Tableau + english summaries
60 highlights van Turner tot Munch
DE Turing toekenning | jeroen henneman vier EEUWEN SELFIES | City special londen veilingen | beurzen en nog veel meer...
37ste jaargang nr. 4 oktober 2015 adviesprijs: € 9,95
oktober 2015
inhoud
18
Oog in oog met de kunstenaar Het Mauritshuis en Museum Arnhem laten samen 400 jaar zelfportretten zien. Van Rembrandt, Bol en Karel du Jardin tot Jan Mankes, Else Berg en Levi van Veluw. Tableau belicht de betekenis en eigenaardigheden van het genre door de eeuwen heen.
vier eeuwen selfies
het Hollands zelfportret
Veilingnieuws
9-16 70-79
Een somberende Chinese markt zorgt voor krimp in de omzet van de veilinghuizen. Christie’s veilde Hollandser dan Hollands en YiPArt werk van topfotografen voor jongeren in de gevangenis.
Nederlandse Highlights
www.dekunst10daagse.nl
7
Boeken, beurzen, evenementen
Miró & Cobra, Turner en de traditie van het sublieme, Munch : Van Gogh, The Glasgow Boys, Magnum Contact Sheets, Kleur Ontketend, Azië in Amsterdam en meer niet te missen exposities van dit najaar.
16 T /M 2 5 O K T O B E R 2 0 1 5 BERGEN - BERGEN AAN ZEE
Colofon/Editorial Kiosk
28
KUNST10DAAGSE
En verder in dit nummer:
+ Summaries in English
62
Tableau + EngLiSh SummariES
60
highLighTS
van TurnEr ToT munCh
Atelier Henneman Veelzijdig kunstenaar Jeroen Henneman (1942) timmert al ruim een halve eeuw aan de weg. Vaak letterlijk, want Henneman is in zijn voortdurend onderzoek naar ‘de essentie der dingen’ ook een ‘constructeur’. Tableau nam een kijkje in het atelier van deze ‘meester van de lijn’.
DE Turing ToEkEnning | jEroEn hEnnEman viEr EEuWEn SELFiES | CiTy SpECiaL LonDEn vEiLingEn | bEurzEn En nog vEEL mEEr... Kiosk SEPTEMBER 2015.indd 17
37ste jaargang nr. 4 oktober 2015 adviesprijs: € 9,95
06-10-15 17:32
Op de cover
Kylli Sparre (1980, Tallinn Estland), Rescue Operation, winnaar Sony World Photography Award 2014, Qlick Editions, Amsterdam (zie ook p. 60)
››
oktober 2015
48
Zuidelijke Nederlanden, Diptyque Satyrique, ca 1500. Paneel, 58,5 x 44 cm. Collections artistiques de l’Université de Liège.
10 oktober 2015 - 17 januari 2016 in Rotterdam
inhoud
Bosch tot Bruegel
van
Exclusief interview Pieter en Françoise Geelen richtten bijna tien jaar geleden de Turing Foundation op. Iedere twee jaar bekroont deze stichting het beste tentoonstellingsplan van de Nederlandse musea met een donatie van een half miljoen euro. En dat is nog maar een onderdeel van de steun die het fonds biedt.
de turing toekenning
een ‘Oscar’ voor onze musea
98
Internationale Highlights
City special Londen
Sculpturen van Picasso, prinsessenportretten van Élizabeth Vigée Le Brun, Istanbul als muze van fotografen, de invloedrijke collages van Alberto Burri, de bijna perfecte tekeningen van Andrea del Sarto, amoureuze scènes van Fragonard en meer...
80
En verder in dit nummer: Tentoonstellingsagenda
107-112
Column
113
Verzekeringen
Volgende keer + Summaries in English
114
Topbeurzen Frieze en Frieze Masters trekken vele internationale verzamelaars en liefhebbers en daarom wordt er in de stad de komende periode extra veel georganiseerd op kunstgebied. Tableau geeft tips voor een paar kleurrijke dagen in een dynamisch Londen.
56
Wereldvisies in Den Haag Internationale topkunstenaars die deelnemen aan de maatschappijkritische Biënnale van Venetië 2015 zijn te gast in Den Haag. Veel startende kunstenaars zijn, zo bleek op Art The Hague, al even mondig.
