keren dat ik kregelig door het huis liep, voor de vele keren dat ik niet aanspreekbaar was omdat ik geconcentreerd aan het werk was: DANKUWEL om zoveel geduld met me te hebben. Vanaf nu zal ik weer aanspreekbaar zijn. Lies

Samenvatting Een zinvolle tijdsbesteding is bepalend voor het welbevinden van de mens, en zo ook voor de ouder wordende mens. Daarom verdiepte ik mij in deze scriptie in dit boeiende thema, en werkte ik een project uit dat de zinvolle tijdsbesteding van de thuiswonende oudere kan stimuleren. Dat werd de vrijetijdskast. Het theoretisch deel begin ik met de omschrijving van dagverzorgingscentra in het algemeen. Daarna ga ik dieper in op het begrip thuiswonende ouderen, omdat dit de doelgroep was waarmee ik werkte. Ik belicht hierin zowel de thuiszorg als de mantelzorg. Het derde en laatste luik van het theoretisch deel gaat over de zinvolle tijdsbesteding van de oudere mens. Ik omschrijf hierin het begrip zinvol en het begrip tijdsbesteding. Ik haal ook het belang van activiteit aan en ga dieper in op vrije tijd. In het praktisch deel van dit eindwerk stel ik om te beginnen het Dagverzorgingscentrum Huize Wieltjesgracht te Ieper voor, de plaats waar ik mijn eindwerkstage liep en waar ik de vrijetijdskast uitwerkte. Daarna ga ik uitgebreid in op de uitwerking van de vrijetijdskast. Dat werd uiteindelijk een kast met verschillende vrijetijdsbestedingen in, bijvoorbeeld breien en kruiswoordraadsels maken. Deze hobby’s werden aangeleerd in het dagverzorgingscentrum en konden uitgeleend worden naar de thuissituatie of konden in het dagverzorgingscentrum uitgeoefend worden. Als laatste evalueer ik de vrijetijdskast en geef ik enkele richtlijnen naar de toekomst toe.

Abstract An appropriate pastime is very important for the well-being of all humans, as well as for the elderly people. That’s why I am so interested in this very interesting theme, and why I made a project which stimulates the appropriate pastime of home living elderly. This became the spare time cupboard. In the theoretical part of this thesis, I start with a closer description of adult day care centers in general. Afterwards, I give some more information about home living elderly because this was the target group of this thesis. In this, I talk about home care as well ass family care. The third and last part of this thesis consists off the appropriate pastime of elderly people. Here, I describe the notion appropriate and the notion pastime. I also show the importance of staying active and I talk about free time. In the practical part, I start with presenting you the Dagverzorgingscentrum Huize Wieltjesgracht at Ieper. This is the place where I worked out the spare time cupboard and where I did my internship. Afterwards, I tell you how I worked out the cupboard. This spare time cupboard became a cupboard with a lot of hobbies, for example knitting and making crossword puzzles. These hobbies were explained in the adult day care center and could be taken at home to work further on it. The elderly could also work on it in the day care center itself. Finally, I evaluate the spare time cupboard and I give some working methods for the future.

Inleiding “Handelen geeft betekenis aan het leven en is essentieel voor het spiritueel, fysiek en psychosociaal welbevinden.” (Kinébanian et all 2006) Ook voor ouderen geldt bovenstaand feit. Daarom dat een zinvolle tijdsbesteding erg belangrijk is voor het welbevinden van de ouder wordende mens. Deze zinvolle tijdsbesteding is echter lang niet zo evident. Veelal worden ouderen beperkt in hun mogelijkheden, waardoor activiteiten die ze voorheen deden, verloren gaan. De zoektocht naar nieuwe, voor de oudere zinvolle activiteiten, is dan ook veelal moeilijk. Bij de zoektocht naar nieuwe, zinvolle activiteiten voor de oudere zie ik een belangrijke taak voor de ergotherapie weggelegd. Niet enkel bij residentiële ouderen, maar ook bij thuiswonende ouderen. Bij hen zijn de mogelijkheden van de ergotherapeut nog niet zo bekend, terwijl een ergotherapeut echt wel nuttig werk kan verrichten op het vlak van zinvolle tijdsbesteding. Daarom dat ik mij hierop wilde toespitsen bij het maken van mijn eindwerk. Ik vertrok vanuit het idee dat je als ergotherapeut gemakkelijk in contact kunt komen met thuiswonende ouderen vanuit een dagverzorgingscentrum. Daarom dat ik Dagverzorgingscentrum Huize Wieltjesgracht contacteerde met de vraag mij te helpen. Ik wist waarin ik mij theoretisch wilde verdiepen, namelijk in de zinvolle tijdsbesteding van thuiswonende ouderen. Mijn praktische uitwerking stond echter nog niet vast. Gedurende lange tijd heb ik gebrainstormd over een eventuele mogelijkheid om mijn onderwerp praktisch uit te werken en pas op het laatste nippertje besliste ik om de vrijetijdskast te ontwerpen. Het werd een kast met verschillende dozen en mappen in. Iedere doos en map stond voor een mogelijke nieuwe hobby voor de bezoeker van het dagverzorgingscentrum. Deze vrijetijdsbestedingen werden uitgelegd in het dagverzorgingscentrum en de oudere kon de hobby’s daarna als het ware uitlenen naar de thuissituatie. Hier kon de oudere zijn of haar nieuwe hobby dan verder zetten. Het aanbod van vrijetijdsactiviteiten baseerde ik op bestaande onderzoeksresultaten van onder meer het Leefsituatieonderzoek Vlaamse Ouderen en het Belgisch Tijdsbudgetonderzoek. Ik nam ook een interview af met een deel van de bezoekers van het dagverzorgingscentrum. Hierin peilde ik naar de huidige en vroegere hobby’s en interesses van de bezoeker, de eventuele tekorten in de tijdsbesteding van de bezoeker… In deze bachelorproef vind je een verslag van mijn literatuurstudie rond de onderwerpen dagverzorgingscentra, thuiswonende ouderen en zinvolle tijdsbesteding. In het praktisch deel geef ik weer hoe ik de vrijetijdskast uitwerkte en wat het uiteindelijke resultaat was.

THEORIE

10

1

Inleiding

Omdat ik mijn eindwerk in een dagverzorgingscentrum uitwerkte, is het noodzakelijk dat de lezer om te beginnen een duidelijk beeld heeft van wat een dagverzorgingscentrum is. Daarom start ik dit theoretisch deel met wat meer informatie over dagverzorgingscentra in het algemeen. Daarna besteed ik wat meer aandacht aan thuiswonende ouderen, de thuiszorg en de mantelzorg bij die ouderen. Uiteindelijk kom ik bij het begrip zinvolle tijdsbesteding. Dat verklaar ik door zowel het begrip zinvol als het begrip tijdsbesteding uit te leggen. Ik leg hierbij ook het accent op het zo lang mogelijk actief blijven van de oudere. Dat is namelijk een erg belangrijk gegeven als we over de tijdsbesteding van de oudere spreken. Als laatste geef ik wat meer informatie over de vrije tijd van ouderen.

11

2

Dagverzorgingscentra

De vrijetijdskast werd uitgewerkt in het Dagverzorgingscentrum Huize Wieltjesgracht te Ieper. In wat volgt geef ik dan ook wat meer info over dagverzorgingscentra in het algemeen. In het praktisch deel van deze scriptie geef ik meer uitleg over het Dagverzorgingscentrum Huize Wieltjesgracht specifiek. De gegevens over dagverzorgingscentra in het algemeen zijn bekomen via het Vlaams Woonzorgdecreet van 2009. Dat is een decreet dat het Thuiszorgdecreet van 1998 en het Ouderendecreet van 1985 vervangt. Het nieuwe Woonzorgdecreet ging van start op 1 januari 2010 en het optimaliseert de samenwerking tussen de thuiszorg en residentiële zorg1 voor ouderen. Op deze manier garandeert de Vlaamse regering zorg op maat en zorgcontinuïteit voor ouderen. De zorg wordt dus toegespitst op de noden van de oudere en er wordt extra aandacht besteed aan het beschikbaar zijn van zorg gedurende het hele leven. Bijkomend krijgt iedere oudere de kans om zo lang mogelijk zelfstandig thuis te wonen. Dat kan bijvoorbeeld door de oprichting van extra dagverzorgingscentra. Vaak wordt de afkorting DVC gebruikt als men spreekt over dagverzorgingscentra. Bij deze zal ik van hier af aan ook van deze afkorting gebruik maken.

2.1

Wat

“Een dagverzorgingscentrum is een voorziening die als opdracht heeft de gebruiker van 65 jaar of ouder in daartoe bestemde lokalen gehele of gedeeltelijke dagverzorging, gebruikelijke persoonsverzorging en huishoudelijke hulp aan te bieden.” (Vlaams Woonzorgdecreet 2009) Een DVC is een transmurale voorziening2 waar ouderen overdag tegen betaling terecht kunnen voor: • • • • • • •

hygiënische en verpleegkundige hulp; activering; psychosociale ondersteuning; revalidatie; animatie en ontspanning; toezicht; sociaal contact.

Tijdens de nacht, in het weekend en op dagen waarop de oudere niet in het DVC verblijft, gaat de oudere naar huis. 1

Residentiële zorg is zorg in een voorziening. Dat kan bijvoorbeeld een woonzorgcentrum zijn. Transmurale zorg is zorg die verleend wordt door meerdere samenwerkende instellingen (zie verder).

2

12

2.2

Doelgroep

De doelgroep van DVC zijn personen vanaf 65 jaar en ouder die geen intense medische controle nodig hebben. Personen jonger dan 65 jaar zijn ook welkom in een DVC, maar dan enkel door middel van een grondige motivatie en goedkeuring van het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid. Deze bezoekers van een DVC hebben een wens tot hygiënische en verpleegkundige hulp, activering, psychosociale ondersteuning, revalidatie, animatie en ontspanning, toezicht of sociaal contact. Bijkomend wonen deze ouderen nog in hun eigen thuissituatie (in hun eigen huis of bij familie), en dus niet in een woonzorgcentrum (WZC) bijvoorbeeld. Doordat er geen diagnose aan de doelgroep van een DVC verbonden is, kan de groep ouderen die een DVC bezoeken heel heterogeen zijn. Zo zitten ouderen met dementie dikwijls samen met ouderen met psychische problemen of ouderen met fysieke problemen. De laatste jaren is deze heterogeniteit ook erg gestegen volgens Caroline Lietaert, verantwoordelijke van DVC Huize Wieltjesgracht. De reden hiervoor kan echter niet aangegeven worden. In het verdere verloop van deze scriptie worden de personen tot wie een DVC zich richt ‘bezoekers’ genoemd, naar analogie met het gebruik van deze term in het DVC Huize Wieltjesgracht.

2.3

Doelstellingen

Een DVC heeft als doel de bezoeker zo lang mogelijk zelfstandig te laten leven in zijn eigen unieke thuissituatie. Hiervoor wordt getracht het volgende te realiseren: •

het op peil houden of bevorderen van de gezondheidstoestand van de bezoeker; • het aanbieden van een zinvolle dagbesteding voor de bezoeker; • het creëren van sociale contacten voor de bezoeker; • het opnieuw aanleren en/of ondersteunen van het functioneren in het thuismilieu van de bezoeker door aangepaste therapeutische activiteiten. Een DVC biedt zorg op maat voor de bezoeker. Dit wil zeggen dat de zorg voor iedere bezoeker uniek is, en dat voor iedere bezoeker individuele doelstellingen opgesteld worden. Deze zijn gericht op de noden van de bezoeker zelf. Op deze manier kan een DVC de opname van de bezoeker in een WZC uitstellen en tegelijk de mantelzorger tijdelijk ontlasten.

13

2.4

Werking

Een DVC is iedere werkdag open, gemiddeld van 8 tot 17 uur. In uitzonderlijke situaties kunnen bezoekers ook ’s nachts terecht in een DVC of in het aanpalende WZC. Tijdens het weekend is het DVC gesloten, maar uitzonderingen op deze regel zijn opnieuw mogelijk. De bezoekers van het DVC kiezen op voorhand welke dagen zij naar het DVC komen. Dat kan variëren van een halve dag tot vijf dagen per week. De dagprijs van een DVC, te betalen door de bezoekers van het DVC, varieert gemiddeld tussen de 12 en 21 euro. Hierin zit het ontbijt inbegrepen, het middagmaal, de koffie, de hygiënische en verpleegkundige zorgen en de ontspannende activiteiten. De vervoerskosten kunnen afzonderlijk aangerekend worden. Tegemoetkomingen voor deze kosten worden bekomen bij bepaalde mutualiteiten, bepaalde steden en gemeenten of via de zorgverzekering3. Tegemoetkomingen moeten dus individueel bekeken worden, maar zijn enkel te verkrijgen bij het bezoek aan een erkend DVC. In het DVC worden alle hygiënische en verpleegkundige zorgen toegediend. Ook de ontspannende activiteiten zijn inbegrepen in de dagprijs en zijn naar ieders eigen interesse vrij toegankelijk. Deze activiteiten kunnen zowel individueel als in groep georganiseerd worden. Meestal kun je in het DVC ook een kinesist raadplegen, die enkel gratis is als je forfaitair gerechtigd bent. Hiermee bedoel ik dat het RIZIV kinesitherapie gerechtvaardigd vindt voor jou en zij deze zorg dus terugbetalen. Verder is er ook de mogelijkheid om, tegen betaling, gebruik te maken van de diensten van de medische pedicure en kapper van het DVC. Een DVC is meestal een onderdeel van een woonzorgcentrum (WZC) en kan dan ook een beroep doen op de kennis, ondersteuning en accommodatie hiervan. Zo ook op het budget, want een DVC wordt meestal gefinancierd door een WZC. De rest van zijn inkomsten haalt het DVC vnl. uit het forfaitair bedrag van de Vlaamse Gemeenschap, uit een vergoeding van het RIZIV per zorgbehoevende bezoeker en uit de dagprijs die de bezoekers betalen. Een DVC moet minstens over één voltijdse coördinator beschikken met een bachelordiploma in een sociale, medische, paramedische of verzorgende studierichting. Deze coördinator is verantwoordelijk voor de dagelijkse leiding. Ook moet er steeds een voltijds verzorgend personeelslid aanwezig zijn. Dit kan verdeeld worden over twee deeltijdse verzorgende personeelsleden.

2.5

Situering binnen de zorg

Algemeen wordt gesproken over drie soorten zorg: intramurale, extramurale en transmurale zorg. Intramurale zorg is zorg die georganiseerd wordt binnen de muren van een instelling, denk hierbij aan de zorg in een WZC. 3

De zorgverzekering is een verplichte verzekering via de zorgkas. Deze verzekering voorziet een tegemoetkoming in kosten voor niet-medische zorg zoals de kosten voor het bezoek aan een DVC.

14 Extramurale zorg is zorg die georganiseerd wordt buiten de muren van een instelling, en is dus het tegengestelde van intramurale zorg. Deze extramurale zorg kan bijvoorbeeld de zorg zijn door de thuisverpleging. Als laatste hebben we de transmurale zorg. Deze zorg staat als het ware tussen de intramurale en extramurale zorg in, aangezien het zorg is die verleend wordt door meerdere samenwerkende instellingen. Volgens het Coëlho Zakwoordenboek der Geneeskunde 2006 omvat transmurale zorg vormen van zorg die, toegesneden op de behoefte van de patiënt, verleend worden op basis van afspraken over samenwerking, afstemming en regie tussen generalistische en specialistische zorgverleners4. Hierbij is sprake van een gemeenschappelijk gedragen verantwoordelijkheid met expliciete deelverantwoordelijkheden. Een voorbeeld van transmurale zorg is het DVC, want het DVC werkt zowel samen met de thuissituatie van de bezoeker als met organisaties die betrokken zijn bij het welzijn van de bezoeker. Dit doet het DVC door middel van het communicatieschrift5, door doorverwijzing naar andere instanties, door betrokken te zijn bij het opstellen van een zorgplan6 …

2.6

Functieprofiel van de ergotherapeut

Uit een schriftelijke enquête in 2008-2009 aan alle Vlaamse DVC waar een ergotherapeut werkzaam is, maakte L. Cosyn het functieprofiel van de ergotherapeut in een DVC op (Cosyn 2008-2009). De gegevens hieronder zijn dan ook gebaseerd op haar resultaten, aangevuld met mijn eigen bevindingen uit de praktijk. Hierbij moet ik wel opmerken dat er in het DVC Huize Wieltjesgracht slechts een parttime ergotherapeute werkt, waardoor zij niet alle taken kan opnemen die in een DVC opgenomen kunnen worden als ergotherapeut.

Diagnosticus Volgens de enquête is de ergotherapeut in een DVC een diagnosticus omdat hij de problemen van de bezoeker in kaart brengt. Met deze term ga ik echter niet akkoord. Ik ben er van overtuigd dat een ergotherapeut geen diagnose kan stellen, ook al brengt hij de problemen van de bezoeker in kaart. Voor de diagnosestelling moet de bezoeker nog altijd doorverwezen worden naar andere instanties, bijvoorbeeld de huisarts.

4

Generalistische zorg wordt gezien als eerstelijnszorg. Dit is zorg die voor iedereen toegankelijk is, zoals de huisarts. Specialistische zorg is dan tweedelijnszorg. Dit is zorg die slechts toegankelijk is na doorverwijzing door de zorgverlener van de eerste lijn. Denk hierbij aan de hartspecialist. 5 Het communicatieschrift is een schrift waarin zowel de mantelzorg als de thuiszorg en het DVC belangrijke info schrijven over de bezoeker. Op deze manier kunnen alle betrokkenen met elkaar communiceren. 6 Een zorgplan is een afsprakenregeling tussen de verschillende zorgverleners van een bezoeker.

15 Behandelaar De ergotherapeut werkt als behandelaar. Hierbij heeft de ergotherapeut telkens als doel de zelfstandigheid en functionaliteit van de bezoeker te bevorderen. Dit doel bereikt hij door middel van zowel individuele therapie als groepstherapie. Groepstherapie komt in een DVC over het algemeen vaker voor dan individuele therapie. Toch staan de individuele doelstellingen van de bezoeker steeds centraal binnen groepstherapie.

Adviseur Een ergotherapeut verleent advies aan de bezoeker, aan de mantelzorg en aan de leden van het multidisciplinair team. Dit advies vergemakkelijkt het handelen en kan onder andere gaan over het gebruik van hulpmiddelen, maar ook over hef- en tiltechnieken.

Manager De ergotherapeut neemt in veel DVC beleidsverantwoordelijke taken op. Dit gebeurt voornamelijk in het multidisciplinair team en in de bezoekersraad. Onder deze beleidsverantwoordelijke taken vallen zowel de coördinatie van het DVC als de uitwerking van de ergotherapeutische werking in het DVC.

