De Tsunami: unieke ramp, uniek draagvlak?

De Tsunami: unieke ramp, uniek draagvlak? het draagvlak in kaart en de mogelijke consequenties op het draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking in de toekomst

Centre for International Development Issues Nijmegen Radboud Universiteit Nijmegen (CIDIN) in opdracht van Nationale Commissie voor Internationale Samenwerking en Duurzame Ontwikkeling (NCDO)

Door: Han Valk December 2005

Inhoudsopgave TABELLEN-, FIGUREN- EN BOXENOVERZICHT ...................................................................................... 4 AFKORTINGENLIJST ....................................................................................................................................... 6 DANKWOORD..................................................................................................................................................... 7 SAMENVATTING................................................................................................................................................ 8 1. INLEIDING..................................................................................................................................................... 10 1.1 WAT IS DRAAGVLAK?.................................................................................................................................. 11 1.2 DE NIVEAUS VAN DRAAGVLAK .................................................................................................................... 12 1.3 PRIMAIR DRAAGVLAK ................................................................................................................................. 14 1.4 SECUNDAIR DRAAGVLAK ............................................................................................................................ 14 1.4.1 Maatschappelijke organisaties ........................................................................................................... 16 1.4.2 Particuliere Initiatieven...................................................................................................................... 17 1.5 TERTIAIR DRAAGVLAK ............................................................................................................................... 19 1.5.1 Het tonen van draagvlak in gedrag .................................................................................................... 19 1.5.2 Waarom geven we en aan wie geven we?........................................................................................... 19 1.6 MEDIA ......................................................................................................................................................... 21 1.7 HET BELANG VAN TRANSPARANTIE ............................................................................................................. 23 1.8 DUURZAAMHEID ......................................................................................................................................... 24 1.9 HET TOTALE NEDERLANDSE DRAAGVLAK VOOR OS ................................................................................... 25 1.10 SECUNDAIR DRAAGVLAK NADER BEKEKEN ............................................................................................... 26 1.10.1 Het draagvlak in perspectief............................................................................................................. 26 1.10.2 Samenwerkende Hulporganisaties.................................................................................................... 28 1.10.3 Welke ramp wordt een actie? ........................................................................................................... 29 1.10.4 Wie doen er mee? ............................................................................................................................. 31 1.11 VRAGEN DIE BLIJVEN ................................................................................................................................ 32 2. METHODOLOGIE ........................................................................................................................................ 35 2.1 SURVEY ....................................................................................................................................................... 35 2.2 INTERVIEW .................................................................................................................................................. 37 2.2.1 Diepte-interview met topic lijst........................................................................................................... 37 2.2.2 Interview met vragenlijst .................................................................................................................... 38 2.2.3 Informeel interview............................................................................................................................. 38 2.3 MEDIASTUDIE ............................................................................................................................................. 39 2.3.1 Printmedia .......................................................................................................................................... 39 2.3.2 Televisie.............................................................................................................................................. 40 2.3.3 Internet ............................................................................................................................................... 41 2.4 DOCUMENTENSTUDIE .................................................................................................................................. 42 2.5 LITERATUURSTUDIE .................................................................................................................................... 42 2.6 OBSERVATIE................................................................................................................................................ 42 3. DRAAGVLAK ONDER PARTICULIEREN............................................................................................... 44 3.1 INLEIDING ................................................................................................................................................... 44 3.2 KENNIS ........................................................................................................................................................ 44 3.2.1 Basiskennis ......................................................................................................................................... 44 3.2.2 Specifieke kennis................................................................................................................................. 46 3.3 HOUDING .................................................................................................................................................... 46 3.3.1. Houding ten opzichte van de kwantiteit van de Nederlandse OS....................................................... 46 3.3.2 De houding ten opzichte van de kwaliteit van Nederlandse OS.......................................................... 47 3.3.3 De houding ten opzichte van de verantwoording van Nederlandse OS.............................................. 48 3.4 GEDRAG ...................................................................................................................................................... 49 3.4.1 Het eigen gedrag in de toekomst ........................................................................................................ 51 3.5 CONCLUSIE.................................................................................................................................................. 52

2

4. PARTICULIERE INITIATIEVEN............................................................................................................... 54 4.1 INLEIDING ................................................................................................................................................... 54 4.2 HET AANTAL PARTICULIERE INITIATIEVEN NAAR AANLEIDING VAN DE TSUNAMI ........................................ 54 4.3 DE MOTIVATIE VOOR DEZE PARTICULIERE INITIATIEVEN............................................................................. 57 4.4 DE STEUN VOOR PARTICULIERE INITIATIEVEN NA DE TSUNAMI ................................................................... 60 4.4.1 Goederen ............................................................................................................................................ 61 4.4.2 Tijd...................................................................................................................................................... 63 4.4.3 Geldinzameling................................................................................................................................... 65 4.5 TRANSPARANTIE ......................................................................................................................................... 67 4.5.1 Weinig openheid ................................................................................................................................. 67 4.5.2 Omslag in openheid ............................................................................................................................ 68 4.5.3 Zijn er wel wezen in Sri Lanka? ......................................................................................................... 68 4.6 COMMUNICATIE MET DE ACHTERBAN.......................................................................................................... 70 4.7 SAMENWERKING EN COMMUNICATIE MET ANDERE ORGANISATIES ............................................................. 71 4.8 CONCLUSIE.................................................................................................................................................. 73 5. SAMENWERKENDE HULPORGANISATIES .......................................................................................... 75 5.1 INLEIDING ................................................................................................................................................... 75 5.2 DE STEUN VOOR DE TSUNAMI-ACTIE VAN DE SHO...................................................................................... 76 5.2.1 Tijd, goederen en andere steun dan geld............................................................................................ 76 5.2.2 Geldinzameling................................................................................................................................... 79 5.3 HOE ZIET HET GEEFGEDRAG ER UIT? ........................................................................................................... 81 5.4 WAAROM GEGEVEN?................................................................................................................................... 85 5.5 COMMUNICATIE MET DE ACHTERBAN.......................................................................................................... 89 5.5.1 Van Darfur naar Azië ......................................................................................................................... 89 5.5.2 ‘Er is genoeg geld’ ............................................................................................................................. 90 5.6 TRANSPARANTIE ......................................................................................................................................... 91 5.7 CONCLUSIE.................................................................................................................................................. 94 6. MEDIA............................................................................................................................................................. 96 6.1 INLEIDING ................................................................................................................................................... 96 6.2 VAN GEBEURTENIS TOT NIEUWSHYPE?........................................................................................................ 96 6.2.1 De vraag om tsunami-nieuws ............................................................................................................. 97 6.2.2 Tsunami nieuws of hype?.................................................................................................................... 98 6.3 DE NIEUWSGOLF .......................................................................................................................................... 99 6.4 SLECHT NIEUWS: TROS RADAR VERSUS TERRE DES HOMMES, .................................................................. 101 6.5 SLECHT NIEUWS, GOED NIEUWS?............................................................................................................... 103 6.6 DE MEDIA ALS ACTIEVE SPELERS ............................................................................................................... 105 6.6.1 De media als actieve fondsenwervers voor anderen......................................................................... 106 6.6.2 De media als steun voor particuliere acties ..................................................................................... 107 6.6.3 Algemeen Dagblad en stichting Unawatuna .................................................................................... 109 6.6.4 Gevolgen voor de objectiviteit .......................................................................................................... 109 6.7 CONCLUSIE................................................................................................................................................ 110 7. CONCLUSIE................................................................................................................................................. 111 7.1 INLEIDING ................................................................................................................................................. 111 7.2 HET DRAAGVLAK WAS GROTER DAN OOIT ................................................................................................. 111 7.2.1 Draagvlak onder particulieren ......................................................................................................... 111 7.2.2 Particuliere initiatieven.................................................................................................................... 112 7.2.3 Samenwerkende Hulporganisaties.................................................................................................... 113 7.2.4 Media................................................................................................................................................ 113 7.3 …GROOT, MAAR EENMALIG ...................................................................................................................... 114 LITERATUURLIJST....................................................................................................................................... 116 BIJLAGE 1: OVERZICHT INTERVIEWS................................................................................................... 120 BIJLAGE 2: ENQUÊTE ‘NEDERLAND EN DE TSUNAMI’..................................................................... 121

3

Tabellen-, figuren- en boxenoverzicht Tabellen 1.1 Van maatschappelijk naar politiek draagvlak 1.2 Van politiek naar maatschappelijk draagvlak 1.3 Draagvlak-beïnvloeding 1.4 Nederlandse ontwikkelingssector volgens Van Voorst 1.5 Secundair draagvlak 3.1 ‘Op welke datum vond de tsunami plaats?’ 3.2 Kennis over de door de tsunami direct getroffen landen 3.3 Idee eigen kennis 3.4 Kwantiteit OS in de periode voor de tsunami 3.5 Kwaliteit en effectiviteit OS in de periode voor de tsunami 3.6 Verantwoording OS 3.7 Zelf iets doen 3.8 Geld geven aan SHO 3.9 Ideeën eigen toekomstig handelen (1/2) 3.10 Ideeën eigen toekomstig handelen (2/2) 4.1 Bijdrage particuliere initiatieven tijdens noodhulp en wederopbouw 4.2 Ideeën rol en resultaten particuliere initiatieven 4.3 Aantal (half-)wezen in Sri Lanka per regio volgens SSSS 4.4 Aantal (half-)wezen volgens National Child Protection Authority 5.1 Herkomst inkomsten 5.2 Verdeelsleutel Samenwerkende Hulporganisaties 5.3 Geefgedrag per onderzoek 5.4 Ideeën uitgaven SHO 5.5 Ideeën SHO vorige acties 5.6 Aard van de ramp 5.7 Sociale druk 5.8 ‘Genoeg middelen’ SHO 6.1 Tsunami-artikelen vergeleken met andere onderwerpen 6.2 Geefgedrag door inzamelingsactie

4

12 13 13 14 15 44 45 46 47 47 48 49 49 51 52 60 66 69 70 80 81 83 86 87 87 88 90 99 107

Figuren 1.1 Draagvlakmodel 1.2 Nederlandse goede doelen sector 3.1 Wat vinden de respondenten belangrijk te doen? 6.1 Aantal artikelen per thema in de periode maart ’04 – februari ’05 in Engelstalige dagbladen 6.2 Aantal tsunami-artikelen 6.3 Donateursverloop Plan Nederland sinds 30-06-2000 Boxen 1.1 Drempelcriteria voor toetreding tot het Medefinacieringsstelsel (20072010) 1.2 Overzicht nationale inzamelingsacties in Nederland vanaf 1987 6.1 Forumreacties giro555-uitzending Tros Radar 6.2 Het effect van negatieve publiciteit - Foster Parents Plan 6.3 Het effect van negatieve publiciteit - de Nederlandse Hartstichting

5

25 26 60 100 100 105

16 30 103 104 105

Afkortingenlijst AD AZG BuZa CBF COS CSL DAC DGIS ECDPM EU FPP IS MFO MFP MFS MO MTV-nl NCDO NCPA NGO NRC NS OS PI RKN RTP SCP SHO SSSS SWSL TdH TMF TMF-nl TN/V vF VFI VU WPF

Algemeen Dagblad Artsen Zonder Grenzen Ministerie van Buitenlandse Zaken Centraal Bureau Fondsenwerving Centrum voor Internationale Samenwerking stichting Childrenshome Sri Lanka Development Assistance Committee Directoraat Generaal Internationale Samenwerking / Ministerie voor Ontwikkelingssamenwerking European Centre for Development Policy Making Europese Unie Foster Parents Plan Internationale Samenwerking Medefinancierings Organisatie Medefinancierings-programma Medefinancieringsstelsel Maatschappelijke Organisatie Music Television Nederland (televisiezender) Nationale Commissie voor Internationale Samenwerking en Duurzame Ontwikkeling National Child Protection Autority Niet Gouvermentele Organisatie NRC-Handelsblad Nederlandse Spoorwegen Ontwikkelingssamenwerking Particuliere Initiatieven Rode Kruis Nederland Right To Play Sociaal Cultureel Planbureau Samenwerkende Hulporganisaties Sarvodaya Suwasetha Sewa Society Stichting Weeshuis Sri Lanka Terre des Hommes Thematische Medefinanciering The Music Factory (televisiezender) TNS-NIPO/ Volkskrant Vakgroep Filantropie Vereniging van Fondsenwervende Instellingen Vrije Universiteit World Population Foundation

6

Dankwoord Dit onderzoek had nooit kunnen plaatsvinden zonder de hulp van anderen. Een dankwoord hiervoor is dan ook zeker op zijn plaats. Allereerst een speciale dank voor NCDO. Zonder hun financiële en inhoudelijke ondersteuning had dit onderzoek niet kunnen plaatsvinden. Michiel van der Meij, Kari Postma en in het bijzonder Noortje Bergmans hartelijk dank. Ook dank ik het CIDIN voor de ondersteuning bij het onderzoek. Lau Schulpen verdient speciale dank voor de goede begeleiding en morele en inhoudelijke support. Zonder de facilitaire hulp Rietje van Dalen-Meijer en Leo Peters zou een groot deel van het onderzoek niet uitgevoerd hebben kunnen worden. Lucie Bloemberg, Jolanda van Cooten en Maaike Cotterink dank ik voor hun inhoudelijke feed-back. De vakgroep Methode van de RU verdient dank voor het gratis ter beschikking stellen van software, de vakgroep Sociologie (i.c. Eva Jaspers) voor de inhoudelijke hulp bij het opstellen van de enquête. Naast alle deelnemers aan deze enquête moet ik ook dank betuigen aan diegene die hun tijd beschikbaar hebben gesteld voor het geven van een interview. Zij worden bij naam genoemd in bijlage 1. De medewerking vanuit veel verschillende Centra voor Internationale Samenwerking (COS) heeft het onderzoek ook zeer geholpen. In het bijzonder dank voor Huub Severiens (COS Rijnmond & Midden Holland), Krijn van der Velden (COS Gelderland), Paul Matthijssen (COS West en Midden Brabant), Natasja Insing (COS Noord Holland), Moniek Kamm (COS Gelderland), Ronald Kohnen (COS Limburg), Rob Kerkhoven (COS Flevoland/Axion), Hester Kuper (COS Flevoland/Axion) en Ineke Rijndorp (COS Utrecht). Het productiebedrijf Eyeworks (i.c. Robbert Bruijs) dank ik hartelijk voor het kostenloos beschikbaar stellen van beeldmateriaal. Verder moeten Tessa Stoke (MTVNederland), Eline Klooster (MTV-Nederland), Guus Valk (NRC Handelsblad), Ilse van Heusden (Volkskrant) en Wilco Dekker (Volkskrant) bedankt worden voor hun informatie en feed back. Ten slotte nog een aantal personen die door hun hulp en/ of informatie een belangrijke rol hebben gespeeld in het welslagen van dit onderzoek, te weten: Ruud Souverijn (stichting Sarvodaya Nederland), Harriët Sterenborg (Partos), Marie-Trees Meereboer (Partos), Antoine Haggenburg, Dr. Catherine Walker (Charities Aid Foundation), Dr. Sophia Wunderink (tot voorheen Universiteit Rotterdam en Universiteit Delft), Peter Kanne (TNS-NIPO) en Jacques van Leeuwen (Morph).

Han Valk Nijmegen, december 2005

7

Samenvatting1  

Inleiding Op 26 december 2004 werden 11 landen in Azië en Afrika getroffen door een tsunami. De vloedgolf eiste zo’n 200.000 dodelijke slachtoffers en de materiële en immateriële schade was enorm. De hulpverlening vanuit de rest van de wereld overtrof alle verwachtingen. Alleen al in Nederland kwam via giro 555 van de Samenwerkende Hulporganisaties ruim 200 miljoen euro binnen. Daarnaast werden talloze particuliere initiatieven opgezet en reisden vele vrijwilligers af naar het rampgebied om zich persoonlijk in te zetten voor de wederopbouw. In dit onderzoek is er gekeken naar het draagvlak voor deze hulpverlening en naar het mogelijke effect van de tsunamiramp op het draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking. Het onderzoek is uitgevoerd aan de hand van een enquête die door 106 personen is beantwoord, aangevuld met interviews en een mediastudie. Draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking Draagvlak is een veelbesproken maar moeilijk te meten begrip binnen ontwikkelingssamenwerking. Volgens de gangbare definities bestaat draagvlak uit kennis, opinie en gedrag, zonder dat een causaal verband is aan te geven tussen deze drie dimensies. Bij het geven van geld voor de slachtoffers van de tsunami spelen ook andere factoren, zoals de binding met de hulporganisatie of de betrokkenheid bij de slachtoffers, het goede gevoel of de sociale druk om te geven een rol. Daarnaast spelen de media een belangrijke rol in de vorming van de publieke opinie. In de discussie wordt onderscheid gemaakt tussen politiek (primair) draagvlak en maatschappelijk (tertiair) draagvlak, ook wel aangegeven als het verschil tussen ‘de macht van Den Haag’ en de publieke opinie. In het secundaire niveau daartussen spelen maatschappelijke organisaties een belangrijke rol bij de articulatie en mobilisatie van de publieke opinie naar overheidsbeleid. Dezelfde organisaties fungeren als intermediair voor voorlichting en bewustwording van het beleid van de Minister voor Ontwikkelingssamenwerking. Draagvlak groot ten tijde van tsunami Uit dit onderzoek blijkt dat de basiskennis van de respondenten over de tsunamiramp behoorlijk is. Veel mensen hebben tevens het idee dat hun kennis over Azië is toegenomen door de ramp. Hun opinie ten aanzien van ontwikkelingssamenwerking is over het algemeen positief: de respondenten zijn tevreden over de kwaliteit van ontwikkelingsinspanningen van overheid en maatschappelijke organisaties en de hoeveelheid organisaties, al is bij velen niet bekend hoe het geld besteed wordt. Tenslotte heeft de tsunami een veel grotere groep gevers op de been gebracht dan andere rampen. Mensen zien het geven van geld of tijd aan particuliere initiatieven en de samenwerkende hulporganisaties als de belangrijkste bijdrage die een individu kan leveren aan de hulpverlening. Opvallend is echter dat dit draagvlak niet structureel lijkt te zijn. Bijna niemand denkt in de toekomst meer tijd en geld aan goede doelen te geven, ondanks dat men dit bij deze ramp van groot belang achtte (zie figuur 3.1). Uit dit figuur blijkt ook dat mensen het bouwen van een weeshuis belangrijk vinden. Dit soort concrete activiteiten worden vaak ondernomen door kleinschalige, particuliere initiatieven.

1

Deze samenvatting is vrijwel intergraal verschenen als ‘NCDO onderzoekssamenvatting nummer 10; de tsunami – unieke ramp, uniek draagvlak?’ (NCDO, december 2005)

8

Publiek steunt particuliere initiatieven Het aanbod aan particuliere initiatieven is enorm en ze verschillen in grootte, doelgroep en impact. Omdat ze vaak een informeel karakter hebben is het moeilijk te meten wat hun grootte binnen de sector precies is geweest. Particuliere initiatieven zijn na de tsunami wel veel zichtbaarder geworden en het publiek dicht ze een grotere rol toe in de hulpverlening dan vóór de tsunami. Maar er zijn geen directe aanwijzingen dat er ook echt meer initiatieven bijgekomen zijn. Anders dan de Samenwerkende Hulporganisaties hebben de particuliere initiatieven wél goederen ingezameld en vrijwilligers ingezet, wat een impuls is geweest voor de publieke steun voor deze initiatieven. Kenmerkend is ook de directe communicatie met de achterban. De respondenten waarderen dit in hoge mate en hebben daardoor ook meer vertrouwen in deze initiatieven. Eerlijke communicatie en transparantie hulporganisaties De grote opbrengst en de steun vanuit de media, particuliere initiatieven en grote organisaties die eigen inzamelingsacties tijdelijk stopzetten, lijken te wijzen op een groot draagvlak voor de acties van de Samenwerkende Hulporganisaties. Gevers waarderen de eerlijke communicatie en transparante houding van de hulporganisaties, bijvoorbeeld de mededeling dat er nagenoeg voldoende geld was binnengekomen. Toch is er opvallend weinig vertrouwen in de effectiviteit van de samenwerkende hulporganisaties. Slechts één op de drie gevers verwacht dat hun geld dáár uitgegeven zal worden waar dat het hardst nodig is. Blijkbaar is het vertrouwen in de organisaties geen doorslaggevend argument om geld te geven. De steun is vooral groot door de omvang van de ramp, die door een meerderheid van respondenten gezien wordt als de ergste ramp in vijftig jaar. Nieuwe rol media voor beïnvloeding draagvlak De media hebben een grote rol gespeeld in het beïnvloeden, sturen en creëren van de publieke opinie over de tsunami. In vergelijking met andere rampen heeft de tsunami veel aandacht gekregen. De vraag naar informatie over de ramp vanuit de maatschappij was erg groot door de aard (natuurramp), de locatie (toeristische landen met een positief imago) en het tijdstip (Kerstmis). Naast informatieverstrekking hebben de media ook bijgedragen aan de opinievorming en hebben ze vaak een actieve rol gehad in fondsenwerving of zelfs in de uitvoering van particuliere initiatieven. Deze rol is nieuw voor de media. Een voorbeeld is het AD, dat zich openlijk inliet met een initiatief en daarnaast ook een rol speelde in het financiële beleid van deze stichting. De stichting werd intensief gevolgd in de krant. Draagvlak moeilijk te voorspellen Het toekomstig draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking is moeilijk te voorspellen. Ondanks dat veel mensen geraakt zijn door de tsunami, zijn er geen aanwijzingen dat deze betrokkenheid heeft geleid tot een andere houding van mensen ten opzichte van ontwikkelingssamenwerking. De algehele steun voor ontwikkelingssamenwerking lijkt dan ook niet structureel gegroeid te zijn. De steun voor particuliere initiatieven lijkt echter wel gegroeid. Ook de nieuwe rol die de media zijn gaan spelen zal consequenties hebben op het soort berichtgeving over ontwikkelingssamenwerking in de toekomst en daarmee op publieke opinie over dit onderwerp. Het onderzoek onderstreept het grote belang van de media en de duidelijke communicatie tussen gevers en hulporganisaties.

9

1. Inleiding Op 26 december 2004 vindt er een grote ramp plaats. Voor de kust van Sumatra (Indonesië) schuift de oceanische plaat onder de continentale aardplaat door, met als een gevolg een zeer grote aardbeving. Het gevolg van deze grote beving is een serie golven die met een zeer grote snelheid richting het vaste land trekken. Zodra deze golven aankomen in de ondiepe wateren neemt de snelheid af, maar nemen de hoogte en de kracht van de golven toe (www.nos.nl). Het gevolg van de tsunami’s, zoals deze krachtige golven genoemd worden, is haast niet voor te stellen; de vloedgolf eist ongeveer 200.000 dodelijke slachtoffers2. De slachtoffers zijn te vinden in elf landen3 in twee continenten, wat de immense grootheid van deze ramp extra benadrukt. Naast het grote aantal dodelijke slachtoffers zijn er nog miljoenen mensen die op een andere manier getroffen zijn4. Veel mensen zijn hun huizen kwijt en zijn werkloos geworden. Veel scholen en ziekenhuizen zijn onherstelbaar beschadigd of zelfs helemaal weggespoeld. De infrastructuur is beschadigd. De lijst van materiele schade is nog vele malen langer dan deze kleine opsomming laat zien. Daarnaast is er ook grote immateriële schade. Veel mensen zijn getraumatiseerd door het verlies van dierbaren en veel vissers zijn bang geworden voor de zee en durven hun werk niet meer op te pakken. Naast de gigantische impact die de tsunami-ramp gehad heeft in de direct getroffen landen, is deze ramp ook op een andere wijze opvallend. De steunbetuigingen en de hulpacties in Nederland om de slachtoffers van de ramp te helpen zijn groot in aantal. Ontwikkelingsorganisaties, particuliere initiatieven, bedrijven, media, politiek en particuliere Nederlanders lijken zich te scharen achter één doel; het helpen van de slachtoffers in het door het tsunami getroffen gebied. Uit box 1.1 (zie paragraaf 1.4.1) blijkt dat organisaties die vanaf 2007 in aanmerking willen komen voor medefinanciering vanuit het Ministerie van Buitenlandse Zaken een aantoonbaar draagvlak in de Nederlandse samenleving moeten hebben. Het ministerie meet dit draagvlak aan de hand van de hoeveelheid inkomsten die afkomstig zijn uit fondsenwerving. Tot 2007 bestaat deze regeling nog niet; organisaties worden tot nu toe in enkele gevallen (bijvoorbeeld Hivos) volledig gefinancierd door de het ministerie. Het wordt, zeker voor deze organisaties, belangrijk om (vooral financiële) steun te vinden in de Nederlandse samenleving. Hun bestaansrecht hangt er vanaf nu (mede) van af. Het draagvlak voor de hulpverlening in de door de tsunami getroffen gebieden lijkt zeer groot te zijn. Het is belangrijk te weten hoe groot deze steun nu precies is geweest en hoe het komt dat deze steun er gekomen is voor de tsunami-slachtoffers. Komt het door het moment waarop de tsunami plaatsvond? Komt het door het aantal slachtoffers van de ramp? Komt het door de media-aandacht? Komt het door factoren die wellicht ook bij andere gebeurtenissen aanwezig zijn? Met ander woorden; zijn er voor de actoren die actief zijn binnen de ontwikkelingssamenwerking (OS) lessen te leren om het draagvlak voor OS in de toekomst veilig te stellen? Wat heeft de tsunami-steun voor mogelijke gevolgen voor het draagvlak voor OS in de toekomst? Zal het draagvlak onder de Nederlanders bij een volgende ramp weer net zo groot zijn? Kortom, is er een attitudeverandering opgetreden onder Nederlanders ten aanzien van

2

Het exacte aantal doden is (nog) niet bekend. Schattingen lopen uiteen van 180.000 tot meer dan 250.000 doden. Mensen In Nood (Cordaid) gaat er tijdens een informatiemiddag over de tsunami op 27 november 2005 vanuit dat er 180.000 doden gevallen zijn en dat er nog 50.000 mensen worden vermist. 3 De getroffen landen zijn in alfabetische volgorde: Bangladesh, Birma, India, Indonesië, Kenia, Malediven, Maleisië, Somalië, Sri Lanka, Tanzania en Thailand. 4 Op de site van de Samenwerkende Hulporganisaties (www.giro555.nl) worden de Verenigde Naties aangehaald, zij spreken over 5 miljoen getroffenen.

10

OS? Er zijn veel vragen die opkomen als er stilgestaan wordt bij de Nederlandse reactie op de ramp. Deze vragen kunnen worden samengenomen in één centrale onderzoeksvraag: Hoe ziet het Nederlandse draagvlak voor de hulpverlening ten behoeve van de tsunami-slachtoffers eruit en wat zijn de mogelijke consequenties hiervan op het toekomstige Nederlandse draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking? Voordat deze vraag beantwoord kan worden moet eerst vastgesteld worden wat er onder draagvlak voor OS verstaan wordt en welke actoren hier normaliter van invloed op zijn. Daarnaast moet er gekeken worden naar de verschillen tussen OS in het algemeen en een natuurramp als de tsunami. In de komende paragrafen zal er gekeken worden naar hoe er vanuit de wetenschap gedacht wordt over draagvlak voor OS, welke actoren hier een rol in spelen en hoe ze elkaar (kunnen) beïnvloeden. Daarna zal de eerder gestelde onderzoeksvraag verder uitgewerkt worden. 1.1 Wat is draagvlak? Draagvlak is een veelbesproken term in de wetenschap en binnen de ontwikkelingssamenwerking. Een definitie van draagvlak die veelvuldig gebruikt wordt is de definitie van Develtere. Hij ziet draagvlak als een multidimensioneel begrip, bestaande uit kennis, opinie en gedrag (2003). De eerste dimensie van draagvlak is de cognitieve- of kennisdimensie. Uitgangspunt van deze dimensie is dat kennis ten grondslag ligt aan het aanpassen van gedrag. De tweede dimensie heeft betrekking op de al dan niet geuite opinie. De derde dimensie noemt Develtere het geactiveerde draagvlak, ofwel het gedrag (2003, p14&15). Draagvlak is moeilijk te meten, stelt Develtere. Zo maakt hij de opmerking over de tweede dimensie van draagvlak, de opinie: ‘Draagvlak is in dit geval een weinig vatbare, niet altijd geuite publieke opinie’. De opinie is er dus soms wel, maar wordt niet geuit. Een opinie die niet geuit wordt is moeilijk te meten (2003, p15). Dat de verschillende dimensies van draagvlak moeilijk te meten zijn, maakt dat niet iedereen even overtuigd is van de waarde van de dimensies. De Minister voor Ontwikkelingssamenwerking Van Ardenne bijvoorbeeld stelt dat kennis en draagvlak niets met elkaar te maken hebben. Er is geen verband tussen de hoeveelheid kennis en het al dan niet aanwezige draagvlak, zo stelt zij5. Develtere is het met haar eens dat er geen ‘causaal en rechtlijnig verband’ is tussen de dimensies (2003, p15). Het is dus niet zo dat zodra er activiteit ondernomen wordt het draagvlak groter is dan wanneer er geen activiteit ondernomen wordt. En het al dan niet uiten van een opinie zegt ook niets over de kracht van het achterliggende draagvlak. Door het ontbreken van dit verband tussen de dimensies is het onmogelijk om vast te stellen of het draagvlak voor het één groter is dan voor het ander. De dimensies moeten dan ook apart van elkaar onderzocht worden om uitspraken te kunnen doen over de vorm, grootte en diepgang van draagvlak. De mate waarin de dimensies een rol spelen is niet bij voorbaad vast te stellen, maar ondanks dat het verband tussen de drie dimensies niet causaal en rechtlijnig is, spelen de drie dimensies wel degelijk een rol in het concept draagvlak. Develtere stelt: ‘We associëren draagvlak ook met een bepaalde opinie, een zekere mate van kennis, een bepaalde houding, een participatie aan of een bepaald gedrag’ (Develtere 2003, p12). 5

Deze opmerking maakte de Minister tijdens het ‘Global Debat #10, debat met Agnes van Ardenne, Minister voor Ontwikkelingssamenwerking’, gehouden op 06 december 2005 in Lux, Nijmegen

11

1.2 De niveaus van draagvlak Het draagvlak voor maatschappelijke thema’s, waaronder ontwikkelingssamenwerking, komt tot uiting op verschillende niveaus. De European Centre for Development Policy Making (ECDPM) maakt een tweedeling tussen maatschappelijk en politiek draagvlak. Deze twee vormen worden als volgt gedefinieerd: Onder maatschappelijk draagvlak wordt verstaan een min of meer samenhangende publieke opinie betreffende maatschappelijke prioriteiten. Onder politiek draagvlak is begrepen een georganiseerde publieke opinie die gemobiliseerd en gearticuleerd kan worden tot macht in regelgevende organen. (ECDPM, 1999, p5)

Deze definiëring houdt in dat politiek draagvlak een gevolg is van maatschappelijk draagvlak. Bij maatschappelijke kwesties ontstaat er op een gegeven moment consensus; een gemeenschappelijke mening wordt gevormd. Deze mening, hier georganiseerde publieke opinie genoemd, wordt overgenomen door de politiek. Schematisch wordt dit als volgt weergegeven: Politiek Draagvlak

Tabel 1.1; van maatschappelijk naar politiek draagvlak Macht in regelgevende organen nieuwe

Articulatie en mobilisatie Maatschappelijk draagvlak

⇑

actoren

Prioriteiten in publieke opinie (ECDPM, 1999, p5)

Tabel 1.1 geeft weer dat maatschappelijk draagvlak door articulatie en mobilisatie over kan gaan in politiek draagvlak. Articulatie en mobilisatie is dan ook het kenbaar maken van het maatschappelijk draagvlak voor een bepaald thema en het bewegen van de actoren die een rol spelen in regelgevende organen om dit over te nemen. Deze articulatie en mobilisatie vindt volgens de ECDPM plaats door middel van maatschappelijke organisaties. Zij worden wel de ‘scharnierpunten tussen maatschappelijk en politiek draagvlak’ gezien (ECDPM 1999, p7). Deze scharnierpunten werken, anders dan tabel 1.1 doet vermoeden, in beide richtingen. De politiek probeert de maatschappij te beïnvloeden en vice versa. Het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) onderstreept deze gedachte. Zij stellen: Een dicht netwerk van secundaire organisaties bevordert de articulatie en het uitdragen van de belangen en behoeften van de burgers. Daarvoor is het cruciaal dat er institutionele relaties bestaan tussen de leden [van maatschappelijke organisaties] en het politieke systeem, waarbij de organisaties fungeren als intermediaire instituties via welke de burgers invloed kunnen uitoefenen. (de Hart, 2005, p5)

De gekozen terminologie van het SCP is vrijwel gelijk aan de terminologie die Develtere voor draagvlak hanteert, echter met een andere betekenis. Het SCP onderscheidt drie soorten maatschappelijke organisaties op basis van het soort contact met de achterban. Het gaat hier om primaire, secundaire en tertiaire groepen. Al deze groepen zijn maatschappelijk organisaties en maken dus deel uit van het secundaire draagvlak, zoals in paragraaf 1.4 besproken zullen worden. Primaire groepen worden gedefinieerd als ‘informele, persoonlijke, face-to-face verbanden van gezin, buurt, vrienden, kenniskringen en dergelijke’. De secundaire groepen

12

‘zijn meer geformaliseerd, maar kenmerken zich nog wel door nabijheid en directe contacten tussen leden. In de tertiaire groepen (of organisaties) ontbreekt het element van onderlinge contacten tussen de leden en bestaat slechts een band van individuele leden met de organisatie’ (de Hart 2005, p4&5). In tabel 1.2 wordt de andere richting van beïnvloeding, die volgens het ECDPM en het SCP zeer essentieel is, duidelijk gemaakt. Politiek Draagvlak Ministerie voor Ontwikkelingssamenwerking

NCDO Programmafinanciering

Maatschappelijk Draagvlak

Tabel 1.2; van politiek naar maatschappelijk draagvlak Macht in ‘politiek Den Haag’ Maatschappelijke Mobilisatie & ⇓ Organisaties & Articulatie Voorlichting Vrijwilligers Bewustwording ⇑ Groepen Prioriteiten in publieke opinie (ECDPM 1999, p7)

Uit tabel 1.2 blijkt dat ‘politiek Den Haag’ de maatschappij probeert te overtuigen van haar beleid. In dit model, dat betrekking heeft op het beleid van het ministerie voor Ontwikkelingssamenwerking, probeert de politiek invloed uit te oefenen op maatschappelijke organisaties en vrijwilligers groepen door middel van programmafinanciering6 en via NCDO. Develtere maakt een driedeling in draagvlak. Hij onderscheidt primair, secundair en tertiair draagvlak. ‘Het primaire draagvlak wordt gevormd door direct betrokken groepen zonder welke het beleid inzake duurzame ontwikkeling zowat onmogelijk wordt’ (2003, p13). Primair draagvlak is dus vergelijkbaar met wat de ECDPM ‘de macht ‘in politiek Den Haag” noemt. ‘Het secundaire draagvlak bestaat ui de direct betrokkenen bij een beleidsdomein. Zij kunnen de beleidsuitvoering verstoren of bemoeilijken […]. Deze actoren treden dikwijls op als bemiddelaars tussen de primaire en tertiaire actoren’. Aangezien Develtere tertiair draagvlak definieert als ‘[…] de publieke opinie, die eventueel ruimere maatschappelijke inbedding van bepaalde initiatieven of activiteiten kan verzekeren’ kan gesteld worden dat het secundaire draagvlak samenvalt met de ‘mobilisatie en articulatie van maatschappelijke organisaties en vrijwilligers groepen van de ECDPM. Het tertiaire draagvlak is logischerwijs vergelijkbaar met de publieke opinie. Beïnvloeding van onderaf Mobilisatie & Articulatie

⇑

Tabel 1.3; draagvlak-beïnvloeding Beïnvloeding van Soort Draagvlak bovenaf Macht in politiek Den Primair Draagvlak Voorlichting Haag BewustMaatschappelijke ⇓ Secundair Draagvlak Organisaties & wording Vrijwilligers Groepen Tertiair Draagvlak Publieke Opinie (naar: ECDPM, 1999)

6

In dit model dat uit 1999 stamt wordt de basis gelegd van het ‘programmafinancieringsmodel’, een financieringsmechanisme dat de minister in staat stelde om ‘op afstand’ Nederlandse maatschappelijk organisaties te steunen in hun werk in ontwikkelingslanden en in Nederland’(1999, p7). Dit model is later menigmaal aangepast tot uiteindelijk het Medefinancieringsstelsel (MFS) dat in 2007 haar intrede zal doen. Aan dit nieuwe stelsel wordt in paragraaf 1.4.1 verdere aandacht gegeven.