Met ironie en zelfspot weerspiegelen zo’n veertig schilderijen en evenveel prenten het 16e eeuwse dagelijks leven: van bordelen tot schaatsende menigten, van ongelijke liefde tot feestende boeren. Soms is er sprake van een moraal, maar de humor, het leedvermaak en de zelfspot overheersen altijd. Met topstukken vanuit de hele wereld biedt het museum een fascinerend inzicht in drie generaties pioniers die de schilderkunst voor goed veranderden. Met panelen van Jheronimus Bosch, Lucas van Leyden, Marinus van Reymerswale, Jan Sanders van Hemessen, Quinten Massys en Pieter Bruegel de Oude.
Boijmans Business Club Kring Van Eyck
Zelfportretten
selfies
Het is momenteel hot, de selfie die je ongevraagd deelt met anderen via internet en andere media. Nieuw is het niet, jezelf in beeld vastleggen is als genre eeuwenoud. Dit najaar staat het zelfportret in vele vormen centraal in twee tentoonstellingen. Wat ziet de kunstenaar die zichzelf in de spiegel bekijkt? En wat wil hij zien, wie wil hij zijn? tekst: ruud van der neut
Marinus Boezem (1934), The Absence of the Artist, 1970-1995, courtesy Upstream Gallery Amsterdam, foto Gert Jan van Rooij < Huygh Pietersz Voskuyl (1592-1665), Zelfportret, olieverf op paneel, 42,2 x 31,9 cm, ca. 1638, coll. Mauritshuis Den Haag
18 | Tableau Fine arts magazine oktober 2015
Nederland
HigHlights
over & weer
Wat doet het met een schilderij als het mag hangen naast een werk van Mondriaan, Matisse Munch, of Miró of zelfs naast een Turner of een Van Gogh? Of een Munch naast een Van Gogh? We kunnen het deze maanden in een aantal prachttentoonstellingen met eigen ogen gaan zien, bekijken en vergelijken. Genoemde kunstenaars zouden in ieder geval genieten van alle aandacht, vooral in de wetenschap dat hun werk, gezien in welk later licht dan ook, steeds van grote invloed is gebleven. En ongetwijfeld zouden zij zich op hun beurt weer laten inspireren door later talent.
miró & Cobra De basis voor de oprichting van de internationale kunstenaarsgroep CoBrA (19481951) werd in 1946 gelegd tijdens een toevallige ontmoeting van de Deen Asger Jorn met de Nederlander Constant Nieuwenhuys. Ze troffen elkaar bij een tentoonstelling van Miró in de Parijse Galerie Pierre Loeb. Sindsdien loopt Joan Miró (1893-1983) als een rode draad door de geschiedenis van CoBrA. ‘Het experimenteren met materialen, vormen en werkwijzen was zowel voor de Spaanse meester als voor de naoorlogse generatie CoBrAkunstenaars een bron van inspiratie. Een gedeelde speelse en poëtische houding vormt de basis van hun kunst’, legt Katja Weitering, artistiek directeur van het CBrA Museum toe. Met Miró & CoBrA. Experimenteel spel heeft het museum een langverwachte tentoonstelling van een van de meest geliefde en bijzondere kunstenaars van de 20ste eeuw kunnen samenstellen. Het laatste overzicht vond plaats in 1956 in het Stedelijk Museum Amsterdam, bijna zestig jaar geleden. In de internationale kunstwereld is er sprake van grote belangstelling voor Miró. Het Albertinamuseum in Wenen wijdde in 2014 een groot retrospectief aan hem en het Museo Reina Sofia in Madrid een tentoonstelling van zijn late werk. Deze toerde in 2014 door de Verenigde Staten. Het Rijksmuseum in Amsterdam toonde deze zomer sculpturen van Miró in de tuin.