Onderzoeker Volgens Cosyn (2008-2009) doen Vlaamse ergotherapeuten die werken in een DVC nauwelijks aan wetenschappelijk onderzoek. Ze raadplegen wel reeds bestaande wetenschappelijke literatuur om er hun therapie mee te verrijken.

Assessor In bovenstaand eindwerk werd de beroepsrol assessor niet vermeld. Toch vind ik dit een erg belangrijke taak als ergotherapeut in een DVC. Door tests als de Mini Mental State Examination (MMSE)7 of de Katz-schaal8 af te nemen kan een ergotherapeut namelijk een erg gedetailleerd beeld verkrijgen van de bezoekers. Een ergotherapeut verkrijgt op deze manier objectieve gegevens waardoor hij zijn therapieën beter op de bezoeker kan afstemmen. Verder kan een assessment ook helpen bij de diagnosestelling. Zo kan een erg lage score op de MMSE wijzen op geheugenproblemen of in het ergste geval op dementie.

7

De MMSE is een gestandaardiseerde test die gebruikt wordt om cognitieve achteruitgang op te sporen. 8 De Katz-schaal is een gestandaardiseerde test over de zelfredzaamheid van de bezoeker.

16 Observator Ook de functie van observator werd niet vermeld in de enquête. Dit vind ik toch een elementaire taak van een ergotherapeut. Observeren is voor een ergotherapeut een manier om informatie te verzamelen over de bezoeker, net zoals de afname van assessments of het gesprek met de omgeving van de bezoeker.

2.7

Mantelzorg en thuiszorg

“Het bestaan van dagverzorgingscentra helpt ouderen niet alleen langer thuis te blijven, maar verhoogt ook de levenskwaliteit van zowel de ouderen als van hun mantelzorgers.” (Vastiau 2005) Een DVC is een thuiszorgondersteunende voorziening. Het is met andere woorden een voorziening die de thuiszorg ondersteunt en draaglijker maakt. Doordat de zorgvrager één of meerdere dagen naar het DVC kan gaan, kan de mantelzorger eens iets doen dat niets te maken heeft met de verzorging van de zorgvrager. De mantelzorger kan eens rustig boodschappen doen, een eigen hobby beoefenen of voor de (klein)kinderen zorgen. Dat is positief voor de mantelzorg, want die kan na een moment van rust weer volledig ter beschikking van de zorgbehoevende staan (Nouwen 2005). Verder zorgt het DVC ervoor dat de zorg gedeeld wordt. De mantelzorger staat er niet alleen voor. Omdat de doelgroep van DVC allemaal thuiswonende ouderen zijn, is het contact met de thuissituatie erg belangrijk in een DVC. Daarom pleegt het DVC vele telefoontjes met de mantelzorg, maken ze korte praatjes bij aankomst en vertrek van de bezoeker en houden ze een communicatieschrift bij. Hierin schrijft de verantwoordelijke van het DVC niet alleen informatie over wat er in het DVC gebeurde, maar ook de mantelzorg geeft er weer hoe het er in de thuissituatie aan toe gaat. Het is de bedoeling dat alle partners in de thuiszorg, dus ook de thuisverpleging e.a., informatie neerschrijven in het communicatieschrift. Zo heeft iedereen een volledig beeld van de bezoeker. Dikwijls wordt er ook een medicatieschema bewaard in het communicatieschrift, maar ook een parameterkaart9, een overzicht van alle hulpverleners en familieleden, een ingevulde Weckx-schaal10 ... Het communicatieschrift staat dus in voor de communicatie tussen alle belanghebbenden van de bezoeker. Standaard uitgewerkte versies van zo’n communicatieschrift zijn te verkrijgen via het Samenwerkingsinitiatief Eerstelijnsgezondheidszorg (SEL).

9

Een parameterkaart is een kaart waarop belangrijke gegevens zoals de bloeddruk bijgehouden worden. 10 De Weckx-schaal (zie bijlage I: de Weckx-schaal) is een assessment waarbij fysieke, psychische en omgevingsvariabelen gescoord worden. Het is een combinatie van de Katz-schaal en de IADLschaal.

17

3

Thuiswonende ouderen

Nadat ik de aandacht gevestigd heb op dagverzorgingscentra in het algemeen, wil ik hier de doelgroep van dagverzorgingscentra wat uitgebreider bespreken. DVC richten zich namelijk tot thuiswonende ouderen. Deze ouderen kunnen in hun eigen thuissituatie blijven wonen dankzij een uitgebreide thuiszorg. Daarom hecht ik in deze scriptie erg veel belang aan de begrippen thuiszorg en mantelzorg. Om te beginnen wil ik het verschil duiden tussen de termen zorggebruiker of zorgvrager en zorgverlener of zorggever. De zorggebruiker is de persoon die de hulp van de zorgverlener nodig heeft. De zorgverlener is diegene die de hulp aan de zorggebruiker aanbiedt. Hulpverleners in de thuiszorg worden dus gezien als zorgverleners. De thuiswonende oudere is hierbij de zorggebruiker.

3.1

Wat

Thuiswonende ouderen zijn volgens Verloo (2002) ouderen die niet in een instelling verblijven, en die dus in hun eigen huis of bij familie inwonen. Hierbij wil ik vermelden dat ouderen die wonen in een serviceflat bijvoorbeeld theoretisch gezien geen thuiswonende ouderen zijn. In een DVC echter zijn deze ouderen wel welkom. Om als oudere thuis te kunnen blijven wonen moet je nog zelfredzaam genoeg zijn om zelf in te staan voor je eigen zorgen ofwel beschikken over voldoende mantelzorg. Als dit niet het geval is, dan verhuizen vele ouderen naar een WZC of een andere instelling. Volgens de rijksregistergegevens van 2000 woonde 52 % van de personen ouder dan 55 jaar samen met de partner, woonde 22 % alleen, woonde 14 % samen met de partner en met één of meerdere kinderen, woonde 5 % alleen met de kinderen en woonde 4 % in een collectief huishouden (Lodewijckx 2002). Kortom, het overgrote deel van de personen boven de 55 was thuiswonend in het jaar 2000. Dat is volgens mij niet verwonderlijk, want het is de wens van vele ouderen om in hun eigen huisje oud te worden. Daarom wordt er ook alles aan gedaan om dit zo lang mogelijk zo te houden. Denk hierbij maar aan de hulp van thuisverpleging, mantelzorg e.a. en de tegemoetkomingen van de overheid hierin. Uit een vergelijkende studie van de woonsituatie van Vlaamse ouderen in 1991 en 2006 kwamen ook belangrijke gegevens naar voor. Hieruit bleek dat er steeds meer ouderen samenwonen met hun partner, minder ouderen alleen wonen, minder ouderen bij hun kinderen inwonen en meer ouderen in een instituut wonen (Lodewijckx 2006).

18

Household composition

65-74 years

Age group and year 85 years and 75-84 years over 1991 2006 1991 2006 39.3 34.4 43.3 40.9

65 years and over

1991 2006 1991 2006 Living alone 22.5 20.2 30.3 27.3 With spouse/partner 56.0 63.1 36.1 45.9 12.6 18.0 45.0 52.5 only With children 16.8 13.5 14.6 11.6 20.9 12.9 16.5 12.8 With others 3.0 1.8 3.6 2.1 4.5 2.4 3.3 1.5 Institutionalised 1.8 1.5 6.4 6.0 18.7 25.8 4.9 5.4 N (=100 %) 465,362 586,106 290,651 395,840 77,508 102,300 833,521 1,084,245 Tabel 1: de woonsituatie van Vlaamse ouderen in 1991 en 2006 (bron: Lodewijckx 2006)

3.2

Thuiszorg

“Thuiszorg wordt gezien als de zorg aan huis of de zorg die er specifiek op gericht is de gebruiker te handhaven in of te laten terugkeren naar zijn natuurlijk thuismilieu.” (Vlaams Woonzorgdecreet 2009) Zorgverleners in de thuiszorg zijn dus de thuisverpleging, de huisarts, de gezinshelpster, de kinesist, de vrijwilliger … De thuiszorg wordt over het algemeen onderverdeeld in formele en informele zorg. Formele zorg wordt verleend door professionele zorgverleners, bijvoorbeeld de thuisverpleging. Formele zorg wordt ook wel professionele zorg genoemd. Informele zorg daarentegen wordt verleend door niet-professionele zorgverleners, bijvoorbeeld de mantelzorger. Deze nietprofessionele zorgverleners hebben geen diploma op zak voor deze zorgtaak en worden niet betaald voor hun geleverde zorgen.

3.2.1

Situering binnen de zorg

Zoals ik voorheen al vermeld heb, bestaan er drie soorten zorg: intramurale, extramurale en transmurale zorg. Thuiszorg wordt gezien als extramurale zorg, want het gaat om zorg buiten de muren van een voorziening. Meestal kiezen ouderen ervoor om zo lang mogelijk zelfstandig thuis te blijven wonen. Indien er zich problemen op het vlak van zelfredzaamheid voordoen, dan schakelt de oudere dikwijls de hulp in van familie, vrienden of buren. Dit is informele zorg. Pas als het met deze hulp niet meer lukt, gaat de oudere over op professionele zorg in de thuissituatie. Dit is dan formele zorg. De oudere probeert dus zo lang mogelijk gebruik te maken van de extramurale zorg. Pas als deze hulp ook niet meer voldoet, kiest de oudere voor transmurale of intramurale zorg.

19 3.2.2

Nood aan een goed uitgebouwde thuiszorg

Vergrijzing en dubbele vergrijzing Door de vergrijzing en de dubbele vergrijzing11 in Vlaanderen is er meer nood aan zorg voor ouderen. Niet alle ouderen kunnen hierbij rekenen op residentiële zorg omdat er niet genoeg bedden in WZC voorhanden zijn. De overheid moet dus preventieve maatregelen nemen zodat ouderen langer zelfstandig thuis kunnen blijven. Dit kan de overheid doen door bijvoorbeeld een gezondere levensstijl te promoten. Op deze manier blijven ouderen langer zelfredzaam. Verder moet de overheid ook de thuiszorg beter uitbouwen en residentiële zorg enkel voorbehouden voor ouderen die geen enkele mogelijkheden meer hebben op vlak van thuiszorg. Hiermee bedoel ik ouderen die onvoldoende zelfredzaam zijn om in te staan voor hun dagelijkse zorgen en die niet over voldoende mantelzorg beschikken. Deze samenwerking tussen thuiszorg en residentiële zorg voorziet de Vlaamse overheid via het Woonzorgdecreet.

De oudere zelf De thuiszorg moet niet enkel beter uitgebouwd worden omwille van de vergrijzing en de dubbele vergrijzing, maar ook omdat het de wens is van de meeste ouderen om zo lang mogelijk in hun eigen thuissituatie te blijven wonen. Dit is zo omdat de oudere zich volgens mij meer zelfredzaam voelt in de thuissituatie dan in een voorziening. In zijn eigen thuissituatie moet de oudere namelijk nog altijd zelf zijn eigen boontjes doppen, terwijl dat in een voorziening niet het geval is. Ook heeft de oudere meer keuzevrijheid in zijn eigen woning dan in een voorziening. Volgens Constandt et all (1999) is een woning nog altijd meer dan enkel een bescherming tegen de natuurelementen. Het is ook een plaats waar de mens: • • • • • • •

Aan de primaire behoeften kan voldoen (bv. eten en slapen); Zichzelf kan zijn; Liefde, warmte en geborgenheid kan geven en ontvangen; Mensen kan ontmoeten; Zich kan terugtrekken; Ervaringen kan verwerken; Intieme momenten kan beleven.

Kortom, ook voor de oudere is het belangrijk om zo lang mogelijk thuis te kunnen blijven wonen. Dat is enkel mogelijk als de thuiszorg goed uitgebouwd is en als ze tegemoet komt aan de noden van de oudere.

11

De vergrijzing en de dubbele vergrijzing wijzen op het stijgend aantal van respectievelijk 65- en 85-plussers in de samenleving.

20 3.2.3

Communicatie binnen de thuiszorg

Binnen de thuiszorg zijn er veel personen werkzaam, zowel professioneel als nietprofessioneel. Vroeger werkten deze personen dikwijls naast elkaar, en wisten beide partijen niet waarmee de andere bezig was. Er was dus nood aan duidelijke communicatie binnen de thuiszorg. Daarom werden enkele initiatieven opgericht ter bevordering van deze communicatie. Denk hierbij maar aan het Samenwerkingsinitiatief Eerstelijnsgezondheidszorg, de Geïntegreerde Diensten voor Thuiszorg en het zorgplan. Het Samenwerkingsinitiatief Eerstelijnsgezondheidszorg (SEL) is een regionaal overleg tussen verschillende zorgverleners met als doel de thuiszorg beter te laten samenwerken. In deze SEL’s zitten vertegenwoordigers van huisartsenverenigingen, thuiszorgdiensten, OCMW’s … De SEL’s organiseren Geïntegreerde Diensten voor Thuiszorg (GDT). Dit zijn dan weer multidisciplinaire overlegmomenten tussen de verschillende zorgverleners van een zorgvrager. Hierbij zitten deze zorgverleners samen met de zorgvrager en zijn omgeving om de noodzakelijke zorg te bespreken en eventueel aan te passen (SEL WestVlaanderen 2010). Deze GDT’s resulteren in een zorgplan of in een aanpassing van het zorgplan. Het zorgplan is een afsprakenregeling tussen de verschillende zorgverleners van een thuiswonende zorgvrager. Hierin wordt afgesproken welke zorgverlener welke zorg toedient en wanneer.

3.3

Mantelzorg

3.3.1

Wat

“Mantelzorg is de thuiszorg, geboden door natuurlijke personen die op een nietprofessionele basis, noch in georganiseerd verband, hulp en bijstand bieden aan een zorggebruiker in zijn natuurlijk milieu.” (De Deyn 2004) “Mantelzorg is de woonzorg die geboden wordt door mantelzorgers. Hierbij worden mantelzorgers gezien als natuurlijke personen die vanuit een sociale en emotionele band een of meer personen met een verminderd zelfzorgvermogen, niet beroepshalve maar meer dan occasioneel, helpen en ondersteunen in het dagelijks leven.” (Vlaams Woonzorgdecreet 2009) Mantelzorg is dus extramurale en informele zorg die meestal geboden wordt door familieleden, buren of vrienden. Deze mantelzorgers nemen de zorg voor een zorgbehoevende op zich uit liefde, sympathie of maatschappelijke betrokkenheid. De zorggebruiker zelf is tijdelijk of langdurig niet in staat om zelf bepaalde dagelijkse taken uit te voeren door fysieke, cognitieve of psychische beperkingen (de Boer et all 2009). De zorg die geboden wordt is onbetaald en wordt gedurende langere tijd gegeven. Het doel van mantelzorg is de ander te helpen zodat die zijn zelfstandigheid kan blijven behouden.

21 Mantelzorg bestaat volgens Hertecant (2007) uit: • • •

Het verzekeren van aanwezigheid (er zijn voor de zorgvrager); Directe begeleiding (bv. de zorgvrager wassen of het eten klaarmaken); Indirecte begeleiding (bv. naar de apotheek gaan voor de zorgvrager).

Volgens Timmermans (2007) zijn de meeste mantelzorgers familieleden, buren of vrienden van de zorgvrager. Op deze manier was er meestal al een persoonlijke band tussen de mantelzorger en de zorgvrager van voor de zorgrelatie ontstond. Met het ontstaan van de zorgrelatie veranderde deze oorspronkelijke relatie. Denk maar aan een partnerrelatie of een ouder-kindrelatie die verandert in een relatie tussen mantelzorger en zorgvrager. Veelal spreekt men hierbij over een rolomkering. In de meeste gevallen zijn mantelzorgers vrouwen. Dat zijn dan partners, dochters of schoondochters. Daarenboven is de gemiddelde leeftijd van de mantelzorger 45 à 65 jaar (de Boer et all 2009). Dit zorgt ervoor dat deze vrouwen niet enkel voor hun kinderen en kleinkinderen moeten zorgen, maar ook voor hun ouders of schoonouders. Hierbij komt dat deze mantelzorgers meestal nog werken. Dat legt een zware last op hun schouders, want deze vrouwen worden als het ware gesandwicht tussen de zorg voor hun ouders of schoonouders en hun kinderen of kleinkinderen. Vandaar dat deze generatie vrouwen ook wel eens de sandwichgeneratie genoemd wordt (Cuijpers 2006). Volgens Hertecant (2007) bestaat drie vierde van de hulp aan thuiswonende ouderen uit mantelzorg en vrijwilligerswerk, informele zorg dus. Vrijwilligerswerk wordt dan gezien als de thuiszorg, geboden door natuurlijke personen die op een niet-professionele basis, maar wel in georganiseerd verband, hulp en bijstand bieden aan een zorggebruiker in zijn natuurlijk milieu. Dat kan bijvoorbeeld de medewerkster van de OKRA12 zijn, die alle zieke leden een bezoekje brengt. De informele zorg is ook volgens Pacolet (2005) de belangrijkste factor in de thuiszorg. Zo staat er wekelijks tegenover één dag (8 uur) formele zorg een voltijdse week (38 uur) informele zorg. Deze resultaten verhogen nog tot meer dan 60 uur informele zorg bij thuiswonende dementerende ouderen. Ook wordt deze informele zorg vnl. gedragen door één mantelzorger, de centrale mantelzorger.

12

De OKRA is een seniorenbeweging voor 55-plussers.

22 3.3.2

Draaglast versus draagkracht

Als mantelzorger is het belangrijk dat de belasting die de zorg met zich mee brengt in evenwicht is met de belastbaarheid.

Figuur 1: een visuele voorstelling van een onevenwicht tussen belasting en belastbaarheid

Draagkracht Volgens het Coëlho Zakwoordenboek der Geneeskunde 2006 is draagkracht het vermogen om moeilijkheden te incasseren en te verwerken. Het is dus de belastbaarheid, de last die een mantelzorger aan kan. Deze draagkracht is afhankelijk van verschillende factoren zoals de persoonlijkheid van de mantelzorger, de fysieke mogelijkheden, eventuele vroegere traumata … Draagkracht is dus subjectief en individueel verschillend. Draagkracht is ook afhankelijk van de beleving van de belasting. Deze beleving is echter sterk individueel verschillend. Zo hangt volgens Verloo (2002) het ervaren van de ernst van belasting af van verschillende factoren. Dat kan het geslacht van de mantelzorger zijn: vrouwelijke mantelzorgers ervaren de belasting dikwijls als zwaarder dan mannelijke mantelzorgers. Een andere factor kan ook de verwantschap met de zorgvrager zijn: de belasting is dikwijls groter bij partners dan bij kinderen die optreden als mantelzorger. Verder is ook de sociale steun van de omgeving en de kwaliteit van de zorgrelatie tussen mantelzorger en zorgvrager bepalend.