13

1.3 Primair Draagvlak Zoals uit tabel 1.3 blijkt bestaat het primaire draagvlak uit wat de ‘macht in politiek Den Haag’ genoemd wordt. De ministeries voor Ontwikkelingssamenwerking en van Buitenlandse Zaken zijn in het geval van internationale samenwerking (IS) belangrijke actoren die een rol spelen in het primaire draagvlak. Uit tabel 1.1 is al gebleken dat dit primaire draagvlak hetzelfde is als het politieke draagvlak. Het beleid moet op voldoende steun kunnen rekenen om te kunnen bestaan. Het gaat hierbij niet sec steun binnen ‘politiek Den Haag’, maar vooral ook om steun van de lagen hieronder. Het beleid moet dan ook gedragen worden door secundair en tertiair draagvlak, de publiek opinie. Om de publieke opinie te kunnen sturen is het secundaire draagvlak noodzakelijk. Dit blijkt ook uit de opmerkingen van de ECDPM: ‘Dit bouwwerk van ‘intermediaire organisaties’ en vrijwilligersgroepen is momenteel het belangrijkste instrument dat de Minister ter beschikking staat om een maatschappelijk draagvlakbeleid vorm te geven’ (ECDPM 1999, p8). Het ministerie probeert steun te vinden voor haar beleid bij de secundaire en tertiaire laag door middel van ‘bewustwording en voorlichting’, zoals uit tabel 1.3 blijkt. Dit is essentieel om de legitimiteit in de politiek te behouden. Zonder de steun van de maatschappij kan het beleid nooit uitgevoerd worden en zullen de beleidsmakers vervangen worden door personen die wél ‘volksvertegenwoordigers’ zijn. De politiek wordt geacht de maatschappelijke opinie te vertolken of de maatschappij te overtuigen van een andere opinie. In de tabel, en in de theorieën over draagvlak, wordt maar weinig aandacht geschonken over hoe dit bereikt kan worden. In het voorlichten en het bewust maken van de secundaire en vooral ook de tertiaire laag waar draagvlak dient te zijn voor het overheidsbeleid spelen de media een grote rol. Wellicht nemen de verschillende theorieën de media als vanzelfsprekend aan en worden ze daarom niet genoemd. Toch is het belangrijk ze als ‘speler in het draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking’ te benoemen en de rol ervan, die van groot belang kan zijn, te erkennen. Later, in paragraaf 1.6, zal er op de speciale rol van de media en de rol in het creëren, verdiepen of in stand houden van draagvlak besproken worden. 1.4 Secundair Draagvlak Het secundaire draagvlak bestaat uit verschillende soorten ontwikkelingsorganisaties. Eerder is het onderscheid dat het SCP maakt op basis van contact met de achterban al aan bod gekomen. De verschillende soorten ontwikkelingsorganisaties zijn ook in te delen naar grootte, beleid en interventiestrategie. Van Voorst (2005) onderscheidt vier soorten organisaties in een poging de grootte van de Nederlandse ontwikkelingssector in aantallen, te schatten. Soort organisatie

Tabel 1.4; Nederlandse ontwikkelingssector volgens Van Voorst Aantal Circa 300

1. OS-organisaties 7

2. OS-organisaties lid van Partos 3. OS-organisaties met overheidsfinanciering (MFP en TMF) 4. Groepen met rechtstreekse contacten in Zuiden

7

Partos is de branche-vereniging voor ontwikkelingsorganisaties.

14

63 Circa 100 Circa 10.000 (Van Voorst, 2005)

De indeling die Van Voorst maakt bevat meerdere overlappen. De organisaties die lid zijn van Partos zijn voor een groot deel organisaties die ook overheidsfinanciering in het kader van MFP of TMF ontvangen. Daarnaast vallen de Partos-organisaties en de door de overheid gefinancierde organisaties ook onder de ontwikkelingsorganisaties. Er zijn dus eigenlijk twee soorten organisaties in de indeling Van Voorst: 1) de OS-organisaties en 2) de groepen met rechtstreekse contacten in het Zuiden. Van Voorst suggereert hiermee dat OS-organisaties geen directe contacten hebben in het zuiden. Waarschijnlijker echter, probeert Van Voorst te stellen dat er in totaal 10.000 organisaties en groepen zijn, waarvan er 300 onder de noemer OS-organisaties vallen. De overige initiatieven vallen klaarblijkelijk niet onder de definitie van OS-organisatie (die niet gegeven wordt), waardoor er een tweedeling in soorten ontstaat in 1) de OS-organisaties en 2) de groepen met rechtstreekse contacten in het Zuiden. Brok & Bouzoubaa (2005) maken een duidelijker onderscheid in het soort organisaties binnen de ontwikkelingssamenwerking: Binnen het terrein van de ontwikkelingssamenwerking is het maatschappelijk middenveld opgebouwd uit grofweg drie soorten actoren: 1) medefinancieringsorganisaties; 2) organisaties die behoren tot het thematische medefinancieringsprogramma; en 3) overige particuliere initiatieven. Deze laatste groep kenmerkt zich door haar kleinschaligheid, de beperkte mate van professionaliteit en de grote mate van vrijwilligheid. (Brok & Bouzoubaa, 2005)

De eerste twee actoren die Brok & Bouzoubaa hier aanhalen zullen in 2007 samengaan in het nieuw te vormen medefinancieringstelsel van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Het onderscheid tussen de soorten organisaties die onderdeel uitmaken van het secundaire draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking beperkt zich dus vanaf 2007 tot 1) medefinancieringsorganisaties en 2) overige particuliere initiatieven. Als de terminologie van figuur 1.3 aangehouden wordt, kan het secundaire draagvlak worden opgedeeld in 1) maatschappelijke organisaties (MO) en 2) vrijwilligers groepen (PI). Deze tweedeling komt ook overeen met de twee soorten organisaties die Van Voorst (2005) maakt in tabel 1.4. Er kan dan ook worden aangenomen dat maatschappelijk organisaties overeenkomstig zijn met wat Van Voorst onder OS-organisaties verstaat en dat er hetzelfde geldt voor vrijwilligers groepen en groepen met rechtstreekse contacten in Zuiden. Vandaar ook dat er in dit onderzoek verder ook gesproken zal worden over enerzijds maatschappelijke organisaties (MO) en anderzijds particuliere initiatieven (PI) als actoren die tezamen behoren tot de secundaire draagvlaklaag. Tabel 1.5; secundair draagvlak Secundair Draagvlak (1) (2) Maatschappelijk Organisaties (ECDPM) Particuliere Initiatieven (Brok & Bouzoubaa) Medefinancieringsorganisaties (Brok & Bouzoubaa) Vrijwilligers Groepen (ECDPM) OS-organisaties (Van Voorst) Groepen met rechtstreekse contacten in Zuiden (Van Voorst)

Zijn al deze organisaties ook goede doelen? Wunderink definieert een goed doel als: A non-profit corporate body whose goals are charitable […]. The money received consists only of voluntary contributions, with no compensation. The majority of wellknown charitable organizations in the Netherlands are members of the Central Fundraising Bureau […]. Charitable organizations not only receive income from their own fundraising activities, but also from investments, government subsidies and revenues of joint campaigns, or campaigns by others. (Wunderink 2002, p23)

15

Ondanks dat deze definitie iets ruimer is dan de voorgaande definities van ontwikkelingsorganisaties en particuliere initiatieven kan gesteld worden dat de maatschappelijke organisaties in ieder geval vallen onder de noemer charities. Deze doelen staan voornamelijk ingeschreven bij het CBF en ontvangen overheidssubsidie. Particuliere initiatieven die slechts inkomsten verkrijgen uit fondsenwerving vallen niet onder de definitie van een goed doel. 1.4.1 Maatschappelijke organisaties De maatschappelijke organisaties (MO’s) zijn (voor een deel) afhankelijk van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa). BuZa heeft drempelcriteria opgesteld voor organisaties die onderdeel willen uitmaken van het nieuwe medefinancieringsstelsel. De drempelcriteria die gelden voor de eerste subsidieronde (2007-2010) staan weergegeven in box 1.1. Box 1.1 Drempelcriteria voor toetreding tot het Medefinacieringsstelsel (2007-2010) - de organisatie is een in Nederland gevestigde niet-overheidsorganisatie zonder winstoogmerk - de organisatie heeft een aantoonbaar draagvlak in Nederland. - de organisatie bezit rechtspersoonlijkheid naar Nederlands recht. - de organisatie zet zich in voor structurele vermindering van armoede in ontwikkelingslanden die voorkomen op de DAC-1 lijst. - de maximale tijdsduur voor de subsidie is vier jaar - de organisatie kan slechts één subsidie tegelijkertijd uit het MFS ontvangen - de subsidieaanvraag is minimaal € 100.000 - de organisatie levert een substantiële eigen financiële bijdrage. De organisatie maakt daartoe aannemelijk dat met ingang van 1 januari 2009 tenminste 25% van de jaarlijkse uitgaven uit de eigen bijdrage zal worden bekostigd. De eigen bijdrage omvat eigen fondsen, bijdragen van andere donoren (inclusief de EU) en inkomsten uit opdrachten. - de aanvraag betreft geen initiatieven die primair gericht zijn op directe dienstverlening, welzijn, of investeringen - de aanvraag betreft geen initiatieven die proselitisme (mede) beogen - de aanvraag betreft geen initiatieven die primair gericht zijn op studiemogelijkheden of onderzoek - de aanvraag is niet landenspecifiek (de aanvraag moet activiteiten in twee of meerdere landen betreffen), met uitzondering van wederopbouw na conflict - thematische aanvragen passen binnen de thematische beleidsvoornemens MinBuZa (2004)

De criteria die het ministerie stelt houden in dat de organisaties zich zowel moeten focussen op wat het beleid is in ‘politiek Den Haag’ als ook op de publieke opinie; het tertiaire draagvlak. Het controleren van de activiteiten van het maatschappelijk middenveld is voor de minister van groot belang, zoals al gebleken in paragraaf 1.2. Middels de voorwaarden uit het beleidskader heeft de minister een mogelijkheid de organisaties te beïnvloeden op de voor de minister relevante punten op het gebied van thema, landenkeuze en het soort van interventie. Deze vorm van invloed is voor het ministerie zo belangrijk omdat de MO’s de schakel zijn tussen het tertiaire en het primaire draagvlak. MO’s dienen hiermee eigenlijk als een soort boodschapper of als instrument van de ‘macht in Den Haag’ om de mensen die het tertiaire draagvlak (gaan) vormen voor te lichten (zie tabel 1.3). In paragraaf 1.2 wordt het belang van maatschappelijke organisaties voor ‘de macht in Den Haag’ hebben. Ze worden door het ECDPM (1999) zelfs scharnierpunten tussen maatschappelijk en politiek draagvlak’ genoemd. Belangrijk is dan wel dat deze organisaties

16

ingebed zijn in zowel het politieke als het maatschappelijke draagvlak. De 25-procentregeling die in het kader staat opgenomen garandeert dat MO’s communiceren met de mensen die deel uitmaken van het tertiaire draagvlak. De politicoloog Putman constateert een afbraak van het sociaal kapitaal en daarmee van een steunpilaar van het democratisch stelsel. De afbraak in het sociaal kapitaal blijkt uit de afname van aantal primaire en secundaire organisaties8 (beide type organisaties vallen onder de secundaire draagvlaklaag). Minder mensen worden dus lid van organisaties; wat als een indicatie voor afname van draagvlak gezien kan worden. Het lidmaatschap van een organisatie is zo belangrijk, omdat het zowel interne als externe effecten op het sociaal kapitaal en de democratie heeft. Voorbeelden van interne effecten van een lidmaatschap zijn een grotere bereidheid tot samenwerken, gevoelens van solidariteit en een grotere oriëntatie op het algemeen belang. De externe effecten houden in dat deze organisaties beter de rol van intermediair kunnen spelen tussen maatschappij en politiek. Putman denkt dat tertiaire organisaties (evenals primaire en secundaire organisaties behorend tot de secundaire draagvlaklaag), die zich kenmerken door weinig contact tussen de leden of donateurs onderling, geen sociaal kapitaal of sociale verbondenheid scheppen. (Putman 1995). De scharnierrol tussen primair en tertiaire draagvlak is dan ook beperkt voor mailinglist-organisaties zoals Putman tertiaire organisaties ook wel noemt. Wunderink ziet evenals Putman weinig verband tussen het werven van donateurs en het veranderen van het sociale kapitaal van deze nieuwe donateur. ‘[…] Changing charitable giving habits has hardly any impact on an individal’s personal social environment […]’ (2002, p30). Dit is te verklaren door het onpersoonlijke en weinig directe contact dat deze organisaties onderhouden met hun achterban. Over het algemeen zijn de goede doelen in Nederland zelfs terughoudend: […] there is no such thing as as a return gift (reciprocity), or general gratitute in charitable giving in the Netherlands. The information charities provide to their donors sometime contains elements of personal gratitude, like letters or pictures. In general, however, the information exclusively consists of an account of the expentiture and results of the project. (Wunderink 2002, p30)

1.4.2 Particuliere Initiatieven Veel beter in het persoonlijke contact met de achterban zijn de primaire organisaties in de definitie van het SCP (de Hart, 2005), maar ook zij hebben niet de scharnierrol tussen de politiek en maatschappij. Deze organisaties hebben dan wel veel persoonlijke contacten, maar zijn te beperkt in de doelstellingen van de organisatie en ze zijn amper ingebed in de institutionele netwerken overstijgen (Skocpol, 1999). Deze primaire organisaties maken deel uit van de particuliere initiatieven. Secundaire organisaties, evenals de primaire en tertiaire organisaties behorend tot het secundaire draagvlak, maken ook deel uit van de particuliere initiatieven en zij hebben wél een scharnierrol tussen maatschappij en politiek. In deze secundaire organisaties speelt het onderlinge contact tussen de leden als ook in de primaire groepen een grote rol, maar zijn meer geformaliseerd en ingebed in de grotere instituties (SCP 2005). Zij spelen daarmee wel een scharnierrol tussen maatschappij en politiek. Particuliere initiatieven bestaan uit verschillende soorten organisaties in vorm, grootte en doelstelling (o.a. Brok & Bouzoubaa, 2005 & Van Voorst, 2005). Van Voorst onderscheidt vier verschillende typeringen:

8

Volgens de definitie die het SCP ook gebruikt. Zie paragraag 1.1.2.

17

1. 2. 3. 4.

Fondswervende initiatieven voor een bepaald doel Vrijwilligerswerk bij organisaties in het zuiden Rechtstreekse ondersteuning van bepaalde projecten in het Zuiden met steun van vrienden en kennissen Andersglobalisten, die hun onvrede uiten via deelname aan het World Social Forum en andere acties

Type één en twee initiatieven ondersteunen al bestaande initiatieven of organisaties. Een type één initiatief kan bijvoorbeeld een inzamelingsactie zijn op een school waarbij de leerlingen acties houden die geld op moeten leveren voor een ‘goed doel’. Bij dit soort acties geldt dat het “leuk’ gekoppeld wordt aan ‘zinvol” (Van Voorst 2005, p9). Dit soort initiatieven zijn een blijk van een actief draagvlak voor OS. Van Voorst zegt verder over type één initiatieven: Deze groep erkent het belang van de OS-organisaties voor de inhoudelijke kennis en het netwerk dat onontbeerlijk is voor een verantwoorde besteding van de fondsen in het Zuiden en voor de doorvertaling naar een politieke boodschap, die op het goede moment in Nederland en internationaal wordt gepresenteerd. (Van Voorst, 2005, p9)

Om in de terminologie van Develtere te blijven hebben deze mensen de kennis en de houding dat er iets moet gebeuren aan OS. Zij zien tevens dat niet zij, maar OS-organisaties dit het beste kunnen. Deze organisaties moeten dan ook financieel gesteund worden om dit zo optimaal te kunnen doen. Daarnaast gebruiken zij deze organisaties als ‘scharnier’ om het beleid, ofwel het primaire draagvlak voor OS, te beïnvloeden. Het tweede type is een (nog) meer actieve vorm van initiatief nemen. Het verschil met type één initiatieven is de inschatting van de effectiviteit van de eigen inbreng. Type twee initiatiefnemers zien hun eigen inbreng als nuttig en zij willen dus direct onderdeel worden van het project in het zuiden; ofwel in het land waar het project is. Van Voorst (2005) schat dat het om ongeveer 3.000 personen per jaar gaat die een aantal maanden vrijwilligerswerk doen voor een zuidelijke organisatie. ‘Omdat men zich vooral uit ideële overwegingen wil inzetten, geeft deze groep de voorkeur aan uitzending via OS-organisaties, maar tot op heden is deze deur vrijwel gesloten’ (Van Voorst 2005, p9). Zij zijn hierdoor aangewezen op particuliere initiatieven. Type drie is grofweg een samenvoegsel van type één en twee. ‘Over het algemeen zijn deze individuen of groepen weinig positief over de OS-organisaties. Deze zouden te bureaucratisch en te duur zijn. Hun belerende houding wordt als zeer storend ervaren’ (Van Voorst 2005, p9). Als reactie hierop wordt er veelal in Nederland in dit geval een stichting op gericht met als direct doel het steunen van een stichting in het zuiden. De Nederlandse stichting houdt zich bezig met het werven van fondsen9, maar doet veelal ook aan voorlichting. Anders dan type één en type twee initiatieven zijn ze hiermee actief bezig de publieke opinie (ten gunste van het eigen initiatief) te beïnvloeden. Naast het werven van fondsen en het geven van voorlichting is de Nederlandse stichting vaak direct betrokken bij het beleid en de uitvoer van het project in het zuiden. Het vierde type valt buiten de eerste drie typen. [De term] ‘andersglobalisten is een verzamelterm voor zeer diverse initiatieven: van individuen of groepen die globalisering volledig afwijzen tot groepen of personen die de negatieve kanten van globalisering voor armen en achtergestelde groepen in het Zuiden aan de kaak willen stellen én alternatieven aandragen. Een losse organisatiestructuur is onderdeel van de visie van veel van deze groepen’ (Van Voorst 2005, p10). De uiteindelijke doelstelling van type vier initiatieven is het beïnvloeden van het primaire draagvlak. Zij zijn zich zeer wel bewust als 9

Type drie organisaties komen veelal in aanmerking voor frontoffice- of KPA/Matra-subsidie. Lees van Voorst (2005) voor meer gedetailleerde informatie.

18

hun functie als scharnier tussen publiek en politiek en focussen zich ook op het tertiaire draagvlak, in de veronderstelling dat een sterke publieke opinie zal leiden tot politiek draagvlak voor de ideeën (Van Voorst, 2005). 1.5 Tertiair Draagvlak Niet een ieder die vindt dat er wat moet gebeuren op het gebied van OS geeft daar op één van de bovenstaande manier blijk aan. De grote meerderheid heeft een minder actieve vorm van het te kennen geven van de opinie. 1.5.1 Het tonen van draagvlak in gedrag Er zijn verschillende manieren waarop de eigen opinie op een minder actieve vorm in het gedrag terug te vinden is. Zo zijn er mensen die het eigen gedrag aanpassen. Een voorbeeld hiervan is het duurzaam op vakantie gaan (o.a.Van Voorst 2005, p10) of goederen te kopen bij bedrijven die Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Van Voorst ziet een opkomst in het duurzaam toerisme (2005) en het blijkt dat al voor bijna de helft van de ondernemingen die duurzaam ondernemen in ontwikkelingslanden geldt dat ze dit (mede) doen voor het eigen imago en de reputatie (EIM, 2004, p27). De publiek opinie, het tertiaire draagvlak, in een minder actieve vorm als hierboven beschreven kan dus al voor effecten zorgen. Het uiten van het draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking kan ook op een filantropische, meer actieve, manier. Filantropie wordt door Schuyt gedefinieerd als: ‘bijdragen in de vorm van geld, goederen, en of tijd (expertise), vrijwillig ter beschikking gesteld door individuen of organisaties (fondsen, bedrijven, kerken), waarmee primair algemeen nut doelen worden gesteund’ (2005, p21). Filantropie duidt dan ook op beïnvloeden (of steunen) van het secundaire draagvlak door actoren die het tertiaire draagvlak vormen. 1.5.2 Waarom geven we en aan wie geven we? Centraal in de filantropie staat het geven. Aan wie er gegeven wordt heeft volgens Salomon (1992) voornamelijk te maken met de identificatie met de organisatie. Er is volgens Salomon een inherente tendens van vrijwillige initiatieven om diegenen te bevoordelen met wie je je het meest identificeert. Mensen die geld, goederen of tijd willen geven, doen dit dus aan een organisatie of initiatief waar ze het meest mee hebben. Bekkers (2004) noemt ook de identificatie als reden waarom mensen gaan geven. Hij stelt echter dat vooral het gevoel er moet zijn met de hulpbehoevende partij, ofwel de doelgroep van de organisatie; als er via een organisatie gegeven wordt. Het kunnen aanvoelen van de needs van de ontvangende partij is de kern en niet, zoals Salomon stelt, de verstrekkende organisatie. Waarom draagt iemand op vrijwillige basis bij aan een organisatie of initiatief? ‘Giften zijn tie-signs; ze onthullen de aard van de band tussen gever en ontvanger. [..] Ze geven weer hoe we de ontvanger zien, terwijl ze tegelijkertijd iets laten zien over onze eigen identiteit (Komter, 2003). Dit komt overeen met wat Salomon identificatie noemt. Bij het geven blijken ook verschillende psychologische motieven een rol te spelen, ‘variërend van de wens om liefde, dankbaarheid of vriendschap uit te drukken, motieven van onzekerheid en angst, tot de bewuste of de onbewuste behoefte om iemand te beledigen, te kwetsen of te exploiteren’ (Komter 2003, p16). Wunderink ziet een gift, evenals Komter, ook als een tie-sign. Ze schrijft: A gift represents value to the giver, either in terms of money, leisure time or effort; and it is voluntary given to another person or organization without the requirement of compensation. If a gift is accepted, a relation between the giver and the receiver is created, or maintained. (Wunderink 2002, p27)

19

Er wordt dus gegeven, in vorm van geld of anderszins, om sociale relatie op te bouwen of te onderhouden. Komter (2003) maakt een vierdeling in soorten sociale relaties. Tussen deze soorten relaties verschillen de redenen om te geven en de betekenis van de gift. 1. Community Ranking: […] staat voor een relatie van gelijkwaardigheid waarin mensen deel uitmaken van een groep zonder dat hun individualiteit en afzonderlijke identiteit erg belangrijk zijn. Sleutelwoorden zijn identificatie, zorg, solidariteit en vriendschap. […], [de gift] vloeit voort uit de waarneming van de behoefte van andere. (p31/32) 2. Authority Ranking: […] gaat het om een sociale relatie die gekenmerkt wordt door asymmetrie en ongelijkheid. [Men geeft om de] eigen positie, status of macht te benadrukken. (p32) 3. Equality Ranking: […], het gelijkheidsmodel, verwijst naar egalitaire relaties tussen mensen. [Het gaat om] wederkerige uitwisselingspatronen waarin ‘quid pro quo’, voorwat-hoort-wat, de overheersende motivatie is. (p33) 4. Market Pricing: […] wordt de relatie gedomineerd door de waarden van de markt. Rationele keuzes en nutsoverwegingen bepalen hoe en wanneer mensen met elkaar omgaan. […] De belangrijkste preoccupatie […] is: word ik beter van de transactie, wegen de kosten op tegen de baten? (p33) Komter en Salomon stellen dat men zich wil identificeren met de organisatie waaraan gegeven wordt. Wunderink constateert deze persoonlijke betrokkenheid ook, maar stelt dat het ook mogelijk is dat men geeft uit het krijgen van een goed gevoel. ‘Donors give because they appreciate the good work of the organization, because it gives them a good feeling, or because they feel personally involved’ (Wunderink. 2002, p21). Dit duidt erop dat men normaliter aan ontwikkelingsorganisaties of -intiatieven geeft vanuit het principe van community ranking. Het lijkt dat filantropie altijd een persoonlijke keuze is. Als je geeft, geef je op een principe van gelijkwaardigheid (community ranking) aan een organisatie of initiatief waar je jezelf mee identificeert of waar je een goed gevoel van krijgt. Komter (2003) vindt deze gedachte eenzijdig en wijst op de mogelijkheid dat geefgedrag geen eigen keuze is. Sociale druk kan een grote rol spelen in de beslissing om al dan niet te geven aan iets of iemand. Komter schrijft over sociale druk binnen sociale netwerken: Binnen een solidaire groep kan een sterke druk tot conformeren en gelijkschakelen bestaan. Solidariteit met leden binnen de groep kan negatieve effecten hebben voor degene die niet deelnemen aan het solidaire netwerk. Bovendien kan solidariteit een selectief karakter hebben voor zover het welzijn van sommigen erdoor wordt verhoogd, terwijl dat van anderen er niet op vooruitgaat of er zelfs door belemmerd wordt. (Komter 2003, p126)

Steun aan organisaties die het secundaire draagvlak vormen is dus niet altijd een persoonlijke keuze, er bestaat een groepsmening. Bekkers (2004) ziet ook dat het collectieve idee boven de het individuele idee kan gaan. Met andere woorden kan het collectief, de sociale groep waartoe het individu behoort, het individu een bijdrage laten leveren die het zelf niet zou maken. Bekkers (2004, p6) komt met een aantal mogelijke verklaringen die hiervoor te vinden zijn. Zo kan het zijn dat men zich eerder aanpast aan de sociale norm als deze norm sterk geïntegreerd is in een bepaald sociaal netwerk, zoals de kerk, het gezin of het dorp. De ideeën van Komter (2003) over de negatieve gevolgen om niet deel te nemen aan het solidaire netwerk gelden hier ook. Het kan ook zijn dat niet het eventuele negatieve gevolg binnen de groep van het niet meedoen de prikkel is om toch te geven, maar juist de hoop of verwachting op een positief

20

gevolg van het wél geven. ‘People do not only care for their own monetary pay-offs in future games, they also care about their reputation and social status in the group’ (Bekkers, 2004 p9). De antropoloog Harris (1997) stelt dat ‘no specific mechanisms exists for obligating the debtors to even up a score’, wat eraan bijdraagt dat men eerder geneigd zal zijn iets meer te geven om de status binnen de groep in ieder geval veilig te stellen. Naast de verwachting negatieve of positieve gevolgen in de toekomst te ondervinden van het al dan niet geven, bestaat er ook de mogelijk dat geen van deze ideeën relevant zijn om bij te dragen aan de groepsnorm. Dit idee komt naar voren in de weak situation hypothesis (Bekker, 2004). Sociale situaties kunnen een ‘clear-cut expatation’ hebben over hoe je in deze situatie te gedragen. Door deze sociale druk is er geen ruimte voor individualiteit. De soort sociale druk verschilt van de sociale druk die Komter aanhaald, aangezien het hier slechts om het moment gaat en los staat van verwachtingspatronen met betrekking op de toekomst. Geen van deze verklaringen voor het geefgedrag van mensen hebben een voorspellend karakter voor een willekeurig individu. Specifieke individuele kenmerken spelen dus een grote rol in het al dan niet geven. Bekker haalt in dit kader de low cost-theory aan. Deze theorie stelt dat filantropisch handelen – prosocial behavior - gezien moet worden als een luxegoed. Dit houdt in dat iemand die veel geld heeft, eerder geneigd zal zijn een groot bedrag bij te dragen. Voor mensen die veel (betaald) werken en daarmee veel verdienen is geld niet een echt luxegoed meer. Vrije tijd daarentegen is zeer kostbaar voor hun. Zij zullen daarom minder snel geneigd zijn vrijwilligerswerk te gaan doen dan iemand die werkloos is. Een werkloos iemand heeft veel vrije tijd, waardoor tijd geen luxegoed is. Geld daarentegen wel, waardoor geld geven niet de voorkeur zal hebben (2004). Geld wordt dus niet zonder meer gegeven. Er moet een bepaalde binding zijn met de organisatie of het directe doel. Op deze manier worden bepaalde soorten sociale banden opgebouwd of onderhouden. Bij het geven aan goede doelen wordt er gegeven in het kader van een sociale band die gebaseerd is op het gelijkheidsprincipe. Men verwacht niet direct iets terug van het goede doel. Sociale druk speelt ook een grote rol in het al dan niet geven van geld. Het afwijken van een groepsidee of een groepshandeling kan grote negatieve gevolgen hebben voor een individu, terwijl het juist sterk ondersteunen zeer goed kan uitpakken. 1.6 Media In geen van de bovenstaande theorieën worden de media opgenomen als actor. Het is echter zeker niet onwaarschijnlijk dat de media een grote rol spelen in het beïnvloeden, sturen of creëren van draagvlak op de verschillende niveau’s. Zo schrijft de ECDPM: ‘nieuwsbulletins van de media over de armoede- en noodtoestanden in de ontwikkelingslanden houden deze onderstroom van latent aanwezige morele zorg en verontwaardiging levend’ (1999, p11). De berichtgeving van de media zorgt volgens de ECDPM dus voor een instandhouding van een publieke opinie van zorg en verontwaardiging. Door het voeden van de publieke opinie proberen de media ook het primaire draagvlak te beïnvloeden, een principe dat de organisaties die vallen onder het secundaire draagvlak ook hanteren. De beïnvloeding van de ander via de media gaat niet alleen van het tertiaire naar het primaire draagvlak. De ECDPM constateert dat de Minister [voor Ontwikkelingssamenwerking] vijf lijnen heeft lopen die de basis zullen zijn voor het te vormen beleidskader voor draagvlakversterking. Het vijfde punt hierin heeft betrekking op het inzetten van de media. ‘Het nadrukkelijk zelf het voortouw nemen, waarbij zij [de Minister] als mediagenieke persoonlijkheid doelbewust nieuwe publieksgroepen zoekt via laagdrempelige media met grote kijk-, luiser- en leesdichtheid’ (1999, p20). De minister, die steun probeert te vinden voor haar beleid richt zich dus niet sec op het primaire draagvlak,

21

maar maakt bewust gebruik van de verschillende media om invloed uit te oefenen op de publieke opinie. Vanuit de communicatiewetenschappen zijn er verschillende theorieën die het effect van de media onderstrepen. De constateringen van de ECDPM staan hiermee dus niet op zich. Over het effect die de media kunnen hebben is niet iedereen het eens. Dat er een effect is, staat buiten kijf. De magic bullet theory is een theorie die uitgaat van een haast onbeperkte invloed die media kunnen hebben op een individu op zich en, door de schaal waarop de media kunnen opereren, op de maatschappij in het geheel. Baran & Davis zeggen over deze theorie: External stimuli, like those conveyed through mass media, can condition anyone to behave in whatever way a master propagandist wanted. People were viewed as powerless to consciously resist manipulation. No matter what their social status or how well educated people are, the magic bullet of propaganda penetrate their defenses and transform their thoughts and actions. […] the rational mind is a mere facade, incapable of resisting powerful messages. People have no ability to screen out or criticize these messages. (Baran & Davis 2006, p82)

Volgens Baran en Davis wordt deze theorie vaak aangehaald wanneer er nieuwe ontwikkelingen zijn op het gebied van de media. Bij de opkomst van de massamedia in het algemeen is deze theorie ontwikkelend en deze theorie is bij nieuwe ontwikkelingen als de opkomst van de televisie en het internet weer teruggekomen. De angst voor het onbekende speelt een grote rol. Niet alle theorieën laten het publiek zien als de kwetsbare groep in de beinvloedingscyclus. Zo is er de marketplace of ideas theory die uitgaat van het kapitalistische principe. ‘[…] the notion that all ideas should be put before the public, and the public will choose the best from ‘that marketplace” (Baran & Davis 2006, p104). Het publiek heeft volgens deze theorie een zeer actieve rol in het verkrijgen van informatie en staat hiermee lijnrecht tegenover de magic bullet theory. Het publiek stuurt zelfs de media in haar berichtgeving. De media moeten met elkaar concurreren om het publiek voor zich te winnen. Daarmee krijgen de mensen die onderdeel uitmaken van dit publiek, de maatschappij, slechts dat te horen wat ze willen horen. Ook de indirect-effects theory ziet niet de grote effecten van de media zoals die gezien worden binnen de magic bullet theory. Er kan wel degelijk sprake zijn van een effect, stelt de indirect-effects theory, maar ‘that effect is “filtered” through other parts of society, for example through friends or sociale groups’ (Baran & Davis 2006, p143). Dit idee wordt verder uitgewerkt in de limited-effect theory, de theorie die de minste invloed ziet van de media. Deze theorie heeft vier centrale uitgangspunten: -

-

Media rarely directly influence individuals There is a two-step flow of information influence By the time most people become adults, they have developed strongly held group commitments such as political party and religious affiliations that individual media messages are powerless to overcome When media effects occur, they will be modest and isolated (Baran & Davis 2006, p142 en Lowery & DeFleur 1995)

De two-step flow of information zoals genoemd bij het tweede punt houdt in dat de media, als ze al mensen kunnen beïnvloeden, slechts opinieleiders kunnen beïnvloeden. Dit zijn personen die de kracht hebben om weer andere mensen te beïnvloeden. Opinies zijn kritisch en zeer lastig beïnvloedbaar. Zij zijn een filter zoals genoemd in de limited-effects theory.