‘De expositie in het CoBrA Museum is bewust niet als een klassiek overzicht opgezet’, zegt Weitering. ‘Door de verbinding met de eigen collectie te leggen, werpt Miró & CoBrA een nieuw licht op de Spaanse meester. De ontwikkeling van Miró wordt in zijn latere periode gekenmerkt door een bevrijding van vorm, gebaar en materiaal die opvallende verwantschappen vertoont met het werk en de artistieke denkbeelden van verschillende leden van CoBrA. Dit werk is minder bekend bij het grote publiek.’ En nu voor het eerst in Nederland te zien. Het CoBrA Museum is er in geslaagd een omvangrijke tentoonstelling samen te stellen van tachtig werken van Miró en zestig van verschillende CoBrAkunstenaars zoals Karel Appel, Asger Jorn, Constant en Pierre Alechinsky. Bruiklenen komen uit binnen- en buitenland, uit het Guggenheim Museum in New York bijvoorbeeld, de Scottish National Gallery of Modern Art en Museo Reina Sofia in Madrid. In de tentoonstelling komen uiteenlopende technieken aan bod waarmee de kunstenaars experimenteerden. Naast schilderijen zijn er in Amstelveen ook werken op papier, keramiek, sculpturen, assemblages, beeldgedichten en kunstenaarsboeken te bewonderen. Een reconstructie van het atelier van Miró op Mallorca, met meer dan veertig originele voorwerpen, vormt een highlight van de tentoonstelling.
> Joan Miró (1893-1983), Femme se coiffant devant dúne glace, 1938, krijt, olieverf, gouache en grafiet op papier, 41 x 33 cm, bruikleen Guggenheim Museum, New York > Constant, ZT (Hoofd en maan), 1949, potlood en gouache op papier / aquarelverf en gouacheverf en oostindische inkt 55,6 x 48,6 cm, © Constant/Fondation Constant, bruikleen Frans Hals Museum Haarlem < Joan Miró in zijn ‘Son Boter’ atelier in Palma de Mallorca, 1973, foto: Francesc Català-Roca
Cobra Museum • Amstelveen 9 oktober t/m 31 januari www.cobra-museum.nl ›› oktober 2015 Tableau Fine arts magazine | 29
‘Mensen laten delen in wat mooi is’ De Turing Toekenning is ‘de Oscar’ voor de museumwereld: de bekroning van het beste tentoonstellingsplan met een donatie van een half miljoen euro. Pieter en Françoise Geelen, richtten bijna tien jaar geleden de Turing Foundation op. Ze hoeven niet zo nodig in beeld. Interviews over hun grote natuur-, onderwijs-, lepraen kunstfonds geven ze niet. Voor Tableau maakten ze voor één keer een uitzondering. ‘Achteraf bezien is het fonds veel leuker dan we van tevoren hadden gedacht.’ tekst: Chris Reinewald De tentoonstelling ‘Geisha’ in het Rijksmuseum Volkenkunde in Leiden (10 oktober 2014 25 mei 2015). De Turing Foundation droeg €50.000 bij aan de bruikleenkosten. Foto: Thijs Wolzak, courtesy Kossmann. dejong ontwerpers
terugblik & vooruitblik
veilingen
China Down: krimp in de markt
Francis Bacon (1909-1992), Self portrait, op 1 juli 2015 voor £15,26 miljoen geveild bij Sotheby’s Londen
tekst: Adrie van Griensven
De halfjaarcijfers laten een lichte krimp van zien in de omzet van de grote veilinghuizen wereldwijd vanwege een somberende Chinese markt. Daarentegen stegen de veilingverkopen in New York flink. Een terugblik met onverkochte Richters en Warhols, Rubensen en Breughels en successen voor Bacon, Burri, Bol en Rembrandt. Christie’s Amsterdam veilde in ‘Made in Holland’ van Avercamp tot Nijntje. In de vooruitblik: topfoto’s voor jeugdige gevangenen. Wereldwijd zagen de veilinghuizen in de eerste helft van dit jaar hun omzet met 5,8 procent dalen vergeleken met vorig jaar: van $8,6 naar $8,1 miljard. Debet aan deze krimp is met name de Chinese markt, inclusief Hong Kong. Deze was tot voor kort aanvuurder van economie en kunstmarkt, maar leverde flink in: de $1,5 miljard aan verkopen is bijna een derde minder dan in 2014. Voornaamste oorzaak bij de vier grote spelers in China - het nu ook in Hong Kong actieve Poly Culture, China Guardian, Sotheby’s en Christie’s - was de terugval van maar liefst 44 procent in eigentijdse kunst. Daarentegen stegen de veilingverkopen in Amerika met 19% tot $3,4 miljard. Bij de twee westerse giganten Sotheby’s en Christie’s stagneerde de omzet eveneens. Christie’s zette in het eerste halfjaar aan veilingen, verkopen en private sales $4,5 miljard om, evenveel als