Draaglast Draaglast staat volgens het Coëlho Zakwoordenboek der Geneeskunde 2006 voor de problemen en de moeilijkheden die iemand te verwerken krijgt. Het is dus de belasting die de zorg met zich meebrengt. Draaglast bestaat volgens Van Audenhove en Declercq (2007) uit verschillende factoren, namelijk de fysieke belasting, de financiële belasting, de sociale belasting en de psychische en emotionele belasting. Fysieke belasting kan

23 bijvoorbeeld rugpijn zijn door het heffen en tillen van de zorgvrager. Financiële belasting is dan eerder de extra kost voor de verzorging van de zorgvrager. Een voorbeeld van sociale belasting kan het sociaal isolement van de mantelzorger zijn, door schaamte voor de aftakelende zorgvrager. Onder psychische en emotionele belasting kan het verwerken van verlieservaringen gezien worden. De psychische en emotionele belasting wordt dikwijls als belangrijkste vorm van belasting gezien omdat ze zo een grote impact heeft op het welbevinden van de mantelzorger. Dat is zo omdat de emotionele band tussen mantelzorger en zorgvrager ervoor zorgt dat de mantelzorger dichter betrokken is bij de zorgvrager dan bijvoorbeeld een professionele zorgverlener zou zijn. Deze betrokkenheid veroorzaakt dan weer een grotere emotionele belasting. De andere vormen van belasting mogen echter niet over het hoofd gezien worden. Het is de combinatie van de verschillende soorten belasting die de draaglast zo zwaar kan maken.

Overbelasting Het is de bedoeling dat de draaglast en draagkracht van de mantelzorger in evenwicht zijn. Is de draaglast groter dan de draagkracht, dan is dit een ongezonde situatie voor de mantelzorger. Stress, burn-out en depressie zijn dan niet ver weg.

Figuur 2: een visuele voorstelling van het evenwicht tussen draaglast en draagkracht

Als de draaglast groter is dan de draagkracht, dan zijn er twee mogelijkheden om de zorgsituatie te optimaliseren. Ofwel kan de draaglast verminderd worden door bijvoorbeeld professionele hulp in te schakelen zoals thuisverpleging. Ofwel kan de draagkracht vergroot worden door bijvoorbeeld assertiviteitstraining. Nog belangrijker hierbij is het preventief werken zodat overbelasting voorkomen wordt. Dit kan bijvoorbeeld door dreigende overbelasting tijdig te signaleren. In alle drie de situaties schuilt een belangrijke rol van de ergotherapeut. In de bijlagen illustreer ik dit door middel van de balkmetafoor (zie bijlage II: de balkmetafoor). Volgens Verloo (2002) doen mantelzorgers minder snel een beroep op professionele hulp indien zij zelf problemen hebben. Ze ervaren hun eigen problemen als minder erg of willen hun problemen zelf oplossen. Hierdoor

24 schakelen ze pas hulp in als het al te laat is, en wanneer hun draaglast veel groter is dan hun draagkracht. Volgens het Qualidem-onderzoek13 zijn mantelzorgers dan ook vaker depressief en hebben ze een hogere werkbelasting dan de gemiddelde vergelijkbare populatie. Mantelzorgers die voor een dementerende oudere zorgen blijken zelfs nog meer kwetsbaar. Doordat mantelzorgers dikwijls pas hulp zoeken wanneer hun draaglast al groter is dan hun draagkracht, worden vele zorgvragers opgenomen in een WZC. Deze zorgvragers worden dus niet opgenomen omdat hun gezondheid achteruit gaat, maar omdat de mantelzorger overbelast raakt en ten einde raad is. Het is met andere woorden zowel voor de zorgverlener als voor de zorggebruiker belangrijk om overbelasting van de mantelzorger te voorkomen.

3.3.3

Kantelmoment

Het kantelmoment in de mantelzorg is het moment waarop de mantelzorger hulp zoekt. Dikwijls is dit wanneer de draaglast al erg doorweegt op de draagkracht. Toch is het belangrijk dat dit kantelmoment nog altijd vóór de overbelasting plaats vindt. Druppels die de emmer doen overlopen zijn dikwijls agressie of gedragsproblemen van de zorgvrager. Andere uitlokkende factoren waarbij mantelzorgers hulp zoeken zijn incontinentie, dwaalgedrag of dag- en nachtonrust. Als hulpverlener kun je de mantelzorger zowel helpen op het kantelmoment als op het moment van overbelasting. Een manier om als hulpverlener de mantelzorger bij te staan volgens Buijssen et all (2002) is bijvoorbeeld helpen bij de keuze om te zorgen. Meestal is mantelzorg geen bewuste keuze en verloopt dit geleidelijk. Daarom is het belangrijk dat je regelmatig samen met de mantelzorger stil staat of de mantelzorger de zorg nog aan kan. Een tweede manier om de mantelzorger te helpen is door dreigende overbelasting van de mantelzorger te signaleren. Meestal beseft de mantelzorger zelf niet dat het hem te veel wordt. Hij wil zijn taak tot een goed einde brengen en wil geen hulp van vreemden. Dikwijls weet hij ook niet welke hulp mogelijk is. Daarom dat een buitenstaander dikwijls sneller ziet wanneer het een mantelzorger te veel wordt dan iemand die van nabij betrokken is. Verder kan een hulpverlener ook emotionele steun bieden door een klankbord te zijn voor de mantelzorger en bereikbaar en beschikbaar te zijn zodat de mantelzorger weet dat hij in nood ergens terecht kan. Waardering laten blijken en helpen bij de verwerking van de hulpbehoevendheid van de zorgvrager zijn ook erg belangrijke factoren. Als laatste kan educatieve steun erg nuttig zijn voor de mantelzorger. Dit kan bijvoorbeeld info over de ziekte of info over de organisatie van de gezondheidszorg zijn.

13

Het Qualidem-onderzoek is een onderzoek naar de zorg voor dementerenden in België, gevoerd tussen 2002 en 2006 door de KU Leuven en de Universiteit van Luik.

25

3.3.4

Behoeften van mantelzorgers

De Kenniskring Transities in Zorg14 voerde in 2008 een onderzoek naar de behoeften van Nederlandse mantelzorgers van dementerende ouderen. Hierbij komt naar voor dat deze mantelzorgers behoefte hebben aan extra professionele ondersteuning op vlak van deskundige en persoonsgerichte hulp, proactieve ondersteuning en ondersteuning om contact te ervaren met de oudere met dementie. Ook al zijn deze resultaten afkomstig van een onderzoek naar de behoeften van Nederlandse mantelzorgers van dementerende zorgvragers, toch denk ik dat dit in grote lijnen te veralgemenen is naar Vlaamse mantelzorgers van niet-dementerende zorgvragers. Deskundige hulp wordt gezien als hulp die aansluit bij de mogelijkheden en beperkingen van de zorgvrager. Een dementerende oudere die de microgolfoven niet meer kan gebruiken is dus niet gebaat met aan huis gebrachte diepvriesmaaltijden. Persoonsgerichte hulp is hulp die aansluit bij de persoonlijke voorkeuren van zowel zorgvrager als mantelzorger. Belangrijk bij deskundige en persoonsgerichte hulp is dat de mantelzorger gezien wordt als een ervaringsdeskundige en dat de hulp goed gecoördineerd is. Alleen dan hebben mantelzorgers vertrouwen in de aan hen geboden hulp. De mantelzorger geeft ook aan dat hij nood heeft aan proactieve ondersteuning. Dat is informatie over de professionele ondersteuningsmogelijkheden in de zorg en de mogelijkheid om hierop een beroep te doen vóór het te laat is. Veelal denken mantelzorgers enkel aan WZC als ze denken aan professionele zorg. Toch zijn er nog zoveel andere mogelijkheden tussen thuiszorg en residentiële zorg, denk maar aan het DVC. De mantelzorger moet weet hebben van deze mogelijkheden en hierop een beroep kunnen doen. Mantelzorgers geven als derde behoefte aan dat ze nood hebben aan ondersteuning om contact te ervaren met de oudere met dementie. Vele mantelzorgers hebben moeite met het gebrek aan initiatief en het gebrek aan wederkerigheid in de relatie met de zorgvrager. Hierdoor is het belangrijk dat mantelzorger en zorgvrager samen activiteiten blijven ondernemen en zo een gevoel van samenhorigheid creëren. Een erg interessant initiatief waarbij bovenstaande behoeften ingevuld worden is Foton, een dienst van Familiezorg West-Vlaanderen vzw. Deze dienst ondersteunt de omgeving van de dementerende oudere door middel van thuisbegeleiding, informatiemomenten, ontmoetingsmomenten voor personen met dementie en praatgroepen voor mantelzorgers.

14

De Kenniskring Transities in Zorg is een onderzoeksgroep van de Hogeschool Rotterdam die zich toespitst op het ontwikkelen en verspreiden van kennis.

26

3.3.5

Behoefte aan mantelzorgers

Volgens de evolutie van het mantelzorgratio15 (Schoenmaeckers et all 2009) daalt het aantal beschikbare mantelzorgers. In de toekomst zal dus steeds minder mantelzorg beschikbaar zijn, aangezien minder kinderen geboren worden (ontgroening), de vrouw steeds meer deelneemt aan het arbeidsproces, het eerder een uitzondering is dat kinderen hun ouders in huis nemen, kinderen vaak verder weg wonen, gezinnen kleiner zijn dan vroeger… Toch zijn er meer zorgbehoevende ouderen door de vergrijzing en de dubbele vergrijzing. Dit zorgt ervoor dat er meer zorg nodig zal zijn voor ouderen, niet alleen residentiële zorg, maar ook thuiszorg. 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Mantelzorg12,49 12,12 11,72 11,33 10,97 10,65 10,35 10,07 9,80 9,52 ratio Tabel 2: de evolutie van het mantelzorgratio in Vlaanderen tussen 2001 en 2010 (bron: Schoenmaeckers et all 2009). Ter illustratie: de waarde 9,52 in 2010 wil zeggen dat er voor iedere potentiële zorgvrager 9,52 potentiële mantelzorgers zijn.

15

Het mantelzorgratio is de verhouding van het aantal mantelzorgers (40- tot 80-jarigen) tot het aantal zorgbehoevenden (80-plussers).

27

4

Zinvolle tijdsbesteding

Iedere mens wil zijn leven organiseren op een manier die hem tevreden stelt, die hem gelukkig maakt. Dat doet de mens door activiteiten uit te voeren die voor hem betekenis hebben. De mens is dus actief, en doet wat hij waardevol vindt. Op dat zinvol handelen ga ik dieper in. Ik bespreek de resultaten van twee onderzoeken naar de tijdsbesteding van Vlaamse thuiswonende ouderen, en verdiep me in het begrip vrije tijd.

4.1

Omschrijving van het begrip zinvol

Volgens Van Dale staat het woord zinvol voor: rijk aan zin, vol betekenis. Synoniemen zijn: redelijk, verstandig. Hieraan wil ik toevoegen dat ik zinvol zie als ‘wat voor een bepaalde persoon betekenis heeft’. Of iets zin heeft is dus individueel verschillend, en kan voor de één een wandeling maken zijn in de natuur, terwijl het voor de ander een beeldhouwwerk in klei maken is. Door betekenisvolle activiteiten uit te voeren, wordt de mens gelukkig. Zinvolle activiteiten dragen dus bij aan de kwaliteit van het leven. De waarde van het zinvol handelen kan in verband worden gebracht met het Canadian Model of Occupational Performance (CMOP). Dit is een ergotherapeutisch praktijkmodel16, opgesteld door de Canadian Association of Occupational Therapists.

Figuur 3: het Canadian Model of Occupational Performance (bron: CAOT 2004) 16

Een ergotherapeutisch model is een vereenvoudigde weergave van een theorie waarbij de verbanden tussen de elementen visueel in een schema weergegeven worden (Kinébanian et all 2006).

28

Het model omvat drie grote componenten: de persoon, het handelen en de omgeving. De persoon bestaat uit een spirituele, affectieve, fysieke en cognitieve component. Het handelen bestaat uit zelfredzaamheid, productiviteit en vrije tijd. De omgeving ten slotte bestaat uit een fysieke, institutionele, culturele en sociale omgeving. De drie componenten persoon, handelen en omgeving beïnvloeden elkaar wederzijds. Een verandering in één van deze drie componenten brengt dus ook een verandering in de andere componenten met zich mee. Binnen het model staat de persoon centraal. Ook binnen de therapie die gebaseerd is op dit model, staat de persoon centraal. Binnen de persoon zelf staat de spiritualiteit dan weer centraal. Spiritualiteit wordt gezien als hetgeen diep in de persoon geworteld zit en betekenis geeft aan het handelen (Townsed et all 2002). Het zijn dus de innerlijke waarden en overtuigingen van de persoon die ervoor zorgen dat een bepaalde handeling of activiteit belangrijk is voor die persoon, en dus zinvol is. De spiritualiteit staat in interactie met het handelen en met de omgeving. De spiritualiteit heeft dus zowel een invloed op het handelen als op de omgeving. Ook omgekeerd hebben zowel het handelen als de omgeving een invloed op de spiritualiteit van de persoon. Spiritualiteit is met andere woorden het onderdeel van de persoon dat zinvol handelen mogelijk maakt en ervoor zorgt dat zinvol handelen ook zo belangrijk is voor de persoon. Zo kan zinvol handelen de levenskwaliteit van de persoon verhogen. De andere componenten van het CMOP werk ik hier niet verder uit, omdat ik enkel het belang van zinvol handelen aan wilde tonen door middel van het CMOP.

4.2

Activiteit

Als toekomstige ergotherapeute ben ik ervan overtuigd dat het uitvoeren van zinvolle activiteiten bijdraagt tot het succesvol ouder worden. De mens moet bij het verouderen zijn mogelijkheden blijven benutten en doen wat hij kan, rekening houdend met zijn beperkingen. De mens moet dus zo lang mogelijk actief blijven. Hiermee bedoel ik wel actief blijven in de mate van het mogelijke. Als een persoon nooit een marathon gelopen heeft, dan zal hij dat ook niet kunnen op latere leeftijd. De oudere moet dus blijven doen wat hij altijd al deed, en indien nodig deze activiteiten aanpassen aan zijn eigen mogelijkheden. Hieronder leg ik uit waarom ik er op deze manier over denk. Deze visie op activiteit zal uiteindelijk de tijdsbesteding van de oudere beïnvloeden.

4.2.1 Deficitmodel versus competentiemodel Vroeger legde men de nadruk op de beperkingen die naar voren treden bij het verouderen. Dat werd het deficitmodel genoemd. Hierbij ging men ervan uit dat de ouder wordende mens zich moest terugtrekken uit de maatschappij en afstand moest nemen van zijn rollen (Van de Ven 2007). Recentelijk wordt de nadruk meer gelegd op de mogelijkheden die er nog overblijven bij het verouderen. Dat wordt het competentiemodel genoemd.

29

Het competentiemodel wil dat ouderen de mogelijkheden die hen nog resten behouden en verder ontwikkelen. Dit gaat over mogelijkheden op alle vlakken, zowel lichamelijk, cognitief, sociaal als emotioneel. Het competentiemodel bestaat dan ook uit twee factoren namelijk de factor ‘activiteit’ en de factor ‘autonomie’. De factor activiteit wil dat de oudere actief blijft op alle gebieden en zo een actieve bijdrage levert aan de maatschappij. Met andere woorden, de oudere moet blijven participeren. Participatie wordt hierbij gezien als een volwaardige deelname aan de samenleving en het actief blijven op maatschappelijk, politiek, sociaal, cultureel en economisch vlak. Ook het zich engageren en inzetten voor anderen hoort hierbij (Craeynest et all 2004). De factor autonomie wil dat ouderen blijven beslissen over hun eigen leven en wil de afhankelijkheid van derden zo lang mogelijk uitstellen. Dat is ook de wens van veruit de meeste ouderen: zo lang mogelijk zelf beschikken over het dagelijkse leven. Dat geldt niet alleen in de thuissituatie, maar ook in voorzieningen. De factoren activiteit en autonomie houden beiden verband met elkaar, want een actieve oudere zal ook langer autonoom blijven. Persoonlijk vind ik de evolutie van het deficitmodel naar het competentiemodel een positieve vooruitgang, aangezien ik volledig achter deze visie sta. Iedereen moet zijn eigen mogelijkheden benadrukken. De beperkingen moeten ook gekend zijn, maar met je mogelijkheden geraak je veel verder dan met je beperkingen. Ook het belang van activiteit en autonomie vind ik interessant. Activiteit creëert interesse in de omgeving, en autonomie zorgt voor een positief zelfwaardegevoel. Daarom dat ik ervan overtuigd ben dat de oudere steeds de mogelijkheden moet benutten die hij heeft. Toch zou ik het model niet al te strikt nemen, aangezien een volwaardige deelname van de oudere op economisch vlak volgens mij wat te ver gaat. Er moet ook nog altijd rekening gehouden worden met de beperkingen van de oudere.

4.2.2

Active ageing-filosofie

Een actieve participatie aan het arbeidsproces, aan politieke en niet-politieke organisaties, aan culturele activiteiten en permanente educatie hebben een positief effect op het geestelijk en lichamelijk welbevinden van ouderen (Houben et all 2004). Deze active ageing-filosofie komt in grote lijnen overeen met het hierboven besproken competentiemodel, alleen gaat het volgens mij nog wat verder. De filosofie wil dus dat de oudere actief blijft, ook op latere leeftijd. Dat actief blijven doet hij door zijn vrije tijd op een voor hem zinvolle manier in te vullen. Actief blijven is mogelijk doordat er tegenwoordig een groter aanbod is aan tijdsbestedingen en doordat de oudere geleerd heeft wat vrije tijd is. De oudere had namelijk al vrije tijd tijdens het beroepsleven. Het actief-zijn wil ook zeggen dat de oudere volwaardig burgerschap moet opnemen. De oudere moet dus ook politiek, cultureel … actief blijven. Verder zou de oudere zelfs economisch actief moeten blijven volgens dit model, maar zoals ik al eerder zei, vind ik dat te veel van het goede.

30

Als we kritisch zijn, dan beseffen we dat deze actieve rol uitstekend past bij de actieve senior. De hoogbejaarde oudere zal echter niet meer op alle vlakken zo actief zijn. Toch is het belangrijk dat ook hij de rollen opneemt die voor hem zinvol en mogelijk zijn en dat de oudere deze activiteiten blijft uitvoeren.

4.2.3

Ergotherapeutische visie op het handelen

“Handelen is fundamenteel voor het menselijke bestaan. Door te handelen manifesteert de mens zichzelf en geeft hij betekenis aan zijn of haar leven.” (Kinébanian et all 2006) Hierbij wordt het handelen gezien als de betekenisvolle, doelgerichte uitvoering van dagelijkse handelingen die gerelateerd zijn aan het persoonlijke leven en contextgebonden zijn (Kinébanian et all 2006). Dit handelen vindt telkens plaats in een bepaalde omgeving en is persoonsgebonden. Door het handelen ontwikkelt de mens zich en leert hij bij. Handelen is dus noodzakelijk voor de mens, en het verhoogt het welbevinden. Hier zijn ergotherapeuten rotsvast van overtuigd. Daarom dat ik als studente ergotherapie oproep om actief te blijven en te doen wat je voor jezelf zinvol vindt, ook op oudere leeftijd.