22

Voor de media zijn opinieleiders, naast dat ze kritisch zijn, een moeilijke groep om te bereiken. Ze zijn namelijk ook moeilijk te herkennen. Het leiderschap is meestal informeel en nergens beschreven (Lowery & DeFleur, 1995). Aangezien ze essentieel zijn voor de media om het gehele publiek te kunnen beïnvloeden is de impact die de media kan hebben daarmee beperkt. Ondanks de verschillen in mening over de grootte van het effect dat media kunnen hebben, is er bij alle theorieën sprake van (enig) effect. Media kunnen de publieke en de politiek opinie beïnvloeden. Ze hebben echter ook beide nodig, ten eerste om informatie te vergaren en ten tweede om hun product (nieuws) af te zetten. De media hebben dus een scharnierrol tussen politiek en maatschappelijk draagvlak. Daarom zouden de media een plek moeten krijgen in de schematische weergave van de verschillende niveaus van draagvlak. Aangezien het hier de scharnierrol betreft moeten de media een plek krijgen op het tweede niveau van draagvlak. 1.7 Het belang van transparantie Tussen de genoemde actoren die een rol spelen binnen het draagvlak voor OS speelt onderlinge informatiewisseling een grote rol. De verschillende actoren proberen elkaar te beïnvloeden om zo draagvlak te vinden voor de eigen ideeën. Donateurs van MO’s en particuliere initiatieven uiten naar mening van de donateursvereniging een nieuwe vorm van betrokkenheid. De donateursvereniging zegt te spreken namens ‘de Nederlandse donateur’ en poogt eerlijke informatie over goede doelen en hun activiteiten te verschaffen. Zij geven naar eigen zeggen dan ook (ten dele) vorm aan deze nieuwe betrokkenheid. Transparantie staat hierin centraal binnen. Op haar website zegt de organisatie over het belang van transparantie: • • •

• • •

• • • • •

Transparantie is geen doel op zich, maar een middel om de dialoog tussen goede doelen en donateurs te stimuleren. Door transparantie wordt duidelijk wat wel en niet bekend is en waar eventueel meer aandacht aan moet worden besteed. Goede doelen met inkomsten die afkomstig zijn van donateurs en/of publieke gelden moeten verantwoording afleggen aan de maatschappij (donateurs, media, belanghebbenden, vrijwilligers, overheid etc.). Hoe meer mensen inzicht hebben in de gegevens van het goede doel, hoe meer begrip er ontstaat en hoe kleiner de kans dat er zaken verborgen blijven of anders worden voorgedaan dan de werkelijkheid. Door de “marktwerking” tussen belanghebbende en goed doel te stimuleren creëer je een open verbinding, waardoor uiteindelijk een evenwicht zal ontstaan. De overheid stimuleert zelfregulering van de chari-branche. Transparantie is noodzakelijk voor donateurs en andere belanghebbenden om hun rol daarin te kunnen vervullen. Door de verantwoording in de maatschappij te leggen, wordt niet langer de “controle” bij de overheid of een keurmerkinstantie gelegd. Dit scheelt veel regels, organisatie en kosten. Transparantie helpt goede doelen om betrokkenheid van donateurs te vergroten en is voor donateurs belangrijk om inzicht te krijgen in de organisatie en om het uiteindelijke resultaat te kunnen beoordelen. De organisatie bepaalt niet wat relevant is, maar de donateur/betrokkene als bezoeker van de site doet dat zelf door te zoeken in de beschikbare informatie. Het is belangrijk dat goede doelen laten zien wat ze doen. Niet alleen dat wat goed gaat, maar ook dingen die misgaan en wat ze daarvan leren. Transparantie geeft inzicht in de hoeveelheid en variëteit van goede doelen en de mooie projecten die worden gedaan. Daarnaast komen eventuele misstanden zo eerder aan het licht, wat het vertrouwen doet toenemen. Steeds meer mensen gaan bewuster geven en hebben daarvoor (eerlijke en volledige) informatie nodig. Men stelt openheid van goede doelen zeer op prijs. Transparantie geeft aan goede doelen ook inzicht in collega-organisaties op het desbetreffende gebied. Dit werkt eventuele samenwerking en/of verhoogde effectiviteit/efficiency in de hand. (Donateursvereniging, 2005c)

23

Transparantie lijkt dus essentieel voor de donateur en voor de OS-organisaties. Eerlijke en open communicatie staat hierin centraal. Dit leidt tot het niet meer mogelijk maken van het onjuist weergeven van zaken, een open verbinding en een nieuwe evenwicht. Met andere woorden leidt transparantie op de lange termijn tot een betere en eerlijke verhouding tussen donateur en organisatie. Tevens zullen de verhoudingen tussen organisaties beter worden, stelt de donateursvereniging in haar laatste punt. 1.8 Duurzaamheid De positie die de media en de publieke opinie hebben in de invloed op draagvlak in de drie dimensies is groot; met andere woorden de niet-uitvoerende actoren spelen een grotere rol dan de uitvoerende in het draagvlakmodel. De publieke opinie is, omdat ze zelf niet uitvoerend is, afhankelijk van de informatie die ze via de media en direct van de uitvoerende actoren – MO’s, particuliere initiatieven en de politieke beleidsmakers – verkrijgen. Deze informatie bepaalt (ten dele) het draagvlak en dus de eventuele steun in de toekomst. Transparantie is daarom ook zo belangrijk, zoals in de vorige paragraaf al gebleken is. Onduidelijk is echter welke informatie nu precies de eventuele steun in de toekomst bepaald en wat bijvoorbeeld de gevolgen kunnen zijn van onjuiste of negatieve informatie. De rol van open, transparante en volledige communicatie tussen de actoren met betrekking tot het draagvlak voor OS in de toekomst komt niet, of niet noemenswaardig, aan bod in de wetenschappelijke literatuur. Het zou echter wel een belangrijke rol moeten spelen in de wetenschappelijke onderzoeken op dit terrein, aangezien dit een onderwerp is dat voor de toekomst van het draagvlak zeer grote gevolgen kan hebben. De donateursvereniging heeft een voorzet hiertoe gegeven. Draagvlak voor OS is een lastig onderwerp, wat al moeilijk is om te constateren en te verklaren in het heden en verleden, laat staan de toekomst. Factoren die een rol kunnen spelen op het draagvlak in de toekomst worden dan ook niet vaak behandeld, hooguit kort aangestipt. Komter (2003) ziet wel een aantal kansen en gevaren van solidariteit die van invloed kunnen zijn op het draagvlak in de toekomst. Ze ziet solidariteit als een middel dat een sterk groepsgevoel kan doen ontstaan. Het gevaar dat hierdoor automatisch ook ontstaat is het afen uitsluiten van buitenstaanders. De sociale groep vervreemdt zich hierdoor van de rest van de maatschappij. Dit kan leiden tot een verdeelde publieke opinie wat als gevolg heeft dat de kracht van deze groep wegvalt. Aangezien de publieke opinie een zeer centrale rol inneemt in het draagvlakmodel (zie figuur 1.1) is dit een groot gevaar voor ook de andere actoren. Daarnaast heeft een afgeschermde sociale groep ook nog een intern gevaar met het oog op de toekomst. Zo leidt een homogene groep tot ‘een tekort aan deskundigheid, onvoldoende controle, het ontbreken van vaste regels en procedures’ (Komter 2003, p137). Het homogeniseren van de eigen sociale groep leidt ook tot duidelijke verschillen met andere groeperingen. Als dit pad ingegaan wordt, is het een vicieuze spiraal waarin de verschillen steeds groter worden en de groepen meer gesloten. Komter zegt hierover: ‘Conflicten met buitenstaanders kunnen op hun beurt de interne groepssolidariteit weer versterken, waardoor het conflict tussen de beide groepen geïntensiveerd word.’ (2003, p137). Verder dan de uiteenzetting dat de homogenisering van sociale groepen, wat gezien kan worden als een positieve factor voor de solidariteit, kan leiden tot negatieve maatschappelijke gevolgen in de toekomst gaat Komter niet. Hoe het draagvlak voor OS eruit komt te zien in de toekomst en de redenen hiervoor blijven een vraag. Komter doet wel de voorspelling dat Nederlanders in de toekomst meer geld zullen geven aan liefdadigheid (2003, p143). De verklaring vindt ze in het feit dat Nederland steeds rijker wordt, een principe dat eerder al aan bod gekomen is in de low cost theory (paragraaf 1.6).

24

Binnen dit onderzoek kan er, bij het voorspellen van toekomstig draagvlak, weinig worden teruggegrepen op al bestaande theorieën. Via de percepties van actoren hierover is het wel mogelijk een idee over de toekomst te geven. Deze percepties zullen dan ook achterhaald moeten worden. 1.9 Het totale Nederlandse draagvlak voor OS Alle beschreven theorieën samennemend in een schematisch weergave van de actoren die het draagvlak voor OS in Nederland bepalen geeft dat het volgende beeld: Figuur 1.1; Draagvlakmodel

Primair draagvlak

‘Politiek Den Haag’

Secundair draagvlak Media

Maatschappelijke organisaties

Particuliere Initiatieven

Tertiair Draagvlak Publieke opinie

Invloed

De publiek opinie neemt een centrale rol in. De individuen die het tertiaire draagvlak vormen hebben een grote invloed op het beleid van de actoren die het secundaire draagvlak vormen. Zonder de steun van particulieren kunnen MO’s en particuliere initiatieven veelal niet eens bestaan, of zijn in ieder geval sterk beperkt in hun mogelijkheden. Deze actoren houden dan ook rekening met hun (potentiële) achterban. Zij proberen natuurlijk ook hun activiteiten te verantwoorden, wat de pijl tussen de MO’s, particuliere initiatieven en de publieke opinie aangeeft. Tevens hebben een aantal MO’s invloed op particuliere initiatieven. Door het al dan niet subsidieren van particuliere initiatieven hebben de MO’s invloed op de organisaties die onderdeel uitmaken van deze groep. De derde actor die het secundaire draagvlak vormt, de media, heeft invloed op alle andere actoren in het model. Door wel of geen aandacht te geven aan voor de andere actoren relevante informatie beïnvloeden zij de opinie in de verschillende lagen. Tevens hebben zij deze macht door het aanbieden van negatieve, dan wel positieve berichten. Volgens het model hebben alle actoren invloed op de media. De OS-organisaties bieden de media de informatie en kunnen bijvoorbeeld advertentieruimte inkopen. De publieke opinie beïnvloedt de media ook; de macht om bepaalde (soorten) media al dan niet te gebruiken maakt dat de publieke opinie essentieel is voor het (voort)bestaan van deze media. Ook de politiek heeft op via al dan niet financiële steun invloed op de media. Ook door wetgeving kunnen zij de media tot op zekere hoogte steunen. Deze wetgeving heeft natuurlijk ook invloed op particulieren en de andere organisaties in het secundaire draagvlak. Daarom gaat er vanuit de politieke macht ook een pijl naar alle

25

andere actoren. De MO’s hebben via lobby directe invloed op politiek Den Haag. Ook heeft de publieke opinie directe invloed op het primaire draagvlak. Via verkiezingen heeft de publieke opinie de mogelijkheid de politieke koers bij te sturen. 1.10 Secundair draagvlak nader bekeken In de secundaire draagvlaklaag zijn twee actor-groepen die uitvoerend zijn; de maatschappelijke organisaties en de particuliere initiatieven. Voordat er gekeken kan worden naar de rol die de tsunami heeft gespeeld op het draagvlak-model is het van belang om eerst een beter te bepalen wat particuliere initiatieven zijn, wie de Samenwerkende Hulporganisaties zijn en hoe ze opereren (als representant voor MO) en wat de onderlinge verhoudingen zijn. 1.10.1 Het draagvlak in perspectief Om een beeld te krijgen van het draagvlak en de reikwijdte van de uitvoerende actoren in de secundaire draagvlaklaag is het belangrijk om ze weer te geven als onderdeel van de gehele ontwikkelingssector. Afbeelding 1.2 geeft een grafische weergave van de Nederlandse totale goede doelen sector. Hierbij gaat het dus niet slechts om ontwikkelingsorganisaties, maar om het totaal van organisaties dat deel uitmaakt van het Nederlandse maatschappelijke middenveld. Afbeelding 1.2; Nederlandse goede doelen sector

(Donateursvereniging, 2005b)

De organisaties die onder de noemer maatschappelijke organisaties (MO) vallen, zijn voornamelijk te vinden in de kleinste donkere cirkel; een enkele zal te vinden zijn in de cirkel hieromheen. Niet alle organisaties binnen de kleinste cirkel zijn actief binnen ontwikkelingssamenwerking. Van de organisaties in de kleinste cirkel zijn er 450 die hun jaarverslag hebben ingeleverd bij het Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF). Van hen is het

26

relatief eenvoudig na te gaan wat de organisatie doet en hoe groot ze zijn. Niet meer dan 270 organisaties in deze cirkel voldoen (bijna geheel) aan de eisen van het CBF, zij hebben dan ook een CBF-keur of een verklaring van geen bezwaar. Ook maken 92 organisaties die lid zijn van de Vereniging van Fondsenwervende Instellingen (VFI) deel uit van deze cirkel. Ook van deze groep is vrij goed na te gaan wat ze doen en hoe groot ze zijn. In de Goede Doelen Gids (VFI, 2005)10 staat per organisatie een indicatie gegeven van haar draagvlak, zowel in aantallen donateurs en vrijwilligers als in het jaarbudget. Van de organisaties die volgens het VFI onder de noemer ‘Internationale Hulp’ vallen11 heeft de World Population Foundation (WPF) het minste aantal donateurs; tweehonderd personen steunen het WPF financieel (VFI 2005, p144). Het Nederland Rode Kruis heeft met 675.000 leden en donateurs de grootste publieke steun in aantal in Nederland (VFI 2005, p121). Een zeer groot verschil in grootte tussen de grootste en de kleinste organisatie. Het is wel duidelijk dat deze organisaties, ondanks dat het er in aantal niet veel zijn, door het gemiddeld grote aantal leden en donateurs toch een groot bereik hebben in Nederland. Ook bij de jaarbudgetten is er een groot verschil tussen de organisaties met een CBFkeur, verklaring van geen bezwaar en/ of lid zijn van het VFI. De kleinste organisatie in financiële middelen is de Algemene Stichting voor Afrikaanse Projecten met een jaarbudget van €145.177 voor het jaar 2003 (VFI 2005, p90). De grootste organisatie is Novib, met een jaarbudget in 2003 van €133.335.000 (VFI 2005, p115). In totaal hebben de 41 organisaties die het VFI onder ‘internationale hulp’ vallen een jaarbudget van €734.570.840, ofwel ongeveer driekwart miljard euro. Gemiddeld per organisatie is dit iets minder dan 18 miljoen euro. Hierbij moet de kanttekening gemaakt worden dat van een aantal organisaties wél, en van een aantal organisaties niet, de overheidssubsidies zijn meegerekend. De getallen dienen dan ook meer als indicatiemiddel als exacte weergave van het draagvlak – gemeten in publieke financiële steun - van deze organisaties die in de kleinste cirkel in afbeelding 4.1 zijn weergegeven. Buiten deze kleinste cirkel is het veel lastiger om na te gaan wie ertoe behoren, wat ze doen, hoe groot ze zijn en welke publieke steun ze ontvangen. Bij particuliere initiatieven gaat het in sommige gevallen om organisaties die geregistreerd zijn als goed-doel of als stichting of vereniging. Deze groep is qua grootte redelijk goed in te schatten, in het gehele maatschappelijk middenveld gaat het om iets minder dan 250.000 organisaties. In figuur 4.1 zijn de geregistreerde particuliere initiatieven het totaal van alle stichtingen en verenigingen die ingeschreven staan bij de Kamer van Koophandel (KvK) minus de organisaties in de kleinste cirkel. Dit getal zegt echter niets over het totaal aantal particuliere initiatieven op het gebied van OS. Onder het totaal van ongeveer 250.000 organisaties vallen in deze weergave bijvoorbeeld ook sport- en muziekverenigingen. Het aantal organisaties op het gebied van OS is hier slechts een deel van. Van Voorst (2005) maakte in paragraaf 1.4 een schatting van de organisaties die actief zijn op het gebied van OS. Volgens deze schatting zijn er ongeveer 300 MO’s en ongeveer 10.000 particuliere initiatieven. Nu gaat het hier om een schatting waar het nodige op valt af te dingen. Zo is het onmogelijk een goede schatting te maken van wat De Hart in paragraaf 1.2 primaire groepen noemt; ‘de informele, persoonlijke, face-to-face verbanden van gezin, buurt, vrienden, kenniskringen en dergelijke’ (de Hart 2005, p4&5). Dit soort particuliere initiatieven staan nergens geregistreerd en kunnen erg vluchtig zijn; ze kunnen snel en spontaan ontstaan en kunnen ook snel weer verdwijnen. Wat de schatting van Van Voorst wel 10

Hierin staan de VFI-leden als ook de organisaties met een CBF-keur of een CBF verklaring van geen bezwaar hebben. In totaal gaat het om 259 organisaties die zijn opgenomen in de gids. 11 Sommige organisaties zijn in de gids onder verschillende noemers onder te brengen. De VFI heeft hierin een keuze gemaakt, wat kan betekenen dat een aantal organisaties die wél actief zijn in de internationale hulp niet in dit hoofdstuk genoemd worden.

27

duidelijk maakt is de verhouding in aantallen tussen particuliere initiatieven en MO’s; er zijn veel meer particuliere initiatieven dan MO’s al is de exacte verhouding niet te bepalen. Door het grote aantal zijn particuliere initiatieven ook een grote speler binnen de Nederlandse ontwikkelingssamenwerking. Ondanks dat niemand met enige zekerheid een weergave kan geven van hoe groot deze rol is, is het wel voor te stellen of deze rol groot of klein is. Stel dat het aantal particuliere initiatieven dat van Voorst schat ongeveer correct is en dat dit soort organisaties een gemiddeld budget dat slechts een fractie is van de gemiddelde MO’s. Het gemiddelde jaarbudget van de 41 MO’s in de Goede Doelen Gids VFI (2005) is iets minder 18 miljoen euro. Als één procent12 hiervan vermenigvuldigd wordt met het aantal particuliere initiatieven volgens Van Voorst, leidt tot een totaal bedrag van 1,8 miljard euro. Ter vergelijking, voor de MFS-subsidieronde 2007-2010 heeft het Ministerie voor Ontwikkelingssamenwerking 550 miljoen euro beschikbaar (van Genugten, 2005). Ook al is het percentage van één procent te hoog en is het aantal particuliere initiatieven kleiner dan 10.000, duidelijk is dat de particuliere initiatieven een grote speler zijn binnen de ontwikkelingssamenwerking, vooral door hun talrijke aantal. 1.10.2 Samenwerkende Hulporganisaties In 1984 is de eerste grote nationale inzamelingsactie in Nederland gehouden: ‘Eén voor Afrika’. Voor het eerst werken een aantal organisaties onderling samen en tevens werken ze voor het eerst samen op het gebied van communicatie met de media. Deze organisaties vallen allen onder de noemer maatschappelijke organisatie en daarmee maakt deze samenwerking een groot deel uit van de gehele groep MO. In 1987 wordt een andere grote nationale inzamelingsactie gehouden met als titel ‘Afrika Nu’. Na deze actie zijn er tot 1989 nog een aantal nationale inzamelingsacties in een min of meer vast verband gehouden in Nederland. De negen organisaties die in dit verband opereerden zijn: het Nederlandse Rode Kruis, Mensen in Nood/ Caritas Neerlandica, de Stichting Oecumenische Hulp, Novib, het Nederlandse Comité Unicef, Memisa, Terre des Hommes Nederland, Artsen Zonder Grenzen en TEAR Fund. (SHO, 2005c) In juli 1989 wordt er door deze negen organisaties besloten een structurele vorm van samenwerking aan te gaan, nadat gebleken is dat deze samenwerkingsvorm een effectieve vorm van fondsenwerving is en dat de Nederlandse bevolking dit waardeert (SHO 2005i). Eerst wordt dit verband slechts aangegaan voor de korte periode van drie jaar. Na deze drie jaar wordt het vrijwel zonder wijzigingen verlengd met nog eens zeven jaar. In 1996, dus op moment van een nieuwe verlenging, treedt een nieuwe organisatie toe aan de Samenwerkende Hulporganisaties (SHO); stichting Vluchteling. De nieuwe verlenging zou eigenlijk drie jaren beslaan, maar is zonder aanpassingen voor bijna een jaar verlengd, aangezien de SHO op dat moment in een inzamelingsactie zitten. In het jaar 2000 is besloten de mogelijkheid tot aspirant-lidmaatschap toe te voegen (SHO, 2005c). Hier zal later op terug gekomen worden. Op 1 januari 2005 is de nieuwste verlenging doorgevoerd die zal duren tot en met eind 2006. De vaste deelnemers zijn amper in samenstelling veranderd sinds 1989, zij het dus dat stichting Vluchteling toegevoegd is aan het verband. De organisaties Mensen in Nood/ Caritas Neerlandica en Memisa zijn gefuseerd tot de organisatie Mensen in Nood/Cordaid. Ondanks dat de beide oude namen nog gehanteerd worden door de nieuwe organisatie heeft deze nog maar één stem binnen de SHO overgehouden. De Stichting Oecumenische Hulp heeft haar naam in deze periode veranderd in eerst Kerken in Actie naar nu KerkinActie. (SHO, 2005c). De SHO zijn een samenwerkingsverband en daarmee dus geen op zich staande organisatie. Het verband heeft vier belangrijke doelstellingen: 12

Dit percentage wordt als voorbeeld gebruikt. Er zijn geen gegevens over een gemiddeld jaarbudget van PI, er bestaan zelfs geen schattingen van. Het percentage moet dan ook als niets meer dan een illustratie gezien worden.

28

a) de coördinatie van fondsenwerving […] met name door een gezamenlijk appel via de publiciteitsmedia; b) gezamenlijke verantwoording naar pers en publiek met betrekking tot de bestedingen […]; c) ondelinge uitwisseling van informatie […]; d ) […] onderlinge afstemming en dienstverlening bij organisaties van de hulpverlening […]. (SHO, 2005c)

1.10.3 Welke ramp wordt een actie? Als er zich ergens in de wereld een grote ramp13 voordoet kan deze in aanmerking komen om onderwerp te worden van een nationale inzamelingsactie. Zodra een ramp voldoet aan de aanmerkingscriteria wordt er bepaald of er ook daadwerkelijk een actie komt. De procedure hiervoor zal later in deze alinea behandeld worden. Eerst echter zullen de criteria om überhaupt in aanmerking te komen voor een actie besproken worden. Vier criteria spelen hierin een rol om als ramp al dan niet in aanmerking te komen om onderwerp te worden van een nationale SHO-actie: a) de omvang van de ramp (slachtoffers, schade (op termijn) en de mogelijkheid van de lokale bevolking om er op eigen kracht weer bovenop te komen); b) de noodzaak van de leden van de SHO om snel en adequaat te participeren in de hulpverlening (van belang: het type interventie, met wie, regio/ plaats, tijdsbestek en de kosten); c) het beeld van de ramp in de Nederlandse publiek opinie; d) aandacht van de media aan de ramp en de verwachte cq. toegezegde steun van de media voor de actie. (SHO, 2005c, p3)

De eerste twee punten zijn criteria die direct betrekking op de ramp zelf hebben. Het derde en vierde criterium hebben te maken met de situatie in Nederland en staan dan ook los van de eigenlijke ramp. Een ramp kan nog zo erg zijn, maar als de media er weinig aandacht aan besteden kan het goed zijn dat er hiervoor geen actie komt. Een ‘minder erge ramp’ kan bij het publiek of de media veel beter liggen en daarmee wel de status van nationale actie bereiken. Er wordt los van de eigenlijke ramp aan risicocalculatie gedaan. De angst voor verlies van geloofwaardigheid en het eventuele verlies van geld zijn redenen hiervoor. Zodra een ramp in aanmerking komt om onderwerp te worden van een nationale inzamelingsactie van de SHO, hoeft dit nog niet te betekenen dat dit ook daadwerkelijk een nationale actie gaat worden. Ook hiervoor zijn criteria opgesteld. Twee zijn hierin het meest belangrijk. Allereerst moet er een meerderheid zijn van minimaal 60% van de aangesloten organisaties, ofwel minimaal zes organisaties moeten de potentiële actie steunen om überhaupt een nationale actie te kunnen worden. Een tweede criterium is minder strak dan de voorgaande en is meer een leidraad dan een wet van meden en persen. Deze heeft betrekking op de frequentie van acties. Punt 3.4 van de overeenkomst van de Samenwerkende Hulporganisaties schrijft hierover: […] dat nationale acties slechts bij uitzondering, in de regel niet meer dan een- of tweemaal per jaar, kunnen worden gevoerd. Bij een te hoge frequentie dreigt het gevaar dat het middel “nationale actie” devalueert […] (SHO, 2005c, p3) 13

De SHO definiëren een grote ramp als: ‘noodsituaties waarin het dagelijks leven van grote aantallen mensen ernstig wordt verstoord en mensen vervallen tot lijden en hulpbehoevendheid ten gevolge waarvan zij duidelijk behoefte hebben tot redding, bescherming, voeding, kleding, onderdak, medische en sociale zorg of andere basisvoorzieningen.’ (SHO 2005c, p2/3)

29

Dit punt is zeker niet zomaar opgenomen in de overeenkomst. De minst goed lopende acties van de SHO zijn allen acties die gestart zijn op het moment dat er al een andere landelijke actie aan de gang was. In box 1.2 is te zien dat alle acties die minder dan één miljoen euro hebben opgebracht, alle acties zijn die de aandacht hebben moeten delen met een actie die al liep en vaak meer dan een tienvoud aan fondsen wist te krijgen. Box 1.2; overzicht nationale inzamelingsacties in Nederland vanaf 1987 Actie Afrika Nu Help Sudan Bangladesh Noodhulp Orkanen Armenië Ethiopië Roemenië Aardbeving Iran Golfcrisis voortgez. Door het Rode Kruis* Afrika sterft van de honger Help slachtoffers Golfoorlog in Irak Help slachtoffer burgeroorlog Bangladesh Actie voor Afrika Joegoslavië en Somalië Bescherming en dekens voor Bosnië India geschokt Watersnood aktie Nat. Ram. Fonds** Nat. Actie Rwanda Watersnoodactie Nat. Ram. Fonds** Watersnood Oost-Europa Soedan sterft van de Honger Steun Bangladesh in de strijd tegen het water Nat. Actie Midden-Amerika Nat. Actie Vluchtelingen Kosovo Nat. Actie Help Slachtoffers Aardbeving Turkije Nat. Actie Slachtoffers Watersnood India Nat. Actie Slachtoffers Watersnood Mozambique Nat. Actie Aardbeving India Nat. Actie voor Afghanistan Nat. Actie Honger in Zuidelijk Afrika Nat. Actie Help de mensen in Irak Noodhulp Darfur Sudan Aktie aardbeving Azie

Periode

Opbrengst in 1000xEuro’s

20-11-1987 / 14-08-1988 13-08-1988 / 31-12-1988 07-09-1988 / 28-08-1989 01-11-1988 / 31-12-1988 12-12-1988 / 30-09-1989 28-11-1989 / 30-06-1990 23-12-1989 / 29-04-1991 21-06-1990 / 31-10-1990

23.474 2.517 4.993 74 4.002 8.276 13.213 2.576

28-08-1990 / 30-10-1990

42

06-12-1990 / 21-05-1991 29-01-1991 / 05-04-1991 05-04-1991 / 31-07-1991 02-05-1991 / 31-07-1991 14-06-1992 / 31-12-1992 06-12-1992 / 31-08-1993 13-12-1993 / 01-03-1994 04-10-1993 / 31-01-1994

17.398 365 5.588 6.570 18.486 9.494 9.147 1.844

27-12-1993 / 29-04-1994

29.434

14-05-1994 / 31-12-1994

35.867

01-02-1995 / 24-05-1995

38.118

22-07-1997 / 31-12-1997 16-04-1998 / 31-12-1998

3.494 8.064

15-09-1998 / 31-01-1999

950

12-11-1998 / 31-03-1999 01-04-1999 / 31-03-2000

37.220 51.915

19-08-1999 / 31-03-2000

30.484

19-11-1999 / 25-02-2000

648

28-02-2000 / 31-12-2000

10.868

29-01-2001 / 12-04-2001 30-10-2001 / 31-01-2002

9.515 3.636

30-07-2002 / 28-11-2003

12.635

16-04-2003 / 31-12-2003 01-07-2004 / 24-12-2004 Start 26-12-2004

705 19.975 >205.000

* Nationale actie voorvan de opbrengst in het geheel naar het Rode Kruis ging ** Opbrengst in het geheel bestemd voor het Rampenfonds, en dus niet voor één of meer leden van de Samenwerkende Hulporganisaties. (CBF, 2004 (t/m 31-12-’03); SHO 2005d)

30

1.10.4 Wie doen er mee? De Samenwerkende Hulporganisaties (SHO) bestaan zoals al eerder genoemd uit negen vaste deelnemers. Dat dit nu zo is en dat dit nooit anders is geweest, betekent niet dat dit in de toekomst ook altijd zo zal blijven. Aan de vaste kern van de SHO kunnen leden worden toegevoegd en ook kunnen vaste leden hun status verliezen. Om volwaardig lid te worden van de SHO moet een organisatie allereerst bij drie nationale acties deelnemen als aspirant deelnemer. Zodra dit gebeurd is zal de deelname door een externe deskundige geëvalueerd14 worden waarna er een advies wordt uitgebracht aan de vergadering van directeuren die de SHO vormen. Zij hebben de uiteindelijke stem in het al dan niet toelaten van een nieuw volwaardig lid tot de SHO. Het worden van aspirant lid is niet eenvoudig. De organisatie moet aan tien voorwaarden15 voldoen, te weten: -

Een ruime mate van geografische spreiding van het werkterrein hebben; Humanitaire hulpprogramma’s ondersteunen in een groot aantal landen; In staat zijn om onafhankelijk van de opbrengst uit de SHO-acties zelfstandig aanzienlijke hulpprogramma’s te ondersteunen; Zelf of via partnerorganisaties snel en adequaat ter plekke aanwezig kunnen zijn om noodhulp te verlenen; Haar hulpprogramma’s zorgvuldig monitoren en evalueren; Geworteld zijn in de Nederlandse samenleven. In ieder geval dient de organisatie 100.000 vaste leden of donateurs te hebben; In staat zijn een toegevoegde bijdrage te leveren aan de uitvoering van nationale acties van de SHO in Nederland; In het bezit zijn van een CBF-keurmerk en de Code of Conduct onderschrijven; Statutair laten blijken dat de organisatie politiek en religieus neutraal opereert; Gevestigd en minimaal vijf jaar kantoorhoudend in Nederland zijn. (SHO, 2005c)

De tien voorwaarden om deel te kunnen nemen als aspirant lid aan de acties van de SHO zijn zeer voor interpretatie vatbaar. Opmerkingen als ‘ruime mate’, ‘groot aantal landen’, ‘snel en adequaat’, ‘zorgvuldig’, ‘geworteld zijn’ en ‘een toegevoegde waarde hebben’ zijn weinig zeggend en kunnen niet objectief getoetst worden. De voorwaarden die wel objectief getoetst kunnen worden verdienen ook een opmerking. Zo staat er te lezen dat de organisatie in ieder geval 100.000 vaste leden of donateurs dient te hebben. Dit is een voorwaarde waaraan niet eens alle vaste SHOorganisaties voldoen. Het is dan ook zeer moeilijk voor organisaties om te voldoen aan de minimumcriteria. Dat er sinds de oprichting van de SHO slechts één nieuwe organisatie heeft toe kunnen treden tot de vaste deelnemersgroep is dan ook geen verassing te noemen. Voor organisaties die geen deel uitmaken van de vaste kern van de SHO is het dan ook frustrerend dat ze geen aanspraak kunnen maken op opbrengsten van de acties als de vaste organisaties dit niet willen. De reguliere deelnemers (de vaste kern) kunnen op drie manieren buiten de SHO komen te staan. Allereerst kunnen ze zelf hun lidmaatschap opzeggen. Dit is nog niet voorgekomen in het verleden, wat ook goed te verklaren is. Een organisatie kan zich namelijk ook één- of meermalig terugtrekken, zonder consequenties voor volgende acties. Een organisatie kan bij een bepaalde actie niet direct baat hebben om deel te nemen en kan dan 14

De externe evaluatie komt aanbod in punt 4.1 (p4) van de ‘Overeenkomst van de Samenwerkende Hulporganisaties’ (SHO, 2005c). Nergens in deze overeenkomst staat beschreven wat het onderwerp is van evaluatie. 15 De voorwaarden om de status van (aspirant-)deelnemer te kunnen worden zijn pas definitief opgesteld nadat de SHO in 1989 van start gingen. Daarom kan het zijn dat de vaste leden niet aan de voorwaarden voldoen die ze wel aan andere organisaties stellen.