vorig jaar. Maar omgerekend in Engelse ponden, bedraagt die omzet £2,9 miljard, een stijging van 8 procent. De private sales daalden ongeveer met een derde: van £498,9 in 2014 naar £333 miljoen. Interessant is dat bij Christie’s de middenmarkt - prijzen tussen £100.000 en 1 miljoen - met 14 procent toenam. Sotheby’s kwam uit op $3,7 miljard, een plus van 5 procent, maar in ponden bleef de omzet vrijwel gelijk. Het grote geld wordt voornamelijk gerealiseerd met impressionisten, moderne en eigentijds kunst en aziatica. Om de echte topstukken binnen te halen worden aan bezitters verlokkende garanties afgegeven en zaken gedaan met een onherroepelijk bod door een derde partij. Wat ook verkeerd kan uitpakken. Neem Sotheby’s eigentijdse veiling in New York in mei. Roy Lichtensteins The Ring, van een garantie van $50 miljoen voorzien, werd onder de laagste schatting voor $37 miljoen (met opgeld $41,69 miljoen) toegeslagen aan een Aziaat. Daar legde het veilinghuis
dus op toe. De kritiek op dit soort praktijken neemt toe, omdat het de transparantie bedreigt en er naast de openbare veiling in het topsegment een soort parallelmarkt aan het ontstaan is. In Duitsland daalden de verkopen in de eerste zes maanden van $139 naar €125 miljoen, en in Frankrijk van $400 naar €318 miljoen, terwijl Engeland met $2 miljard vrijwel hetzelfde niveau handhaafde. Een paar cijfers uit Duitsland: Lempertz realiseerde €35,2 miljoen, €10,2 miljoen meer. Ketterer, dat veel succes had met Zero, €26,2 miljoen, een plus van €5,8 miljoen. Van Ham kwam met €21 miljoen naar buiten, Nagel met €13,3 en Neumeister met rond de €7 miljoen. Villa Grisebach scoorde €33 miljoen, bijna een verdubbeling, mede dankzij de verzameling Rohde-Hinze (€6,75 miljoen). Drouot, waar altijd een grote diversiteit aan objecten wordt geveild, sloeg voor €186,5 miljoen af, min 15,6 procent. Een van de topstukken was een Azteekse steensculptuur van een watergodin, afkomstig uit de verzameling van Régine et Guy Dulon, de ouders van de bekende etnograficahandelaar Bernard Dulon, die €562.500 opbracht. En €1,24 miljoen kostte uiteindelijk de enige volledige chronomegafoon, compleet met zijn vier originele kisten en 24 films. Léon Gaumont ontwierp dit apparaat om geluidsfilms te tonen in 1912 - een nouveauté. Het behoorde toe aan Charles Proust, die er destijds mee naar Mexico wilde, op de Titanic boekte, maar de Olympia nam om sneller in Mexico te komen. Artcurial - dat in oktober voor het eerst in Hong Kong gaat veilen - bericht een omzet van €115,5 miljoen, 10 procent meer dan vorig jaar. Aguttes draaide €28,81 miljoen en is daarmee het vierde grootste Franse veilinghuis. Pierre Bergé noteerde een vermeerdering van 15 procent tot €15.323.000, waarvan negen ton in het Brussels filiaal. ››
Lichtenstein $41,69 miljoen
chronomegafoon €1,24 miljoen
Azteekse steensculptuur €562.500 oktober 2015 Tableau Fine arts magazine | 71
In de lijn van
hennemaN Hij maakt werk dat opvalt door eenvoud. Ontdaan van alles wat er niet toe doet. Tegelijkertijd laat hij ons dingen zien die logischerwijs niet lijken te kunnen, zoals tekenen in de lucht. Hij noemt zich eerder constructeur dan kunstenaar en vindt de lijn een betere uitvinding dan het wiel. Twee Haagse exposities vormden aanleiding voor een kijkje in het atelier van ‘meester van de lijn’ Jeroen Henneman. tekst& &atelierFotografie: atelierfotografie:anja anjafrenkel frenkel tekst
Portret van Jeroen Henneman in zijn atelier voor de schilderijen tekst: Chris Reinewald portretfoto: xxxxxx
‘26/27 (c en d)’, 2006, acryl op linnen, elk 200 x 170 cm
Internationale
HigHlights
creatieve fascinatie
Kunstenaars uit de Renaissance hielden zich uitvoerig bezig met het bereiken van de ideale schoonheid. De Franse portrettiste Élisabeth Vigée Le Brun was vooral fan van koninklijke en adellijke dames en landgenoot Fragonard kon niet loskomen van zijn lust de liefde in beeld te brengen. Naast het schilderen experimenteerde Picasso een leven lang vrij met driedimensionale vormen. In het bruisende Berlijn van de jaren dertig verloor men zich in de moderniteiten van de metropool en fotografen vallen keer op keer voor de magie van Istanbul.