4.3

Tijdsbesteding

Als we het woord tijdsbesteding opzoeken in Van Dale, dan zien we dat het woord staat voor: het doorbrengen of doorgebracht worden van tijd. Het is met andere woorden wat we doen met onze tijd en hoe we die invullen.

4.3.1

Onderzoeksresultaten LOVO_1

Het Leefsituatieonderzoek Vlaamse Ouderen of LOVO_1 is een onderzoek, waarbij circa 2500 Vlaamse thuiswonende ouderen tussen 55 en 90 jaar geïnterviewd werden in de loop van 2001-2002. Het onderzoek ging over de vroegere en huidige leefsituatie van deze personen en over hun levensverwachting. De levenskwaliteit stond centraal in dit onderzoek. Uit het onderzoek kwamen interessante gegevens naar voor met betrekking tot het profiel en de tijdsbesteding van de Vlaamse thuiswonende ouderen. Ik bespreek hier enkel de gegevens over de tijdsbesteding omdat die interessant zijn voor dit eindwerk. Uit het onderzoek kwam naar voor dat dit de meest populaire vrijetijdsactiviteiten waren bij de 55- tot 90-jarigen: luisteren naar de radio of muziek (68 %), wandelen of fietsen (52 %), tuinieren (40 %), reizen en uitstapjes maken (30 %) en op café of uit eten gaan (28 %). Overigens zijn het volgen van een cursus of vorming, het kijken naar tv en het lezen van de krant erg populaire vrijetijdsactiviteiten bij vele ouderen.

31 Verder bleek uit de resultaten van het onderzoek dat de participatie bij deze activiteiten meestal daalt met de leeftijd. Hoe ouder de oudere wordt, hoe minder hij deze activiteiten dus uitvoert. Dit komt voornamelijk door de lichamelijke beperkingen die zich dikwijls voordoen bij het verouderen. Enkel de activiteiten kaarten en het spelen van gezelschapsspelen gaan erop vooruit met het stijgen van de leeftijd. Ook knutselen, handwerk en andere creatieve hobby’s doen hun intrede bij het ouder worden. De activiteiten die met het verouderen het meest gemist worden, zijn reizen en uitstapjes maken (19 %), fietsen (16 %) en het beoefenen van andere sporten (15 %). Op het vlak van deelname aan het verenigingsleven blijkt dat meer dan de helft van de Vlaamse thuiswonende ouderen lid is van een vereniging. De ouderen die geregeld deelnemen aan een activiteit van deze vereniging (actieve leden), blijken zich opvallend beter te voelen dan ouderen die slechts af en toe deelnemen aan het verenigingsleven. Hierbij vermeldt het onderzoek dat de positieve invloed van deelname aan vrijetijdsactiviteiten genuanceerd moet worden. Niet enkel de deelname is van belang, ook de aard van de activiteiten, het geslacht en de leeftijd van de oudere spelen een rol. Zo zullen ouderen zich aanpassen aan hun verminderde mogelijkheden om de activiteit zelf uit te voeren, en zal ‘zelf actief zijn’ evolueren naar ‘actief aanwezig zijn’.

4.3.2

Onderzoeksresultaten Belgisch Tijdsbudgetonderzoek

Het Belgisch Tijdsbudgetonderzoek of Tijdsbestedingsonderzoek van 2005 onderzocht de tijdsbesteding van de gemiddelde Vlaming in een week van zeven dagen. De gegevens die ik hierover vermeld zijn verkregen via het Nationaal Instituut voor Statistiek (NIS). In de tabel hieronder vergelijk ik enkele belangrijke elementen van de tijdsbesteding van de gemiddelde Vlaamse gepensioneerde en de gemiddelde Vlaamse student. De gemiddelde Vlaamse gepensioneerde kwam het best overeen met het profiel van de Vlaamse thuiswonende oudere. Ik heb het dus niet enkel over thuiswonende ouderen, aangezien er geen onderzoeksresultaten beschikbaar zijn van deze doelgroep specifiek. Ik heb het over de Vlaamse gepensioneerde in het algemeen. Ik nam mezelf, de gemiddelde Vlaamse student, als vergelijking.

Huishoudelijk werk Persoonlijke verzorging Slapen en rusten Sociaal contact Vrije tijd

Tijdsbesteding Vlaamse gepensioneerde 14 %

Tijdsbesteding Vlaamse student 5%

10 %

9%

40 % 7% 23 %

37 % 7% 16 %

Tabel 3: een vergelijking tussen de tijdsbesteding van de gemiddelde Vlaamse gepensioneerde en de gemiddelde Vlaamse student (bron: NIS)

32 Uit de gegevens van het onderzoek blijkt dat slapen en rusten de elementen zijn die de meeste tijd innemen in zowel de tijdbesteding van de gepensioneerde als de student, wat te verwachten is. Verder zien we dat de persoonlijke verzorging, het slapen en rusten en het sociaal contact van zowel de gepensioneerde als de student ongeveer evenveel tijd innemen. Enkel de percentages huishoudelijk werk en vrije tijd houden een groot verschil in. Als we dan dieper ingaan op de resultaten van de tijd die werd besteed aan vrije tijd door gepensioneerden, dan zien we dat de meeste tijd gaat naar tv en video, en dan voornamelijk naar de tv. Gemiddeld kijkt de oudere maar liefst 1 407 minuten (23,45 uur) tv en video per week. Bij de student is dit slechts 768 minuten (12,8 uur) per week. Op de tweede plaats van de vrije tijd van de gepensioneerde komt het lezen, en op de derde plaats komt hobby en spel. Soort vrije tijd Tv en video Lezen Hobby en spel Recreatie Sport Nieuwe media Muziek luisteren Cultuur en vermaak Uitgaan

Tijdsbesteding 1 407 min. 355 min. 181 min. 180 min. 62 min. 52 min. 47 min. 43 min. 14 min.

Tabel 4: de tijdsbesteding van de gemiddelde Vlaamse gepensioneerde (bron: NIS)

Als we de resultaten van hobby en spel dieper ontleden, dan zien we dat het maken van kruiswoordraadsels, kaarten en het handwerk in de top drie van de tijdsbesteding staan. Deze resultaten kunnen belangrijk zijn bij het uitwerken van de vrijetijdskast.

4.4

Vrije tijd

“Vrije tijd is de resttijd, tegengesteld aan arbeidstijd, die wordt ingevuld met wat het individu als waardevol ervaart.” (Kinébanian et all 2006) Als oudere moet je geen tijd meer besteden aan arbeid. De oudere heeft dus een zee van vrije tijd. Daarom is het belangrijk dat de oudere deze vrije tijd zinvol invult en nieuwe activiteiten zoekt indien nodig. Ook de activiteiten die de oudere voorheen al deed, mogen niet vergeten worden. Die moeten indien mogelijk verder gezet worden.

33 4.4.1

Blijven uitvoeren van reeds gekende activiteiten

De oudere moet proberen zijn mogelijkheden en interesses te blijven benutten. Vroegere hobby’s zijn dus een goed uitgangspunt, want dit zijn dingen die de oudere voorheen al graag deed en kon. Toch kan het zijn dat bepaalde hobby’s moeilijker of onmogelijk geworden zijn. Hierbij kun je onderzoeken of je deze hobby’s kunt aanpassen aan de mogelijkheden van de oudere. Zo kan de oudere bijvoorbeeld graag patience spelen. Doordat de oudere de volgorde van kaarten telkens vergeet, is het spelen echter onmogelijk geworden. Met een simpele aanpassing aan de activiteit door bijvoorbeeld een blad met een visuele voorstelling van de kaartvolgorde op te stellen kan de oudere nu wel weer zijn geliefde spel spelen. Zo zie je maar dat activiteiten niet noodzakelijk onmogelijk worden. Activiteiten kun je ook in hun geheel aanpassen en gemakkelijker maken door bijvoorbeeld de spelregels aan te passen. Op deze manier kun je activiteiten blijven aanpassen tot actieve deelname aan een activiteit niet meer mogelijk is. Dan kun je overschakelen op passieve deelname aan de activiteit.

4.4.2

Opstarten van nieuwe activiteiten

De tijdsbesteding van de oudere kan ingevuld worden met activiteiten die de oudere al gedurende lange tijd doet, maar ook met nieuwe activiteiten. Wil je nieuwe activiteiten zoeken voor de oudere, dan moeten deze altijd binnen de interessesfeer van de oudere liggen. Hierbij kunnen zowel de interesses van vroeger als die van nu een aanknopingspunt zijn. Ook de interesses van de mantelzorger kunnen een positieve invloed hebben. Activiteiten kunnen dan samen met de mantelzorger uitgevoerd worden, waardoor er een gevoel van samenhorigheid ontstaat tussen de mantelzorger en de zorgvrager. Zoals ik voorheen uitgelegd heb, is de relatie tussen mantelzorger en zorgvrager een zorgrelatie. Vroeger was dit echter niet zo, en mantelzorger en zorgvrager waren bijvoorbeeld partners. Met het ontstaan van de zorgrelatie ontstonden ook negatieve gevoelens. Door het samen uitvoeren van een plezierige activiteit krijgen de zorgvrager en de mantelzorger echter een gevoel van verbondenheid. Deze verbondenheid kadert dan niet noodzakelijk in de zorgrelatie. De relatie van vroeger komt terug naar voor tijdens de activiteit en beide partijen houden er een positief gevoel aan over. Het is dus belangrijk om als mantelzorger activiteiten te ondernemen samen met de zorgvrager. Bij het aanbieden van nieuwe activiteiten zijn ook de mogelijkheden van de oudere belangrijk. Zowel cognitief als motorisch mag de activiteit niet te moeilijk zijn, maar ook niet te gemakkelijk. Bij te moeilijke activiteiten kan de oudere al snel opgeven uit angst om te falen; bij te gemakkelijke activiteiten kan de oudere zich al snel gaan vervelen. Het is dus belangrijk om op het niveau van de oudere te werken. Verder geeft Bloemendal (1993) aan dat je altijd rekening moet houden met de mogelijke achteruitgang van de functies. De activiteit moet dus ieder moment aangepast kunnen worden, door bijvoorbeeld gebruik te maken van hulpmiddelen of activiteiten op te splitsen in deelactiviteiten.

34 Bij het zoeken naar nieuwe activiteiten voor dementerenden wordt vaak het klaverblad van G. Braeckman gebruikt.

Figuur 4: het klaverblad van G. Braeckman

Het zoeken naar nieuwe activiteiten begint volgens het klaverblad met een grondige voorbereiding. Deze start je als ergotherapeut met een eerste verkenning van de oudere en zijn tijdsbesteding. Hierbij ga je onder andere de interesses van de oudere in het heden en verleden na. Ook probeer je meer info te verzamelen over de spiritualiteit van de oudere, zoals besproken bij de beschrijving van het begrip zinvol. Zo krijg je een idee van wat de oudere betekenisvol vindt en wat niet. Daarna ga je na wat de mogelijkheden en beperkingen van de oudere zijn op fysiek en cognitief vlak. Uiteindelijk maak je een opsomming van alle mogelijke activiteiten. Deze activiteiten kunnen zowel binnens- of buitenshuis zijn, met of zonder begeleiding … Na deze voorbereiding volgt het verbindingspunt. Hierbij verzamel je tips en aandachtspunten bij de begeleiding van de oudere. Dat kan bijvoorbeeld werken volgens deelhandelingen zijn. Uiteindelijk volgt een veelzijdig activiteitenaanbod dat aansluit op de interesses en mogelijkheden van de oudere. Deze activiteiten bevinden zich dus op het vlak van de persoonlijke verzorging, taken of vrije tijd. Taken worden hierbij gezien als activiteiten die vanzelfsprekend zijn in de maatschappij, bijvoorbeeld bezoek ontvangen. Bovenstaande activiteiten situeren zich niet enkel op deze drie gebieden, ze kunnen bovendien actief of passief uitgevoerd worden. Meestal kunnen activiteiten gedurende lange tijd actief gedaan worden. Toch zal na verloop van tijd overgeschakeld moeten worden op de passieve deelname aan een activiteit omdat bepaalde activiteiten niet meer actief uitgevoerd kunnen worden.

35

5

Besluit

Een dagverzorgingscentrum of DVC is een voorziening waar thuiswonende ouderen overdag terecht kunnen voor verpleegkundige zorgen, animatie, sociaal contact en nog zoveel meer. Deze thuiswonende ouderen hebben meestal de steun van een uitgebreide thuiszorg. Dit sociaal netwerk zorgt ervoor dat de oudere zo lang mogelijk thuis kan blijven wonen, ook al kan de oudere niet meer zelf voor alles instaan. Doordat ouderen gepensioneerd zijn en dus niet meer moeten gaan werken, hebben ze enorm veel vrije tijd. Het is belangrijk dat ze deze tijd kunnen invullen op een manier zodat zij dit plezierig en waardevol vinden. Voor de oudere is dat niet zo eenvoudig omdat vele functies achteruit gaan. De oudere geeft het op omdat het hem niet meer lukt de activiteit uit te voeren. Zo gaan vroegere hobby’s dikwijls snel verloren. Toch kunnen veel activiteiten lang actief uitgevoerd worden door telkens kleine of grotere aanpassingen aan te brengen aan de activiteit. Dat laatste wordt veelal vergeten. Pas in allerlaatste instantie mag men overschakelen op de passieve deelname aan een activiteit. Volgens het Leefsituatieonderzoek Vlaamse Ouderen van 2001 zijn de meest populaire vrijetijdsactiviteiten bij de Vlaamse 55- tot 90-jarigen: luisteren naar de radio of muziek, wandelen of fietsen, tuinieren, reizen of uitstapjes maken en op café of uit eten gaan. Volgens het Belgisch Tijdsbudgetonderzoek van 2005 besteedt de Belgische gepensioneerde tijdens zijn vrije tijd de meeste tijd aan: tv en video, lezen, hobby en spel, recreatie en sport. Deze resultaten geven een duidelijk beeld weer van de tijdsbesteding van thuiswonende ouderen. Deze ouderen blijven zo lang mogelijk actief en doen wat zij als zinvol ervaren.

PRAKTIJK

37

1

Inleiding

In het praktisch deel van deze thesis stel ik het Dagverzorgingscentrum Huize Wieltjesgracht voor, het DVC waar ik de vrijetijdskast uitwerkte en waar ik mijn eindwerkstage liep. Daarna vertel ik uitgebreid hoe ik de vrijetijdskast uitwerkte. Dit deed ik door om te beginnen enkele proefpersonen te selecteren. Op die bezoekers zou ik mij baseren bij de uitwerking van de kast. Ik verzamelde alle noodzakelijke gegevens over de proefpersonen, en nam een interview af van deze proefpersonen. Bij sommige proefpersonen nam ik het interview ook af bij hun mantelzorgers omdat ik vermoedde dat de gegevens die ze zelf aanbrachten niet volledig betrouwbaar waren. Daarna ontwierp ik de vrijetijdskast en introduceerde ik ze in het DVC. Uiteindelijk evalueer ik in dit praktisch deel de vrijetijdskast en geef ik enkele richtlijnen voor de toekomst.

38

2

Voorstelling van de instelling

In DVC Huize Wieltjesgracht te Ieper kreeg ik de kans om de vrijetijdskast uit te werken. Hieronder stel ik dan ook het DVC voor. Omdat DVC Huize Wieltjesgracht een onderdeel is van de Vereniging OCMWWieltjesgracht, begin ik met de visie en missie van de Vereniging OCMWWieltjesgracht. Daarna geef ik wat meer info over de accommodatie, de werking, de bezetting, het programma en de meest voorkomende problematiek van de bezoekers van het DVC.

2.1

Visie

“De Vereniging OCMW-Wieltjesgracht wil een thuis zijn voor senioren, waar de zorgvrager en zijn familie in overleg met het personeel en de directie centraal staan, waar het aangenaam is om er te vertoeven, waar mensen gelukkig kunnen zijn. Thuis is waar men zich goed voelt.” (Vereniging OCMW-Wieltjesgracht 2009)

2.2

Missie

“De Vereniging OCMW-Wieltjesgracht heeft tot doel, in het kader van de ouderenzorg van het OCMW te Ieper, de uitbating van de normale en meer specifieke rust en verzorging voor bejaarden te realiseren. Hierbij wil ze de nodige infrastructuur verder uitwerken en steeds de kwalitatieve verbeteringen van het aanbod betrachten. De intentie is om aan alle ouderen, die een beroep doen op de vereniging, een rechtvaardige en hoogstaande zorg te bieden, ongeacht hun levensbeschouwelijke overtuiging en vermogens- of sociaalrechtelijke toestand. Het woonzorgcentrum wil een thuisvervangende woon- en leefomgeving zijn voor ouderen die, ongeacht hun financiële mogelijkheden, om fysische en/of psychische redenen niet langer zelfstandig kunnen blijven wonen.” (Vereniging OCMW-Wieltjesgracht 2009)

2.3

Accommodatie

Het DVC beschikt over een leefruimte met een keuken erbij. In deze leefruimte eten de bezoekers en vinden de meeste activiteiten plaats. In de keuken maken de bezoekers iedere dag soep. Daarnaast is er in het DVC een aparte ruimte met een 25-tal relaxzetels. In deze ruimte rusten de bezoekers over de middag. Hier wordt ook de krant voorgelezen en de gymnastiek gegeven. Verder zijn er in het DVC twee individuele ruimtes waaronder één ruimte met twee bedden. In deze ruimtes wordt voornamelijk bezoek ontvangen, bijvoorbeeld door de huisarts. De bezoekers kunnen er ook over de middag naar de televisie te kijken of even rusten

39 op de beden. In het DVC is er ook een badkamer, compleet met ligbad, tillift en toebehoren. Hier worden de bezoekers wekelijks gewassen.