31

besluiten niet deel te nemen. Als het minimum van 60% van de organisatie wel deelneemt gaat de actie gewoon van start. Bij een eventuele volgende actie kan deze organisatie weer bekijken of zij deel wensen te nemen. Een luxe positie die niet snel opgegeven zal worden door het lidmaatschap op te zeggen. Dan kunnen de organisaties op twee manieren geroyeerd worden. Ten eerste als een organisatie zich niet aan de afspraken houdt en ten tweede als ze haar CBF-keur verliest. Dat een organisatie haar CBF-keurmerk verliest is niet zeer waarschijnlijk. Uit navraag bij het Centraal Bureau Fondsenwerving blijkt namelijk dat nog nooit een organisatie haar CBFkeurmerk is kwijtgeraakt. Het keurmerk wordt voor een periode van vijf jaar afgegeven en slechts zeer sporadisch komt het voor dat een organisatie besluit geen aanvraag tot verlenging in te dienen. Het houden aan de afspraken is een eis die logisch is en waar de organisaties zelf de hand in hebben. Zelfs al mocht het gebeuren dat een organisatie zich niet aan de afspraken houdt, dan moet de vergadering van directeuren nog bepalen of het feit ernstig genoeg was en of er geen sprake is geweest van (gedeeltelijke) overmacht. De kans dat een organisatie dan ook in de toekomst geen deel meer uit gaan maken van de SHO is zeer klein. Daarmee is de SHO nog een meer gesloten groep dan het op papier lijkt te zijn. Toetreden is haast onmogelijk en tevens zullen er niet snel organisaties het verband verlaten. De SHO hebben naast het reguliere lidmaatschap, dat vrijwel onmogelijk is te verkrijgen, ook een eenmalig lidmaatschap. Organisaties die kunnen aantonen dat zij, ofwel hun lokale partners, een substantieel hulpprogramma uitvoeren in het rampgebied komen in aanmerking om ‘gastdeelnemer’ te worden aan een landelijke inzamelingsactie. De reguliere leden van de SHO beslissen uiteindelijk of een organisatie als gastdeelnemer wordt toegevoegd of niet. Mocht dit gebeuren, betekent dit voor de tijdelijke deelnemer niet dat ze in aanmerking komt om eventueel later (aspirant-)lid te worden van de SHO (SHO, 2005c). 1.11 Vragen die blijven Het draagvlakmodel (figuur 1.1) is gebaseerd op een aantal pijlers, waarvan het overheidsbeleid een grote en centrale rol inneemt. Bij de tsunami echter is er sprake van een veel minder grote rol voor de overheid, en daarmee voor het primaire draagvlak als geheel. Bij de tsunami, en de hulpverlening daaropvolgend, speelt Nederlands overheidsbeleid amper een rol. De overheid probeert niet de publieke opinie achter haar beleid met betrekking tot deze hulpverlening te krijgen; er is geen tsunami-specifiek beleid. Ook probeert het publiek niet het overheidsbeleid te beïnvloeden. Dit om exact dezelfde reden; er is geen tsunamispecifiek beleid binnen het ministerie. Ook de eventuele beïnvloeding tussen primair en secundair draagvlak, door bijvoorbeeld financiering speelt amper een rol. In een periode waarin snel handelen noodzakelijk is, zoals bij de tsunami het geval is, is er bijvoorbeeld geen tijd om subsidie aan te vragen. Beïnvloeding via dit kanaal kan dan, logischerwijs, ook niet plaatsvinden. De minder grote rol van de overheid, zoals geldt in het geval van de tsunami, leidt tot vragen over het draagvlakmodel. Als het primaire draagvlak (tijdelijk) uit het model gehaald wordt, valt dan het hele model om? Met andere woorden, is er een draagvlakmodel mogelijk waar bepaalde actoren wegvallen? De onderzoeksvraag die al eerder gesteld is in paragraaf 1.1 heeft betrekking op een situatie waarin het primaire draagvlak geen (essentiële) rol speelt. Hoe ziet het Nederlandse draagvlak voor de hulpverlening ten behoeve van de tsunami-slachtoffers eruit en wat zijn de mogelijke consequenties hiervan op het toekomstige Nederlandse draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking?

32

Is het mogelijk dat het model ook functioneert als model wanneer het slechts gebaseerd is op het tertiaire en secundaire draagvlak? Als dat zo is moet de onderzoeksvraag beantwoord kunnen worden aan de hand van de vier overgebleven actoren; particulieren, particuliere initiatieven, MO’s en de media. Op deze vier actoren hebben de volgende deelvragen betrekking16: 1) Particulieren - Hoe ziet het draagvlak onder individuele Nederlanders eruit? (Wat is de publiek opinie in Nederland?) - Wat is de kennis onder individuele Nederlanders ten aanzien van de tsunami? - Wat is de houding van individuele Nederlanders ten aanzien van de tsunami? - Hoe ziet het gedrag van individuele Nederlanders eruit ten aanzien van de tsunami? 2) Particuliere initiatieven - Welke rol hebben particuliere initiatieven in de hulpverlening na aanleiding van de tsunami? - Hoe groot is de rol van particuliere initiatieven in de hulpverlening na aanleiding van de tsunami? - Welke motieven hebben initiatiefnemers om een particulier initiatief op te zetten na aanleiding van de tsunami? - In hoeverre verschillen deze motieven met de motieven die initiatiefnemers buiten de tsunami om hebben? - Hoe ziet de steun voor particuliere initiatieven vanuit particulieren eruit? - Hoe groot is de steun voor particuliere initiatieven vanuit particulieren - Hoe is deze steun te verklaren? - In hoeverre verschilt deze steun met de steun voor de SHO? - Hoe communiceren particuliere initiatieven met de achterban? - Wat is het effect van deze communicatie op het draagvlak van particulieren? - Welke rol speelt transparantie in deze communicatie? - In hoeverre is er sprake van samenwerking met andere organisaties? (particuliere initiatieven en MO’s) - In hoeverre is er sprake van samenwerking met de media? En hoe ziet deze er uit? - Wat zijn, naar de perceptie van de initiatiefnemers, factoren die een rol kunnen spelen op toekomstige draagvlak? - Wat kan, naar de perceptie van de initiatiefnemers, de invloed zijn van deze factoren op het toekomstige draagvlak?

16

Sommige vragen hebben betrekking op meerdere actoren, maar staan slechts genoemd onder één van de actoren. Deze deelvragen zullen aan bod komen in het hoofdstuk dat specifiek over de actor gaat waaronder deze deelvraag genoemd staat.

33

3) Maatschappelijke organisaties (MO’s) - Welke rol hebben MO’s in de hulpverlening na aanleiding van de tsunami? - Hoe groot is de rol van MO’s in de hulpverlening na aanleiding van de tsunami? - Hoe ziet de steun voor MO’s vanuit particulieren eruit? - Hoe groot is de steun voor MO’s vanuit particulieren - Hoe is deze steun te verklaren? - In hoeverre verschilt deze steun met de steun voor particuliere initiatieven? - Hoe communiceren MO’s met de achterban? - Wat is het effect van deze communicatie op het draagvlak van particulieren? - Welke rol speelt transparantie in deze communicatie? - In hoeverre is er sprake van samenwerking met andere organisaties? (particuliere initiatieven en MO’s) - In hoeverre is er sprake van samenwerking met de media? En hoe ziet deze er uit? - Wat zijn, naar de perceptie van deze ‘organisaties’, factoren die een rol kunnen spelen op toekomstige draagvlak? - Wat kan, naar de perceptie van deze ‘organisaties’, de invloed zijn van deze factoren op het toekomstige draagvlak? 4) de Media - Hoe maken de media een gebeurtenis tot nieuws? - Hoe is dit bij de tsunami gegaan? - Welke invloed hebben particulieren, particuliere initiatieven en MO’s op dit proces? - Hoe lang blijft een gebeurtenis (tsunami) nieuws? - Wat voor effect heeft de tsunami op de verslaglegging van andere OS-thema’s? - Welk effect heeft nieuws op het draagvlak (onder de andere actoren) voor OS? - Welk effect heeft nieuws, naar de perceptie van ‘de media’, op het toekomstige draagvlak voor OS? - Spelen de media ook een andere rol dan informatieverstrekker en opiniemaker in het draagvlakmodel? - Welke? En wat is de invloed hiervan op het nieuws?

In het volgende hoofdstuk zal de gebruikte methodiek besproken worden, waarmee gepoogd is antwoord te geven op de eerder genoemde deelvragen. De hierop volgende vier hoofdstukken zullen de eerder genoemde vier actoren als onderwerp hebben. Respectievelijk gaat het hier om de hoofdstukken over het draagvlak onder particulieren, particuliere intiatieven, de samenwerkende hulporganisaties en de media.

34

2. Methodologie In dit onderzoek zijn verschillende onderzoeksmethoden gebruikt. Elk van deze methoden heeft zijn kracht, zwakheid en elk heeft zijn eigen functie voor dataverzameling en analyse. De combinatie van verschillende methoden maakt het mogelijk om data vanuit verschillende perspectieven te bekijken. Hierdoor kunnen onduidelijkheden, bottlenecks, onjuistheden of onwaarschijnlijkheden opgespoord worden; een proces dat in de wetenschap triangulatie17 genoemd wordt. Ook binnen één en dezelfde methode kan triangulatie toegepast worden, door data uit verschillende bronnen met elkaar te vergelijken. In dit hoofdstuk zullen de gehanteerde methoden kort besproken worden. Achtereenvolgens zullen de methoden survey, interview, mediastudie, documentenstudie, literatuurstudie en (participerende) observatie behandeld worden. Per methode zal er gekeken worden wat deze voor rol heeft gespeeld binnen dit onderzoek en waarom deze methode relevant is. Daarnaast zullen de sterke en zwakke punten van de methode voor dit specifieke onderzoek uiteengezet worden. 2.1 Survey18 Het doen van slechts kwalitatief onderzoek heeft haar beperkingen. Generaliseren is moeilijk en het is lastig de hardheid en grotere relevantie van de gevonden data te laten zien. Kwalitatieve data ondersteund door kwantitatieve data is veel sterker. Het kwantitatieve laat de situatie of een trend zien, het kwalitatieve levert de emotie, het gevoel, het antwoord op de ‘waarom-is-dit-zo’ en de ‘hoe-vaak-is-dit-zo’-vraag. Voor het aantonen van opvattingen zijn enquêtes uitermate geschikt. Het is mogelijk een grote groep op hetzelfde moment te bevragen op een zeer tijdsefficiënte manier. Aangezien elke respondent exact dezelfde vragen voorgelegd krijgt is het ook mogelijk om causale verbanden aan te tonen. Dat het bevragen op een tijdsefficiënte manier gaat betekent niet dat het maken van de enquête ook snel gaat. Het schrijven van de enquête voor dit onderzoek heeft meer dan twee maanden geduurd. Allereerst is er begonnen met het bestuderen van andere enquêtes, veelal surveys met als onderwerp draagvlak of geefgedrag. Er is besloten om de enquête op te delen in vier delen. Naast een algemeen deel waarin de respondenten bevraagd worden over hun persoonlijke karakteristieken zijn er ook drie delen die elk een periode in tijd beslaan. Het eerste tijdsdeel gaat over de periode totdat de tsunami-ramp plaatsvindt, de twee periode beslaat de periode direct na de ramp tot het heden, de derde en laatste periode bevat vragen over de ideeën en wensen voor de toekomst. Op deze manier is er een trend waar te nemen en tevens de factoren die hierbinnen een rol spelen. In de eerste fase van het schrijven zijn per deel zoveel mogelijk vragen geschreven die mogelijk relevant kunnen zijn en een bijdrage kunnen leveren aan het beantwoorden van de onderzoeksvragen. In totaal zijn er in die fase meer dan 175 vragen geschreven. In samenspraak met de sectie sociologie (i.c. Eva Jaspers) van de Radboud Universiteit Nijmegen, Piet van Harn en Noortje Bergmans (beide NCDO) zijn ongeveer honderd vragen weggelaten. Nadat de enquête teruggebracht is in haar uiteindelijke grootte is deze door tien personen getest. Dit heeft laten zien waar onduidelijkheden, problemen in de volgorde,

17

Triangulatie wordt gedefinieerd: ‘[…] het vanuit verschillende gezichtspunten bestuderen van hetzelfde object.’ (’t Hart et. al., 1996) 18 In dit onderzoek worden de termen survey en enquête door elkaar gebruikt. Indien specifiek anders genoemd wordt hiermee hetzelfde bedoeld: een door middel van vragenlijsten uitgevoerd beschrijvend onderzoek met als doel de verdeling van verschijnselen, kenmerken of opinies in een bevolking of een groepering vast te stellen. (naar: ’t Hart et.al, 1996, H8) Het verschilt met het interview met vragenlijst in de schriftelijke vorm waarin het wordt afgenomen.

35

moeilijk te begrijpen zinnen en problemen in de lay-out zitten. Dit alles heeft bijgedragen tot de uiteindelijke versie (zie bijlage 2). Op advies van de sectie sociologie is al in vroeg stadium besloten de enquête naar 650 mensen toe te sturen. Een enquête die verstuurd wordt tijdens de zomer, wat bij dit survey het geval is, kan rekenen op een lage respons. Er vanuit gaande dat er een respons behaald kan worden van vijftien á twintig procent, kunnen er bij 650 verstuurde enquêtes dus tussen de 100 en 130 terugverwacht worden. Dit aantal reacties is een minimum vereiste om uitspraken te kunnen doen over trends en causaliteit. Het aantal is te laag om uitspraken te kunnen doen die gegeneraliseerd kunnen worden op de gehele Nederlandse bevolking. Hiervoor zijn ongeveer duizend goed ingevulde enquêtes nodig, wat betekent dat, bij een gelijke respons, er meer dan vijf duizend enquêtes verstuurd moeten worden. Dit is vanwege de beperkte capaciteit van dit onderzoek geen optie. Om een goede dwarsdoorsnede van de Nederlandse bevolking te krijgen binnen dit onderzoek moet de enquête op een ad random manier verstuurd worden. Hiervoor zijn verschillende mogelijkheden. De beste manier om dit te doen is het laten trekken van een steekproef gebaseerd op geen enkel specifiek kenmerk. Een selectie op geen enkel kenmerk is praktisch gezien onmogelijk, altijd is er in ieder geval één criterium waarop mensen opgenomen worden in een databank. Zo staan er bijvoorbeeld in het telefoonboek geen mensen opgenomen die slechts over een mobiele telefoon beschikken of überhaupt geen telefoon hebben. Er is gekozen om gebruik te maken van het bestand van TPG-post. Dit bedrijf heeft een databank van al haar bezorgadressen, ofwel alle brievenbussen in Nederland. In totaal bevat dit bestand meer dan vier miljoen adressen en is hiermee de meest complete databank in Nederland, en tevens de databank met de minste mogelijke wetenschappelijke bezwaren. Het bestand van TPG-post wordt beheerd door het bedrijf Cendris dat dan ook een steekproef voor dit onderzoek getrokken heeft. Een groot nadeel van deze methode zijn de kosten: het laten trekken van een steekproef uit een goede database kost ongeveer net zoveel geld als het daadwerkelijk versturen van een enquête. Binnen dit onderzoek is hiervoor extra financiële ruimte gemaakt om dit mogelijk te maken om zo een zo volledig mogelijk groep respondenten te krijgen. Tussen het verkrijgen van de adresgegevens en het daadwerkelijk versturen van de enquête zit altijd een periode tijd, binnen dit onderzoek bijna twee weken. Dit tezamen met de tijd die Cendris nodig heeft om wijzigingen in het bestand door te voeren, maakt de gegevens op het moment van versturen ongeveer een maand oud. Dit heeft als onfortuinlijk gevolg dat de mogelijkheid dat er in die periode geselecteerden zijn overleden of verhuisd vrij groot is. Van de 650 verstuurde enquêtes zijn dan ook twee geselecteerden in de tussenliggende periode overleden, zes zijn er verhuisd. Dit zijn soorten non-respons die bij een enquête altijd aanwezig zullen zijn. Om de respons zo hoog te maken is er gekozen de mogelijkheid te bieden voor de respondenten te antwoorden via een gratis antwoordnummer. De respons kan ook verhoogd worden op andere manieren. Zo kan er bijvoorbeeld een prijs verloot worden onder de mensen die antwoorden, of kan iedereen die deelneemt een kleine financiële vergoeding krijgen. Zulke methoden zijn echter kostbaar en daarmee niet erg geschikt voor dit onderzoek. Wel is er als vorm van compensatie voor de tijd die nodig is om deel te nemen aan dit onderzoek de mogelijkheid geboden een exemplaar van de uitkomsten van de enquête te ontvangen. Een andere methode om de respons te doen stijgen is het versturen van een herinneringsbrief. Bij deze enquête hield dit in dat een ieder waarvan na drie weken nog geen reactie was ontvangen, opnieuw een brief ontvangen heeft. In deze brief stond nogmaals uitgelegd waarom het belangrijk is dat ze deelnemen aan het onderzoek. De mogelijkheid om een nieuwe enquête aan te vragen wordt ook geboden in de herinneringsbrief.

36

Ondanks deze pogingen de respons te doen verhogen is het resultaat niet groot. In totaal zijn er 106 goede reacties op tijd binnengekomen, dit betekent een respons van 16,3%. Vijf potentiële deelnemers hebben zich telefonisch afgemeld voor de enquête. Acht personen hebben een brief(je) gestuurd om dit mede te delen. De motivatie om niet mee te werken is divers; van te oud, wil niets met ontwikkelingssamenwerking te maken hebben tot en met ‘ik ben moe van de tsunami’. Uit de gesprekken en de brieven is ook veel informatie verkregen die vanzelfsprekend ook verwerkt is in het verdere onderzoek. De antwoorden van de 106 respondenten zijn ingevoerd in de computer door middel van het dataverwerkings-programma ‘InData’, dat kostenloos door de sectie Methode van de Radboud Universiteit Nijmegen ter beschikking is gesteld. Dit programma geeft fouten in de invoer van data aan, wat de betrouwbaarheid van de uiteindelijke resultaten ten goede komt. De data is uiteindelijk omgezet in een SPSS-database. SPSS is een data-analyse-programma wat zeer geschikt is voor het analyseren van grote databases. Ook dit programma geeft aan wanneer data incorrect is, zodat de betrouwbaarheid van de resultaten nog hoger wordt. Bij het analyseren van data die verkregen wordt door middel van een survey moet er rekening gehouden worden met de gekleurdheid van deze gegevens. Dit kan betekenen dat er een oververtegenwoordiging komt van meer extreme meningen en gedrag. Gemiddeld gezien zal dit elkaar compenseren, maar het kan bij sterk afwijkende resultaten een rol spelen. Een eerste bias is te vinden bij wie de enquête al dan niet terugstuurt. Er kan aangenomen worden dat de mensen die antwoorden een meer expliciete mening hebben over onderzoek in het algemeen of over de ontwikkelingssector. Verder zijn er bij vrijwel alle vragen die enigszins geladen zijn een bias te verwachten, vooral bij vragen over geld. Door vragen op een wat minder geladen manier te stellen kunnen meer realistische antwoorden verwacht worden. Dit laatste is dan ook op zorgvuldige wijze toegepast in de enquête. 2.2 Interview Een kwalitatief onderzoek is moeilijk uit te voeren zonder interviews19. Centraal bij het uitvoeren van interviews is het direct persoonlijk contact tussen de onderzoeker en de respondent. Interactie binnen het interview kan ertoe leiden dat er dieper op een bepaald onderwerp wordt ingegaan, wat zonder dit contact onmogelijk zou zijn geweest. Interviews kunnen gehouden worden in velerlei vormen. Drie interviewtechnieken zijn binnen dit onderzoek toegepast; het diepte-interview met topiclijst, het interview met vragenlijst en het informele interview. 2.2.1 Diepte-interview met topic lijst Bij een diepte-interview wordt een aantal door de onderzoeker aangereikte gespreksonderwerpen nauwkeurig – en langdurig – uitgediept in een formele interviewsetting. (’t Hart et. al., 1996) Deze aangereikte gespreksonderwerpen worden ook wel topics genoemd. Het diepte-interview is een zeer arbeidsintensieve methode om toe te passen. Allereerst moet het gesprek worden voorbereid, daarna moet het interview gehouden worden en ten slotte moet het interview uitgewerkt worden. Van tevoren moet dan ook goed overwogen worden of het diepte-interview de beste methode is om informatie te vergaren, of dat er andere methoden zijn waarmee dezelfde informatie ook verkregen kan worden. Het grote voordeel van een diepte-interview is dat er mogelijkheden zijn om meer informatie te vergaren dan met andere methoden. Door het toewerken naar een bepaald onderwerp kan de respondent zo worden voorbereid dat het mogelijk wordt om toegang tot informatie te krijgen, wat op een andere manier niet gelukt zou zijn. Tevens is er altijd de 19

‘Mondelinge bevragingen worden interviews genoemd’ (’t Hart et.al., 1996, p94)

37

mogelijkheid een onderwerp tijdelijk te laten rusten en op een ander moment hiernaar terug te keren. In totaal zijn er vijftien diepte-interviews gehouden, voornamelijk in de eerste maanden van het onderzoek. Om een beter en vollediger beeld te krijgen van de verschillende actoren, zie hoofdstuk 1, die (in-)direct een rol spelen bij de acties zijn er met in ieder geval één of enkelen personen die een soort actor vertegenwoordigen interviews gehouden. Deze zijn in eerste instantie geselecteerd op wat ze gedaan hebben naar aanleiding van de tsunami. Daarnaast is het van belang dat het mensen betreft een zo divers mogelijke achtergrond binnen de ontwikkelingssamenwerking. Alle interviews zijn gehouden aan de hand van een van tevoren opgestelde topiclijst. Deze lijst bevat een aantal onderwerpen waar elk specifieke interview over moet gaan. Bij een topiclijst kan eenvoudig een onderwerp overgeslagen worden of toegevoegd worden, dit inspelend op hoe het gesprek vorm krijgt. Tevens kan er meerdere malen op een zelfde onderwerp doorgevraagd worden. Het voordeel van een topiclijst is dat er van tevoren kan worden bedacht waar het gesprek heen zal moeten gaan en dat het gesprek structuur krijgt indien nodig. Elk interview heeft een apart doel en daarmee ook een aparte topiclijst. Hierdoor hebben de interviews ook allen een verschillende duur. Het kortste interview heeft ongeveer een half uur geduurd, het langste interview ongeveer drie uur. Vrijwel alle interviews zijn opgenomen, wat als voordeel heeft dat de interviewer met volle aandacht bij het gesprek kan zijn. Tevens is er bij elk interview dat opgenomen is verteld dat alles wat niet op band komt niet direct gebruikt zou worden voor het onderzoek. Dit geeft een basis van vertrouwen waardoor er meer informatie gegeven wordt. In vrijwel elk gesprek is de recorder één of meerdere malen uitgezet om ‘off the record’ verder te spreken. 2.2.2 Interview met vragenlijst Naast de interviews waarvan het verloop bij voorbaad niet te voorspellen is, zijn er ook een aantal interviews gehouden die doorlopen zijn aan de hand van een gestructureerde vragenlijst. Deze methode wordt soms ook een mondeling survey of mondelinge enquête genoemd. Een voordeel van deze methode is dat er op zeer gestructureerde wijze kan worden bevraagd. Een ander voordeel in vergelijking met het diepte-interview is de tijdsefficiëntie. Dezelfde vragenlijst kan meerdere malen gebruikt worden en de interviews duren korter, afhankelijk natuurlijk van het aantal vragen dat gesteld wordt. Deze methode is gebruikt om de Centra voor Internationale Samenwerking (16 in totaal) te bevragen op hun specifieke ervaringen met particuliere initiatieven die actief zijn naar aanleiding van de tsunami. In alle gevallen is er voor gekozen om eerst de vragenlijst per e-mail toe te sturen, waarna de vragen telefonisch beantwoord kunnen worden. Dit heeft plaatsgevonden tijdens de vakantieperiode wat resulteerde in een respons van 50%. Ondanks dat dit voor deze methode een lage respons is, is de informatie zeer nuttig gebleken. Het voordeel van het eerst opsturen per e-mail is dat de vragen op een moment dat het de respondent uitkomt doorgenomen kunnen worden. Aangezien het veelal om feitelijke ervaringen gaat is het belangrijk dat de respondent moet kunnen nadenken over de antwoorden en ze eventueel nog kan opzoeken. De kwaliteit van de antwoorden en de respons van informanten wordt hierdoor groter. 2.2.3 Informeel interview Een informeel interview is een vraaggesprek dat op vaak spontane wijze begint en dat verloopt zonder vooraf vastgestelde structuur. Vooraf bestaat niet het idee om een specifiek iemand te interviewen over een bepaald onderwerp, maar toch blijkt iemand interessant voor het onderzoek na een kort gesprek op bijvoorbeeld een conferentie, een debat of zelfs op plaatsen als een café of trein. Met deze methode kan er informatie gewonnen worden bij

38

mensen waarvan dit in eerste instantie niet direct te verwachten is. In totaal hebben er ongeveer 25 van zulke gesprekken plaatsgevonden die relevant zijn gebleken voor het onderzoek. Naast een voordeel kan het spontane ontstaan van het informele interview ook een groot nadeel zijn. Het gesprek ontstaat onverwachts en daarmee is de voorbereiding miniem. Tevens is de onderzoeker in eerste instantie afhankelijk van de respondent, deze vertelt en geeft de onderzoeker iets om eventueel op verder te gaan. Of dit ook daadwerkelijk gebeurt is maar zeer de vraag, aangezien de respondent simpelweg het gesprek kan beëindigen of van onderwerp kan veranderen. Vaak ook blijkt pas na afronding van het gesprek dat er nog zaken zijn die de onderzoeker verder wil bevragen. Het herleiden van de gesprekspartner blijkt dan vaak moeilijk of zelfs onmogelijk. Daarnaast is het nog maar zeer de vraag of deze mee wil werken aan een vervolg op het eerdere gesprek. 2.3 Mediastudie Bij het onderzoeken van een actueel thema als de tsunami-ramp leveren de verschillende media een schat aan informatie op. Naast inhoudelijke informatie over het onderwerp, laat bijvoorbeeld de hoeveelheid aandacht die eraan besteed wordt zien hoe groot de maatschappelijke behoefte aan informatie hierover is. Ook laat het soort informatie dat er gegeven wordt over het thema zien wat deze behoefte meer specifiek inhoudt. Bovendien kunnen het soort medium en het soort boodschap onder andere laten zien welke doelgroep welke informatie verkrijgt. Dit heeft in dit onderzoek een grote rol gespeeld in het analyseren en verklaren van de ideeën die er leven onder de onderzochte actoren en de eventuele actie die ze ondernomen hebben. In dit onderzoek zijn drie soorten media bestudeerd; de printmedia, de televisie en het internet. 2.3.1 Printmedia Er zijn twee soorten printmedia bestudeerd vanaf het moment direct na de ramp tot een half jaar na dato. In de eerste plaats zijn de dagbladen het Algemeen Dagblad en het NRC Handelsblad dagelijks gevolgd. Daarnaast zijn ook twee vakbladen op het gebied van internationale samenwerking maandelijks bestudeerd, te weten; Onze Wereld (maandblad van Novib) en de Internationale Samenwerking20 (maandblad van het ministerie van Buitenlandse Zaken). Aangezien zowel het Algemeen Dagblad als het NRC Handelsblad een bereik hebben dat heel Nederland beslaat is voor deze twee dagbladen gekozen. Beiden hebben ten opzichte van elkaar zeer verschillende doelgroepen en zijn daarmee zeer geschikt om te bestuderen. Door verschillende doelgroepen te bestuderen is het mogelijk bij benadering een beeld te krijgen van een dwarsdoorsnede van de Nederlandse samenleving. Van beide dagbladen is van dag tot dag bijgehouden hoeveel artikelen er verschenen zijn met daarin het woord ´tsunami´ genoemd. In totaal zijn er in het Algemeen Dagblad in de zes maanden na de tsunami 315 artikelen verschenen met daarin het woord ´tsunami´, bij het NRC Handelsblad gaat het om 410 artikelen. Tevens is per artikel het aantal woorden bijgehouden. De totale hoeveelheid aandacht die deze twee kranten aan de tsunami hebben besteed kan hierdoor bij benadering goed worden vastgesteld. Ook is er inhoudelijk naar de artikelen gekeken. Inhoudelijk zijn de artikelen gesorteerd op drie punten. Ten eerste artikelen met daarin ‘direct nieuws’ over de ramp, zoals de aantallen slachtoffers en vermisten en de berichtgeving over reacties vanuit andere landen. Dit dient vooral om inzicht te krijgen in wat er gebeurd is en wat er in Nederland over bekend

20

Het blad Internationale Samenwerking is bij velen beter bekend onder haar afkorting; IS.