tekst: Anja Frenkel
streven naar perfectie Andrea del Sarto (1486-1530) bracht het grootste deel van zijn leven in Florence door, en het grootste deel van zijn carrière als schilder was hij bezig zo zorgvuldig mogelijk consistente perfectie te bereiken – volgens de normen die tijdens de Renaissance golden en die waren nogal verheven. Zijn inspanningen en prestaties bleven zeker niet onopgemerkt in zijn tijd, hij werd gezien als een kunstenaar ‘senza errori’ (foutloos). Del Sarto had een flinke productie en kreeg een groot aantal eervolle opdrachten in zijn drukke atelier, waar hij ook een aantal misschien wel meer beroemde kunstenaars opleidde, zoals Rosso Fiorentino, Jacopo Pontormo en Giorgio Vasari. Maar de meester verrijkte wel zijn geboortestad met talloze portretten, altaarstukken en fresco’s. Koning François I nodigde del Sarto zelfs uit aan het Franse hof te komen werken. Del Sarto ging, maar wilde al snel weer terug naar Florence. De koning stemde in, op voorwaarde dat Del Sarto met een geldbedrag dat hij de kunstenaar had gegeven, kunst voor hem zou aankopen. Maar Del Sarto bouwde er een huis van in Florence, waardoor hij zich voor de rest van zijn leven onmogelijk had gemaakt in Frankrijk. De naam Andrea del Sarto is aanzienlijk minder bekend dan andere talentvolle kunstenaars uit de Italiaanse hoogrenaissance, een Michelangelo of een Rafaël. Het is hoog tijd deze zoon van een kleermaker (sarto, zijn echt naam is Andrea d’Agnolo) te herwaarderen. Dit najaar presenteert The Frick Collection met Andrea del Sarto: The Renaissance Workshop in Action, de eerste grote monografische tentoonstelling met de focus op zijn tekeningen, de kern van zijn creaties. De voornamelijk in rood en zwart krijt uitgevoerde levendige figuurstudies, compositietekeningen en meesterlijke studies van hoofden tonen zijn talent. In New York zijn 45 tekeningen en drie schilderijen uit internationale collecties te zien, waaronder het Louvre en het Uffizi.
80 | Tableau Fine arts magazine
oktober 2015
Andrea del Sarto (1486-1530), Studie voor het hoofd van Julius Caesar, ca. 1520, rood krijt, 20,6 x 19,4 cm, coll. The Metropolitan Museum of Art > Portret van een jonge man, ca. 1517-18, olie op doek, 72,4 x 57,1 cm, coll. National Gallery, Londen
The Frick Collection • New York 7 oktober t/m 10 januari www.frick.org ››
Londen
rondom frieze Frieze en Frieze Masters in Regent’s Park hebben de Londense kunstscene geen windeieren gelegd. Rond deze topbeurzen, die half oktober vele internationale verzamelaars en liefhebbers trekken, wordt een steeds groter aantal satellietbeurzen, galerie-exposities en evenementen georganiseerd. Musea starten hun must-see tentoonstellingen en de Londense veilinghuizen brengen hun topstukken onder de hamer. En er is meer... Meer dan voldoende redenen voor een paar kleurrijke dagen in een dynamisch Londen. tekst: Walter de Vries
Architectenduo Selgascano (José Selgas and Lucía Cano) ontwierp een spectaculair paviljoen bij de Serpentine Galleries < Frank Auerbach (1931), detail van ‘Mornington Crescent, London’, 1992-1993, te zien in een magnifiek oeuvre-overzicht in Tate Britain