2.4

Werking

Het DVC Huize Wieltjesgracht is open van maandag tot vrijdag van half negen ‘s ochtends tot half zes ’s avonds. Tijdens het weekend en ’s nachts is het DVC gesloten. De prijs voor een volle dag bedraagt 15 euro, voor een halve dag is dat 11,25 euro (middagmaal inbegrepen). Het vervoer wordt afzonderlijk aangerekend, en dit tegen de prijs van 3 euro heen en terug. Het vervoer wordt georganiseerd door het Seniorenteam van Dienstencentrum De Kersecorf17. Zij brengen alle bezoekers van en naar het DVC met behulp van twee busjes met rolstoellift en één busje zonder rolstoellift. Het multidisciplinair team van het DVC bestaat uit twee verpleegkundigen waarvan één verantwoordelijk voor de dagelijkse leiding, twee fulltime en twee parttime verzorgenden, één ergotherapeute (19 uur per week), en één kinesitherapeute (14 uur per week). De verpleegkundigen en verzorgenden staan in voor de medische zorgen zoals het medicatiegebruik, het wekelijks bad … van de bezoeker. Medische zorgen gebeuren steeds in overleg met de huisarts en de eventuele thuisverpleegkundigen via het communicatieschrift. Deze zorgen zijn in de dagprijs inbegrepen. Ook de ergotherapeutische zorgen zijn in de dagprijs inbegrepen. De kinesitherapie is dat ook, maar enkel voor de bezoekers die forfaitair gerechtigd zijn. Uiteindelijk kan men vanuit het DVC ook een beroep doen op de diensten van een manicure, pedicure en kapster. Deze diensten zijn niet in de dagprijs inbegrepen. De mening van de bezoeker is een belangrijke factor in de werking van het DVC. Zo wordt er twee keer per jaar een bezoekersraad gehouden. Hierin vraagt men de mening van de bezoekers in verband met de dagelijkse werking. Dat doet men ofwel via een schriftelijke enquête, ofwel via een debat. Verder wordt de familie twee keer per jaar uitgenodigd om zijn mening te geven. Als laatste ligt het suggestieboek ter beschikking in de gang van het DVC. Hierin kunnen bezoekers suggesties of klachten formuleren. De organisatie van het DVC probeert de klachten dan zo snel mogelijk op te lossen of rekening te houden met de suggesties.

17

Het Seniorenteam van Dienstencentrum De Kersecorf richt zich vnl. tot senioren met de volgende laagdrempelige diensten: een klusjesdienst, dienst aangepast vervoer, boodschappendienst…

40

2.5

Programma

Een gemiddelde dag in het DVC Huize Wieltjesgracht verloopt als volgt: 8.30 u.: 9.00 u.: 10.00 u.: 11.00 u.: 12.15 u.: 13.30 u.: 14.30 u.: 15.00 u.: 16.15 u.:

2.6

ontvangst bezoekers met een kopje koffie en eventueel ontbijt voormiddagactiviteit (bijvoorbeeld soep maken) krant voorlezen en eventueel bad middagmaal middagrust kopje koffie en dessert gym namiddagactiviteit (bv. quiz) vertrek van de eerste bezoekers

Bezetting

Het DVC heeft een erkenning voor 15 bezoekers. In 2009 bedroeg de gemiddelde dagelijkse bezetting 21 bezoekers voor een volle dag en 1,89 bezoekers voor een halve dag. Er waren in totaal 69 bezoekers ingeschreven, waarvan 60,9 % vrouwen. De vrouwen waren ook meestal tussen 80 en 84 jaar. De meeste mannen waren tussen 70 en 79 jaar. Het grootste deel van de bezoekers (39,1 %) had een zorggraad B op de Katz-schaal. Dit wil zeggen dat deze bezoekers ofwel: •

Fysiek afhankelijk waren om zich te wassen en te kleden en om zich te verplaatsen en/of incontinent waren; • Psychisch afhankelijk waren door desoriëntatie in tijd en ruimte en afhankelijk waren om zich te wassen en te kleden. Zorggraad Percentage

O 15,9 %

A 14,5 %

B 39,1 %

C 30,4 %

Tabel 5: het percentage van de zorggraad van de bezoekers van DVC Huize Wieltjesgracht in 2009

De vrouwen waren in 2009 voornamelijk weduwe (71,4 %) en de mannen voornamelijk gehuwd (59,3 %). Meestal kwamen de bezoekers uit de thuissituatie (89,9 %) voor ze opgenomen werden in het DVC. Opmerkelijk is dat vijf bezoekers (7,2 %) uit de psychiatrie kwamen. Als doorverwijzer werd voornamelijk familie (30,4 %) opgegeven, thuisverpleging (20,3 %) en de sociale dienst van het ziekenhuis (18,8 %). In totaal kwamen er in 2009 34 nieuwe bezoekers bij, waarvan één bezoeker voordien al een periode in het DVC opgenomen was. Er verlieten ook 26 bezoekers het DVC definitief. Het overgrote deel hiervan (46,2 %) ging naar een WZC.

41

2.7

Meest voorkomende problematiek

Momenteel is de meest voorkomende problematiek van de bezoekers: beginnende dementie, de ziekte van Parkinson, cerebrovasculair accident, depressie, eenzaamheid en een andere psychiatrische problematiek.

Dementie Dementie is een progressieve aftakeling van de hersenen, die tot uiting komt op verschillende gebieden en ervoor zorgt dat een normaal zelfstandig leven niet meer mogelijk is. Dementie kan door verschillende factoren veroorzaakt worden, afhankelijk van de soort dementie. Dit kan bijvoorbeeld zijn door stoornissen in de doorbloeding van de hersenen bij vasculaire dementie. De oorzaak bij de meest voorkomende vorm van dementie, de ziekte van Alzheimer is echter nog niet bekend. Volgens de DSM-IV tri18 komen bij dementie steeds geheugenstoornissen voor samen met afasie, apraxie, agnosie of een stoornis in de uitvoerende functies. De geheugenstoornissen zorgen voor een verminderd vermogen om nieuwe info op te nemen of eerder opgedane info op te roepen. Afasie is een taalstoornis waarbij de persoon de juiste woorden niet meer kan vinden voor wat hij bedoelt. Apraxie is een handelingsstoornis waarbij de persoon geen doelgerichte handelingen meer kan uitvoeren, ook al is zijn motoriek intact. Agnosie is een identificatiestoornis waarbij de persoon sensorische prikkels niet meer herkent, ook al is zijn zintuiglijke waarneming intact. Voorbeelden van stoornissen in de uitvoerende functies zijn stoornissen in het plannen en in het abstract denken. Deze symptomen zorgen ervoor dat de persoon geleidelijk aan aftakelt en dat hulp van derden noodzakelijk is. In de eerste fasen van dementie is een DVC hierbij nog aangewezen, maar in latere fasen wordt sneller een beroep gedaan op de hulp van een WZC. Afhankelijk van de fase van dementie is er dus een andere soort interventie noodzakelijk. Ook de aanpak is afhankelijk van de fase. Zo zul je als professionele zorgverlener meer aandacht richten op het bieden van houvast in de tweede fase van het dementeringsproces, namelijk de matige dementie. In een volgende fase, de ernstige dementie, zul je als hulpverlener meer de nadruk leggen op het maken van contact en het vervullen van de primaire behoeften.

Ziekte van Parkinson De ziekte van Parkinson is een langzaam progressief verlopend ziektebeeld ten gevolge van een tekort aan dopamine in de hersenen. De voornaamste kenmerken van deze ziekte zijn rusttremor, hypokinesie, bradykinesie en rigiditeit. Rusttremor wil zeggen dat de oudere beeft, in rust meer dan bij activiteit. Hypokinesie zorgt ervoor dat de oudere weinig willekeurig beweegt. Rigiditeit als laatste veroorzaakt spierstijfheid, een verhoogde spierspanning in rust.

18

De Diagnostic and Statistical Manual of Mental Diseases (DSM) is een verzameling van mentale ziekten en hun symptomen door de American Psychiatric Association.

42 De gevolgen van de ziekte kunnen zijn: • •

Verminderde zelfredzaamheid; Verminderde sociale contacten door schaamte voor bijvoorbeeld de tremor of door verminderde communicatie door verminderd stemvolume (hypofonie); • Verminderde cognitieve mogelijkheden omdat dementie frequent voorkomt bij personen met de ziekte van Parkinson; • … Bovenstaande gevolgen zorgen ervoor dat ook personen met de ziekte van Parkinson gebaat kunnen zijn bij de opvang in een DVC. Het DVC kan dan helpen bij het onderhouden van de zelfredzaamheid, de sociale contacten en de cognitieve mogelijkheden.

Cerebrovasculair accident Een cerebrovasculair accident of CVA is een vasculaire stoornis waarbij de bloedtoevoer naar de hersenen door een trombose, embolie of hersenbloeding verstoord wordt. Hierbij is een trombose een bloedklonter die gevormd werd in een bloedvat in de hersenen. Deze bloedklonter verstoort de bloedtoevoer in dat bloedvat. Een embolie is ook een bloedklonter die gevormd werd in een bloedvat, maar deze bloedklonter scheurt los en verstopt een ander bloedvat. Een hersenbloeding als laatste is het scheuren van een bloedvat in de hersenen. Alle drie de verschijnselen kunnen een CVA veroorzaken. De verstoorde bloedtoevoer veroorzaakt een tekort aan zuurstof in de hersenen, waardoor hersencellen afsterven. De gevolgen hiervan zijn afhankelijk van het afgestorven gebied in de hersenen en kunnen gaan van afasie, tijdelijke gevoelloosheid, emotionele labiliteit … tot een halfzijdige verlamming. Dit alles kan leiden tot een verminderde zelfredzaamheid, verminderde cognitieve mogelijkheden en verminderde sociale contacten. De chronische revalidatie van een CVA wordt dan ook dikwijls verder gezet in een DVC.

Depressie Een depressie is een stemmingsstoornis die niet veroorzaakt is door het gebruik van een middel, een lichamelijke aandoening of door een normaal rouwproces. Het is een pathologische toestand die droefheid, morele pijn en een negatief zelfbeeld veroorzaakt en gepaard gaat met een vertraging van psychomotorische activiteiten. Uitlokkende factoren bij ouderen zijn dikwijls afhankelijk van de sociale toestand en de fysieke gezondheidstoestand. Dat kan bijvoorbeeld het verlies van geliefden of achteruitgang van de functies zijn. Eén concrete oorzaak voor een depressie kan niet gegeven worden. Meestal is een depressie het gevolg van meerdere factoren.

43 Volgens de DSM-IV tri kunnen de symptomen van een depressie zijn: • • • • • • • • • •

Somberheid; Depressieve stemming; Verminderde interesse of plezier in activiteiten; Slechte eetlust of toename van eetlust met gewichtsvermindering of gewichtsvermeerdering tot gevolg; Slapeloosheid of te veel behoefte aan slaap; Psychomotorische opwinding of geremdheid; Vermoeidheid en verlies van energie; Gevoelens van waardeloosheid of inadequate schuldgevoelens; Concentratieproblemen; Steeds weerkerende doodsgedachten.

Bovenstaande symptomen moeten gedurende minstens twee weken voorkomen maar zijn niet noodzakelijk allemaal aanwezig. Deze psychische ziekte kan bijkomend ook fysieke problemen veroorzaken. Veelal wordt een depressie bij ouderen dan ook verkeerd gezien als een andere ziekte, bijvoorbeeld dementie. De depressieve symptomen doen zich namelijk anders en vager voor bij de ouder wordende mens. Bovendien komen de symptomen van de depressie samen voor met symptomen van andere geriatrische ziekten, waardoor de symptomen van de depressie minder duidelijk naar voor komen en dus minder snel erkend worden. Dat is niet enkel zo bij een depressie van de ouder wordende mens, maar dat is ook zo bij elke geriatrische problematiek. Een depressie heeft dus gevolgen op alle vlakken van het mens-zijn en heeft een enorme invloed op het welzijn. Depressies moeten niet enkel medicamenteus aangepakt worden, maar er moet ook aandacht besteed worden aan alle mogelijke oorzaken en gevolgen van de depressie. Zo kan eenzaamheid zowel een oorzaak als een gevolg zijn van depressie. Hierbij moet niet enkel de depressie aangepakt worden, maar ook de eenzaamheid.

Eenzaamheid Eenzaamheid wordt gezien als het subjectief ervaren van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan bepaalde sociale relaties of van kwaliteit van bepaalde sociale relaties (De Jong-Gierveld 1999). Het is het als negatief ervaren verschil tussen de kwaliteit van de relaties die er onderhouden worden en de relaties zoals men die voor zichzelf zou wensen (Bouckaert 2008). Eenzaamheid kan door verschillende factoren veroorzaakt worden. Vilans (2007) deelt deze oorzaken in volgens intra-individuele oorzaken, inter-individuele oorzaken en maatschappelijke oorzaken. De intra-individuele oorzaken zijn oorzaken die bij het individu zelf liggen. Dit zijn bijvoorbeeld visuele problemen waardoor de oudere beperkt wordt in zijn sociale contacten. Inter-individuele oorzaken worden gezien als oorzaken die in het contact met anderen liggen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan angst voor de contactname met anderen. Maatschappelijke oorzaken als laatste worden bepaald door de invloed van de

44 maatschappij op de sociale contacten. Dit zijn bijvoorbeeld vooroordelen over ouderen of demografische veranderingen waardoor kinderen verder weg wonen van hun ouders dan vroeger. Deze factoren kunnen ook eenzaamheid veroorzaken. Bovenstaande oorzaken van eenzaamheid houden volgens mij dikwijls verband met elkaar. Eenzaamheid is dan ook dikwijls een combinatie van de drie factoren. Toch kunnen alle oorzaken van eenzaamheid ook afzonderlijk voorkomen. Van Tilburg (2005) spreekt over twee soorten eenzaamheid: sociale eenzaamheid en emotionele eenzaamheid. Sociale eenzaamheid is het missen van een ondersteunend netwerk, dus de kwantiteit van relaties. Dit is bijvoorbeeld een vriendengroep. Emotionele eenzaamheid daarentegen is het missen van intieme relaties, dus de kwaliteit van relaties. Denk hierbij aan een levenspartner. Beide soorten eenzaamheid zijn dikwijls met elkaar verweven bij het veroorzaken van eenzaamheid. Uit onderzoek van het LOVO_1 (2001) blijkt dat 7 à 10 % van de 55- tot 90-jarigen niet tevreden is met de contacten die hij heeft. Dit wil zeggen dat hij meer of diepere sociale contacten wenst en dus voldoet aan de definitie van eenzaamheid. Ook blijkt dat het hebben van sociale contacten een positieve invloed heeft op het welbevinden, en dus ook op de levenskwaliteit. Volgens Linnemann et all (2001) zijn risicogroepen voor eenzaamheid: • • • • • •

Recent gepensioneerden omdat zij zich moeten aanpassen aan het leven zonder productief te moeten zijn; Rouwenden omdat zij zich dikwijls tijdelijk sociaal isoleren na het overlijden; Partners van thuiswonende dementerende ouderen omdat zij dikwijls in een sociaal isolement terecht komen door de zorg voor hun partner en door schaamte voor het sociaal onaangepast gedrag van hun partner; Personen die afhankelijk zijn van derden om zich te verplaatsen; Hoogbejaarden die houden van veel sociaal contact maar waarbij de meeste contacten ondertussen verloren gegaan zijn; Alleenstaande ouderen die ruzie hebben met hun familie waardoor ze met hen geen contact meer hebben.

Risicofactoren voor eenzaamheid zijn dus: alleen wonen, weduwe of weduwenaar zijn, kinderloos zijn, een hoge leeftijd hebben en in een minder goede gezondheid verkeren (Wenger et all 1996). De gevolgen van eenzaamheid zijn individueel verschillend omdat eenzaamheid subjectief is. Het wordt door iedereen anders ervaren. De gevolgen kunnen gaan van een verlaging van het welbevinden tot gezondheidsrisico’s zoals depressie, alcoholgebruik of het vatbaarder zijn voor ziekten. Eenzaamheid veroorzaakt dus dikwijls psychische, maar ook fysieke problemen. Deze psychische en fysieke problemen versterken de eenzaamheid op hun beurt, waardoor de persoon al snel vervalt in een vicieuze cirkel. Om dat te voorkomen moet de eenzaamheid aangepakt worden. Men kan dit oplossen door het netwerk van sociale contacten verder of dieper uit te bouwen door bijvoorbeeld de komst naar een DVC. Een

45 tweede mogelijkheid om de eenzaamheid aan te pakken is door het individueel ideaalbeeld van persoonlijke relaties bij te stellen. Daarom ook dat aanvaarding volgens Coolsaet (2007) zo een belangrijke rol speelt bij eenzaamheid. Dikwijls zijn eenzame personen diegenen die het verouderingsproces niet aanvaarden, het sterven van nauw aan het hart liggende personen of het veranderen van de omgeving niet willen onderkennen. Personen die dit alles wel aanvaarden, hebben dikwijls een veel positievere kijk op wat er om zich heen gebeurt. Zij geven eenzaamheid minder kans.

Andere psychiatrische problematiek De restgroep van bezoekers met een andere psychiatrische problematiek zijn voornamelijk bezoekers met een psychiatrisch verleden. Dit zijn dus niet uitsluitend bezoekers met dementie of met een depressie. De psychiatrische problematiek varieert van bijvoorbeeld alcoholmisbruik tot het waarnemen van psychosen. Bovenstaande groep ouderen wordt volgens Finlay et all (2008) ook wel eens de psychogeriatrische patiënten genoemd. Dat zijn patiënten die op alle vlakken ouderdomsproblemen hebben, zowel fysisch als cognitief en affectief. Deze ouderen lijden tegelijkertijd aan psychiatrische aandoeningen. Ook de groep ouderen met dementie en depressie hoort hier dus bij, maar in DVC Huize Wieltjesgracht worden deze twee groepen benaderd volgens hun specifieke pathologie, en niet volgens de psychiatrische problematiek. Daarom dat ik ze hieronder ook niet classificeer. Bezoekers met een psychiatrische problematiek vergen dikwijls een heel specifieke aanpak, afhankelijk van hun ziektebeeld. Bij de ene bezoekers ligt de nadruk dus bijvoorbeeld op het bieden van structuur, terwijl de nadruk bij de andere bezoeker ligt op het onderdrukken van de psychotische verschijnselen.

46

3

Uitwerking van de vrijetijdskast

In de uitwerking van de vrijetijdskast begin ik met het algemeen verloop van de realisatie. Daarna geef ik stapsgewijs de uitwerking van de vrijetijdskast weer.

3.1

Algemeen verloop van de uitwerking

Voordat ik de vrijetijdskast kon uitwerken, gaf ik mezelf de tijd om de bezoekers van het DVC te leren kennen. Ik vond namelijk dat dit de eerste stap was, en dat ik de volgende stappen pas kon zetten als ik de bezoekers wat beter kende, en zij mij kenden. Ondertussen startte ik met de gegevensverzameling van vier ‘proefpersonen’. Deze vier bezoekers van het DVC zou ik volgen, en op hun gegevens zou ik me baseren bij de uitwerking van de vrijetijdskast. Na deze gegevensverzameling via het medisch dossier en via assessments, ging ik over op de afname van een interview van de vier proefpersonen en eventueel van hun mantelzorg. Daarna begon ik de vrijetijdskast zelf te maken. Uiteindelijk introduceerde ik de vrijetijdskast in het DVC.