39

is. Tevens is dit in vergelijking met ander nieuws een indicatie van een al dan niet aanwezige nieuwshype. Ten tweede is er een gekeken naar artikelen die gaan over Nederlandse initiatieven om de slachtoffers van de ramp te helpen. Dit is gedaan, omdat deze artikelen een goed beeld geven van de hoeveelheid initiatieven die in Nederland zijn opgezet, de aard van deze initiatieven en de impact die zij hebben (gehad). Ook bieden deze artikelen een mogelijkheid om contact te zoeken met de initiatiefnemers. Ten derde is er een sortering gemaakt naar artikelen met informatie over vraagstukken die wél gerelateerd zijn aan internationale samenwerking, maar niet direct te maken hebben met de tsunami-ramp; zoals handelbarrières, schuldenverlichting en corruptie. Artikelen over andere ontwikkelingsvraagstukken kunnen een indicatie zijn van verdieping in de kennis over en draagvlak voor IS. Ondanks dat de dagbladen veel informatie verschaffen en door hun bereik uitermate geschikt zijn voor dit onderzoek, zijn er ook een aantal kanttekeningen te plaatsen bij deze methode. Allereerst zijn er in dit onderzoek slechts twee dagbladen bestudeerd. Dit is genoeg om een beeld te krijgen van wat de landelijke dagbladen in het algemeen geschreven hebben, het is te weinig om te generaliseren. Een tweede kanttekening valt te plaatsen bij de selectie van artikelen. De artikelen waarin het woord tsunami genoemd wordt zijn geselecteerd. Dit houdt automatisch in dat artikelen die mogelijk ook over de ramp gaan, maar waarin andere woorden gekozen zijn niet meegenomen zijn. Tevens houdt dit ook in dat artikelen die eigenlijk helemaal niet over de ramp gaan, maar wel het woord ‘tsunami’21 bevatten, wél in de selectie zijn opgenomen. Naast de twee dagbladen zijn er ook twee vakbladen22 bestudeerd, te weten ´Onze Wereld´ en ´Internationale Samenwerking´. Er is gekozen om ook deze twee vakbladen nader te bekijken om te kunnen zien hoe er gedacht wordt over de acties en hulpverlening naar aanleiding van de tsunami-ramp door mensen en organisaties die ook voor de ramp al betrokken waren bij IS. Onze Wereld en Internationale Samenwerking zijn geselecteerd omdat ze tot de grootste vakbladen in Nederland op het gebied van IS behoren en inhoudelijk geen thematische of regionale beperkingen hebben. Bij het selecteren van artikelen voor analyse is dezelfde procedure gevolgd als bij de selectie van artikelen bij de dagbladen. Dezelfde voordelen gelden, alsmede zijn dezelfde kanttekeningen bij deze methode te plaatsen als bij de het bestuderen van de dagbladen. 2.3.2 Televisie De selectie van televisieprogramma’s23 is grotendeels bepaald door het tijdstip waarop dit onderzoek van start ging; februari 2005. In tegenstelling tot de geschreven media is het bij de televisie moeilijk om oude bronnen te achterhalen. Er is voor gekozen om de televisie slechts te gebruiken om een beeld te krijgen van de Nederlandse hulpverlening in de getroffen gebieden en van de overige initiatieven in Nederland met als doel de slachtoffers van de tsunami-ramp te helpen. Via het internet zijn meer dan vijftig fragmenten achterhaald. Het programma met de grootste kijkdichtheid van alle programma’s over de tsunami-ramp is de nationale inzamelingsactie voor de Samenwerkende Hulporganisaties (SHO) die te zien was 21

Het woord tsunami is in de periode na de ramp te pas en te onpas gebruikt in de media. Enkele voorbeelden: ‘[…] een Tsunami van angst over Nederland leek te gaan […]’ (NRC 2005a). ‘[…] de ‘Tsunami’ aan Chinees textiel […]’ (NRC 2005b). ‘[…] kwam de kwestie door het NIOD-rapport als een Tsunami zijn kant uit.’ (NRC 2005c). 22 Met vakbladen worden tijdschriften bedoeld met als hoofdonderwerp ‘Internationale Samenwerking’. 23 Als er in dit onderzoek gesproken wordt over televisie of televisieprogramma´s worden programma´s bedoeld die uitgezonden zijn op de Nederlandse televisie, inclusief de zenders RTL4, RTL5 en YORIN (later wordt dit RTL7), die uitzenden in Nederland op een Luxemburgse licentie. Niet-Nederlandse zenders zijn buiten beschouwing gelaten.

40

bij zowel publieke- als commerciële omroepen. Deze beelden zijn verkregen via de producent van dit programma; Eyeworks. Vanaf de start van het onderzoek zijn programma’s over de Nederlandse hulpverlening en andere Nederlandse initiatieven24 geselecteerd op basis van hun inhoudelijke berichtgeving over de effectiviteit van hulpverlening en over de paden die bewandeld zijn om tot hulpverlening over te kunnen gaan. Naast een inhoudelijke bestudering van de geselecteerde programma’s, is er ook gekeken naar hoe het medium haar boodschap overbrengt en voor welke doelgroep deze bedoeld is. Aangezien de televisie een populair medium is in Nederland, is dit van groot belang en kan het een verklaring bieden voor de reactie(s) in Nederland. Het bestuderen van een medium als televisie kan nooit allesomvattend zijn. Er zijn meer dan tien Nederlandse zenders. Zij hebben, vooral in de eerste weken na de ramp, allen zeer veel aandacht geschonken aan de tsunami-ramp. Dit levert zoveel beeldmateriaal op dat dit te veel is om te bestuderen binnen dit onderzoek. Het bestuderen van de televisie moet dan ook niet gezien worden als een methode om een beeld te krijgen van alles wat er in Nederland te zien is geweest over de ramp en de periode hierna. Wel kan het goed gebruikt worden als een methode dat een beeld geeft van wat er in Nederland zoal te zien is geweest. 2.3.3 Internet Internet is een medium met grote mogelijkheden om een boodschap te verspreiden en te ontvangen. Voor het doen van onderzoek is het ook goed te gebruiken. Vooral om initiatieven en organisaties te vinden die klein zijn, of op spontane wijze zijn ontstaan, is dit medium zeer geschikt. Het internet biedt hen namelijk de mogelijkheid om op een gemakkelijke en vooral goedkope manier een project of actie op snelle wijze bij een groot publiek onder de aandacht te brengen. Internet biedt hun tevens goede mogelijkheden om op eenvoudige wijze met geïnteresseerden te communiceren, waar ook ter wereld. Het is onmogelijk te schatten hoeveel acties en initiatieven op het internet staan. In de eerste periode van het onderzoek zijn meer dan twintig acties en kleine vrijwilligersorganisaties gevonden op het internet via zoekmachines en via het sneeuwbaleffect. Deze zijn in de maanden hierna, tot een half jaar na de ramp, gevolgd. Hierbij is er vooral gekeken naar waar de acties op gericht zijn - regio en doelgroep -, hoe er is gepoogd draagvlak te creëren voor dit initiatief en hoe het initiatief zich heeft ontwikkeld over de maanden. Naast het volgen van een aantal organisaties en acties die zich inzetten om de slachtoffers van de ramp te helpen, is het internet ook een plek waar meningen van vele mensen te vinden zijn. Zo zijn een aantal fora25 bekeken om te zien wat voor gedachten er zijn over ontwikkelingssamenwerking in het algemeen en van specifieke acties of organisaties in het bijzonder. Aangezien het internet zo veel mogelijkheden biedt voor een ieder die hiervan gebruikmaakt, heeft dit medium daarmee een grote beperking voor het doen van onderzoek. De grote hoeveelheid pagina’s maakt het helaas onmogelijk om alle relevante pagina’s te vinden. Ondanks dat er goede zoekmachine’s zijn, moet er ingecalculeerd worden dat de meeste website’s niet gevonden zullen worden. Spontane acties en initiatieven naar aanleiding van de zeebeving zijn nieuw en vaak snel en relatief amateuristische opgezet en daarmee lastig te vinden voor zoekmachine’s. De sites die gevonden zijn, zijn dan ook veelal die van

24

Met ‘Nederlandse hulpverlening en andere Nederlandse initiatieven’ worden ook initiatieven en acties bedoeld die niet sec Nederlands zijn, maar waarin Nederland(ers) een zichtbare rol speelt (spelen). 25 Een forum is een soort discussie-ruimte op een internetpagina. Men kan een stelling of een mening achterlaten, waarna anderen hierop kunnen reageren.

41

organisaties die zelf gepoogd hebben hun site vindbaar te maken, door bijvoorbeeld het plaatsen van links waardoor een sneeuwbalmethode kan worden toegepast. Naast de grootte van het internet is de anonimiteit zowel een kracht als zwakte van dit medium. Doordat er anoniem gecommuniceerd kan worden, is er geen reden om een ‘blad voor de mond’ te nemen. De meest uiteenlopende meningen verschijnen dan ook op fora, meningen die in andere media wellicht niet, of in afgezwakte vorm terug te vinden zijn. De beperking hierbij is dat je niet kunt achterhalen wie welke mening heeft en met welke bedoeling deze mening is achtergelaten op een forum. 2.4 Documentenstudie26 Naast de geschreven media, het internet en wetenschappelijke literatuur, zijn er nog meer bronnen die op ‘schrift’ verschijnen. Als documenten zijn binnen dit onderzoek onder meer verslagen, notulen, correspondentie, nota’s, e-mails en (nog) niet gepubliceerde onderzoeken gebruikt. Documenten zijn uitermate geschikt om op snelle manier informatie te verkrijgen, waardoor dit helpt om snel te bepalen of verder onderzoek vereist is of niet. Documenten kunnen soms veel informatie bevatten, waarna het helemaal niet nodig hoeft te zijn om verder onderzoek te doen. In dit onderzoek is echter gekozen om documenten voornamelijk als methode te gebruiken om te bepalen wat verder te onderzoeken en relevant voor het onderzoek is. Tevens zijn documenten gebruikt ter aanvulling op of ter illustratie van resultaten die verkregen zijn via een andere methode. Een nadeel van documentenonderzoek is dat het moeilijk structureel uit te voeren is, omdat nooit alles te achterhalen is en het vooraf niet te bepalen is wat het resultaat zal zijn Daarom is deze methode in dit onderzoek vooral gebruikt als scanmethode. 2.5 Literatuurstudie Een wetenschappelijk onderzoek kan niet volstaan zonder het bestuderen van literatuur. In dit onderzoek is literatuur bestudeerd over tal van onderwerpen. Literatuurstudie is vooral gebruikt om een beter beeld te krijgen van de verschillende theorieën die er bestaan over draagvlak, transparantie, de (Nederlandse) not-for-profit sector, de media en de filantropie. Het bestuderen van andere onderzoeken geeft een goed beeld over wat al onderzocht is en waar eventuele kennishiaten zijn, wat geleidt heeft tot de uiteindelijke onderzoeksvraag. Voor dit onderzoek is de literatuur vooral gebruikt om het onderzoek duidelijke kaders te geven door het uitvoeren van een probleemanalyse. Tevens is het gebruikt om de methoden voor dataverzameling alsmede analyse nader te bepalen en vorm te geven. Een groot voordeel van gedegen literatuuronderzoek is dat uitgesloten wordt dat spreekwoordelijk steeds opnieuw het wiel moet worden uitgevonden. Een nadeel van een literatuurstudie an sich is dat het nooit meer kan brengen dan al bekend is. Beeldend gezegd kan een literatuurstudie goed dienen voor een onderzoek als de fundering bij het bouwen van een huis en kan het hooguit bepalen waar de muren moeten komen te staan. Hoe het huis er precies uit komt te zien en wat de waarde precies zal worden kan niet bepaald worden. Daarvoor zijn andere methoden nodig. De literatuurstudie heeft in dit onderzoek dan ook vooral als startpunt gediend. 2.6 Observatie Om een beeld te krijgen van de gedragingen, handelingen en interactie van mensen is de observatie een geschikte methode. Deze methode is zeer geschikt om eerste reacties en 26

Wat in dit onderzoek een documentenstudie genoemd wordt, wordt in andere onderzoeken ook wel een bronnenonderzoek genoemd. Aangezien de term bron zo veel omvattend is en in dit onderzoek meer kan omvatten dan documenten is gekozen voor een andere benaming.

42

emoties te onderzoeken. Aangezien het onderzoek niet direct na de tsunami-ramp begonnen is, speelt dit binnen dit onderzoek geen rol. Er zijn toch momenten in dit onderzoek gebleken waarop de observatie zeer goed te gebruiken bleek. Veelal in combinatie met andere methoden is de observatietechniek toegepast, waardoor de waarde van de data beter bepaald kan worden, als ook het belang ervan. De observatie is gebuikt als methode bij de conferenties en debatten die bezocht zijn. Hierin staat het gesproken woord vaak centraal, maar vaak zeggen de emoties en gedragingen achter de woorden nog meer. Naast deze vorm van observatie is er ook nog een andere, meer actieve, vorm van observatie mogelijk, welke ook binnen dit onderzoek gebruikt is; de participerende observatie. Het actieve element houdt in dat de onderzoeker direct deel uitmaakt van de setting, hierop kan reageren en deze zelfs kan beïnvloeden. Het voordeel is dat er diepgaandere informatie verkregen kan worden doordat de onderzoeker daar is waar de data is. De data wordt dus in tegenstelling tot veel andere methoden uit de eerste hand verworven. Een nadeel van deze methode is dat het een intensieve methode is, zonder dat er bij voorbaat zekerheid is over het resultaat. Centraal staat het vertrouwen, de onderzoeker moet immers opgenomen worden in een bepaalde setting voordat hij waarnemingen kan doen. Of de onderzoeker ook dat kan waarnemen wat hij hoopt waar te nemen is pas achteraf vast te stellen. Voor dit onderzoek is deze methode van dataverzameling niet het meest geschikt. De overige methoden zijn veelal sneller, efficiënter en meer doelgericht. Deze methode is daarom in slechts een paar gevallen sec gebruikt, dus zonder de combinatie met andere methoden. Dit geldt bijvoorbeeld voor een vergadering van Partos die in het kader van dit onderzoek bezocht is. Deze evaluatiebijeenkomst is een interactieve vergadering van werknemers van verschillende organisaties. Door zelf deel te nemen aan deze bijeenkomst kunnen er bepaalde onderwerpen worden aangesneden en daarmee reacties van verschillende mensen verkregen worden. De interactie die hierop tussen de verschillende deelnemers ontstaat is een vorm van data die op een andere wijze niet, of zeer moeilijk, te verkrijgen is. Daarnaast zijn er ongeveer tien debatten, vijf informatie- en/ of verantwoordingbijeenkomsten (particuliere initiatieven of MO’s) en vijf bijeenkomsten waar het werven van fondsen het doel was bezocht, waarbij deze methode gebruikt is. Vanzelfsprekend stond bij al deze bijeenkomsten de tsunami en de hulpverlening centraal. Ten slotte zijn er nog twee zogeheten ‘Particuliere Initiatieven Dagen; bezocht, waarvan er één georganiseerd werd door NCDO en de Wilde Ganzen en één door NCDO en het CIDIN.

43

3. Draagvlak onder particulieren 3.1 Inleiding In hoofdstuk 1 is gebleken dat individuen een zeer centrale rol innemen in het draagvlakmodel voor ontwikkelingssamenwerking (OS). Particulieren vormen gezamenlijk de publieke opinie, starten initiatieven, geven geld aan organisaties, laten de media weten wat voor nieuws ze willen horen, steunen al dan niet het politieke beleid en beïnvloeden elkaar ook. Het draagvlak van particulieren, in hoofstuk 1 tertiair draagvlak genoemd, speelt daarom een essentiële rol binnen de OS. Daarom is het belangrijk om te zien hoe het draagvlak voor OS er uitziet voor en na de tsunami-ramp. Door het invullen van de enquête (zie bijlage 2) hebben ruim 100 personen hun draagvlak voor OS laten zien. In dit hoofdstuk zal dit draagvlak worden weergegeven aan de hand van de dimensies van de definitie van draagvlak die Develtere (2003) hanteert: kennis, houding en gedrag. In paragraaf 1.1 is deze definitie verder uitgelegd. 3.2 Kennis Bij het analyseren van de kennis van de respondent kan er een onderscheid gemaakt worden tussen basiskennis (wat kan duiden op een mate van draagvlak) en kennis waarvoor meer verdieping nodig is; hier specifieke kennis genoemd (wat kan duiden op een mate van verdieping in het draagvlak). 3.2.1 Basiskennis Twee vragen in de enquête hebben primair het doel de basiskennis van de respondenten te meten. Er is gekozen om niet diep op de tsunami-ramp in te gaan (bij de kennisvragen) en dus hebben de vragen zich beperkt tot wanneer heeft de ramp plaatsgevonden en tot welke landen er direct getroffen zijn. Meer kennisvragen zouden over kunnen komen als een test van de respondenten, terwijl dit juist niet het doel van de enquête was. Door het stellen van deze vragen kan desondanks wel een mate van kennis gemeten worden die bij een mate van draagvlak in ieder geval aanwezig zal zijn, naar de definitie van Develtere (zie paragraaf 1.1) Tabel 3.1; ‘op welke datum vond de tsunami plaats?’ Absoluut Procentueel Datum: 26-12-2004

61

59,2%

Totaal exact correct 27-12-2004 25-12-2004 24-12-2004 23-12-2004 26 of 27-12-2004 24 of 25-12-2004 Kerst 2004 Totaal vrijwel correct December 2004 Voorjaar 2004 2004 Begin januari Half of eind Januari 26-12-1994 Totaal incorrect of algemeen

61 2 8 1 1 3 1 5

59,2% 1,9% 7,8% 1,0% 1,0% 2,9% 1,0% 4,9%

21 4 1 2 1 2 1

20,4% 3,9% 1,0% 1,9% 1,0% 1,9% 1,0%

Weet niet meer Totaal

44

11

10,7%

10

9,7%

103

100%

Net iets minder dan 60% van de respondenten weet zich een half jaar na de ramp exact de datum te herinneren waarop de tsunami plaatsgevonden heeft27. Ongeveer één op de vijf respondenten weet deze datum nog zo ongeveer. In totaal herinneren dus ongeveer vier van de vijf respondenten nog (zo ongeveer) het moment waarop de ramp plaatsgevonden heeft. Dit hoge percentage kan op in ieder geval twee manieren verklaard worden. Allereerst kan het zijn dat veel mensen zich de datum herinneren, aangezien de dag zelf makkelijk te onthouden is. De ramp vindt plaats op tweede kerstdag; een feest dat elk jaar op dezelfde datum gevierd wordt. Daarnaast kan het ook zo zijn dat veel mensen de datum nog weten, omdat ze zeer geïnteresseerd zijn in de ramp en deze op de voet gevolgd hebben. Dit zou kunnen duiden op meer draagvlak dan wanneer men het onthouden heeft omdat de ramp toevallig op een feestdag plaats gevonden heeft. Helaas blijft het hieromtrent speculeren en is het niet (meer) vast te stellen hoe dit percentage te verklaren is. Belangrijker dan de verklaring van het percentage is de hoogte van het percentage zelf. Er is in ieder geval sprake van een bepaalde kennis over de ramp wat kan duiden op een bepaalde vorm van draagvlak. Als respondenten zeer geïnteresseerd zijn in de ramp, zullen ze zich naar waarschijnlijkheid naast de datum ook de landen kunnen herinneren die direct getroffen zijn of in ieder geval een groot aantal ervan. En tevens zullen ze de landen herkennen die niet getroffen zijn. In de tweede kennisvraag is van 19 landen gevraagd of men wist of het land al dan niet direct getroffen is door de tsunami, waarbij ook dodelijke slachtoffers gevallen zijn. Voor elf landen geldt dat deze landen daadwerkelijk direct getroffen zijn, de overige acht landen zijn niet direct getroffen. De resultaten zijn weergegeven in de onderstaande tabel. Hierbij moet worden opgemerkt dat deze vraag slechts een indicatie kan geven van een mate van kennis en daarmee van een onderdeel van draagvlak. Tabel 3.2; kennis over de door de tsunami direct getroffen landen Getroffen landen Bangladesh Birma India Indonesië Kenia Malediven Maleisië Somalië Sri Lanka Tanzania Thailand Niet getroffen landen Argentinië Burundi China Iran Japan Nieuw Zeeland Soedan Zimbabwe

% Zeker getroffen 31,1% 3,9% 69,0% 93,6% 15,0% 48,8% 47,6% 24,5% 92,1% 9,2% 83,5%

% Twijfel 39,0% 46,8% 20,2% 4,3% 27,5% 30,5% 41,7% 30,0% 6,7% 35,5% 11,0%

% Zeker niet getroffen 29,9% 49,4% 10,7% 2,1% 57,5% 20,7% 10,7% 37,5% 1,1% 55,3% 5,5%

N 77 77 84 94 80 82 84 80 59 76 91

0,0% 0,0% 3,8% 3,9% 1,3% 0,0% 6,6% 1,3%

7,7% 25,0% 15,4% 9,1% 13,2% 10,3% 26,3% 24,0%

92,3% 75,0% 80,8% 87,0% 85,5% 89,7% 67,1% 74,7%

78 72 78 77 76 78 76 75

Van slechts een aantal getroffen landen is het bij een grote meerderheid bekend dat ze getroffen zijn door de tsunami. Er zijn vier landen waarvan meer dan de helft respondenten weet te zeggen dat deze direct getroffen zijn door de tsunami; Indonesië (93,6%), Sri Lanka 27

Resultaten op basis van een open vraag.

45

(92,1%), Thailand (83,5%) en India (69,0%). Van Maleisië en de Malediven weet ongeveer de helft van de respondenten dat ze direct getroffen zijn; respectievelijk 47,6% en 48,8%. Van de overige vijf landen is het percentage respondenten extreem laag. Vrijwel niemand weet dat Birma getroffen is (slechts 3,9%) en ook de Afrikaanse getroffen landen zijn niet onthouden. Slechts 15,0%, 24,5% en 9,2% van de respondenten weet dat respectievelijk Kenia, Somalië en Tanzania getroffen zijn. Van de landen die niet getroffen zijn door de tsunami zijn de respondenten veel eensgezinder. De meeste twijfel is te vinden bij Soedan, ‘slechts’ 67,1% weet zeker dat dit land niet getroffen is. Mogelijkerwijs komt dit omdat de vorige landelijke inzamelingsactie van de Samenwerkende Hulporganisaties voor dit land gehouden is. Van de andere landen weten drie op de vier tot zelfs 92,3% van de respondenten zeker dat het land niet getroffen is. De kennis van de getroffen landen is redelijk accuraat te noemen. Van een aantal landen weet men zeker dat deze getroffen is en is er redelijke twijfel over de andere landen. De niet-getroffen landen kunnen de respondenten er met goed gevolg tussenuit halen. Aangezien de kennis over de datum van de ramp ook redelijk hoog te noemen is, kan er gesteld worden dat de respondenten goed op de hoogte zijn geweest van in ieder geval de basiskennis omtrent de ramp. 3.2.2 Specifieke kennis Naast het bevragen op basiskennis omtrent de ramp is er ook gevraagd naar de perceptie over de eigen kennis van meer specifieke aard; kennis over de algemene leefomstandigheden in Azië. Het toetsen van deze kennis zou weinig zin hebben, aangezien niet vast te stellen is of bepaalde kennis al aanwezig was voor de tsunami-ramp of niet. Het vragen naar de perceptie is daarentegen wel zinvol, aangezien dit het verband legt tussen de kennis en de tsunami in de ogen van de respondenten. Stelling

% mee eens

Door de Tsunami ben ik meer te weten gekomen over de algemene levensomstandigheden in Azië

39,8%

Tabel 3.3; idee eigen kennis (N=103) % mee oneens % Neutraal

40,8%

13,6%

Wat opvalt in de bovenstaande tabel is dat de percentages voor hen die het eens zijn met de stelling en voor wie dit niet geldt vrijwel gelijk zijn; respectievelijk 39,8% en 40,8%. Het percentage respondenten dat denkt dat haar kennis is toegenomen is lager dat het percentage dat weet op welke datum de ramp plaatsgevonden heeft en welke landen al dan niet getroffen zijn. Aangezien een verdieping van de kennis start bij de basiskennis ligt dit verschil in de lijn der verwachting. Niet iedereen met een bepaalde mate van basiskennis zal zich verder gaan verdiepen. 3.3 Houding Naast de kennis over de tsunami is de houding van de respondenten een belangrijk onderdeel van draagvlak. Wat vinden de respondenten van de hoeveelheid hulp en organisaties in Nederland? Hoe vinden ze dat er gewerkt wordt? En hoe vinden ze dat ze hier over geïnformeerd worden en welk belang wordt hieraan gehecht? 3.3.1. Houding ten opzichte van de kwantiteit van de Nederlandse OS In 2004 zegt 21% van de respondenten in een onderzoek van Anker Solutions (2004) dat het budget voor OS van de Nederlandse overheid verhoogd moet worden; een indicatie dat zij vinden dat de overheid meer zal moeten doen op het gebied van OS. Uit hetzelfde onderzoek

46

blijkt dat 51% van de respondenten vindt dat het budget gelijk moet blijven; ; een indicatie dat zij vinden zij dat de overheid genoeg doet op het gebied van OS.

Stelling

Tabel 3.4; kwantiteit OS in de periode voor de tsunami (N=103) % mee eens % mee oneens % Neutraal

Voordat de Tsunami plaatsvond deed de Nederlandse Overheid genoeg aan ontwikkelingssamenwerking Voordat de Tsunami plaatsvond waren er voldoende grote professionele ontwikkelingsorganisaties in Nederland In Nederland bestonden voor de Tsunami veel kleinere (vrijwilligers) organisaties op het gebied van ontwikkelingssamenwerking

59,2%

18,4%

14,6%

67,0%

7,8%

13,6%

51,4%

7,8%

20,4%

Uit de tabel blijkt dat 18,4% van de respondenten het oneens is met de stelling dat de overheid in de periode voor de tsunami genoeg gedaan heeft op het gebied van OS. Dit percentage komt sterk overeen met het percentage van 21% uit het onderzoek van Anker. Ook het percentage respondenten dat vindt dat de overheid genoeg heeft gedaan komt overeen; 51% (Anker) tegenover 59,2% in de enquête. Een zelfs nog hoger percentage respondenten (67,0%) antwoordt dat er voldoende ‘traditionele organisaties’ – hier grote professionele ontwikkelingsorganisaties genoemd – zijn. Weinig respondenten zien ruimte voor nieuwe grote professionele ontwikkelingsorganisaties, slechts 7,8% is het oneens met de stelling en vindt dus niet dat er voldoende grote organisaties zijn op het gebied van OS. Particuliere initiatieven – hier kleinere (vrijwilligers) organisaties genoemd – nemen een andere positie in binnen de opinie over OS. Iets minder dan 60% van de respondenten heeft een mening over de kwantiteit van dit soort initiatieven. Het grootste deel hiervan vindt dat er veel van zulke initiatieven zijn in Nederland. Dit zou gezichtsbedrog kunnen zijn; zij die het fenomeen kennen zullen wellicht sneller geneigd zijn te zeggen dat er veel van dit soort organisaties zijn. Zij dit het fenomeen niet kennen, zullen dit wellicht eerder wijten aan hun gebrek aan interesse of kennis dan dat er weinig van dit soort initiatieven zijn. Dit zou kunnen betekenen dat nog niet iedereen bekend is met particuliere initiatieven ziet als (volwaardige) actor in de OS dan dat de respondenten hier een mening over gevormd hebben. 3.3.2 De houding ten opzichte van de kwaliteit van Nederlandse OS Tabel 3.5; kwaliteit en effectiviteit OS in de periode voor de tsunami (N=103) % Weet Stelling % mee eens % mee oneens % Neutraal niet Bij de acties in de periode voor de Tsunami werd het ingezamelde geld goed besteed door de SHO/ Giro555 Kleinere (vrijwilligers) organisaties droegen voor de Tsunami bij aan ontwikkelingssamenwerking Kleinere (vrijwilligers) organisaties werkten voor de Tsunami effectiever dan overheden of grote professionele ontwikkelingsorganisaties

51,6%

9,7%

35,0%

3,7%

61,2%

9,7%

14,6%

14,5%

35,9%

8,7%

33,0%

22,4%

47

De respondenten zijn gematigd positief over hoe de SHO het geld van vorige acties besteed hebben. Opvallend is dat slecht iets meer dan 60% een mening heeft over hoe dit geld besteed is. De overige 40% heeft hier dus geen uitgesproken mening over. Dit kan drie dingen betekenen. Zij interesseren zich niet voor hoe de SHO haar geld uitgeven, zij hebben nooit gehoord hoe de SHO haar inkomsten uitgeven of een combinatie hiervan geldt. Over het algemeen heeft men een positief beeld van particuliere initiatieven. 61,2% van de respondenten denkt dat zij voordat de tsunami plaatsgevonden heeft, een bijdrage geleverd hebben aan OS. Het is echter af te vragen waar dit beeld op gebaseerd is. In de vraag over de effectiviteit in vergelijking met andere OS-actoren heeft slechts een minderheid van de respondenten een uitgesproken mening. Dit is zelfs nog minder dan de 60% die een uitgesproken mening hebben over de kwantiteit. Het is dus goed mogelijk dat men ondanks dat men vrij onbekend is met het fenomeen particulier initiatief binnen OS er maar vanuit gaat dat ze in ieder geval iets goeds doen. 3.3.3 De houding ten opzichte van de verantwoording van Nederlandse OS

Stelling Voor de Tsunami vond ik het belangrijker dat de overheid en grote professionele ontwikkelingsorganisaties zeiden hoe zij hun geld uitgaven dan dat kleinere (vrijwilligers) organisaties dit deden28 Bij kleinere (vrijwilligers) organisaties vind ik het minder belangrijk dat er verantwoording over het geld wordt afgelegd dan bij de SHO/ Giro55529

% mee eens

Tabel 3.6; verantwoording OS (N=103) % % Weet % mee oneens Neutraal niet

39,8%

30,1%

21,4%

8,7%

8,7%

70,9%

15,5%

4,9%

Veel respondenten hebben een mening over de transparantie van de verschillende soorten actoren. In deze survey is er gekozen om voor een vergelijkende vraagstelling te kiezen waarin de traditionele actoren tegenover de particuliere initiatieven gezet worden. Er is niet gevraagd of ze transparantie sec belangrijk vinden of niet, aangezien dit een vraagstelling zou zijn waarop vrijwel iedereen positief zal antwoorden. Zo zal er in een draagvlakonderzoek ook nooit gevraagd worden of men het nu goed of slecht vindt dat er armoede in de wereld is. Ondanks dat de vraagstelling bij de beide stellingen verschilt, is er een trend zichtbaar waarin de verantwoording van particuliere initiatieven belangrijker geworden is. Voor de tsunami vindt nog bijna 40% van de respondenten dat het belangrijker is dat de overheid en dat grote professionele organisaties verantwoording geven over hun uitgaven, dan dat particuliere initiatieven dit doen. Met betrekking tot de tsunami vindt slechts 8,7% het minder belangrijk dat particuliere initiatieven verantwoording afleggen dan de SHO, als representant voor de traditionele organisaties. Na de tsunami zijn er dus minder mensen die het minder belangrijk vinden dat particuliere initiatieven verantwoording afleggen dan voor de ramp. Waarom het als belangrijker gezien wordt dat particuliere initiatieven verantwoording afleggen over hun uitgaven – in vergelijking met traditionele organisaties – kan meerdere oorzaken hebben. Het kan zijn dat dit soort organisaties door de ramp en de aandacht vanuit de media nu zichtbaarder zijn geworden. Tevens kan het zijn dat ze na de ramp zoveel geld hebben ingezameld dat het nu een grote speler op de charimarkt geworden is en daarmee ook meer verantwoording dient af te leggen in de ogen van de respondenten. De laatste reden kan 28 29

Deze vraag heeft betrekking op de periode voor de tsunami. Deze vraag heeft betrekking op de periode volgende op de tsunami tot heden.

48

zijn dat meer respondenten nu geld aan particuliere initiatieven hebben gegeven dan voor de ramp. Zij willen dan ook nu verantwoording over wat er met hun geld gebeurd is, meer dan wat er in het algemeen met het geld is gebeurd. Deze laatste verklaring kan slechts ten dele een verklaring geven, omdat in totaal 15,5% (N=103) van de respondenten een ander doel dan de SHO financieel gesteund hebben. Deze groep kan daarmee niet een volledige verklaring geven voor het verschil van meer dan 30%, zoals in de tabel te zien is. Er zijn immers meer mensen die verantwoording van particuliere initiatieven nu belangrijker vinden dan voor de tsunami dan dat er mensen zijn die zelf geld gegeven hebben aan particuliere initiatieven. 3.4 Gedrag Binnen draagvlak speelt het gedrag – ofwel het handelen – naast de kennis en de opinie een grote rol. Gedrag is een uitingsvorm voortkomend uit kennis en opinie en daarmee is het gedrag het zichtbare onderdeel van draagvlak.