3.2

Verzameling van gegevens van de proefpersonen

Ik verzamelde alle relevante informatie over de vier proefpersonen via het medisch dossier, door vraagstelling aan collega’s, door eigen ondervinding en door assessments. Op het vlak van assessments wordt de Katz-schaal in het DVC standaard al afgenomen van iedere bezoeker. Deze assessment bevindt zich dus al in het medisch dossier. Ook de Mini Mental State Examination (MMSE) wordt standaard van iedere bezoeker afgenomen. Nog niet iedere testpersoon was echter getest, waardoor ik de kans kreeg om de MMSE af te nemen bij enkele van mijn proefpersonen. Verder had ik graag ook nog enkele andere assessments afgenomen zoals de Timed Get Up and Go of de Four-Balance Scale, twee testen over de mobiliteit en het evenwicht. Ook een visustest, gehoortest en een assessment voor de handvaardigheid konden nuttig geweest zijn, maar door tijdsgebrek heb ik dit niet gedaan. Doordat ik grondig de tijd genomen had om de bezoekers te leren kennen, had ik echter al een goed zicht op de mogelijkheden en beperkingen van de proefpersonen. Hieronder geef ik een kort schematisch overzicht van de objectieve gegevens die ik op het einde van deze stap verkregen had van mijn vier proefpersonen.

47

ProefGeslacht Leeftijd Aanmeldingspersoon reden R.C. man 57 jaar Ziekte van Alzheimer

Overige Bezoek Thuissituatie aandachtspunten DVC Geen ziekte-inzicht, Ma. tot Thuiswonend lage taakspanning vrij. met vrouw en drie dochters Hartproblematiek Ma., di. Thuiswonend en vrij. (alleen)

Mantelzorg Vrouw en dochters

M.D.

vrouw

88 jaar

Beginnende dementie

Y.D.

vrouw

87 jaar

Myocardinfarct en CVA in 2002

Rolstoelafhankelijk

Ma. en di.

Thuiswonend met man

Man

J.G.

man

80 jaar

Ziekte van Parkinson en beginnende dementie

Soms wegloopgedrag

Ma. tot vrij.

Thuiswonend met vrouw

Vrouw

Tabel 6: een schematisch overzicht van de verkregen gegevens van de proefpersonen

Dochter

Katzschaal 3, 3, 1, 1, 1, 2, 3, 3 4, 4, 2, 2, 3, 2, 2, 2 4, 4, 4, 4, 3, 2, 1, 1 4, 4, 3, 3, 3, 2, 3, 3

MMSE 12/30 op 19/02/’10 25/30 op 05/02/’10 26/30 op 11/05/’10 21/30 op 29/01/’10

48

3.3

Interview met de proefpersonen

3.3.1

Opstelling en afname

Om meer te weten te komen in verband met de vrijetijdsbesteding van mijn vier proefpersonen nam ik van ieder van hen een semi-gestructureerd interview19 af (zie bijlage III: interview proefpersonen). De vragen van dit interview baseerde ik op de COPM (Canadian Occupational Performance Measure), de OCAIRS (Occupational Case Analysis Interview and Rating Scale) en de HVT-checklist (Hobby- en Vrijetijdschecklist). Dat zijn allemaal assessments in verband met vrije tijd. Ik nam de interviews af in een afzonderlijke ruimte, waarbij enkel de bezoeker en ikzelf aanwezig waren. Ik nam ook alle tijd die nodig was voor het gesprek, en liet de bezoeker zelf vertellen. Naarmate de afname van de interviews vorderde, paste ik het interview aan door enkele vragen weg te laten. Ik deed dit omdat ik merkte dat deze vragen niet graag beantwoord werden of dat de vragen in een vorige vraag al beantwoord werden. Zo schrapte ik de vraag of de bezoeker geïnteresseerd was om verloren hobby’s terug op te nemen. Dit kwam doordat de meeste bezoekers aangaven dat ze hun verloren hobby’s niet meer konden uitvoeren, bijvoorbeeld door verminderde handvaardigheid. Ook de vraag over de interesse in lichamelijke taken liet ik weg, omdat de meeste lichamelijke taken van de bezoekers uitgevoerd worden door de thuisverpleging of mantelzorg. Als laatste liet ik de vragen in verband met interesse in natuur of engagement weg, omdat ik vond dat die vragen al beantwoord werden in de vorige vragen. Bij twee van de vier proefpersonen nam ik ook een interview af van de mantelzorg, aangezien de gegevens die ik verkreeg via de proefpersonen zelf niet altijd betrouwbaar waren. Bij één van deze twee mantelzorgers werd dit ook een semigestructureerd interview, gebaseerd op het interview dat ik afnam van de proefpersonen zelf. Bij de andere mantelzorger werd het een open vragenlijst aangezien ik deze persoon enkel schriftelijk vragen kon laten beantwoorden. Ik merkte hierbij wel dat beide mantelzorgers blij waren dat ze hun verhaal eens kwijt konden, en dat er interesse was voor hun ervaringen. Ook merkten deze mantelzorgers dikwijls een andere tijdsbesteding op dan wat de bezoekers aangaven.

3.3.2

Conclusies

Over het algemeen leerde ik de bezoekers beter kennen door de afname van het interview en ontstond er een betere band tussen de bezoeker en mezelf. Dit kwam doordat ik tijd maakte om de bezoeker te laten vertellen. Volgens mij vond iedere bezoeker het ook leuk om zijn verhaal te kunnen doen.

19

Een semi-gestructureerd interview is een interview waarbij de vragen vooraf vast liggen maar waarbij de volgorde niet vast ligt. Extra vragen of aanwijzingen kunnen ook altijd gegeven worden.

49 Uit de interviews kon ik per proefpersoon de volgende conclusies trekken:

R.C. R.C. was vroeger erg geïnteresseerd in computers, maar nu niet meer. Momenteel geeft hij zelf aan dat hij graag voetbal speelt, leest en gezelschapsspelen speelt in groep. Hij is ook erg geïnteresseerd in honden, en dan voornamelijk in zijn eigen hond. Zijn vrouw vermeldt vooral dat hij onder begeleiding mee helpt met het huishouden, boeken leest en tv kijkt. Hij gaat volgens haar ook graag wandelen met de hond en helpt graag in de tuin. Zijn vrouw zegt wel dat R. steeds meer moeite heeft om de tv te volgen en dat hij telkens dezelfde pagina opnieuw leest. Hij kan ook niet meer zelfstandig deelhandelingen na elkaar uitvoeren. Als laatste hield R. vroeger een wijndatabase bij van gekochte en geproefde wijnen en speelde hij graag patience op de pc. Tijdens het interview vond ik dat R. erg veel confabuleerde20 en veel ontwijkende antwoorden gaf, waarschijnlijk om niet op mijn vragen te moeten antwoorden. Hij herhaalde ook dikwijls dingen die hij al verteld had, waarschijnlijk omdat hij vergeten was dat hij het al gezegd had.

M.D. M.D. hield vroeger van breien en kousen stoppen. Kousen stoppen doet ze nu niet meer zoveel omdat ze niet meer veel kousen heeft om te stoppen. Momenteel breit ze nog altijd, maar dan nog enkel kindersokken. Ze haakt ook nu en dan. Ze houdt vooral van groenten snijden en koken. Zelf geeft ze tijdens het interview haar vergeetachtigheid aan, en dat ze grote inspanningen moet vermijden vanwege haar hartproblematiek.

Y.D. Y.D. las vroeger erg graag, breide en deed handwerk. Omdat ze momenteel problemen heeft met haar zicht en met haar handvaardigheid, breit ze niet meer en doet ze ook geen handwerk meer. Ze leest wel nog enorm veel, maar dan enkel grootletterboeken. Soms kijkt ze tv, maar omdat ze ’s avonds al vroeg in haar bed zit, kan ze dit niet zoveel doen. Ze leest dan maar. Ze geeft ook aan dat ze graag gezelschapsspelletjes speelt in groep, maar dat ze snel vermoeid is, bijvoorbeeld door te veel drukte of door te lang in haar rolstoel te zitten.

J.G. J.G. was vroeger erg geïnteresseerd in auto’s, en van voornamelijk in oldtimers. Dat kan hem nu niet meer boeien. Momenteel zegt hij graag woordzoekers te maken en graag de krant te lezen. Dat laatste gebeurt volgens zijn vrouw slechts kortstondig. J. zegt zelf ook graag uitstapjes te maken, te slapen en een beetje tv 20

Confabuleren is het opvullen van gaten in het geheugen met fantasie (Expertisecentrum Dementie Vlaanderen vzw 2009).

50 te kijken. Het slapen doet hij overigens het grootste deel van de dag. Zijn vrouw meent ook dat snoepen één van zijn grootste hobby’s is, maar zelf spreekt J. hier niet over. J. geeft wel zelf enkele problemen aan, zoals zijn vergeetachtigheid en het blokkeren tijdens het stappen door de ziekte van Parkinson.

3.4

Productie van de vrijetijdskast

Tussen de afname van de interviews begon ik al aan de uitwerking van de vrijetijdskast. Het werd uiteindelijk een kast met vijf mappen en twaalf dozen. In iedere map en doos zat telkens een vrijetijdsbesteding.

Figuur 5: de vrijetijdskast in DVC Huize Wieltjesgracht

51 3.4.1

De kast

Ik ontwierp de kast zelf op maat van de dozen en mappen die ik wilde gebruiken. Verder lette ik erop dat de kast stevig was, maar toch zo goedkoop mogelijk. Ik vond het ook belangrijk dat er wieltjes onder de kast stonden zodat ze gemakkelijk verplaatst kon worden. Als laatste koos ik ervoor om de kast open te laten zodat de inhoud van de kast altijd zichtbaar zou zijn. Dit wekt volgens mij interesse op en trekt de bezoekers aan.

Figuur 6: het ontwerp van de vrijetijdskast

3.4.2

De inhoud

Over het algemeen probeerde ik per onderdeel gemakkelijk te beginnen en de moeilijkheidsgraad verder op te drijven, zodat de bezoekers gemotiveerd werden en de activiteiten zeker niet te moeilijk waren. Ik probeerde zoveel mogelijk een blad met uitleg bij de opdracht te steken, zowel als leidraad voor de bezoeker als voor de begeleider. Ook een voorbeeldje maakte de opdracht al veel duidelijker. Indien mogelijk maakte ik een blad met oplossingen. Dit alles probeerde ik telkens in vergroot lettertype te doen zodat het voor iedereen gemakkelijk leesbaar is. Ik vond het belangrijk dat in iedere doos alles zit wat je nodig hebt om de activiteit uit te oefenen. In de doos kaarten zit dus ook een kaartspel. Enkel de voorwerpen waarvan verondersteld wordt dat iedereen ze in huis heeft, zitten niet in de doos. Zo zit er bijvoorbeeld geen balpen in de map woordzoekers. Ik voorzag wel een doos met balpennen en scharen die ik in de kast zette. Ook kladblaadjes kon je terugvinden in de vrijetijdskast. Op die manier moesten de bezoekers nooit op zoek gaan naar hun gerief, en konden ze alles wat ze nodig hadden, vinden in de kast. Bij de kast voegde ik: een mapje met de beschrijving van de inhoud van de kast, een uitleenlijst, een lijst met aangekochte producten en een lijst voor het gebruik. Bij de beschrijving van de inhoud van de kast beschreef ik uitgebreid wat er in iedere doos zat en op welke manier er gewerkt moest worden per doos.

52 Ik ging wel uit van een bepaalde basiskennis van de begeleider, zo moest de begeleider bijvoorbeeld al kunnen breien. Op de uitleenlijst kon worden geschreven wie wat uitgeleend had wanneer, zodat er een overzicht was waar de delen van de vrijetijdskast waren. Op de lijst met aangekochte producten noteerde ik wat ik aangekocht had en waar je het kan vinden. Zo zouden producten gemakkelijk aangevuld kunnen worden. Ik maakte uiteindelijk ook een lijst met het gebruik van de vrijetijdskast. Dat waren lijsten waarbij per bezoeker bijgehouden werd wat hij of zij al gedaan had en hoe die uitvoering verliep. Op die manier hebben alle begeleiders een zicht op de mogelijkheden en interesses van de bezoeker. Hieronder beschrijf ik de dozen en mappen die ik uitwerkte in de vrijetijdskast.

Boeken In de doos met boeken vind je verschillende soorten boeken: zowel kortverhalen als informatieve boeken. Ik probeerde ook de onderwerpen sterk te variëren zodat de boeken zoveel mogelijk bezoekers zouden aanspreken. Verder zocht ik telkens grote lettertypes uit, maar doordat het oude boeken waren, was dit helaas niet mogelijk.

Figuur 7: de boeken uit de vrijetijdskast

Breien De doos breien bevatte breinaalden, wol en drie breipatronen. De bezoekers konden een tochthond breien, een sjaal of een lappendeken. Deze patronen waren niet zo moeilijk en konden altijd moeilijker gemaakt worden door verschillende of moeilijkere steken te gebruiken.

Denksportboek Het denksportboek (Eenvoudige Denksport Drie) werd gemaakt door leerlingen van het tweede jaar ergotherapie aan de Hogeschool West-Vlaanderen. Dit gebeurde onder leiding van Linda Nuyttens. Het denksportboek is een boek met allerlei cognitieve oefeningen. Die oefeningen gaat van vraagstukken oplossen tot ontbrekende puzzelstukken zoeken. Ik kopieerde de werkbladen van dit boek en voegde ze toe aan de vrijetijdskast.

53 Denkwerk De map denkwerk bestond uit allerlei cognitieve oefeningen. Dat waren: quizvragen, taalspelletjes, spreekwoorden en gezegden, zoek de verschillen, doolhof en verbind de stippen. De meeste oefeningen haalde ik uit boeken en sites voor lagereschoolkinderen zodat de oefeningen niet te moeilijk waren. Enkele voorbeeldoefeningen hieruit waren: • •

Quizvraag: waar werd Napoleon verslagen in 1815; Taalspelletje: zet de letters van het woord VEURIND in de juiste volgorde zodat je een woord bekomt (tip: fruit); • Spreekwoorden en gezegden: wat is de juiste betekenis van het spreekwoord ‘als de vos de passie preekt, boer, let op uw kippen; • Zoek de verschillen, doolhof en verbind de stippen:

Figuur 8: zoek de verschillen, doolhof en verbind de stippen

Kaarten In de doos met kaartspelen stak ik enkele gewone kaartspelen en een vergroot kaartspel voor de bezoekers met visuele problemen. Ik maakte een map met uitleg over kaartspelen voor één persoon, voor twee personen en voor meerdere personen. Op deze manier kan de bezoeker individueel met de kaarten spelen, maar is het eveneens een activiteit die samen met de mantelzorger ondernomen kan worden. Ik voorzag ook enkele hulpmiddelen zoals een kaartenhouder voor hemiplegische bezoekers of voor andere bezoekers die moeite hebben om de kaarten vast te houden. Ik maakte een dobbelsteen met de vier soorten kaarten (schoppen, klaveren, harten en ruiten) zodat tijdens het kaarten telkens zichtbaar is met welke soort kaarten gespeeld worden. Als laatste maakte ik een blad met de volgorde van de kaarten bij het patience spelen. Dit is een geheugensteuntje voor de bezoeker die problemen heeft om de volgorde van het spel te onthouden.

54

Figuur 9: de dobbelsteen bij het kaarten

Kousen stoppen Het lijkt misschien een opmerkelijke doos, maar één van de proefpersonen die ik interviewde, vertelde me dat kousen stoppen een hobby van haar was. Jammer genoeg doet ze dit nu niet meer omdat ze zelf niet veel kousen meer heeft die gestopt moeten worden. Daarom dat ik hier een doos van maakte in de vrijetijdskast. In deze doos stak ik kousen met gaten, stopwol, stopnaalden, een draaddoorhaler en enkele golfballetjes. De draaddoorhaler zorgt ervoor dat de wol gemakkelijker door het oog van de naald geraakt. De golfballetjes gebruikte ik in de plaats van een stopei. Dit stop je normaal gezien in de kous bij het kousen stoppen. Op deze manier verloopt het kousen stoppen gemakkelijker omdat je je hand niet in de kous moet steken.

Kruisjessteek Voor de doos met kruisjessteek zocht ik enkele gemakkelijke en iets moeilijkere patronen op. Ik tekende deze patronen over op aida en op smyrna stramien. Aida is het grootste stramien dat gebruikt wordt voor kruisjessteek, maar eigenlijk is aida nog niet zo groot. Daarom gebruikte ik ook smyrna stramien, dat is namelijk een erg groot stramien. Hierbij zorgde ik er wel voor dat de wol die ik gebruikte dik genoeg was om de gaten mooi op te vullen van het smyrna stramien.

Figuur 10: aida en smyrna stramien

55 Omdat ik de patronen zelf overtekende op het stramien moesten de bezoekers dus niet tellen tijdens het naaien. Op deze manier verliep het naaien gemakkelijker. In deze doos voorzag ik ook een draaddoorhaler en dikke naalden om het naaien te vergemakkelijken.

Kruiswoordraadsels In de map met kruiswoordraadsels stak ik relatief gemakkelijke kruiswoordraadsels. Moeilijkere kruiswoordraadsels konden achteraf nog altijd opgezocht worden.

Puzzelen Ik maakte zelf enkele puzzels door prenten af te drukken op gewoon papier en deze op karton te kleven. Daarna tekende ik de randen van de puzzelstukken op de achterkant van de puzzel en lamineerde ik dit. Uiteindelijk sneed ik alle puzzelstukken uit.

Figuur 11: een puzzel uit de vrijetijdskast

Ik probeerde telkens prenten te zoeken die de bezoekers zouden aanspreken. Zo maakte ik onder andere een puzzel van de Ieperse lakenhallen, paarden, een molen… Ik varieerde de puzzels in moeilijkheidsgraad. Zo heb ik puzzels van 12 tot 60 stukken. Ook de prent van de puzzel speelde hierbij een rol. Zo is de puzzel van het zonnebloemenveld veel moeilijker dan de puzzel van de paddenstoelen, ook al bestaat het zonnebloemenveld uit minder stukken. Later haalde ik nog enkele puzzels van de speelotheek. Deze bleven gedurende korte tijd in de doos met puzzels.

56 Sudoku’s Een sudoku is een cijferpuzzel die bestaat uit 16 hokjes (4x4), 36 hokjes (6x6) of 81 hokjes (9x9). 2

1

4

1 3 2

3

4

Figuur 12: een sudoku 4x4 en een sudoku 9x9

In de vrijetijdskast gebruikte ik de 4x4 sudoku’s en de 9x9 sudoku’s. Beide sudoku’s moeten ingevuld worden door de cijfers van 1 tot en met 4 (bij de 4x4 sudoku) of de cijfers van 1 tot en met 9 (bij de 9x9 sudoku) in te vullen in de lege hokjes van de sudoku. Hierbij mag er in iedere kolom (van boven naar onder), in iedere rij (van links naar rechts) en in ieder vak (een dik omrand geheel van vier of negen hokjes) slechts één keer al deze cijfers voorkomen. Op die manier is er voor iedere sudoku slechts één juiste oplossing mogelijk. Over het algemeen zijn 4x4 sudoku’s gemakkelijker dan 9x9 sudoku’s. Daarom gebruikte ik de 4x4 sudoku’s om het concept aan te leren, en hield ik de 9x9 sudoku’s over voor de gevorderden. Bij beide soorten stak ik telkens een blad met de werkwijze en een blad met de oplossingen.