Stelling

% mee eens

Ik had bij de Tsunami een sterker gevoel dan bij andere rampen en/ of acties om zelf iets te gaan doen

24,3%

Tabel 3.7; zelf iets doen (N=103) % % Weet % mee oneens Neutraal niet

46,6%

25,2%

3,9%

Uit de tabel blijkt dat ongeveer één op de vier respondenten bij deze ramp meer het gevoel had dan bij andere rampen om zelf actie te gaan ondernemen. Bijna de helft van de respondenten heeft dit gevoel niet gehad.

Stelling Heeft u voor de Tsunami ooit geld gegeven aan Giro555 van de Samenwerkende Hulporganisaties (SHO)? Heeft u of iemand uit uw huishouden rechtstreeks geld gestort op giro555 van de Samenwerkende Hulporganisaties (SHO) voor de slachtoffers van de Tsunami?

% Ja

Tabel 3.8; geld geven aan SHO (N=103) % Weet niet % Nee (meer)

44,7%

42,7%

12,6%

63,1%

34,0%

2,9%

Een kwart van de respondenten, die nu meer het gevoel heeft dan voor de ramp actie te ondernemen, doet geen grote publieke steun vermoeden. Uit tabel 3.8 blijkt echter een toename in het percentage gevers aan de SHO van bijna 20%. Bij de vroegere acties verschilt het percentage tussen de gevers en de niet-gevers niet sterk, maar bij deze actie is de groep gevers bijna tweemaal groter dan de groep niet-gevers. De bereidheid om geld te geven is bij deze actie zeer groot vergeleken met voorgaande acties, ondanks wat het gevoel van de respondenten doet vermoeden. Immers, slechts een kwart van de respondenten heeft bij deze ramp meer het gevoel gehad iets te moeten doen dan bij voorgaande rampen. Het kan zijn dat geld geven niet als een vorm van actief handelen gezien wordt en daarmee het eigen actief handelen, ondanks het geven van geld, laag ingeschat wordt. In de survey is de vraag gesteld om de waarde van een bepaalde handeling aan te geven. De vijf ‘handelingen’ zijn gegeven in de vraagstelling en niet door de respondenten bedacht. De resultaten zijn geïndexeerd, wat wil zeggen hoe hoger de score is, hoe hoger het belang is dat aan de handeling gehecht wordt. Een score van 1 betekent dat de respondenten de activiteit neutraal belangrijk vinden. Alle scores tussen de één en de drie betekenen een

49

meer dan neutraal belang, een score van tussen de 1 en de –1 duidt op een waardeoordeel dat lager is dan neutraal, ofwel men vindt het niet-belangrijk. In figuur 3.1 zijn de resultaten weergegeven. Figuur 3.1; wat vinden de respondenten belangrijk te doen? a) Geld aan SHO b) Weeshuis bouwen c) Kleding en goederen inzamelen en opsturen d) Aanbieden als vrijwilliger bij organisatie actief in regio e) Reizen naar regio om daar te helpen bij wederopbouw

2,5 2,16

2,15

Index (1=neutraal)

2

1,47

1,5

1,45

0,94

1

0,5

0 a)

b)

c)

d)

e)

Te ondernemen activiteit

Ondanks dat het geven van geld aan de SHO niet als ‘iets doen’ gezien wordt door de respondenten, vinden ze het wel zeer belangrijk. Vrijwel even belangrijk wordt het bouwen van weeshuizen gezien. Nu is het onrealistisch om te verwachten dat iedereen die het belangrijk vindt om weeshuizen te bouwen dit zelf gaat doen; het is wel realistisch om te verwachten dat zij weeshuisprojecten in ieder geval financieel steunen. Aangezien de waarde die gehecht wordt aan het belang van het geven van geld aan de SHO en het bouwen van weeshuizen vrijwel gelijk is, valt te verwachten dat beide een vergelijkbare hoeveelheid steun hebben gehad van de respondenten. Niets blijkt minder waar. De SHO hebben van 63,1% (N=103) van de respondenten een directe financiele bijdrage ontvangen. Slechts 15,5% (N=103) van de respondenten heeft geld gegeven aan een ander doel dan de SHO, waaronder ook de weeshuisprojecten vallen. De steun is, ondanks een ongeveer even groot belang volgens de respondenten, voor de SHO veel groter dan voor overige projecten en acties. Een verklaring zou kunnen zijn dat er bij de weeshuisprojecten actiever gehandeld moet worden door de respondenten, echter ook dit komt niet naar voren uit de enquête. Minder dan 3% (N=103) heeft geld ingezameld voor een andere actie dan de actie van SHO en 8,7% (N=103) heeft op een niet financiele manier andere organisaties geholpen. Geen van de respondenten is zelf een project gestart. Ondanks het vrijwel even grote belang dat gehecht wordt aan het geven van geld aan de SHO en het bouwen van weeshuizen in de getroffen regio’s, krijgen ze duidelijk niet even veel respons. In de hoofdstukken over de SHO en de particuliere initiatieven zullen aspecten als ervaringen opgedaan in het verleden, de mate van zichtbaarheid en transparantie voor beide actoren besproken worden. Hierin zal het (soort) draagvlak voor beide actoren zichtbaar gemaakt worden, wat als verklaring kan dienen voor de verschillen in steun. 50

Bijdragen waarin een actievere rol voor het individu van belang is, worden van minder groot belang geacht door de respondenten. Zowel het inzamelen van goederen als ook het zichzelf aanbieden als vrijwilliger wordt gezien als belangrijk, zij het veel minder belangrijk dan het (finacieel) steunen van de genoemde acties. Al eerder is opgemerkt dat slechts 8,7% van de respondenten (N=103) een andere organisatie dan de SHO op een niet-financiele manier geholpen heeft. Ondanks dat velen het toch belangrijk vinden, zijn er slechts weinig respondenten die ook daadwerkelijk goederen hebben ingezameld of zichzelf hebben aangeboden als vrijwilliger; zelfs geen van de respondenten heeft dit laatste specifiek benoemd. Een nog minder belang wordt er gehecht aan het zelf reizen naar de getroffen regio om daar te helpen. Dit wordt zelfs als licht onbelangrijk gezien. Logischerwijs is er dan ook niemand te vinden onder de respondenten die deze actie heeft ondernomen. Bij het ondernemen van actie wordt er een grote rol gehecht aan de organisaties die actief zijn in de getroffen regio’s. Bij zowel de SHO als ook de particuliere initiatieven (zoals weeshuizen) wordt het belang hoog ingeschat om hen te steunen. Financiële steun wordt als meest belangrijk gezien, gevolgd door een zekere mate van eigen participatie. Volledig eigen initiatief, door zelf naar de regio te reizen, wordt als niet belangrijk gezien. Het vertrouwen in de organisaties is groot, zelfs groter dan in het eigen initiatief. Tevens is duidelijk dat de respondenten zien dat, ondanks dit vertrouwen, deze organisaties toch steun nodig hebben. Het gaat hierbij voornamelijk om financiële steun. Inhoudelijk kunnen de organisaties, zo blijkt uit de mening van de deelnemers aan de survey, het prima zelfstandig. 3.4.1 Het eigen gedrag in de toekomst Nu er is vastgesteld dat de respondenten het voornamelijk belangrijk de tsunami-actie financieel te steunen is het belangrijk te weten wat dit voor consequenties heeft voor de toekomst. Met andere woorden: betekent het belang dat gehecht wordt aan het geven van geld dat dat altijd belangrijk is, of dat het nú belangrijk is geweest? Aan de respondenten zijn een aantal vragen gesteld die betrekking hebben op hun ideeën ten aanzien van hun eigen actief handelen in de toekomst. Ten eerste is er gevraagd naar het toekomstige budget van de respondenten voor ontwikkelingssamenwerking. Daarnaast is er gevraagd naar de hoeveelheid tijd en energie die de respondenten in de toekomst willen besteden aan ontwikkelingssamenwerking. Ten slotte is de vraag gesteld of de respondenten van plan zijn om in de toekomst zelf een project of actie op te zetten op het gebied van ontwikkelingssamenwerking. De resultaten zijn weergegeven in de tabellen 3.9 en 3.10. Stelling Bent u van plan om in de toekomst meer of minder geld te geven aan organisaties die zich bezig houden met ontwikkelingssamenwerking? Bent u van plan om in de toekomst meer of minder tijd/ energie te steken ten behoeve van organisaties die zich bezig houden met ontwikkelingssamenwerking?

% Meer

Tabel 3.9; ideeën eigen toekomstig handelen (1/2) (N=103) % Geen verschil % Minder % Weet niet

3,9%

80,6%

2,9%

12,6%

3,9%

73,8%

3,9%

18,4%

51

Stelling Bent u van plan om in de toekomst zelf een project/ actie op het gebied van ontwikkelingssamenwerking op te zetten?

Tabel 3.10; ideeën eigen toekomstig handelen (2/2) (N=103) % Ja % Nee % Weet (nog) niet

1,0%

85,4%

13,6%

De tabellen 3.9 en 3.10 zijn beide zeer eenduidig. De respondenten verwachten niet dat zij in de toekomst meer actief zullen gaan handelen dan voor de tsunami. Slecht 3,9% van de respondenten verwacht meer te zullen gaan geven dan voor de tsunami aan ontwikkelingsdoelen. Hetzelfde percentage (3,9%) geeft aan van plan te zijn meer tijd in ontwikkelingssamenwerking te gaan steken in de toekomst. Een minimaal percentage (1,0%) geeft aan van plan te zijn ooit zelf een project of actie te starten. De percentages respondenten die van plan zijn minder tijd en geld te besteden aan ontwikkelingssamenwerking zijn ongeveer gelijk met de percentages die meer willen doen aan OS. De actieve steun bij de tsunami-actie lijkt dus van weinig invloed te zijn op mogelijke actieve steun voor OS in de toekomst. Na de tsunami zal het actieve draagvlak naar het idee van de respondenten weer even groot zijn als voor de tsunami. 3.5 Conclusie Het kennisaspect van draagvlak is onderverdeeld in basiskennis (algemene kennis) en specifieke kennis. Voor het laatste is meer inspanning vereist om het te verkrijgen, de algemene kennis is kennis waarvan (vrijwel) zeker is dat de respondent er meerdere malen aan blootgesteld is. De algemene kennis over de tsunami-ramp onder de respondenten is redelijk. Zo weten zes op de tien respondenten exact de datum van de ramp te herinneren en geldt voor nog eens 20% dat in hun antwoord de datum slechts één of twee dagen afwijkt. De kennis over de getroffen landen is divers. Zo weet vrijwel iedereen dat de landen Indonesië, Sri Lanka, Thailand en in iets mindere mate ook India getroffen zijn. Opvallend is dat vrijwel niemand weet dat ook Afrikaanse landen het slachtoffer geworden zijn van de tsunami-ramp. Van de niet-getroffen landen is veel meer eensgezindheid onder de respondenten. Vrijwel allemaal weten ze de landen uit de gegeven lijst te benoemen die niet direct getroffen zijn. De respondenten zijn over de eventuele vergroting van specifieke kennis – over de leefsituatie in Azië - niet getoetst. In plaats hiervan is er gekeken naar hun eigen ideeën hierover. Ongeveer 40% geeft aan dat deze kennis groter geworden is sinds de ramp. Als we draagvlak sec zouden meten aan het aanwezig zijn van kennis is het draagvlak hoog te noemen onder respondenten. Er is in ieder geval een breed draagvlak; veel mensen hebben basiskennis over de ramp. Tevens is er onder een grote groep (40%) een verdieping in de kennis te zien, wat kan duiden op een verdieping in het draagvlak. De opinie van de respondenten ten opzichte van ontwikkelingssamenwerking in het algemeen en bij de tsunami in het bijzonder is onderverdeeld in drie aspecten; kwantiteit, kwaliteit en transparantie. Over het algemeen zijn de respondenten tevreden over de kwantiteit en kwaliteit van overheid en maatschappelijke organisaties op het gebied van ontwikkelingssamenwerking, al is bij velen niet bekend hoe het geld wordt uitgegeven. Particuliere initiatieven zijn bij een grote groep nog een nieuw fenomeen en niet iedereen heeft hierdoor een uitgesproken mening over deze actoren. Wel worden ze nu door veel mensen wel als belangrijke actor gezien binnen OS en vinden ze het belangrijk dat zij transparant handelen ten aanzien van hun uitgaven.

52

Binnen het gedrag valt op dat slechts één op de vier respondenten het gevoel heeft gehad om nu meer ‘te doen’ dan bij andere acties. Het aantal ‘gevers’ aan de SHO is echter bij deze actie tweemaal groter dan het aantal niet-gevers, terwijl dit bij voorgaande acties nog ongeveer twee even grote groepen zijn. Het geven van geld wordt als het belangrijkste gezien wat particulieren kunnen bijdragen ten behoeve van de tsunami-slachtoffers. Zowel de SHO als particuliere initiatieven worden als belangrijk gezien en verdienen daarom financiële steun. Het steunen van de organisaties op een niet-financiële manier is tevens belangrijk. Het zelf ondernemen van actie, dus los van een organisatie, is onbelangrijk in de ogen van de respondenten. Het draagvlak, naar aanleiding van de tsunami, voor ontwikkelingssamenwerking is sterk onder particulieren. De kennis is groot en naar mening van veel respondenten groter dan voor de ramp. De opinie is positief te noemen en ook hierin is een ontwikkeling te zien; particuliere initiatieven worden meer dan voor de ramp als actor binnen OS gezien. Ook is de trend zichtbaar in het handelen. Meer mensen zijn actief geworden dan bij vorige acties; zij steunen voornamelijk organisaties. Ondanks dat het draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking groot is voor de tsunamiactie lijkt het, naar het idee van de respondenten, niet van invloed te zijn op het draagvlak in de toekomst. Vrijwel geen van de respondenten geeft aan dat er door de tsunami-actie een verandering opgetreden is bij de eigen actieve betrokkenheid bij OS.

53

4. Particuliere Initiatieven 4.1 Inleiding Ondanks dat de Samenwerkende Hulporganisaties30 (SHO) wellicht voor velen het meest zichtbaar zijn geweest in de periode na de tsunami, zijn er ook andere actoren die proberen de tsunami-slachtoffers direct te helpen. Ook particulieren worden actief, starten initiatieven en proberen zo de slachtoffers van deze ramp te hulp te schieten. Zoals in hoofdstuk 1 gebleken is maken (ook) deze particuliere initiatieven deel uit van het secundaire draagvlak. Door het grote aantal particuliere initiatieven spelen ze in dit model een grote rol. Particuliere initiatieven die actief zijn in de hulpverlening na een ramp ontstaan met vaak zeer concrete plannen over hoe slachtoffers te helpen, blijkt uit de interviews met verschillende initiatiefnemers. Ondanks dat ze vaak klein zijn in aantal medewerkers hebben ze toch een groot draagvlak, vooral doordat het aantal particuliere initiatieven groot is. Op dit draagvlak zal later in het hoofdstuk teruggekomen worden. Door het aantal organisaties en de aandacht die ze gekregen hebben in de media hebben ze een grote rol gespeeld in de periode na de ramp en zullen zij een grote rol spelen binnen de ontwikkelingssamenwerking in de toekomst, is een veel gehoord idee. Zo spreekt René Grotenhuis31 over een ‘definitieve doorbraak van particuliere initiatieven’. In dit onderzoek worden de termen ‘kleine vrijwilligers organisaties’ en particuliere initiatieven door elkaar gebruikt. Met beide termen worden dezelfde soort organisaties bedoeld. De benaming ‘kleine vrijwilligers organisaties’ suggereert een waardeoordeel, wat niet de opzet is. In dit onderzoek wordt er niet gekeken naar de effectiviteit van de organisaties en initiatieven en daarmee wordt er geen waardeoordeel gegeven over hoe ze functioneren. In dit hoofdstuk zal allereerst geprobeerd worden een beeld te geven van het aantal particuliere initiatieven dat ontstaan is naar aanleiding van de tsunami. Daarna zullen de motieven van de initiatiefnemers van deze organisaties aan bod komen. Hoe komt het dat mensen naar aanleiding van de tsunami een initiatief opzetten? En verschillen deze motieven van de motieven van Van Voorst (2005) die in paragraaf 1.4.2 genoemd zijn? Het tertiaire draagvlak voor particuliere initiatieven zal in paragraaf 4.4 nader bekeken worden. Hoe groot is de steun voor de particuliere initiatieven en hoe ziet deze steun er precies uit. Er zal hierin een onderscheid gemaakt worden tussen goederen, tijd en geld, naar de definiëring van filantropie die Schuyt (2005) hanteert (zie paragraaf 1.5.1). Nadat de particuliere steun voor de particuliere initiatieven aan bod gekomen is, zal er daarna nader ingegaan worden op hoe de particuliere initiatieven communiceren met de actoren die het tertiaire draagvlak vormen en welke rol transparantie hierin speelt. Daarna komt de communicatie en eventuele samenwerking met de andere organisaties in het secundaire draagvlak aan bod. Tot slot zullen in paragraaf 4.8 de conclusies gegeven worden. 4.2 Het aantal particuliere initiatieven naar aanleiding van de tsunami Het is niet mogelijk om te bepalen hoeveel particuliere initiatieven er in Nederland zijn ten aanzien van ontwikkelingssamenwerking. Het is dan ook logisch dat het ook onmogelijk is een benadering te geven van het aantal initiatieven dat ontstaan is ten aanzien van de zeebeving in Azië. Hiervoor zijn zes belangrijke redenen. De eerste reden voor het niet kunnen vaststellen van het aantal particuliere initiatieven is het veelal ontbreken van een formele status. Er zijn veel particuliere initiatieven die naar 30

Hoofdstuk 5 gaat in het geheel over de Samenwerkende Hulporganisaties René Grotenhuis is directeur van Cordaid. Hij heeft deze opmerking gemaakt tijdens het Global Debat: Na de tsunami, helpen we echt? Gehouden op 27 februari 2005 in Lux, Nijmegen 31

54

aanleiding van de tsunami ontstaan zijn, maar (nog) geen stichting of vereniging (geworden) zijn. Bij de tsunami is het percentage organisaties zonder deze status logischerwijs nog veel hoger. De meeste initiatieven ontstaan spontaan uit een gevoel om snel en adequaat actie te ondernemen. Uit de gesprekken met initiatiefnemers van (nog) niet geformaliseerde particuliere initiatieven blijkt dat het wachten op het formaliseren van dit initiatief in de beginperiode van de actie geen optie is. Hierop aansluitend bestaan veel van dit soort initiatieven maar zeer kort. Het snel en adequaat willen handelen houdt in dat de doelstellingen vaak concreet zijn. Zeer concrete doelstellingen betekenen voor de organisatie een korte levensduur, tenzij de doelstellingen verruimd of aangepast worden. De initiatieven die ontstaan zijn na de tsunami zijn veelal niet ontstaan omdat mensen een organisatie willen hebben, maar omdat een bepaalde doelstellingen bereikt dient te worden. Deze groep zal het initiatief beëindigen zodra de doelstelling (voldoende) behaald is. Dit betekent dat het aantal initiatieven constant wijzigt. De tweede reden is dus het vluchtige karakter van veel particuliere initiatieven, een kenmerk van een aantal particuliere initiatieven dat in paragraaf 4.1 aan bod gekomen is. Ten derde zijn er slechts weinig particuliere initiatieven die subsidie hebben aangevraagd bij de lokketen die voor particuliere initiatieven bedoeld zijn; zoals de frontoffices van de MFO’s, bij de Wilde Ganzen32 of bij NCDO. Het verkrijgen van subsidie kost veel tijd waarbij er bij voorbaat geen garantie is op resultaat. Daarnaast zijn er na de tsunami andere mogelijkheden gebleken om snel, veel geld te verkrijgen. Het verkrijgen van subsidie is daarmee niet persé noodzakelijk en gebeurd dan ook niet in grote getale. Daarnaast speelt mee dat veel organisaties, zoals eerder al opgemerkt, nog geen rechtspersoon zijn. Dit is vrijwel altijd een drempelcriterium om in aanmerking voor subsidie te komen. Dat er weinig initiatieven zijn die subsidie aanvragen, houdt in dat weinig particuliere initiatieven op deze wijze geregistreerd zijn. Daarnaast zijn er initiatieven die zichzelf niet zien als initiatief of als ontwikkelingsorganisatie. De mensen die spontaan een actie starten om anderen te helpen zullen zichzelf niet altijd zien als officieel initiatief. Door middelen te werven bij vrienden en familie kan er een behoorlijke organisatie ontstaan, zonder dat ze zelf doorhebben dat er een organisatie ontstaan is. In het begin van het onderzoek is dit meerdere malen gebleken toen er contact gezocht is met initiatiefnemers. Het soort initiatieven dat zichzelf niet ziet altijd ziet als officieel initiatief zijn wat De Hart (2005) primaire groepen noemt. Deze groep initiatieven is de moeilijkste soort initiatieven om te vinden en te tellen. Bij de tsunami zijn dit vooral mensen geweest die eigen familie in de getroffen regio direct geholpen hebben. Daarnaast zijn er toeristen geweest die in de getroffen regio gebleven zijn om hulp te bieden. Zij hebben aan vrienden en familie gevraagd geld in middelen in te zamelen om de hulp daar te ondersteunen, zonder de intentie te hebben een organisatie op te zetten. Ook zijn er organisaties, instellingen of bedrijven die spontaan een actie voor de slachtoffers van de tsunami gestart zijn. Normaliter zijn deze organisaties bezig met andere zaken dan OS. Dit soort initiatieven zal zichzelf dan ook niet snel zien als particulier initiatief. Zo zijn er bijvoorbeeld transportbedrijven geweest die gratis goederen naar de getroffen gebieden verscheept hebben. Zij zullen zichzelf blijven zien als een bedrijf en niet als particulier initiatief. Organisaties, instellingen of bedrijven die zelf niet vinden dat ze een particulier initiatief zijn, zijn natuurlijk moeilijk te vinden en te tellen. De laatste, en zesde, belangrijke reden waarom het moeilijk is het aantal particuliere initiatieven in te schatten is het verschil in aandacht dat er geweest is tussen organisaties. De 32

‘Wilde Ganzen werkt, vanuit een oecumenische inspiratie, aan de verbetering van de leefsituatie van kansarmen in de wereld en ondersteunt fondsenwervende acties in Nederland voor concrete en kleinschalige projecten.’ (www.wildeganzen.nl)

55

meeste initiatieven die binnen dit onderzoek gevolgd zijn hebben veel media-aandacht gekregen. Zoals uit het hoofdstuk over de media blijkt krijgen zij geen aandacht omdat ze representatief zijn voor particuliere initiatieven in het algemeen, maar om andere motieven. Zo krijgen initiatieven die snel na de ramp ontstaan of op zeer ludieke wijze fondsen proberen te werven veel aandacht van de media. Het is onmogelijk deze initiatieven te generaliseren op een niveau waarop het mogelijk wordt schattingen te maken van aantallen en soorten initiatieven. Ondanks dat het aantal niet direct te bepalen is, is het wel mogelijk een indicatie te krijgen van een mogelijke toename van het aantal initiatieven. Aan verschillende Centra voor Internationale Samenwerking (COS) in Nederland is gevraagd of zij een verschil hebben gezien in het aantal initiatieven dat hen om advies gevraagd heeft. Aangezien intiatieven de COSsen altijd om advies kunnen vragen (ook zonder formele status), kunnen zij een goede indicatie – en niet meer dan dat – geven van het aantal initiatieven dat ontstaan is naar aanleiding van de tsunami. De reacties zijn divers, maar laten in ieder geval geen grote groei in het aantal particuliere initiatieven zijn. Hester Kuper33 (COS Flevoland) zegt dat deze vestiging ‘niet meer en niet minder benaderd [is]’ in de maanden na de tsunami. Dit beeld wordt verder onderstreept door Huub Severiens34 (COS Rijnmond en Midden Holland). In de afgelopen jaren is er wel een groei gezien in het aantal ‘nieuwe groepen’ het COS benaderd hebben. In 2002 zijn er 32 nieuwe groepen die deze vestiging benaderen. In 2003 zijn dit er 66 en in 2004 hebben zelf 127 ‘nieuwe groepen’ deze COS benaderd. In 2005 (tot 1 juli) zijn het tot nu toe 39 groepen; de verwachting van Severiens is dat het totaal van 2004 dit jaar ook benaderd zal worden. COS Limburg is in de maanden na de tsunami wel meer benaderd door particuliere initiatieven. ‘[de] motiviatie om iets te doen lag grotendeels bij deze gebeurtenis en niet bij bijdrage leveren aan structurele armoedebestrijding’, schrijft Ronald Kohnen35. Er is volgens Kohnen wél een kanttekening te plaatsen bij het aantal initiatieven dat zich gemeld heeft bij één van de COSsen; ‘Een aantal initiatieven zijn overigens gestrand in goede bedoelingen en is niets uitgekomen’. Ook Natasja Insing36 (COS Noord-Holland) heeft een groei in het aantal initiatieven gezien die haar vestiging benaderd heeft. Zij vraagt zich echter af of de verklaring van deze groei direct te maken heeft met de tsunami-ramp: Er zijn een aantal organisaties geweest die heel specifiek iets voor de Tsunami hebben opgezet. Of er überhaupt meer aandacht is na de tsunami kan ik niet goed zeggen, omdat er altijd veel pieken en dalen zijn en we pas twee jaar bezig zijn met Linkis en er nog steeds een toename is (komt dat door de Tsunami?) (Natasja Insing, COS Noord Holland)

Er kan worden aangenomen dat er door de tsunami ramp een toename is geweest in het aantal particuliere initiatieven. Er zijn echter geen aanwijzingen dat deze toename heel groot is geweest. Daarnaast zijn een aantal van de initiatieven die gevolgd zijn binnen dit onderzoek niet duurzaam gebleken en alweer gestopt. De eventuele toename in het aantal particuliere

33

Hester Kuper (COS Flevoland/Axion) antwoort per e-mail op een klein schriftelijk survey dat onder de COSsen verspreid is. E-mail ontvangen op 7 juli 2005. 34 Huub Severiens (COS Rijnmond en Midden Holland) antwoordt per e-mail op een klein schriftelijk survey dat onder de COS-sen verspreid is. E-mail ontvangen op 23 augustus 2005. 35 Ronald Kohnen (directeur COS Limburg) antwoordt per e-mail op een klein schriftelijk survey dat onder de COS-sen verspreid is. E-mail ontvangen op 7 juli 2005. 36 Natasja Insing (COS Noord Holland) antwoordt per e-mail op een klein schriftelijk survey dat onder de COSsen verspreid is. E-mail ontvangen op 14 juli 2005.

56

initiatieven is te klein om vast te stellen of deze toename causaal verband houdt met de ramp of een vervolg is van de groei die al ingezet is voordat de ramp plaatsgevonden heeft. 4.3 De motivatie voor deze particuliere initiatieven Bij de groep mensen die een initiatief voor de slachtoffers van de tsunami hebben opgezet is er een trigger geweest om actief te worden binnen de ontwikkelingssector. In paragraaf 1.4.2 zijn motiveringen genoemd die normaliter naar voren komen bij particuliere initiatieven. Zo noemt Van Voorst (2005) de onvrede ten opzichte van ontwikkelingsorganisaties een belangrijke reden om zelf een initiatief op te zetten. Daarnaast constateert Van Voorst (2005) dat men graag het ‘leuke wil koppelen aan het zinvolle’. Om vast te kunnen stellen of de particuliere initiatieven die naar aanleiding van de tsunami ontstaan zijn verschillen van andere particuliere initiatieven, is het kijken naar de motivatie om het initiatief op te zetten belangrijk. Er zijn verschillende soorten initiatieven opgezet naar aanleiding van de tsunamiramp. De typering van Van Voorst (2005), die eerder in hoofdstuk 1 aan bod gekomen is, is ook te maken voor de initiatieven naar aanleiding van de tsunami-ramp. Van Voorst onderscheidt 1) fondsenwervende activiteiten voor een bepaald doel, 2) mensen die vrijwilligerswerk gaan doen bij een zuidelijke organisatie en 3) rechtstreekse ondersteuning van bepaalde projecten in het Zuiden met steun van vrienden en kennissen. Een voorbeeld van een initiatief dat onder de eerste typering van Van Voorst valt, zal aan het einde van deze paragraaf besproken worden. Haar tweede typering, mensen die vrijwilligerswerk gaan doen bij een zuidelijke organisatie, komt in deze paragraaf niet aan bod. Deze blijk van steun is opgenomen in paragraaf 4.4 over het draagvlak van de initiatieven. De derde typering van particuliere initiatieven die van Voorst maakt, de rechtstreekse ondersteuning van bepaalde projecten in het Zuiden met steun van vrienden en kennissen, is na de tsunami duidelijk zichtbaar. De tsunami-initiatieven verschillen echter wel in werkwijze met het soort initiatieven dat van Voorst hier beschrijft. Het zuidelijke project in de door de tsunami getroffen gebieden bestaat soms nog niet, of niet meer. De Nederlandse initiatieven steunen dus niet een al bestaand project of organisatie, maar creëren er zelf één. Het Nederlandse initiatief is dan ook vaak de drijvende kracht achter de projecten, in plaats van een lokaal initiatief. Een voorbeeld hiervan is het weeshuisproject van Marja van Leeuwen. Van Leeuwen37 - stichting Weeshuis Sri Lanka (SWSL) - heeft al 20 tot 25 jaar een relatie met Sri Lanka. Ze zegt: ‘Direct na de ramp werd ik gebeld door kennissen in Sri Lanka. […] Ik ben direct die nacht naar Sri Lanka gevlogen met medicijnen. […] Dit was in de nacht van 27 op 28 december.’ De keuze om een weeshuis te starten is min of meer door toeval ontstaan. ‘Van een relatie in Galle heb ik 20.000 vierkante meter grond aangeboden gekregen’. Volgens de lokale overheid zouden er 297 tsunami-wezen zijn en daarmee is een ‘Holland House of Hope’ - zoals het weeshuis heet – een logische activiteit voor van Leeuwen. In een promotiefolder van de stichting wordt dit als volgt verwoord: ‘ […]haar [van Leeuwen] grootste wens “een weeshuis is Sri Lanka”!’. (SWSL; 2005) Duidelijk is dat bij de start en de daarop volgende eerste periode van het initiatief persoonlijke voorkeuren een hoofdrol spelen. Allereerst geldt dit voor de locatiekeuze, maar ook voor de exacte invulling van het initiatief; haar grootste wens wordt vervuld. Deze persoonlijke voorkeur is bij veel particuliere initiatieven die in dit onderzoek naar voren zijn gekomen te zien, zij het in steeds andere vorm. Op de website van 'stichting Steun voor Hikkaduwa staat over het ontstaan te lezen: 37

Marja van Leeuwen is de initiator van ‘stichting Weeshuis Sri Lanka’. Van Leeuwen heeft deze uitspraken gedaan tijdens een telefonisch interview, gehouden op 17 oktober 2005.