Tangram Een tangram is een puzzel die bestaat uit zeven stukken. Dat zijn vijf rechthoekige gelijkbenige driehoeken van verschillende grootte, één vierkant en één parallellogram. Met die puzzelstukken kun je verschillende figuren vormen. Hierbij is het belangrijk dat je telkens alle zeven de puzzelstukken gebruikt.

Figuur 13: de zeven puzzelstukken van een tangram

57 Ik maakte een tangram uit gewoon hout. Bijhorend maakte ik een map met figuren zoals het vierkant, het konijn, de lezende indiaan… Deze map varieerde ik van gemakkelijk naar moeilijk. De drie categorieën bevatten telkens dezelfde figuren, maar in een andere moeilijkheidsgraad. Bij de gemakkelijke figuren moet de bezoeker de puzzelstukken gewoon op de figuur leggen. Hierbij zijn de omtrekken van ieder puzzelstuk duidelijk zichtbaar en is de figuur even groot als de puzzelstukken. Bij de moeilijkere figuren moet de bezoeker de figuur namaken door de puzzelstukken naast de figuur te leggen. De omtrekken van de puzzelstukken zijn in dit geval nog altijd zichtbaar maar de figuur is niet meer even groot als de puzzelstukken. Bij de moeilijkste figuren probeert de bezoeker de figuur na te maken van een figuur zonder dat de omtrekken van deze figuur zichtbaar zijn. Deze figuur is ook kleiner dan de puzzelstukken.

Figuur 14: het oplossen van een tangram van gemakkelijk naar moeilijk

De bezoekers konden de figuren dus van gemakkelijk naar moeilijk overlopen. Als ze het goed onder de knie hadden, konden ze al een moeilijke figuur maken zonder eerst de gemakkelijke figuur gemaakt te hebben.

Themadoos De themadoos is een doos waarin telkens een andere activiteit kan worden uitgewerkt. Hierbij denk ik dan vnl. aan knutselwerkjes in een bepaald thema. Ik begon met het thema lente, en stak er de opdracht in om een glazen fles of bokaal te bekleden met servetten. Uiteindelijk werd dit dan een vaas.

Figuur 15: een afgewerkte vaas uit de themadoos

58 Als richtlijn voor het tweede thema stelde ik bloemschikken voor. Hierbij kunnen er stukken oasis in de doos gestopt worden, samen met verschillende takjes en bloemetjes. Zo zou de bezoeker een bloemstukje kunnen maken naar eigen wens of volgens de instructies.

Tijdschriften In deze doos kun je tijdschriften terugvinden. Ik heb geprobeerd verschillende soorten tijdschriften bij elkaar te zoeken, zodat iedere bezoeker er een tijdschrift naar zijn interesse in kan terugvinden. Dit zijn de tijdschriften die je in deze doos kan terugvinden: • • • • • • • • •

Auto Gids Dag Allemaal De Volkstuin Flair Gezondheid Nu Goed Gevoel Humo Knack en Weekend Knack Libelle

• • • • • • • •

Menzo Mondiaal Magazine Nest Royalty Sport Magazine Story Tv Familie Woef

Figuur 16: tijdschriften uit de vrijetijdskast

Wasspelden In deze doos werkte ik met halve wasspelden. Ik stak enkele voorbeeldjes in de doos. Het was de bedoeling dat de bezoekers deze voorbeeldjes namaakten met de halve wasknijpers en de houtlijm die in de doos zaten. Ik gebruikte hiervoor een gemakkelijke en een moeilijkere opdracht. De gemakkelijke opdracht was de onderzetter en de moeilijkere opdracht was de brievenhouder.

59

Figuur 17: de onderzetter en de brievenhouder uit de doos met wasknijpers

Woordzoekers Een woordzoeker is een vak met allemaal letters in. Naast dit vak staan allemaal woorden, die terug te vinden zijn in het vak met letters.

Figuur 18: een gemakkelijke en een moeilijke woordzoeker

In de vrijetijdskast gebruikte ik gemakkelijke en moeilijke woordzoekers. Bij de gemakkelijke woordzoekers werden telkens gekende woorden gebruikt. Bovendien moesten er telkens slechts twaalf woorden gezocht worden per woordzoeker en moesten de woorden dikwijls enkel horizontaal en verticaal gezocht worden. De woorden stonden slechts soms diagonaal. Bij de moeilijke woordzoekers werden dikwijls onbekende woorden gebruikt. Bovendien waren deze woorden veel langer dan de woorden van de gemakkelijke woordzoekers. Ook moesten er soms tot 50 woorden per woordzoeker gezocht worden. Als laatste moest er bij de meeste moeilijke woordzoekers een woord gevormd worden met de overgebleven letters.

60 Overige twee dozen De vrijetijdskast bevat nog twee lege dozen. Deze liet ik over om later te vullen. Ik ben ervan overtuigd dat er tijdens het gebruik van de vrijetijdskast nog vrijetijdsbestedingen naar boven zullen komen waarvan de bezoekers aangeven dat ze dit graag doen of waarvan vermoed wordt dat ze dit graag zouden doen.

3.5

Introductie van de vrijetijdskast

Eénmaal de kast gemaakt was, bracht ik ze naar het DVC. Ik liet de bezoekers kennismaken met de vrijetijdskast door op vrije momenten eens een doos of map uit te halen. Dan deelde ik bijvoorbeeld woordzoekers uit aan iedereen die er een wilde maken. Tijdens bepaalde activiteiten nam ik ook enkele bezoekers apart om hen in kleine groepjes wegwijs te maken doorheen de vrijetijdskast. Op die manier kon ik rustig de bedoeling van de kast uitleggen en de mogelijkheden overlopen. Hierbij hadden we telkens een gesprek over wat hun vroegere en huidige hobby’s waren en wat hen interesseerde. Daarna liet ik hen een hobby kiezen of stelde ik zelf een hobby voor uit de vrijetijdskast. Ik leerde hen deze hobby aan en liet hen de hobby uitvoeren. Achteraf bespraken we telkens kort wat ze ervan vonden en hoe het verlopen was. De aangeleerde hobby konden de bezoekers dan verder uitvoeren in het DVC, maar ze konden hun hobby eveneens meenemen naar huis. Ik bracht de mantelzorg op de hoogte van het bestaan van de vrijetijdskast door hen een brief sturen via het communicatieschrift. Meer informatie over de vrijetijdskast konden ze ook altijd opvragen wanneer ze dit wilden.

61

4

Evaluatie en toekomst van de vrijetijdskast

Na de uitwerking van de vrijetijdskast volgt mijn persoonlijke evaluatie ervan. Ik schets ook kort het toekomstperspectief van de vrijetijdskast.

4.1

Evaluatie

De vrijetijdskast werd een succes. Ik ben dan ook trots op het eindresultaat. De kast werd wel degelijk een verzameling van verschillende hobby’s die aangepast konden worden aan de mogelijkheden van de bezoeker. Het uitlenen van de hobby’s naar de thuissituatie was ook mogelijk, maar dat was nog geen groot succes tegen het einde van mijn stageperiode. De meeste bezoekers gaven aan dat ze thuis meer dan genoeg te doen hadden of dat ze thuis ‘net hetzelfde liggen hadden’. Toch waren er al enkele bezoekers overtuigd van de mogelijkheid om de hobby’s uit te lenen. Zij vonden dat erg positief. Bij de rest van de bezoekers denk ik dat het uitlenen van de hobby’s nog verder op gang zal komen wanneer de bezoekers de vrijetijdskast volledig hebben leren kennen en wanneer de drempel overschreden is. Misschien dat het uitlenen van materiaal vlotter zou verlopen wanneer er vaste groepjes gemaakt zijn bij het werken met de vrijetijdskast. Op die manier zouden de bezoekers wekelijks in vaste groepjes aan de activiteiten van de vrijetijdskast kunnen werken. Het samenwerken creëert een groepsgevoel, en als één persoon van de groep materiaal mee zou nemen naar huis, dan vermoed ik dat de rest van de groep dit ook al snel zou doen. Verder kan er in de groepjes ook even gepraat worden over hoe het thuis verlopen is om de activiteit uit te voeren. Als laatste wil ik hierbij nog vermelden dat vele bezoekers wel gemotiveerd waren om in het DVC aan hun hobby te werken. In de thuissituatie ontbreekt deze motiverende kracht van de begeleiding, waardoor de bezoeker zelf al erg gemotiveerd moet zijn om aan de hobby te beginnen. Dit is volgens mij ook een reden waarom de hobby’s nog niet zo vaak meegenomen werden naar huis. Tijdens het gebruik van de vrijetijdskast kwamen al vele elementen naar voor die ik zou aanpassen en die ik dan ook grotendeels al aangepast heb. Enkele aanpassingen die ik momenteel nog zou doen zijn: • • • • • •

De kaartspelen Kingen en Wiezen uitwerken omdat enkele bezoekers aangaven dat ze dat vroeger graag speelden; Het kaartspel Zevens Leggen uitwerken omdat we dat in het DVC vaak spelen; Meerkeuzevragen opstellen bij de vragen rond spreekwoorden en gezegden in de map denkwerk; Schriftelijk en visueel uitleggen hoe je moet breien en dergelijke; Een doos voor haakwerk voorzien; Meerdere tangrams maken zodat meerdere bezoekers er tegelijk mee kunnen werken;

62 •

Op zoek gaan naar grootletterboeken of een leesloep aan de vrijetijdskast toevoegen; • Gemakkelijkere kruiswoordraadsels opzoeken; • … Ik ben ervan overtuigd dat tijdens het gebruik van de vrijetijdskast telkens opnieuw mogelijke aanpassingen naar boven zullen komen. Kortom, de vrijetijdskast is een erg dynamische kast. Er moet namelijk voortdurend aan gewerkt worden in functie van de bezoeker.

4.2

Toekomst

Het is de bedoeling dat de vrijetijdskast in de toekomst verder gebruikt wordt, ook al ben ik niet meer aanwezig in het DVC. De vrijetijdskast werd al opgenomen in de dagplanning. Zo worden iedere dag circa vier bezoekers apart genomen tijdens het voorlezen van de krant. Dan krijgen deze bezoekers de mogelijkheid om hobby’s uit te voeren met de vrijetijdskast. Momenteel worden deze bezoekers nog willekeurig uitgekozen, maar misschien kan dit in de toekomst via een beurtsysteem verlopen. Op die manier ontstaan er vaste groepjes en krijgen alle bezoekers de kans om activiteiten uit te voeren met de vrijetijdskast. Alle personeelsleden van het DVC zijn op de hoogte van de werking van de vrijetijdskast, zodat ze er allemaal mee aan de slag kunnen. Er werd één personeelslid aangesteld als verantwoordelijke van de vrijetijdskast. Die persoon staat in voor de orde in de vrijetijdskast, het terugbrengen van het materiaal, de aankoop van nieuw materiaal … Het is de bedoeling dat het DVC aan de vrijetijdskast blijft werken. Aanpassingen zullen altijd noodzakelijk zijn, want iedereen is uniek. Iedereen heeft dus ook andere mogelijkheden en beperkingen.

63

5

Besluit

Ik werkte de vrijetijdskast uit in DVC Huize Wieltjesgracht. Het werd een kast die bestaat uit verschillende hobby’s. Die hobby’s zijn als het ware mogelijkheden om je vrije tijd op een zinvolle manier in te vullen. De hobby’s werden aangeleerd in het DVC en daar konden ze ook verder uitgeoefend worden. De bezoeker van het DVC kon zijn hobby evengoed meenemen naar huis om zijn hobby daar verder te zetten. Ik maakte de vrijetijdskast door gegevens te verzamelen van vier proefpersonen. Dat waren bezoekers van het DVC met elk zijn eigen problematiek, mogelijkheden en beperkingen. Ik leerde hen beter kennen en raadpleegde hun medisch dossier, collega’s … om zoveel mogelijk relevante gegevens te verzamelen over hen. Ik nam een semi-gestructureerd interview van deze proefpersonen en van enkele mantelzorgers af. Op die manier leerde ik ook de huidige en vroegere interesses, tijdsbesteding … van mijn proefpersonen kennen. Na de gegevensverzameling werkte ik de vrijetijdskast uit. Dit deed ik niet enkel op basis van de gegevens die ik verkreeg van de vier proefpersonen, maar ook met behulp van de gegevens uit het Leefsituatieonderzoek Vlaamse Ouderen (2001) en het Belgisch Tijdsbudgetonderzoek (2005). Dit waren beiden onderzoeken naar de tijdsbesteding van de gemiddelde Vlaamse oudere. De vrijetijdskast bevatte op het einde van mijn stageperiode de volgende hobby’s: boeken lezen, breien, denksportboek, denkwerk, kaarten, kousen stoppen, kruisjessteek, kruiswoordraadsels, puzzelen, sudoku’s, tangram, themadoos, tijdschriften, halve wasspelden en woordzoekers. Ik liet de bezoekers van het DVC in kleine groepjes kennismaken met de vrijetijdskast. Hierbij vroeg ik hen om te beginnen wat hun vroegere en huidige hobby’s waren. Daarna probeerde ik dit met de vrijetijdskast te linken en hen op die manier warm te maken voor de kast. De bezoekers mochten dan één of meerdere hobby’s uitkiezen die ik hen daarna aanleerde. De hobby werd in het DVC verder gezet en sommigen namen hun hobby mee naar huis. De vrijetijdskast werd met open armen onthaald in het DVC. De bezoekers waren erg enthousiast om hobby’s uit te voeren uit de kast. Enkel het uitlenen van de hobby’s naar de thuissituatie verliep op het einde van mijn stageperiode nog niet zoals ik het hoopte. Vele bezoekers gaven aan dat ze thuis meer dan genoeg andere bezigheden te doen hebben en dat ze dus geen werk mee moesten hebben. Toch denk ik dat dit zal verbeteren wanneer alle bezoekers vertrouwd zijn met het uitlenen van het materiaal. Naar de toekomst toe zal de vrijetijdskast opgenomen blijven in de dagplanning. Tijdens het voorlezen van de krant zullen telkens circa vier bezoekers apart genomen worden om activiteiten met de vrijetijdskast uit te voeren. Ook op vrije momenten zal de vrijetijdskast gebruikt worden.

64

Conclusie Met het vorderen van de jaren gaan vele mogelijkheden van thuiswonende ouderen achteruit. Op die manier voeren ze de hobby’s die ze voordien graag deden niet meer uit. Toch is het belangrijk dat deze ouderen actief blijven in de mate van het mogelijke. Zinvol handelen, activiteiten uitvoeren die voor de oudere betekenisvol zijn, verhoogt namelijk het welbevinden van de oudere. De oudere voelt zich tevreden omdat hij zelfstandig kan zijn terwijl hij dit op bepaalde andere vlakken niet meer kan, bijvoorbeeld op vlak van zelfredzaamheid. Ook kan de oudere op die manier zelf beslissen wat hij doet en op welke manier hij het doet. De oudere bezit dus autonomie. Verder zorgt het uitvoeren van activiteiten ervoor dat de oudere zich nuttig voelt, dat hij iets betekent voor de maatschappij. Als laatste zorgt het onderhouden van de eigen mogelijkheden ervoor dat de oudere minder snel achteruit gaat. Het is dus belangrijk dat ouderen gestimuleerd worden om actief te blijven en dit door activiteiten uit te voeren die ze zelf als zinvol ervaren. De vrijetijdskast werd ontworpen in het Dagverzorgingscentrum Huize Wieltjesgracht te Ieper. Dit is een voorziening waar thuiswonende ouderen overdag terecht kunnen voor verpleegkundige zorgen, animatie, sociaal contact en nog zoveel meer. De vrijetijdskast zorgt ervoor dat thuiswonende ouderen zinvolle activiteiten kunnen blijven uitvoeren. De bezoeker van het dagverzorgingscentrum kan zelf kiezen welke hobby hij wil uitvoeren, en de hobby wordt aangepast aan de mogelijkheden van de bezoeker. Want ook al kan een hobby in zijn geheel niet meer uitgevoerd worden, dikwijls kunnen enkele deelhandelingen toch nog uitgevoerd worden. De bezoeker voert de hobby uit in het dagverzorgingscentrum, maar kan de hobby ook meenemen naar huis. Hiervoor moet de bezoeker wel al erg gemotiveerd zijn, want tijdens het uitvoeren van de activiteit wordt de bezoeker niet meer gestimuleerd vanuit het dagverzorgingscentrum. Daarom dat vele bezoekers de hobby wel uitvoerden in het dagverzorgingscentrum, maar dat ze thuis er niet altijd toe kwamen. Toch is de vrijetijdskast een erg bruikbare kast. Het is een dankbaar gegeven als er eens een dood momentje is in het dagverzorgingscentrum, het spreekt bezoekers aan die bij sommige andere activiteiten uit de boot vallen … Maar vooral: de vrijetijdskast zorgt ervoor dat de bezoekers actief blijven en hun mogelijkheden benutten, dat de bezoekers een leuke tijd beleven, dat de bezoekers geprikkeld worden om nieuwe dingen te proberen … Kortom, ik zou ieder dagverzorgingscentrum, woon- en zorgcentrum … aanraden om met het concept van de vrijetijdskast te starten. Het vraagt erg veel tijd en energie op het op te starten, maar je krijgt er zoveel voor terug.