57

Wij zijn hier oudejaarsochtend van terug gekomen na een bezoek aan een Nijmeegse vriend in Hikkaduwa. […] Via onze Nijmeegse vriend Anton in Hikkaduwa zijn we een noodlijn gestart om zo te helpen dat de mensen in hun eerste levensbehoeften worden voorzien. Hier gaan we mee door tot de hulporganisaties gearriveerd zijn. Daarna willen we een steunfonds oprichten zodat men in Hikkaduwa en omgeving de mogelijkheid krijgt een bestaan op te bouwen. (http://www.hikkaduwa.nl, 18-10-2005)

Bij deze stichting is de bekendheid met het getroffen gebied en het hebben van een vriend in het dorp de aanleiding om het initiatief op deze locatie op te zetten. Het is onwaarschijnlijk dat het initiatief ook opgezet zou zijn als er geen directe binding zou zijn met het getroffen gebied. Het initiatief ‘Haagse actie voor Azië’ is op een soortgelijke wijze ontstaan. Op de website van dit initiatief staat te lezen: Evert Jan van Hoek was op het moment van de ramp in Hikkaduwa, een dorpje aan de kust van Sri Lanka. Zonder lang na te denken besloot hij daar te blijven om de lokale bevolking en de gestrande toeristen te helpen. Aanvankelijk gebruikte Evert Jan hiervoor zijn eigen geld, maar dit raakte al snel op. Door een snelle actie van een aantal Haagse vrienden zijn er diverse inzamelingen gestart waardoor hij meer gerichte hulp kon bieden. (http://www.x-centric-o.net/azie, 20-10-2005)

De persoonlijke binding met het land of de regio waarvoor een actie ondernomen wordt gaat in een aantal gevallen nog verder. Zo is de vrouw van Geert Wijn – stichting Unawatuna –Sri Lankaans en zijn schoonfamilie woont in de getroffen regio. Wijn38: ‘De eerste reactie op de ramp was: we moeten de familie helpen, we moeten de ouders helpen en daar zijn we eigenlijk mee begonnen.’ Nadat bekend geworden is hoe de situatie in het dorp na de vloedgolf is, blijkt dat het guesthouse, dat zijn familie aan het verbouwen is, beschadigd is door de tsunami. Het primaire doel is dan ook om middelen in de zamelen om zo de eigen familie te helpen. De vorm van het initiatief is dan ook anders dan bij de stichting ‘Weeshuis Sri Lanka’, de stichting ‘Hikkaduwa’ en de ‘Haagse Actie voor Azië’. Stichting Unawatuna steunt primair een al bestaand doel. Hetzelfde geldt voor Milly Zijlstra39 en haar man Aruna van de stichting ‘Childrenshome Sri Lanka’ (CSL). En evenals de voorgaande initiatiefnemers hebben zij ook een persoonlijke binding met Sri Lanka. Aruna, ook aanwezig tijdens dit interview, is Sri Lankaans en zodoende komen hij en Milly Zijlstra regelmatig in het land. Tijdens dit interview vertelt hij over het begin van het initiatief, vijf jaar geleden: We zijn daar terechtgekomen tijdens een vakantie. Een vriend heeft ons daarheen gebracht om het [weeshuis] ons te laten zien. En toen lagen de kinderen allemaal op de grond, op een stuk hout te slapen. Helemaal geen voorzieningen. Geen basisvoorzieningen zelfs. Dus zo zijn we begonnen. We hebben gewoon met eigen geld dingen gekocht: matrassen, alles wat ze nodig hebben, een televisie, een koelkast. […] Toen kwam de tsunami, en toen hebben we aan vrienden en kennissen een e-mail gestuurd en zo aardig wat geld gekregen. Dat geld heb ik meegenomen naar Sri Lanka en daar hebben we veel mee gedaan. We hebben er 56 gezinnen met geholpen. Vanaf keukengerei en eten enzo.

38

Geert Wijn is de initiator, nu penningmeester, van de stichting ‘Unawatuna’. Geert Wijn is op 07 april 2005 geïnterviewd. 39 Milly Zijlstra is de initiator van de stichting ‘Childrenshome Sri Lanka’. Milly Zijlstra is op 30 maart 2005 geïnterviewd.

58

Het initiatief is evenals de voorgaande voorbeelden dus ontstaan door een al bestaande bekendheid met de getroffen regio. De persoonlijke binding met het gebied maakt dat ze in contact zijn gekomen met het weeshuis. Het ontbreken van bepaalde voorzieningen doet hun besluiten hier wat aan te doen. De tsunami-ramp is een extra impuls geweest voor het initiatief en verschilt hierin met de hiervoor genoemde initiatieven. De manier waarop het initiatief invulling krijgt is niet veranderd, nog steeds richten ze zich in eerste instantie voornamelijk op de (basis-)voorzieningen. De persoonlijke binding met de regio waarvoor een initiatief wordt opgestart is vaker een motief om een particulier initiatief te beginnen. Severien - COS Rijnmond & Midden Holland – schrijft dat er ‘enigszins een verband is (en blijft) tussen de herkomst van de bevolking van Nederland en de gebieden waar projecten plaatsvinden’. De persoonlijke betrokkenheid bij de in Azië getroffen landen biedt dan ook voor een deel een verklaring voor het opstarten, of verdiepen, van particuliere initiatieven. Niet alle initiatiefnemers hebben echter een persoonlijke binding met de getroffen regio’s en de locatie waar het initiatief zich op richt. De initiatiefnemers zonder een al bestaande band met de getroffen regio’s zijn vooral mensen die ervan overtuigd zijn dat er actie moet worden ondernomen - naar aanleiding van deze specifieke ramp - maar die niet overtuigt zijn dat dit het beste door de traditionele organisaties kan gebeuren. Zij handelen dus precies volgens de motivering die Van Voorst (2005) constateert bij veel particuliere initiatieven; de onvrede over de handelwijze van de al bestaande OS-organisaties, zoals in paragraaf 1.4.2 beschreven. Ronald Kohnen40 (COS Limburg) schrijft over zijn ervaringen met initiatieven die door deze motivering na aanleiding van de tsunami-ramp ontstaan zijn: Veel initiatiefnemers gaven aan dat ze het idee hadden nu concreet iets te moeten/kunnen doen. Resultaat was zichtbaar en bekend waar het geld aan besteed zou worden. Velen gaven aan dat zij normaal niet met O.S. bezig waren omdat ze (enigszins) wantrouwend staan/stonden tegenover de traditionele hulp(kanalen en -organisaties). Vaak onvrede met de traditionele ontwikkelingshulp en bestaande hulpkanalen. "Komt niet op de juiste plek terecht"; "strijkstoverhaal", "de grote organisaties kosten zelf veel te veel geld" etc. Enkele klachten over de slechte dienstverlening en respons van 555.

Naast het steunen van een specifiek doel in de door de tsunami getroffen gebieden zijn er ook initiatieven geweest die geld en goederen ingezameld hebben voor andere organisaties: voornamelijk voor de Samenwerkende Hulporganisaties, maar ook voor particuliere initiatieven. Dit soort initiatieven zijn de type één organisaties in de classificering van Van Voorst (2005). Ze zijn ontstaan op grond van andere motieven dan de voorgaande voorbeelden. Hester Kuper41 (COS Flevoland/ Axion) schrijft over de motieven van dit soort initiatieven: […] het waren organisaties die zich normaliter niet met OS zaken bezighouden. Al die vrijwilligersorganisaties voelden zich dan ook niet geroepen om acties te ontketenen die direct zouden bijdragen aan het herstel in de getroffen gebieden. Het waren voornamelijk spontane, incidentele acties, die de plaatselijke bevolking het gevoel gaven: alleen maar storten op 555 is een ding, artikelen kopen helpt ook.

40

Ronald Kohnen (directeur COS Limburg) antwoordt per e-mail op een klein schriftelijk survey dat onder de COS-sen verspreid is. E-mail ontvangen op 7 juli 2005. 41 Hester Kuper (COS Flevoland/Axion) antwoort per e-mail op een klein schriftelijk survey dat onder de COSsen verspreid is. E-mail ontvangen op 7 juli 2005.

59

Marion de Groot42, één van de initiatiefnemers van de inzamelingsactie ‘Kratje voor Atjeh’, zegt dat het gevoel om actie te ondernemen gekomen is bij het zien van de beelden van de slachtoffers: ‘Veel zielige kindjes. Het werkt wel’. De Groot zegt verder: ‘Ik voel me nutteloos om geld te storten. Vandaar ook dat zij en andere studenten zelf een actie opzetten waarvan de opbrengst naar giro55543 gaat. Centraal in deze actie zou de ‘luiheid van de studenten’ staan, wat de vorm heeft gekregen van het inzamelen van statiegeldflessen. De motivatie van dit initiatief is een duidelijk voorbeeld van het combineren van ‘leuk’ met het ‘nuttige’, zoals Van Voorst dit noemt (zie paragraaf 1.4.2). De initiatieven die bezig zijn met het inzamelen van geld lijken bestaan over het algemeen maar kort. Het is echter ook niet het doel van dit soort initiatieven om langdurig fondsen te werven. De behoefte is er klaarblijkelijk om een actie te ondernemen. Desondanks voelt deze groep mensen er weinig voor om zelf een eigen particulier initiatief op te zetten of een lokale partnerorganisatie te vinden die ze vanuit Nederland kunnen steunen. Dit sluit sterk aan bij de bevindingen uit hoofdstuk 3. In dit hoofdstuk is gebleken dat bepaalde soorten van een eigen (actieve) bijdrage als belangrijker gezien worden voor de hulpverlening dan anderen. Het geven van geld wordt als meest belangrijk gevonden, gevolgd door het steunen van een organisatie of het inzamelen van goederen. Het is logisch dat de mensen die het gevoel hebben iets meer te moeten doen dan sec geld geven, goederen of geld gaan inzamelen voor een doel waar zij een goed gevoel bij hebben. Deze acties hebben tot doel een extra bijdrage te kunnen leveren aan de hulpverlening. Het gaat hier om een tijdelijke behoefte om iets extra’s bij te dragen aan de hulpverlening. Een eigen organisatie opzetten is dan ook geen optie voor deze groep mensen. 4.4 De steun voor particuliere initiatieven na de tsunami Ondanks dat het niet hard te maken is dat er veel particuliere initiatieven ontstaan zijn naar aanleiding van de tsunami, kan het wel zo zijn dat er een grote – en wellicht duurzame – toename is geweest in de publieke steun die dit soort organisaties krijgen. In dit geval kan de tsunami dan als een draagvlak-trigger gezien worden; de reden voor een hernieuwde impuls in de steun voor particuliere initiatieven. In de enquête zijn een aantal vragen opgenomen waaruit blijkt hoe de respondenten denken over de bijdrage die particuliere initiatieven (kunnen) leveren in een periode van noodhulp en wederopbouw – een situatie die geldt voor het eerste half jaar na de tsunami. De uitkomsten van deze vragen zijn weergegeven in tabel 4.1. Tabel 4.1; bijdrage particuliere initiatieven tijdens noodhulp en wederopbouw (N=103) % % Weet Stelling % mee eens % mee oneens Neutraal niet Kleinere (vrijwilligers) organisaties zijn 61,2% 13,6% 20,4% 4,8% noodzakelijk bij het proces van noodhulp/ wederopbouw na een ramp44 Kleinere (vrijwilligers) organisaties zijn noodzakelijk bij de noodhulp en wederopbouw 69,0% 9,7% 20,4% 0,9% van door de Tsunami getroffen gebieden Overheden en grote professionele organisaties kunnen in de getroffen regio’s onafhankelijker 28,2% 33,0% 16,5% 22,3% werken dan kleine (vrijwilligers) organisaties

42

Marion de Groot (Kratje voor Atjeh) is op 16 augustus 2005 geïnterviewd. Uiteindelijk is het meerderdeel van het ingezamelde geld naar de SHO gegaan. Tevens is er een deel naar ‘Stichting Weeshuis Sri Lanka’ overgemaakt. 44 Deze vraag heeft betrekking op de tijd voordat de tsunami plaatsgevonden heeft. 43

60

De respondenten dichten de particuliere initiatieven over het algemeen een grote rol toe in de fase van noodhulp en wederopbouw. Meer dan 61% van de respondenten vinden particuliere initiatieven zelfs noodzakelijk in de periode van noodhulp en wederopbouw bij rampen die plaatsgevonden hebben voordat de tsunami-ramp plaatsgevonden heeft. Bij de tsunami-ramp en de periode hier direct opvolgend zijn particuliere initiatieven zelfs nog meer noodzakelijk dan hiervoor. Iets meer dan 61% van de respondenten vindt particuliere initiatieven in de periode voor de tsunami noodzakelijk bij de noodhulp en wederopbouw bij een ramp. In het geval van de tsunami-ramp vindt zelf 69% noodzakelijk bij deze activiteiten. Bijna 8% van de respondenten is particuliere initiatieven belangrijker gaan vinden ten tijde van noodhulp en wederopbouw. Particuliere initiatieven worden blijkbaar beter gewaardeerd door de respondenten sinds de tsunami-ramp. Het vertrouwen in de rol die ze spelen is gegroeid. Dit vertrouwen wordt niet veroorzaakt door het idee over de onafhankelijkheid van particuliere initiatieven in vergelijking met overheden of grote professionele organisaties. Vergelijkbare percentages respondenten, te weten 28,2% en 33,0%, zijn het respectievelijk eens en oneens met de stelling dat overheden en grote professionele organisaties onafhankelijker kunnen werken in de door de tsunami getroffen gebieden. Over de onafhankelijkheid van particuliere initiatieven in vergelijking met overheden en grote professionele organisaties is dus geen eenduidige mening onder de respondenten. De noodzakelijke rol die de respondenten toedichten aan particuliere initiatieven blijkt ook uit de steun die deze organisaties hebben gekregen van particulieren. In hoofdstuk 1 is de definiëring van filantropische steun (Schuyt, 2005) behandeld. Filantropische steun valt onder te verdelen in het geven van goederen, tijd (expertise) en geld. Het draagvlak voor particuliere initiatieven zal aan de hand van deze drie indicatoren dan ook nader bekeken worden. 4.4.1 Goederen De grote rol die de respondenten toedichten aan particuliere initiatieven na de tsunami-ramp is terug te zien in de massale steun die deze initiatieven gekregen hebben. Geert Wijn van stichting Unawatuna zegt hierover: ‘We kregen zo’n 600 telefoontjes per dag. Mensen bellen je ook om twee uur ’s nachts, en om drie uur, en om vier uur en om vijf uur. Vaak sliep ik niet meer dan een uurtje per dag.’ Veel particuliere initiatieven hebben goederen ingezameld voor de slachtoffers van de tsunami. Het gaat hierbij om zeer diverse goederen die ingezameld zijn. In de eerste dagen na de ramp zijn het vooral de eerste levensbehoeften die de voorkeur hebben, zoals medicijnen, voedsel, tenten, kleding en dekens. Marja van Leeuwen vliegt bijvoorbeeld al 600 kilo medicijnen naar Sri Lanka die ze in die korte tijd al in Nederland heeft kunnen verzamelen.. Na de eerste periode worden vrijwel alle soorten goederen al ingezameld. Ook goederen die buiten de eerste levensbehoeften staan van de slachtoffers van de ramp. Zelfs goederen waar getroffen gebieden niets mee kunnen, zoals winterkleding en varkensvlees in blik. Op de website van de stichting ‘Weeshuis Sri Lanka’ staat op 2 januari al te lezen: Heel veel initiatieven zijn er ontplooid om kleding, schoolartikelen, skateboards, knuffelberen, speelgoed en nog veel meer in te zamelen. Fantastisch ! Maar wees niet teleurgesteld als ik u zeg dat ik het niet kan vervoeren …… Bij hoge uitzondering heb ik nu 600 kilo medische spullen mogen vervoeren op vliegtuigen die leeg weg vlogen om Nederlandse toeristen op te halen. (http://www.weeshuissrilanka.nl/nieuwsbrief.asp?pageName=Nieuwsbrief%202%20janua ri&site=nl, 2 januari 2005)

61

Het is maar de vraag of het nog geen week hiervoor getroffen Sri Lanka zit te wachten op skateboards uit Nederland, het enthousiasme onder de Nederlanders is er niet minder om. Deze stichting allen al zamelt in deze periode elf zeecontainers vol met goederen, die gestuurd worden naar Sri Lanka. De toestroom van goederen wordt zelfs zo groot dat Marja van Leeuwen van dit weeshuis een dag later op de website schrijft: Zelf ben ik niet in de gelegenheid, noch heb ik de expertise en ervaring om deze acties in goede banen te leiden. De tijd ontbreekt mij om in mijn […] eentje iedereen te beantwoorden, laat staan het complete logistieke traject te moeten uitvoeren. Mijn allerbelangrijkste taak is om geld in te zamelen om de bouw te realiseren en onderdak te kunnen bieden aan" onze kindjes". (http://www.weeshuissrilanka.nl/nieuwsbrief.asp?pageName=Nieuwsbrief%203%20janua ri&site=nl, 3 januari 2005)

Dit gigantische aanbod van goederen van individuen aan deze stichting staat niet op zich. Ook andere initiatieven ervaren hetzelfde. Geert Wijn van stichting ‘Unawatuna’ zegt over het, in veel gevallen zinloze, aanbod van goederen: Je krijgt ook waanzinnige voorstellen, en ook hele domme. Mensen staan om twaalf uur ‘s nachts aan de deur. […], maar je denkt wel: ‘mensen blijf wél nadenken’. Ze komen midden in de nacht langs met veertig zakken dekens. Dan moet je wel tegen die mensen gaan zeggen: ‘Kijkt u nu eens zelf naar die spullen, weet u waar het land ligt?’ En dan antwoorden ze: ‘Maar wat moet ik er dan mee?’ Dan zeg ik: ‘Nou precies!’.

Ook bedrijven steunen initiatieven in Nederland, zodat deze initiatieven effectiever kunnen werken en een hogere opbrengst behalen. Vrijwel alle initiatieven die in de maanden na de tsunami een formele vorm hebben aangenomen, hebben dit kunnen doen door gratis hulp van een notaris. Verder is er niet-financiële hulp in alle mogelijke vormen. De hulp is zo divers dat het niet gestructureerd kan worden weergegeven. Een aantal voorbeelden: • • • •

•

De stichting ‘Unawatuna’ krijgt 10 gratis retourtickets naar Sri Lanka van Martinair. Stichting ‘Azië aan de Waal’ krijgt gratis een pallet medicijnen van een van de medicijnleveranciers van het UMC St. Radboud. Het initiatief ‘Kratje voor Atjeh’ krijgt een autobus ter beschikking gesteld door de faculteit Mijnbouw in Delft, waarmee ze statiegeldflessen kunnen inzamelen. De benzine voor deze bus wordt gratis ter beschikking gesteld door Shell. De supermarkt Coöp doneert 250 brunches aan het jeugdkoor ‘Smile’ voor hun benefietmanifestatie. Het initiatief ‘OSRN voor Azië’ krijgt voor een veiling onder andere een splinternieuwe auto (t.w.v. €25.000,-), een horloge van Aron Winter en een plekje op de spelersbank tijdens een oefenduel van de voetbalclub NEC aangeboden.

De grote steun in de vorm van goederen voor particuliere initiatieven is te verklaren met de ideeën die particulieren hebben over wat belangrijk is in een periode van noodhulp en wederopbouw. In het hoofdstuk 3 is gebleken dat particulieren het geven van geld aan de SHO erg belangrijk vinden. Bijna even belangrijk vinden zij het starten van een particulier initiatief. Dit laatste is niet voor iedereen weggelegd, de stap tussen het geven van geld aan de SHO en het starten van een eigen initiatief is zeer groot. Een tussenstap is bijvoorbeeld het inzamelen van goederen. Dit wordt door de deelnemers aan de enquête als derde belangrijkste actie gezien die je als particulier kan ondernemen. Het is voor individuen niet mogelijk goederen aan te bieden bij de SHO en daarmee zijn ze automatisch aangewezen op particuliere initiatieven. De grote steun voor particuliere initiatieven in de vorm van goederen is dan ook goed verklaarbaar bij een ramp waar veel mensen meer willen doen dan louter geld geven.

62

4.4.2 Tijd Een andere stap tussen het geven van geld en het starten van een eigen initiatief is het beschikbaar stellen van je eigen tijd. De respondenten in de enquête vinden jezelf aanbieden als vrijwilliger bij een organisatie vrijwel net zo belangrijk als het inzamelen van goederen (zie hoofdstuk 3). Evenals bij het inzamelen van goederen kunnen individuen die hierin willen bijdragen niet (of amper) terecht bij de SHO (zie hoofdstuk 5). Zij komen automatisch terecht bij de particuliere initiatieven die veelal staan te springen om vrijwilligers. Het initiatief van Marja van Leeuwen is in korte tijd groot geworden en draait op vrijwilligers. In totaal heeft dit initiatief 350 vrijwilligers waarvan er 200 in Sri Lanka45 actief zijn. Van Leeuwen zegt op 17 oktober 2005: ‘Vandaag zijn zelfs weer vier mensen op het vliegtuig gestapt. Gisteren ook al drie´. Gemiddeld zijn er tussen de tien en de vijftien Nederlanders namens de stichting in Sri Lanka. Er is in haar geval duidelijk geen sprake van een tijdelijke wil van mensen om naar haar project te steunen. Er lijkt in Nederland een algemeen gevoel te heersen om naar Azië te reizen en daar te helpen. In het NRC Handelsblad verschijnt op zeven januari een artikel met als kop: ‘Werkloos, maar graag naar Azië’. In dit artikel wordt de werkloze, voormalig taxichauffeur Peter Theunissen geciteerd. Hij zegt hierin: Ik voel mij erg betrokken bij de slachtoffers van de zeebeving en ik zou ze op allerlei manieren kunnen helpen. Als taxichauffeur ben je een soort sociaal werker en als vrijwilliger heb ik geleerd om creatief te zijn bij het vinden van oplossingen voor problemen. Ik kan koken, helpen sjouwen, voor vervoer zorgen of mensen opvangen. (NRC, 2005d)

Dit artikel verschijnt een dag nadat minister van Sociale Zaken de Geus het plan heeft geopperd om werklozen als vrijwilliger te laten werken in de getroffen regio’s. Ook de stichting ‘Unawatuna’ ontvangt veel aanmeldingen van mensen die willen helpen bij hun project in Sri Lanka. Meer dan 1200 aanmeldingen komen binnen, terwijl de stichting eigenlijk op zoek is naar ongeveer 10 personen. De stichting moet hierdoor zelfs een organisatie inschakelen om te kijken welke 10 personen uit de aanmeldingen het meest geschikt zijn om uitgezonden te worden. Het bedrijf ‘Promea’ neemt deze taak, kostenloos, voor haar rekening. Uit het interview met Milly Zijlstra van de stichting ‘Childrenshome Sri Lanka’ blijkt ook de wil van particulieren om de stichting in Sri Lanka te helpen. Vele tientallen aanbiedingen heeft ze al ontvangen. Tijdens dit interview belt een meisje naar de stichting. Zij komt oorspronkelijk uit Sri Lanka en is door een Nederlands gezin geadopteerd. De beelden van de tsunami in haar moederland maken dat ze daar heen wil om te helpen. Via de media heeft ze gehoord van de stichting en wil graag helpen. Naast de personen die zich aanbieden om naar de getroffen regio’s af te reizen en daar initiatieven vrijwillig te steunen zijn er ook veel particulieren die in Nederland een initiatief willen bijstaan. Stichting ‘Weeshuis Sri Lanka’ heeft in Nederland de hulp van in totaal 150 vrijwilligers. Ook veel kleinere initiatieven in Nederland kunnen op veel vrijwillige steun rekenen. Zo heeft het inzamelingsinitiatief ‘Kratje voor Atjeh’ een ‘harde kern van vier personen’, maar daarnaast ook nog iemand die vrijwillig de functie van chauffeur vervult en nog een groep van tien personen die ‘los – vast’ meedraaien. In totaal zijn er vijftien personen betrokken in dit relatief kleine project.

45

Het gaat hier over totalen in de periode 27 december 2005 tot oktober 2005. Niet iedereen is op hetzelfde moment actief.

63

Naast individuen zijn er ook enkele bedrijven die zelf acties opzetten om de slachtoffers van de tsunami te helpen, waarin hun kennis en expertise centraal staan. De ‘Nederlandse Spoorwegen’ (NS) start de actie ‘NS helpt Azië’. Direct ná de ramp organiseerden NS'ers inzamelingsacties voor noodhulp en wederopbouw. Tevens konden NS'ers verlofuren laten verzilveren. Het geld is bestemd voor de getroffen spoorwegbedrijven. Daarnaast levert NS 'spoorexpertise'. Zo helpen we juist dáár waar onze hulp het best van pas komt. (http://www.ns.nl/servlet/Satellite?pagename=www.ns.nl/Page/WeblogHomepage&cid=1 107352040121&weblogid=1109585848621, 1 maart 2005)

Deze actie wordt opgezet door de NS, want ‘de vele slachtoffers en de beelden van de ontspoorde trein en het vernielde spoorwegnet op Sri Lanka kwamen hard aan.’46 In plaats van geld over te maken aan een hulporganisatie besluiten ze om dat te doen waar ze goed in zijn, het assisteren van hun getroffen collega’s met kennis die gratis ter beschikking wordt gesteld. Particuliere initiatieven reageren verschillend als het gaat om aanbiedingen van particulieren die zich vrijwillig willen inzetten voor het initiatief in Nederland. Er zijn intiatieven die open staan voor iedereen die zich aanbiedt om te helpen. Zij vinden veelal dat als iemand zijn enthousiasme uit, hier positief op gereageerd moet worden. Het is minder van belang of de werkzaamheden nu echt noodzakelijk zijn en of het werk er effectiever op wordt. Dit zijn ook de initiatieven waar de initiatiefnemers na het inschakelen van vrijwilligers een andere functie binnen de organisatie krijgen. Initiatiefnemers die zich inlaten met vrijwilligers gaan zich meer op de organisatie zelf richten en nemen hierdoor iets afstand van het eigenlijke initiatief. Dit laten ze over aan de vrijwilligers. Dit blijkt een cruciaal punt te zijn in het zich al dan niet inlaten met derden. Veel initiatiefnemers nemen deze stap niet omdat ze de controle niet kwijt willen raken. Zodra je derden toelaat in het initiatief, geef je een stuk van je mandaat weg en daarmee een stuk van de controle. Deze angst is terug te vinden bij alle initiatiefnemers die geen of slechts een paar derden toegelaten hebben in het initiatief. Sichting ‘Unawatuna’ is een duidelijke illustratie van deze angst om de controle te verliezen. Het frappante aan dit initiatief is dat het eigenlijk gaat om twee initiatieven; het project van Geert Wijn en het inzamelingsinitiatief van het Algemeen Dagblad (AD). Initiator van de stichting Geert Wijn is begonnen met dit initiatief om zijn eigen familie te helpen. Nadat de stichting hulp gekregen heeft van het AD groeit het initiatief zeer sterk en worden de doelstellingen uitgebreid naar het gehele dorp Unawatuna, in plaats van slechts de familie van Wijn. Ondanks deze uitbreiding van doelstellingen, op initiatief van het AD, blijft voor Wijn zijn familie het belangrijkste doel. Hij heeft angsten dat zijn familie de dupe kan worden als hij in Nederland anderen teveel te zeggen geeft in het initiatief. Daarom blijft hij alleen de stichting leiden, ook al ziet hij ook dat de stichting zo groot geworden is dat hij het zelf nog maar amper kan overzien. Het AD heeft angst voor het tegenovergestelde. Zij hebben veel middelen gestopt in deze stichting en veel lezers van de krant hebben het initiatief van Wijn financieel gesteund. Zoals de situatie nu is, is het mogelijk dat het guesthouse van de familie van Wijn herbouwd wordt met de middelen die voor een groot deel afkomstig zijn van (de lezers van) het AD. Dit guesthouse is eigendom van de familie en zij kunnen er dus mee doen wat ze willen; in het ergste geval zouden zij zelfs kunnen besluiten het te verkopen zodra het klaar is. De lezers van het AD die hopen een getroffen familie te helpen hun leven weer op te bouwen komen in 46

Citaat terug te lezen op de website van de NS. http://www.ns.nl/servlet/Satellite?pagename=www.ns.nl/Page/WeblogHomepage&cid=1107352040121&weblo gid=1109585848621, 1 maart 2005)

64

dit geval bedrogen uit. Het AD wil dan ook graag dat het guesthouse wordt ondergebracht in een stichting, zodat niet meer mogelijk is. Voor Wijn is dit geen optie, dit scenario betekent dat hij, en zijn familie, de controle verliezen en overgeleverd zijn aan derden met andere belangen. Deze patstelling gaat ten koste van het onderlinge vertrouwen en van de effectiviteit van de organisatie. De toekomst van het initiatief komt zelfs sterk in gevaar. Wijn is ’er moe van’ en zegt niet zeker te zijn de stichting in stand te willen houden zodra het guesthouse volledig klaar is. Duidelijk is dat als de organisatie gebruik zou willen maken van vrijwilligers het probleem zou zijn deze te vinden. Zoals bij ook de andere initiatieven gebleken is staan er veel mensen klaar om op vrijwillige basis deze acties te ondersteunen. Particuliere initiatieven zijn het opvangnet gebleken voor die individuen die meer wil doen dan geld geven, maar voor wie zelf een actie beginnen buiten het kunnen of willen ligt. Deze groep kan, zeker in het geval van de tsunami-ramp, nergens anders terecht dan bij deze initiatieven. 4.4.3 Geldinzameling Zoals in hoofdstuk 3 al gebleken is vinden mensen het geven van geld het meest belangrijk om zelf bij te dragen aan de hulpverlening. Voor het geven van financiële steun kunnen mensen wel bij bijvoorbeeld de SHO terecht. Dit is dan ook in grote mate gebeurd. Maar ook de verschillende particuliere initiatieven hebben geprofiteerd van het belang dat mensen hechten aan het geven van geld. Er zijn ongeveer 2000 mensen die een donatie gegeven hebben aan de stichting ‘Weeshuis Sri Lanka’; het totaal opgehaalde bedrag is ongeveer 2,3 miljoen euro. Op het moment van het interview met Marja van Leeuwen, 17 oktober 2005, komen er zelfs nog donaties binnen. Naast de mensen die eenmalig een donatie hebben gedaan zijn er veel mensen die structureel donateur geworden, zij leveren maandelijks een bijdrage aan de organisatie. Dit komt neer op een structurele maandelijkse bijdrage van ongeveer 7000 euro. Naast de donaties van individuen worden er door het hele land ook meer dan 100 evenementen en acties georganiseerd waarvan de opbrengst (gedeeltelijk) naar de stichting gaat. Het gaat hier om zeer uiteenlopende acties en evenementen. Zo maakt het eerder genoemde initiatief ‘Kratje voor Atjeh’ een gedeelte van haar ingezamelde geld over naar de stichting. Ook grote evenementen dragen bij, zo gaat de opbrengst van een musical van Joop van de Ende naar de stichting gegaan. Het initiatief van Marja van Leeuwen is financieel gezien wellicht het grootste initiatief in Nederland dat ontstaan is ten behoeve van de slachtoffers van de tsunami. Het is echter niet het enige succesvolle initiatief op het gebied van publieke steun in Nederland. Er zijn wel grote verschillen in de opbrengsten. Deze zijn voornamelijk te verklaren door de gedrevenheid en de inzet van de initiatiefnemers en de aard van het project. De initiatieven die zich slechts hebben gericht op het inzamelen van geld voor andere initiatieven of tot de fase van noodhulp hebben een relatief laag bedrag opgehaald. Uit de initiatieven die in het kader van dit onderzoek gevolgd zijn heeft het initiatief ‘Kratje voor Atjeh’ met een totaal van 6536 euro de laagste opbrengst. Hierbij moet wel in oogschouw worden genomen dat dit initiatief slechts een aantal dagen actief is geweest en dat het ging om een inzamelingsactie voor de SHO. Het doel wijkt daarmee dus niet af van het doel waar mensen via bijvoorbeeld media aan worden blootgesteld. Van de initiatieven die onderzocht zijn binnen dit onderzoek, krijgen de initiatieven die zelf een activiteit uitvoeren of een activiteit in de getroffen regio’s steunen de grootste financiële steun. Het gaat hier om projecten die iets tastbaars concretiseren (zoals weeshuizen, scholen en huizen) of op een andere wijze een duurzame bijdrage aan de wederopbouw proberen te leveren (zoals studiefondsen, het opleiden van doktoren of het bieden van psychische zorg aan de tsunami-slachtoffers). Dit zijn tevens de initiatieven waarbij het voor

65

een donateur exact duidelijk is waaraan ze geld geven en wat de te verwachten uitkomsten zullen zijn. De concreetheid van het initiatief is slechts één van de mogelijke verklaringen van het financieel welslagen van de particuliere initiatieven. Een andere verklaring is te vinden bij het gedeelte van de charimarkt waar deze initiatieven hun fondsen werven. Particuliere initiatieven zijn volgens de definitie van De Hart (2005 – zie hoofdstuk 1) primaire en secundaire groepen. Zij kennen hun achterban vaak persoonlijk. Dit zijn relatief makkelijk over te halen groepen om geld te geven aan een initiatief. Bij landelijk opererende organisaties weet men slechts de naam van de organisatie. Deze tertiaire groepen, volgens dezelfde definitie van De Hart (2005), hebben een veel minder hechte achterban en ontbreekt het onderlinge contact binnen de achterban zelf. Doordat ze minder hecht zijn, is het moeilijk ze als gehele achterban en toch persoonlijk aan te spreken. Ook de methodiek van fondsenwerving is veel meer persoonlijk toegepast op de eventuele donateur. Ronald Kohnen (COS Limburg) zegt dat de initiatieven die bij hem bekend zijn veelal door ‘tsunami-broodjes, karweitje voor Sri Lanka, bedelacties etc.’ aan hun fondsen gekomen zijn. Hester Kuper (COS Flevoland/ Axion) denkt dat dit soort acties mensen het gevoel gegeven heeft dat ‘alleen maar storten op 555 is een ding, artikelen kopen helpt ook’. Aangezien er bij een initiatief veel beter gecommuniceerd wordt met de achterban kan men veel beter inspelen op individuele behoeften van donateurs dan dat kan bij nationale acties. De actie wordt hiermee persoonlijk wat resulteert in een hoge opbrengst. Naast de manier waarop er fondsen worden geworven, bij wie dit gebeurt speelt en de concreetheid van de projecten speelt ook het vertrouwen in de effectiviteit een grote rol. Weinig mensen zullen geld geven aan een project waarvan ze denken dat het zeker niet zal gaan werken. In de enquête zijn een aantal vragen opgenomen hebben die betrekking hebben op de effectiviteit van de tsunami-hulp van particuliere initiatieven en de rol die ze zullen gaan innemen in de OS-sector. Stelling