65

Bronnen Weckx-schaal [Online]. Available: https://www.impulscentrum.be/mpo/documents/weckx-schaal.doc. 1975. The Myth and Reality of Aging in America. The National Council on the Aging, Incorporated, 1828 "L" Street, N.W., Washington, D.C. 20036. 2007. Standpunten vergrijzing [Online]. Available: http://www.kvab.be/downloads/Standpunten2.pdf. 2009. Het verborgen verdriet van de mantelzorger. Adriaensens, M. ALZHEIMERLIGA, V. Draaglast en draagkracht [Online]. Available: http://www.alzheimerliga.be/Dementie/Ondersteunenvanmantelzorgers/Dra aglastendraagkracht/tabid/244/Default.aspx. ANDRIESSEN, H. B. H. D. C. H. 2002. Psychosociale problematiek, Baarn. ARNAERT, A., VAN DEN HEUVEL, B. & WINDEY, T. 2005. Health and Social Care Policy for the Elderly in Belgium. 26. Available: http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6WG24HVD24710&_user=1522238&_coverDate=12%2F31%2F2005&_rdoc=1&_fmt=high &_orig=search&_sort=d&_docanchor=&view=c&_acct=C000053491&_versi on=1&_urlVersion=0&_userid=1522238&md5=b82e013225164e2dd37c52d 1890cf60b. ASSOCIATION, A. P. 2009a. Dementie [Online]. American Psychiatric Association. Available: http://www.dsmonline.nl. ASSOCIATION, A. P. 2009b. Depressieve stoornis [Online]. American Psychiatric Association. Available: http://www.dsmonline.nl. BAERT, V. D. H. D. C. L. 2004. Animatie : meer dan een activiteit, Mechelen. BEUNDERS, N. B. H. 2003. De andere kant van de vrije tijd, Leiden. BLOEMENDAL, G. K. G. 1993. Activiteiten voor dementerenden thuis, Nijkerk. BRAECKMAN, G. 2003. Mantelzorgers en ergotherapeuten : partners in de zoektocht naar zinvolle dagbesteding voor ouderen met een dementieel syndroom. BRAECKMAN, G. 2006. Zinvolle dagbesteding voor personen met een dementieel syndroom. Opleiding Referentiepersoon Dementie. Leuven. BVGG. Psychogeriatrie [Online]. Available: http://www.geriatrie.be/mediastorage/FSDocument/99/deel02_hoofstuk05_ nl.pdf. BVGG. Zorgstructuren [Online]. Available: http://www.geriatrie.be/mediastorage/FSDocument/93/deel01_hoofstuk06_ nl.pdf. CAOT. CMOP [Online]. Available: http://www.caot.ca/default.asp?pageid=1031. CBGS. 2003. Mantelzorg in Vlaanderen [Online]. Available: http://aps.vlaanderen.be/cbgs/repository/folder_Mantelzorg.pdf. CONSTANDT-DE VISSCHER, C. M. R. 1999. Kwaliteitsvolle basiszorg voor de oudere zorgvrager, Diegem. COOLSAET, B. 2007. Homage : wijzer ouder worden : met bijdragen van 70 experts, Leuven. COSYN, L. 2009. Onderzoek naar het functieprofiel van de ergotherapeut in een dagverzorgingscentrum. ergotherapie, Artevelde Hogeschool.

66 COËLHO, M. B. J. A. A. F. J. F. W. M. G. 2009. Zakwoordenboek der geneeskunde, Doetinchem. CRAEYNEST, K. D. K. B. Actief ouder worden : de nieuwe standaard? : de leefsituatie en participatie van ouderen in deze samenleving. DE BOER, A., BROESE VAN GROENOU, M. & TIMMERMANS, J. 2009. Mantelzorg. Een overzicht van de steun van en aan mantelzorgers in 2007. Available: http://www.scp.nl/dsresource?objectid=20921&type=org. DE CONINCK, L. 2008. Ergotherapie in de gerontologie : basisboek voor kwaliteitsvolle hulpverlening, Leuven, Acco. DE GROOTTE, D. 2008-2009. Pathologie van het locomotorisch systeem. Kortrijk: Howest. DE LEPELEIRE, J., BUNTINX, F. & YLIEFF, M. 2006. Qualidem studie. KU Leuven, Universiteit van Luik. DIRICX, B. 2004. Eenzaamheid bij ouderen, Mechelen. ECONOMIE, F. Bevolking op 1 januari 2007-2061 [Online]. Available: http://statbel.fgov.be/nl/modules/publications/statistiques/bevolking/Bevolkin g_op_1_jan_2007-2061.jsp. FINLAY, L. Z. R. 1995. Ergotherapie in de psychiatrie, Utrecht. GEZINSSTUDIE, C. V. B.-E. 2007. Oud worden in de 21e eeuw [Online]. Available: http://aps.vlaanderen.be/cbgs/content/48.html. GEZONDHEID, V. A. Z. E. Available: http://www.zorg-engezondheid.be/Home.aspx?id=1160. GEZONDHEID, V. A. Z. E. 2009. Woonzorgdecreet vormt belangrijke stap naar zorgvernieuwing ouderensector [Online]. Available: http://www.zorg-engezondheid.be/nieuws/woonzorgdecreet.aspx. GLORIEUX, I. & MINNEN, J. 2008. Belgisch tijdsbudgetonderzoek [Online]. Available: http://www.time-use.be/tostat/intro.php?lang=nl. HART, P. Z. H. Stress-kwetsbaarheids-coping-model [Online]. Ieper: Psychiatrisch Ziekenhuis Heilig Hart. Available: http://www.hhartieper.be/nl/81. HART, P. Z. H. 2010. Balkmetafoor [Online]. Ieper: Psychiatrisch Ziekenhuis Heilig Hart. Available: http://www.balkmetafoor.be/. HERTECANT, J. Year. Verzorgingscontinuum "De behoeften van de mantelzorgers". In, 2007. HEYLEN, L. The issue of loneliness among the elderly from a life course perspective [Online]. Available: http://www.nsv-sociologiefacta.nl/activiteiten/dvds2006/papers/heylen.pdf. JACOBS, T. 2004. Op latere leeftijd : de leefsituatie van 55-plussers in Vlaanderen, Antwerpen. KINÉBANIAN, A. L. G. M. 2006. Grondslagen van de ergotherapie, Maarssen. LIETAERT, C. 2007-2008. In goede en kwade dagen, fictie of werkelijkheid, partners van dementerende personen. Hogeschool Gent. LOUIS, A. 2005. Evaluatie van de geriatrische patiënt, Mechelen. LUYTEN, P. & LODEWYCK, B. 2003-2004. Practicum methoden van onderzoek in de psychologie. Interviewtechnieken. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven. MEDICINENET.COM. 2010. Definition of Cerebrovascular accident [Online]. Available: http://www.medterms.com/script/main/art.asp?articlekey=2676. NACHTERGAELE, E. 2002. Pluk de dag, zinvolle dagbesteding voor dementerende personen in de thuiszorg. ergotherapie, Howest.

67 NETWERKEN, S. E. 2010. De Katz en de Katz-Weckx-schaal [Online]. Steunpunt Expertise Netwerken. Available: http://meetschalen.senvzw.be/scale/pdf/3/Meetschaal_Katz.pdf. NIVEL & WAERTHOVE, V. 2004. Het begeleiden van mensen met dementie die depressief zijn. Richtlijn voor verzorgenden. Utrecht: Verpleeghuis Waerthove. NUYTTENS, L. 2008-2009. Ergotherapie en geriatrische problematiek. Kortrijk: Howest. OVERHEID, V. Stress [Online]. Available: http://www.fitinjehoofd.be/defaultSubsite.aspx?id=14404. OVERHEID, V. 2009. Ontwerp van woonzorgdecreet [Online]. Vereniging voor Vlaamse Steden en Gemeenten. Available: http://www.vvsg.be/Welzijnsvoorzieningen/woonzorg/Documents/Woonzorg decreet/Ontwerp%20van%20woonzorgdecreet.pdf. PACOLET, J. & CATTAERT, G. 2004. De financiering van de residentiële zorg. CM. PACOLET, J., DELIÈGE, D., ARTOISENET, C., CATTAERT, G., COUDRON, V., LEROY, X., PEETERMANS, A. & SWINE, C. 2005. Vergrijzing, gezondheidszorg en ouderenzorg in België. Brussel: FOD Sociale Zekerheid, Directie-generaal Sociaal Beleid. SCHOENMAECKERS, R. C. V. L. 2009. Population ageing : towards an improvement of the quality of life?, Brussel. SWINNEN, T. 2004. Gelukkig en zinvol ouder worden : positief omgaan met psychische problemen op oudere leeftijd, Tielt. THUISZORG, S. SEL [Online]. Available: http://www.sitwvl.be/. VAN 'T LEVEN, N. D. L. J. Ergotherapeutische interventies voor thuiswonende ouderen met dementie en hun mantelzorgers : een literatuurverkenning. VAN 'T LEVEN, N. D. L. J. Quality time : in ondersteuning van mantelzorgers van thuiswonende ouderen met dementie: een kwalitatief onderzoek. VAN AUDENHOVE, C. & DECLERCQ, A. 2007. De mantelzorg: over zorglast, veerkracht en het belang van een goede zorgrelatie. KU Leuven. VAN DE VEN, L. 2004. Ouder worden : het leven als antwoord, Leuven. VANDEN BOER, L. Thuiswonende ouderen en zorg. VASTIAU, E. 2005. Dagverzorging verhoogt de levenskwaliteit van ouderen [Online]. Available: http://www.vvsg.be/Welzijnsvoorzieningen/woonzorg/Documents/Dagverzor gingscentra/Dagverzorging%20verhoogt%20de%20levenskwaliteit%20van %20ouderen.pdf. VERLOO, H. D. A. M. V. O. P. 2002. Naar continuïteit in zorg voor thuiswonende dementerende en andere kwetsbare ouderen in Vlaanderen, Brussel. VZW, E. D. V. 2009. Dementie [Online]. Expertisecentrum Dementie Vlaanderen vzw. Available: http://www.dementie.be. VZW, F. W.-V. 2010. Foton [Online]. Available: http://www.familiezorgwvl.be/foton.aspx. VZW, K. Mantelzorg [Online]. Available: http://www.kenniscentrummantelzorg.be. WEST-VLAANDEREN, S. 2010. Communicatieschrift [Online]. Available: http://www.selwvl.be/home.aspx. WOOD, W. W. J. H. B. Dying of boredom: an exploratory case study of time use, apparent affect, and routine activity situations on two alzheimer's special care units.

68

Bijlagen Hierbij ingesloten wil ik de Weckx-schaal verduidelijken, de balkmetafoor en het interview dat ik afnam van mijn proefpersonen.

Bijlage I: de Weckx-schaal Een Weckx-schaal is een assessment waarbij fysieke, psychische en omgevingsvariabelen gescoord worden. Het is een combinatie van de Katz-schaal en de IADL-schaal en kan onder andere worden teruggevonden in het communicatieschrift van het DVC. Onderstaande Weckx-schaal vond ik op https://www.impulscentrum.be/mpo/ documents/weckx-schaal.doc.

Weckx-schaal Fysieke variabele WASSEN

KLEDEN

VERPLAATSEN

TOILETBEZOEK

CONTINENTIE

SCORE Kan zichzelf wassen zonder enige hulp 1 Kan zichzelf helemaal aanen uitkleden zonder enige hulp 1 Kan zelfstandig opstaan en zich zonder enige hulp verplaatsen 1 Kan alleen naar het toilet gaan of zich reinigen 1 Is continent voor urine en faeces

1

Heeft gedeeltelijke hulp nodig om zich te wassen onder de gordel 1 Heeft gedeeltelijk hulp nodig om zich aan te kleden onder de gordel (veters uitgezonderd) 2 Kan zelfstandig in en uit stoel of bed maar gebruikt mechanische hulpmiddelen voor verplaatsing

Heeft gedeeltelijke hulp nodig om zich te wassen onder en boven de gordel 2 Heeft gedeeltelijk hulp nodig om zich aan te kleden boven en onder de gordel

Moet volledig geholpen worden om zich te wassen 2 Moet volledig geholpen worden om zich te kleden

3 Heeft volstrekt hulp van derden nodig om op te staan en zich te verplaatsen

2 Heeft gedeeltelijke hulp nodig om naar het toilet te gaan of zich te reinigen 2 Accidenteel incontinent voor urine of faeces (sonde of kunstaars incl.) 2

4 Moet volledig worden geholpen om naar het toilet te gaan of zich te reinigen 5 Incontinent voor urine (mictietraining incl.)

3 Is bedlegerig of zit in rolstoel en is volledig afhankelijk om zich te verplaatsen 4 Kan niet naar het toilet gaan en evenmin op de toiletstoel 5 Incontinent voor urine en faeces

6

6

69 Heeft vooraf hulp nodig om te eten of te drinken 2

Heeft gedeeltelijke De patiënt hulp nodig tijdens wordt gevoed het eten of drinken 7 7 Hoogste score:

Psychische variabele Oriëntatie tijd of Geen ruimte probleem 0 Rusteloosheid Geen probleem 0

Occasioneel gedesoriënteerd 2 Occasioneel rusteloos 2

Voortdurend gedesoriënteerd 3 Voortdurend rusteloos 3

Omgevingsvariabele Woonsituatie Met Onder zelfde dak beschikbare valide persoon 0 Mantelzorg Intensief Niet onder zelfde Frequent dak Maximaal 0 Comfort Ingerichte badkamer 0

Met valide nietbeschikbare persoon of nietvalide persoon 1 Partieel Regelmatig Soms 1 Stromend water (keuken) 1

Alleenwonende

ETEN

Kan alleen eten en drinken 1

F

Hoogste score: P

W

2 Afwezig Sporadisch Minimaal 2 Geen stromende water 2

M

K

TOTAAL SCORE Datum opmaak

70

Bijlage II: de balkmetafoor De balkmetafoor is een schematische voorstelling van het stress-kwetsbaarheidscoping-model. Het is een model, voornamelijk gebruikt in de psychiatrie, dat draaglast en draagkracht tegenover elkaar zet. De balkmetafoor werd uitgewerkt door het Psychiatrisch Ziekenhuis Heilig Hart te Ieper en toont visueel hoe de psychiatrische patiënt aan zijn of haar aandoening komt. De metafoor wordt dus gebruikt om problemen duidelijk te maken aan de cliënt, maar even goed om de behandeling van de cliënt op te baseren. De balkmetafoor is ontwikkeld voor psychiatrische patiënten, maar volgens mij is de metafoor ook toepasselijk voor de vergelijking van de draaglast en de draagkracht van de mantelzorger. Daarom dat ik een balkmetafoor uitgewerkt heb volgens een fictieve casus van een mantelzorger, mevrouw C. De schematische weergave van de balkmetafoor werd verkregen door middel van de simulatie op www.balkmetafoor.be. Mevrouw C. is 54 jaar, en is mantelzorgster voor haar man die de ziekte van Parkinson heeft. Momenteel ervaart mevrouw C. de draaglast die de zorg voor haar partner met zich meebrengt als erg zwaar. Ze heeft het moeilijk met het feit dat ze weinig steun krijgt van haar familie. Haar eigen broers en zussen ziet ze amper omdat ze zoveel tijd steekt in de zorg voor haar partner. Toch zou ze liever wat meer contact hebben met haar familie. Daarbij komt nog dat de medische kosten voor haar man erg hoog zijn en dat haar man zijn werk vroegtijdig heeft moeten opgeven omwille van zijn ziekte. Door de zorg voor haar man kan mevrouw C. ook slechts parttime gaan werken. Dit alles zorgt ervoor dat hun financiële situatie wat moeilijker geworden is. Doordat de zorg voor haar man zoveel tijd en energie vergt, heeft ze weinig tijd over voor zichzelf. Toch heeft zij er nood aan om eens tot rust te kunnen komen. Ook heeft mevrouw C. nog maar weinig contact met vrienden. Daarenboven is haar man (de zorgvrager) altijd al een veeleisende man geweest, maar door zijn ziekte is dat alleen maar erger geworden. Ook dit weegt erg door op mevrouw C. Als laatste piekert mevrouw C. dikwijls. Hierdoor heeft ze te weinig nachtrust, en begint ze haar dag meestal onuitgerust. Haar draagkracht verleent mevrouw C. uit de steun van haar dochter. Deze dochter woont echter aan de andere kant van het land, waardoor ze elkaar weinig zien. Toch bellen ze elkaar geregeld. Dit zijn momenten waarop mevrouw C. haar hart bij haar dochter kan luchten. Ook uit haar hobby haalt mevrouw C. erg veel energie. Ze houdt van beeldhouwkunst, en van zodra ze tijd heeft zou ze in haar atelier willen verdwijnen. Telkens ze de tijd gevonden heeft om zich aan haar hobby te wijden, zit ze weer vol goede moed en energie. Ten slotte is mevrouw C. een erg gelovige vrouw. Haar geloof geeft haar vertrouwen in de toekomst.

71

Figuur 16: de balkmetafoor van een fictieve casus

Bij mevrouw C. is onlangs de bom ontploft. De draaglast werd te zwaar voor haar draagkracht, en mevrouw C. kon het niet meer aan. Haar dochter schakelde het ziekenfonds in en die boden mevrouw C. ergotherapeutische hulp. De ergotherapeute luisterde naar haar verhaal en gaf haar enkele adviezen mee. Zo stelde ze voor dat haar partner drie dagen per week het dagverzorgingscentrum in de buurt zou bezoeken. Op die manier zou mevrouw C. wat meer tijd krijgen voor zichzelf, voor haar hobby’s en voor haar vrienden. Ook een tegemoetkoming voor mantelzorg was mogelijk in haar geval. Ook is mevrouw C. gaan beseffen dat zij de hulp van haar partner niet alleen moet dragen. Sinds kort doet ze dan ook meer een beroep op haar buren en kinderen, en roept ze sneller om hulp.

72

Bijlage III: interview proefpersonen Voor de verzameling van relevante gegevens over de tijdsbesteding van mijn proefpersonen nam ik semi-gestructureerde interviews af van deze bezoekers. Hieronder vind je de vragenlijst, zoals ik ze oorspronkelijk opgesteld had.

Interview zinvolle dagbesteding bezoekers DVC Wieltjesgracht Via de afname van een semi-gestructureerd interview tussen de bezoeker en de studente ergotherapie.

Naam: ……………………………………………………………………………………………… Leeftijd: ………………………………

Geslacht: M / V

Afname interview op: ………………………………

Algemeen Leefsituatie: ……………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………

Werk en opleiding: ……………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………

Aantal dagen per week bezoek aan DVC: ………………………………………………………………………………………………………

Zinvolle dagbesteding thuis Dagindeling van een gewone dag: ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………

73 Dode momenten tijdens dagindeling (indien ja: frequentie en wanneer): ……………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………

Vroegere hobby’s en interesses (indien ja: reden waarom gestopt): ……………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………

Interesse in verloren hobby’s terug opnemen: ……………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………

Interesse in: Activiteiten binnen en rond het huis: o

Lichamelijke taken

o

Huishoudelijke taken

…………………………………………………… …………………………………………………… o

Dieren

o

Tuinieren

…………………………………………………… …………………………………………………… o

Multimedia (PC, tv, muziek, lezen)

o

Creatieve bezigheden

…………………………………………………… …………………………………………………… o

Verzamelen

o

Sociale activiteiten

…………………………………………………… …………………………………………………… o

Gezelschapsspelen

……………………………………………………

Activiteiten buiten het huis: o

Sporten

o

Uitstapjes maken

…………………………………………………… …………………………………………………… o

Verenigingen en clubs

o

Natuur

…………………………………………………… …………………………………………………… o

Engagement

o

Godsdienst

…………………………………………………… ……………………………………………………

Interessante activiteiten in het DVC: ……………………………………………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………….