Tabel 4.2; ideeën rol en resultaten particuliere initiatieven (N=103) % Mee eens % Neutraal % Mee % Weet oneens niet

De resultaten van kleinere (vrijwilligers) organisaties die werken in de door de Tsunami getroffen gebieden zullen goed zijn Kleinere (vrijwilligers) organisaties zullen in de toekomst meer dan nu bijdragen aan ontwikkelingssamenwerking

44,7%

34,0%

6,8%

14,5%

30,1%

40,8%

14,6%

14,5%

Iets minder dan de helft van de respondenten verwacht dat de resultaten van particuliere initiatieven in de getroffen gebieden goed zullen zijn. Dit is een opmerkelijk hoog percentage, aangezien slechts 15,5% (N=103) van de respondenten (ook) geld heeft gegeven aan een ander doel dan de SHO naar aanleiding van de tsunami. Slechts 6,8% van de respondenten verwacht niet dat de resultaten goed zullen zijn. Het vertrouwen in de effectiviteit van particuliere initiatieven is dus groot. Dat nu nog maar 15,5% van de respondenten een ander doel dan de SHO (waaronder ook particuliere initiatieven vallen) gesteund hebben kan verklaard worden door de onbekendheid bij velen met particuliere initiatieven zoals in hoofstuk 3 gebleken is. Het ligt dan ook voor de hand dat voor veel respondenten de tsunami een eerste (echte) kennismaking is geweest met particuliere initiatieven. Dit is ook te zijn uit de bijdrage die de respondenten zien voor particuliere initiatieven aan zullen leveren aan ontwikkelingssamenwerking in de toekomst. Iets meer dan 30% van de respondenten denkt dat de rol zal groeien. Veertig procent denkt dat de rol gelijk zal blijven. Het enthousiasme voor particuliere initiatieven is groot. Het is al te zien aan de grote opbrengsten die zij bij de tsunami-actie gehad hebben, maar deze opbrengst kan in de 66

toekomst zelfs nog veel groter worden. Het vertrouwen in de effectiviteit is er en de methoden om aan fondsen te komen spreken veel mensen aan. Het is dan ook niet opmerkelijk dat René Grotenhuis47 zegt dat ‘particuliere initiatieven definitief zijn doorgebroken’ en ‘nu in hun vaarwater48 zitten’. 4.5 Transparantie In paragraaf 4.4 is gebleken dat particuliere initiatieven aantrekkelijk zijn voor donateurs, omdat het voor de donateur exact duidelijk is waaraan ze geld gaan uitgeven en wat de te verwachten uitkomsten zullen zijn. Betekent dit dat het voor deze donateurs niet duidelijk is wat er bij de traditionele organisaties gebeurt? Als dit zo is, waarom zijn de activiteiten en de uitgaven niet inzichtelijk voor de donateur? Doen particuliere initiatieven dit anders, zodat de donateur wel tevreden is? 4.5.1 Weinig openheid Goede doelen zijn vaak niet zo happig om de eigen resultaten openbaar te maken. Dit ondanks dat de donateursvereniging in hoofdstuk 1 al elf punten noemde waarom dit toch belangrijk is. Er zijn een aantal redenen die verklaren waarom goede doelen niet graag volledige openheid van zaken geven. Een reden die de NGO-sector zelf vaak aanvoert is de moeilijkheid om de resultaten te kunnen laten zien. Armoedebestrijding en bijvoorbeeld het verstrekken van noodhulp zijn zeer complexe bezigheden waar tal van andere factoren, dus buiten de interventie van de organisatie, een rol spelen. Het is dan ook moeilijk aan te tonen in hoeverre een project of programma resultaten heeft geboekt. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat de sector het meestal makkelijker vindt om de causaliteit van een interventie aan te tonen als een project succesvol is geweest, dan bij minder succesvolle interventies. Een andere reden is de afhankelijkheid van externe financiële middelen. De meeste organisaties die werkzaam zijn in de ontwikkelingssamenwerking zijn afhankelijk van subsidies, leden/ donateurs, of een combinatie hiervan. Aangezien geld maar éénmaal uitgegeven kan worden, is het logisch dat er vaak voor het ‘meest effectieve’ doel, het doel dat het geld het hardste nodig heeft gekozen wordt. Zodra een organisatie opener dan andere organisaties zou zijn, en dus meer inzicht geeft over haar resultaten en haar financiële positie, verliezen zij positie op de zogeheten charimarkt. Deze reden haalt de voormalig Minster voor Ontwikkelingssamenwerking Herfkens ook aan in een reactiebrief49 na vragen op het rapport van de commissie de Boer inzake Foster Parents Plan Nederland (FPP). Een citaat uit deze brief geeft weer hoe zij denkt over de openheid van organisaties (in dit geval FPP) en hoe het komt dat dit niet altijd goed gebeurt: De kritiek dat FPPN [FPP] een optimistische en rooskleurige voorstelling gaf, is mijns inziens terecht. Hierbij zal onmiskenbaar hebben gespeeld, dat voor het behoud en versterking van het draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking positieve informatievoorziening van belang is. Aangezien talloze evaluaties inzicht geven in de complexiteit en weerbarstigheid van de realiteit in ontwikkelingslanden , is er alle reden om op dit vlak meer openheid van zaken te geven. Het functioneren van de charimarkt, waar een zeer sterke concurrentie heerst , vormt voor die openheid een belemmering. Er staat als het ware een premie op het uitstralen van alleen de positieve boodschap. Nuancering en relativering kunnen leiden tot dalende inkomsten. (Herfkens, 2001) 47

René Grotenhuis is directeur van Cordaid. Hij heeft deze opmerking gemaakt tijdens het Global Debat: Na de tsunami, helpen we echt? Gehouden op 27 februari 2005 in Lux, Nijmegen 48 Grotenhuis refereert met ‘hun vaarwater’ naar de traditionele charimarkt, waar Cordaid, de SHO en de overige traditionele organisaties deel van uit maken. 49 Deze brief is in naam van de minister geschreven door Ada Holleman

67

4.5.2 Omslag in openheid Dezelfde concurrentie op de charimarkt, zoals de minster het noemt, zorgt de laatste jaren voor een omslag in de houding van de organisaties, maar ook van de donateurs50. Veel donateurs zijn niet langer geheel passief in hun geefgedrag en willen dat er verantwoording gegeven wordt hoe ‘hun geld’ wordt uitgegeven. Door de krapte op de charimarkt hebben de donateurs nu ook de macht om dit te verlangen. Organisaties volgen hierin en geven verantwoording over hun uitgaven, zij het vaak zeer minimaal en vaak zo dat het niet ten koste gaat van hun positie ten opzichte van andere organisaties. Veelal gaat het niet verder dan het pretenderen transparant en open te opereren. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een onderzoek van de donateursvereniging die in januari 2005 onderzoek heeft gedaan naar de financiële gegevens van 467 fondsenwervende organisaties. In dit onderzoek hebben deze organisaties het verzoek uit naam van een donateur gekregen om inzage te krijgen in de jaargegevens van de organisatie. Slechts 39% van deze organisaties heeft de jaarverslagen opgestuurd, 6% van de organisaties verwees door naar een plek (vaak internet) waar deze in te zien zijn, en maar liefs 55% van de organisaties hebben niet meegewerkt51 (Donateursvereniging, 2005a). 4.5.3 Zijn er wel wezen in Sri Lanka? Een voorbeeld van een suggestie dat een initiatief niet (geheel) eerlijk is ten opzichte van de achterban in Nederland is de ‘stichting Weeshuis Sri Lanka’ van Marja van Leeuwen. ‘Op een gegeven moment komt de media met het bericht dat er maar 29 wezen zouden zijn, dat klopt natuurlijk niet’. Met deze uitspraak doelt van Leeuwen op een bericht in de Volkskrant52 (2005b) dat later door andere media overgenomen is. Het bericht doet vermoeden dat het weeshuis onterecht gebouwd is, immers wat heb je aan een weeshuis voor 350 wezen vanuit een bepaalde regio, als er nog geen 30 in heel Sri Lanka zijn? Twee dagen later staat er in dezelfde krant te lezen: Netwerk pikte het nieuws van een dag eerder op dat het door een Nederlandse vrouw [Marja van Leeuwen] particulier ingezamelde geld (1,5 miljoen euro) voor een weeshuis op het door de tsunami getroffen Sri Lanka helemaal niet aan dergelijke opvang ten goede komt, om de eenvoudige reden dat al die ouderloze kinderen daar al onder de pannen zijn. Je kon je bijna niet aan de indruk onttrekken dat mevrouw Van Leeuwen op zijn minst van fraude wordt verdacht of hysterisch is. Hetgeen nog werd versterkt door de suggestie van een hoogleraar rampenstudies [Prof. Georg Frerks, Universiteit Wageningen] dat een veel groter deel van het tsunamigeld niet op zijn plek terechtkomt. (Volkskrant, 2005a)

Ook dit stuk suggereert in ieder geval dat van Leeuwen niet geheel eerlijk communiceert over de situatie en de rol die haar project speelt in het oplossen van de problemen. Voor de stichting natuurlijk erg slechte publiciteit. De kritiek komt niet alleen van buitenaf. In de Volkskrant verschijnt op zes april ook een stuk waarin een vrijwilliger van haar eigen initiatief aan het woord komt:

50

Helemaal nieuw is het kritisch volgen van de not-for-profit sector niet, al in 1925 is het Centraal Bureau Fondsenwering opgericht, om het uitgavepatroon van deze organisaties te controleren. Sinds 1997 hanteert deze instellen het zogeheten CBF-keurmerk, een keurmerk voor goede doelen die aan de voorwaarden van het CBF voldoen (http://www.cbf.nl/) 51 Zie voor de complete gegevens: http://www.donateursvereniging.nl/index.php?id=493 52 V olkskrant 6 april; Headline: Weeshuis is af, maar waar zijn de tsunami-wezen? ; Holland House of Hope opent vandaag zijn deuren in Sri Lanka: duizenden knuffels maar nauwelijks kinderen

68

Ik vraag me af hoe het er over een jaar voorstaat. In omliggende dorpen staan al weeshuizen', zegt Hans Kodde, een van de 140 vrijwilligers die het weeshuis hielpen bouwen. Hij vertelt dat sommigen van hen snel afhaakten. 'Die hadden het gevoel dat op Sri Lanka belangrijker zaken te doen zijn dan de bouw van het weeshuis. Om zich heen zagen ze de armzaligheid, terwijl ze werkten aan een luxe gebouw waar wellicht minder behoefte aan is. (Volkskrant 2005b)

Op deze aantijgingen komen natuurlijk vragen van donateurs. Zij willen weten wat er waar is van deze berichten. Van Leeuwen zegt niet te snappen waar de kritieken vandaan komen. ‘Er klopt niets van hun berichten, ze zouden eens de officiële cijfers moeten laten zien’. Er zijn inderdaad meerdere soorten tellingen in omloop; de Volkskrant en het initiatief baseren zich niet op dezelfde tellingen. Suneetha Fernando (SSSS) 53 schrijft in een e-mail aan zijn zusterorganisatie in Nederland dat veel particuliere initiatieven zich richten op de tsunami-wezen in zijn land. Dit terwijl er volgens lokale tellingen, uitgevoerd door Unicef Sri Lanka, vrijwel geen wezen door de tsunami bijgekomen zijn. De Volkskrant heeft dus, volgens Fernando, gelijk. In de onderstaande tabel zijn de tellingen weergegeven zoals Fernando ze kent. Tabel 4.3; aantal (half-)wezen in Sri Lanka per regio volgens SSSS Aantal ‘Unacompanied Aantal ‘separated Aantal ‘children lost one and Separated children’ 54 children’55 parent’ Sri Lanka (geheel) Ampara Batticaloa Galle Hambantota Jaffna Kilinochchi Matara Mullaitivu

28 11 0 6 7 0 0 4 0

Trincomale

0

1341 199 618 111 92 76 35 52 101

4697 975 393 601 360 283 226 335 396

57 128 (Sarvodaya Suwasetha Sewa Society (i.s.m. Unicef), e-mail d.d. 21 april 2005)

In heel Sri Lanka zijn er volgens deze telling slechts 28 ‘pure tsunami-wezen’; kinderen die door de tsunami geen ouders meer hebben. In de regio Galle, waar het weeshuis van Van Leeuwen gebouwd is, zijn volgens deze gegevens slechts zes wezen. Dit zou geen rechtvaardiging bieden voor het bouwen van een weeshuis dat ruimte biedt aan 350 wezen, ofwel meer dan twaalf keer zoveel opvangplekken dan er volgens deze gegevens in het gehele land zijn. Het weeshuis van Van Leeuwen is niet het enige Nederlandse weeshuis dat er gebouwd is na de ramp; er zijn zeer veel weeshuizen bijgekomen. Fernando wijst in zijn oproep op weeshuizen die wezen uit andere weeshuizen ‘lenen’ om ze in hun eigen weeshuis te kunnen filmen en fotograferen. Dit doen deze initiatieven om in eigen land te kunnen laten zien dat het weehuis een groot succes is, terwijl het eigenlijk (vrijwel) leegstaat. Fernando vindt het belangrijk dat er nu eens gehandeld wordt naar ‘the real needs of the tsunamivictims in Sri Lanka’. 53

Suneetha Fernando werkt voor ‘Sarvodaya Suwasetha Sewa Society’; een niet gouvermentele organisatie in Sri Lanka 54 De gebruikte definitie voor ‘Unaccompanied: Child is without parents residing in an institution or with nonfamily carer’ 55 De gebruikte definitie voor ‘Separated: Child is with the extended family, but without parents’

69

Van Leeuwen baseert zich, anders dan Fernando en de Volkskrant, op de cijfers van de ‘National Child Protection Autority’ (NCPA). Volgens deze tellingen zijn er veel meer wezen. De tellingen van drie regio’s staan in onderstaande tabel weergegeven.

Galle Matara Hambantota Totaal deze drie regio’s

Tabel 4.4; aantal (half-)wezen volgens de cijfers van de National Child Protection Authority Aantal ‘both parents Aantal ‘Mother Aantal ‘Father Totaal aantal dead’ Killed’ Killed’ 33 82 37 152 21 103 103 227 46 175 172 393 100

360

312

772 (NCPA, 2005)

Het NCPA telt duidelijk veel meer wezen dan de telling van SSSS. Echter, ook 33 wezen in de regio Galle zijn niet genoeg om het weeshuis waarin plaats in voor 350 wezen te vullen. Van Leeuwen zegt hierop dat haar organisatie half-wezen – zij die of een vader of een moeder verloren hebben door de ramp - ook als wezen telt. Dit biedt enigszins een rechtvaardiging voor het project en de donateurs reageren positief op deze argumenten, volgens Van Leeuwen. Naast de vele positieve reacties die binnenkomen van mensen die van Leeuwen een hart onder de riem willen steken zijn na alle kritiek, zijn er zelfs mensen die hierdoor de stichting officieel laten opnemen in hun testament. De kritieken leiden dus niet tot negatieve gevolgen voor de organisatie. 4.6 Communicatie met de achterban Van Leeuwen zegt alles te doen om zo open en transparant mogelijk te handelen. Volledige en eerlijke communicatie moeten hiervoor zorgen. Zo verstuurt ze, steeds als er iets gebeurt dat betrekking heeft op het project, een mailing aan haar donateurs om dit mede te delen. Sinds de start van het project heeft ze zo al 37 mailings verstuurd aan haar achterban. Daarnaast is alles wat relevant is op de website van de stichting terug te vinden, inclusief alle financiële verantwoording. Op deze site zijn tevens de foto’s en filmpjes te zien die de donateur laten zien wat er met hun geld gebeurd is. De stichting probeert op deze manier de achterban duidelijk te maken dat hun geld goed besteed wordt en dat de tsunami-slachtoffers ook iets aan hebben. Vrijwel alle donateurs geloven deze verhalen, beelden en verantwoording meer dan de berichten die in de media verschijnen en daarmee blijken deze methoden zeer effectief te zijn, aldus Van Leeuwen. Dit zijn ook de gebruikelijke methoden van de onderzochte particuliere initiatieven om te communiceren met hun achterban. Door gebruik te maken van het internet zijn ze in de mogelijkheid om met iedere donateur ‘persoonlijk’ te communiceren. Daarnaast heeft het als bijkomend voordeel dat het zeer goedkoop is in het gebruik en dat het snel is. Ook biedt het internet op steeds kleine beetjes informatie toe te voegen. Vrijwel alle initiatieven die gevolgd zijn binnen dit onderzoek hebben gebruik gemaakt van het internet. De inhoud op de sites verschilt echter wel behoorlijk. Zo bieden een aantal organisaties de mogelijkheid om de financiën tot in detail te volgen. Dit zijn vooral de organisaties die lage overheadkosten hebben. Zo staat er op de site van stichting ‘Motherhood’ bij de financiële verantwoording van één van hun projecten:

70

Er wordt in de media nogal geschermd met het overheadcijfer. Weinig mensen weten wat er precies mee bedoeld wordt. Volgens het CBF zijn dat de kosten die gemaakt moeten worden om gelden te werven voor een project. Om te voldoen aan hun keurmerk moet dit kleiner zijn dan 25%. Voor dit project is dat dus 0,24 procent (Motherhood, 2005)

De organisaties met een laag overheadpercentage kunnen zich op deze manier dus onderscheiden van de traditionele organisaties. Doordat ze vaak geheel draaien op onbetaalde krachten en geen kantoorpand hebben zijn de kosten erg laag. Veel mensen zijn gevoelig voor het ‘strijkstokverhaal’56 en zullen hierdoor extra aangetrokken zijn tot particuliere initiatieven. Ook zijn er op de internetpagina’s van deze initiatieven vaak foto’s, verhalen, filmpjes en andere manieren om te laten zien wat voor effecten het project gehad heeft te vinden. Geen van deze initiatieven heeft echter enige vorm van externe evaluatie of monitoring op de website staan. De foto’s en overige materiaal zorgen ervoor dat de donateur die de ontwikkelingen volgt een goed gevoel krijgt en wellicht bij een volgende actie makkelijker weer geld zal geven. Het ontbreken van externe evaluaties betekent dat de donateurs op goed vertrouwen moeten aannemen dat wat de initiatiefnemers vertellen klopt en dat zij ook capabel zijn om de impact van de projecten in te schatten. Het kan zijn dat door de korte periode die verstreken is sinds de start van de initiatieven men er nog niet aan te gekomen is. Echter, ook geen van de initiatiefnemers geeft op de website de intentie weer in de toekomst externe evaluaties uit te laten voeren. Uit de verschillende interviews die gehouden zijn met een aantal initiatiefnemers blijkt ook dat zij een verschil van mening hebben met de ‘traditionele ontwikkelingsorganisaties’ over wanneer een project succesvol is. Particuliere initiatieven gaan er veelal vanuit dat een project succesvol is als de exacte doelstellingen van het project gehaald zijn. Dit betekent dat als er bijvoorbeeld een weeshuis, gebouwd is en dit is conform de oorspronkelijke doelstelling, het project succesvol is. Het succes is dan ook op een website weer te geven in een aantal foto’s. Traditionele organisaties hebben ook nog als doel een duurzame bijdrage te leveren aan de armoedebestrijding in de regio. Dit is veel moeilijker te meten en is al veel moeilijker te communiceren met de achterban. Foto’s geven de resultaten vaak niet volledig weer en daarmee is het lastig om aan de achterban de resultaten te laten zien. Het voordeel qua transparantie en communicatie ligt in deze dan ook bij de particuliere initiatieven die op een makkelijkere en directere manier hieraan kunnen voldoen. 4.7 Samenwerking en communicatie met andere organisaties Naast communicatie met de achterban is er nog een vorm van communicatie die van belang is; de communicatie en eventuele samenwerking met andere organisaties waarmee ze de secundaire draagvlaklaag (zie hoofdstuk 1) vormen. Aangenomen kan worden dat samenwerking en communicatie met andere organisaties de effectiviteit van de organisatie kunnen bevorderen. Organisaties kunnen van elkaar leren en kunnen de activiteiten in zowel Nederland als in de getroffen regio’s op elkaar afstemmen. In een verder gevorderd stadium van communicatie en samenwerking kan er zelfs gedacht worden aan coördinatie van de activiteiten. Dit houdt in dat de taken tussen de verschillende organisaties verdeeld kunnen worden, zodat al het noodzakelijke werk gedaan wordt en dat niets dubbel gebeurt. Henny Helmich57 legt de vinger op de zere plek als hij zegt dat de ‘aanname bij coördinatie is dat er iemand de baas is’. Coördinatie komt wellicht de hulp ten goede, maar 56

Zie ter illustratie het voorbeeld over de Nederlandse Hartstichting in het hoofdstuk ‘Media’. Henny Helmich is directeur van de Nationale Commissie voor Internationale Samenwerking en Duurzame Ontwikkeling (NCDO). Hij heeft deze uitspraak gedaan tijdens de boekpresentatie van Geven in Nederland 2005 en de rapportpresentatie van Tsunami en de internationale hulp: de gevers in kaart gebracht (Vakgroep Filantropie, Vrije Universiteit Amsterdam) op 28 april 2005, te Amsterdam. 57

71

vergt wel een grote mate van vertrouwen tussen de betrokken organisaties, een groot knelpunt zo blijkt. Bij particuliere initiatieven is deze mate van vertrouwen niet groot; niet ten opzichte van elkaar en niet ten opzichte van traditionele organisaties. Samenwerking wordt dan ook veelal slechts gezien als het toelaten van een ander, in dit geval een organisatie, binnen je eigen initiatief. Eerder is al aan bod gekomen dat zelfs het toelaten van vrijwilligers in de organisatie voor veel initiatieven een heikel punt is. Het toelaten van een andere organisatie is nog een stap verder. Wat niet gezien wordt, of wat als niet relevant beschouwd wordt, is de andere kant; het leren van de andere organisatie. Samenwerking met anderen komt dan ook zeer zelden voor bij particuliere initiatieven. Dit komt ook doordat het voor veel particuliere initiatieven duidelijk moet zijn dat eventueel contact ook daadwerkelijk iets zal gaan opleveren, voordat er met andere organisaties contact wordt gelegd, zo blijkt uit de gehouden gesprekken met initiatiefnemers van particuliere initiatieven. Vaak zijn de doelstellingen van particuliere initiatieven zo concreet, zoals eerder al aan bod gekomen is, en zijn de organisaties niet bezig met een groter doel te bereiken dan hun eigen directe doelstellingen dat extra communicatie, samenwerking of coördinatie een toegevoegde waarde heeft. De doelstellingen zijn op eigen kracht (meestal) te halen en daarmee is het initiatief succesvol gebleken. Het grotere beeld (duurzame armoedebestrijding) waarin communicatie en coördinatie wellicht essentieel zijn, is bij deze organisaties niet of slechts in zeer beperkte mate aanwezig. Naast het gebrek aan vertrouwen en nut speelt nog een factor een rol in het amper samenwerken en slechts communiceren tussen de organisaties; het gebrek aan tijd. Dit beeld komt ook bij vrijwel alle gevolgde particuliere initiatieven terug. Aangezien de organisaties vaak zeer ad hoc zijn ontstaan en ze veelal in korte tijd uitgegroeid zijn tot grote organisaties, komt er veel last neer op de schouders van de initiatiefnemers. Het gaat vaak ook om zaken die nieuw voor ze zijn, wat het allemaal nog moeilijker maakt. De tijd die het kost om met anderen om de tafel te gaan zitten is niet aanwezig; deze tijd moet in het eigen initiatief gestoken worden. Het is goed te begrijpen dat communicatie of eventuele samenwerking niet de eerste prioriteit hebben voor veel particuliere initiatieven, al kan het voor de particuliere initiatieven toch zeer verstandig zijn om te doen. Door te samenwerken, te leren van elkaars bevindingen en werk te verdelen kan er veel tijd bespaard worden. Dit is tijd die de initiatiefnemers nu veelal tekort komen. De gebrekkige communicatie en het amper samenwerken komt niet slechts voor onder particuliere initiatieven onderling; ook de samenwerking en communicatie met de SHO is slecht. Vooral in de eerste fase na de tsunami-ramp zijn er veel nieuwe particuliere initiatieven die aankloppen bij de SHO. Veelal proberen ze geld te krijgen (vooral nadat blijkt dat de SHO-actie de meeste succesvolle ooit wordt), maar ook het verkrijgen van advies en pogingen tot coördinatie van de activiteiten in de getroffen regio’s zijn redenen om contact te zoeken. Ook de SHO zitten met het onverwacht grote succes van de actie en alle activiteiten die hierbij komen kijken in Nederland als in de getroffen landen. De particuliere initiatieven hebben daarom geen hoogste prioriteit en dat wordt ook zo ervaren door de initiatiefnemers. Maud Drooglever Fortuyn (Unicef, SHO) zegt58: ‘Unicef kijkt ter plaatse welke hulp nodig is. En dan blijkt dat wel veel hulp van particulieren nu eenmaal niet kunnen gebruiken’. Het gevoel dat dit oproept bij particuliere initiatieven wordt verwoord door Haarhuis59: ‘Het lijkt haast alsof grote hulporganisaties de hulpverlening in eigen hand willen houden en niet begrijpen dat particuliere initiatieven ook heel waardevol kunnen zijn’.

58

Drooglever Fortuyn heeft deze opmerking gemaakt tijdens het ‘Global Debat: Na de tsunami, helpen we echt?’ Gehouden op 27 februari 2005 in Lux, Nijmegen 59 Haarhuis is initiatiefnemer van de stichting ‘Hikkaduwa’ en heeft deze opmerking gemaakt tijdens het ‘Global Debat: Na de tsunami, helpen we echt?’ Gehouden op 27 februari 2005 in Lux, Nijmegen

72

Marja van Leeuwen ziet deze moeilijkheid ook terug in de voorwaarden die de SHO stellen. Haar stichting heeft bij de SHO een aanvraag ingediend voor financiering. Deze is afgewezen, omdat haar stichting geen CBF-keurmerk heeft. Dit keurmerk is echter niet te verkrijgen voor organisaties die jonger zijn dan twee jaar60. Met andere woorden is het onmogelijk om als initiatief, dat ontstaan is naar aanleiding van de tsunami, in aanmerking te komen voor financiering vanuit de SHO. Hierna heeft ze gevraagd of de SHO genoegen zouden nemen met een ‘CBF verklaring van geen bezwaar’, wat een soort voorlopig keurmerk is voor organisaties die niet aan alle voorwaarden die gelden voor het keur kunnen voldoen. De SHO wijzen ook dit af, omdat ze ‘niet de capaciteit om alle aanvragen nog eens te beoordelen’, aldus van Leeuwen. Er is dus weinig enthousiasme – en succes - onder de particuliere initiatieven gebleken om samenwerking te zoeken met andere organisaties. Het gebrek aan vertrouwen in de andere speelt hier een hoofdrol in, maar ook het niet zien van het nut ervan en het gebrek aan tijd spelen belangrijke bijdrage hierin. Een aantal organisaties hebben wel geprobeerd contact te leggen met de SHO, maar zonder noemenswaardig resultaat. Er zijn geen redenen om aan te nemen dat dit gebrek aan communicatie en samenwerking een specifiek kenmerk is van de tsunami-ramp en dat dit in de toekomst zal verbeteren. 4.8 Conclusie Particuliere initiatieven maken deel uit van de secundaire laag in het draagvlakmodel voor OS (zie hoofdstuk 1). De rol die ze binnen OS spelen is groot en groeit. Deze rol is vooral groot door het grote aantal initiatieven dat in Nederland bestaat. Helaas is het onduidelijk hoeveel dit er precies zijn. Het is zelfs onduidelijk hoeveel particuliere initiatieven er na aanleiding van de tsunami ontstaan zijn, hiervoor zijn een aantal redenen. Het ontbreekt nieuwe particuliere initiatieven vaak (nog) aan de formele status en de levensduur is vaak erg kort. Daarnaast vragen maar weinig nieuwe particuliere initiatieven subsidie aan, waardoor particuliere initiatieven nergens echt geregistreerd staan. Ook speelt mee dat nieuwe particuliere initiatieven zichzelf niet altijd zien als ontwikkelingsorganisatie, soms behoort OS niet eens tot de kerntaken van de organisatie. Ten slotte maakt de onevenredige aandacht voor sommige (soorten) particuliere initiatieven het moeilijk schattingen te maken. Er zijn zelfs geen tekenen om aan te nemen dat het aantal particuliere initiatieven sterk gegroeid zijn. Dat dit wel zo lijkt komt doordat particuliere initiatieven nu voor het eerst bij het grote publiek zichtbaar zijn geworden. De motivatie van de initiatiefnemers verschilt weinig met de motieven die normaliter mensen hebben om een particulier initiatief op te zetten. Drie motieven komen veelvuldig voor bij de initiatieven na aanleiding van de tsunami; 1) een persoonlijke binding met de getroffen regio, 2) een onvrede met de al bestaande OS-organisaties en 3) het gevoel nu iets te moeten doen. De rol die mensen particuliere initiatieven toedichten in de periode van noodhulp en wederopbouw na een ramp is gegroeid door de tsunami-ramp. Bijna zeventig procent van de respondenten in de enquête vinden particuliere initiatieven zelfs noodzakelijk in dit soort hulpverlening. Dit is acht procent meer dan voor de tsunami. Naast het idee dat particuliere initiatieven belangrijk zijn, blijkt het draagvlak vanuit de tertiaire laag (publieke opinie) ook uit de steun in goederen, tijd en geld. Er zijn enorm veel goederen ingezameld in Nederland voor de slachtoffers in Azië. Zelfs goederen die van geen nut zijn worden ingezameld (winterkleding, varkensvlees e.d.). Ook blijkt de enorme steun uit het aanbod van vrijwilligers. Veel mensen bieden aan om ter plekke te helpen, maar ook wordt aangeboden om de organisatie in Nederland te helpen. 60

Voor alle voorwaarden voor het verkrijgen van een CBF-keurmerk, zie www.cbf.nl

73

Mensen die vrijwillig willen helpen kunnen niet bij de SHO terecht en moeten zich dus wel aanbieden bij particuliere initiatieven. Er wordt verschillend gereageerd op dit aanbod. De meeste particuliere initiatieven reageren positief en zijn blij dat een gedeelte van het werk uit handen genomen wordt. Er zijn echter ook een aantal organisaties die bang zijn de controle te verliezen over het project en zijn dan ook huiverig om vrijwilligers op te nemen in de organisatie. De financiële steun die particuliere initiatieven gekregen hebben van particulieren is groot, al is niet vast te stellen hoe groot precies in vergelijking met bijvoorbeeld de SHO. Financiële steun vindt plaats op drie mogelijke manieren: 1) een eenmalige donatie, 2) vast donateurschap en 3) acties waarvan de opbrengst gaat naar het initiatief. De initiatieven die zich richten op wederopbouw kunnen rekenen op de meeste financiële ondersteuning. Noodhulpinitiatieven zijn minder populair. Particuliere initiatieven hebben vaak direct contact met de achterban, wat de communicatie vereenvoudigt. Tevens kunnen ze hierdoor de communicatie makkelijk aanpassen op individuele behoeften. De communicatie vindt meestal plaatst via het internet. Vrijwel ieder initiatief verspreidt via deze weg mailings en heeft website waar het project door foto, film en verhalen te volgen is. Mede door de communicatie op maat en door de kleine schaal waarin particuliere initiatieven meestal opereren is het vertrouwen in de organisaties groot. Het vertrouwen is zelfs zo groot dat negatieve publiciteit amper negatieve gevolgen heeft voor het initiatief. Geen van de initiatieven geeft aan het project te laten monitoren of te evalueren. De achterban vraagt hier ook (nog) niet om. Voor veel mensen is de tsunami een eerste kennismaking met particuliere initiatieven geweest, te verwachten valt dan ook dat in de toekomst de steun voor particuliere initiatieven groter zal worden. Samenwerking met andere initiatieven of bijvoorbeeld de SHO is er niet of amper. De angst om de controle te verliezen speelt hier een rol in, maar ook het niet zien van voordelen van samenwerking en het gebrek aan tijd spelen hierin een belangrijke rol.

74

5. Samenwerkende Hulporganisaties 5.1 Inleiding In de weken direct volgend op de tsunami-ramp zijn de Samenwerkende Hulporganisaties (SHO) waarschijnlijk de bekendste actoren binnen de ontwikkelingssamenwerking. Dit samenwerkingsverband van een aantal grote Nederlandse ontwikkelingsorganisaties is slechts zelden actief en eigenlijk het enige wat ze bindt is het collectief werven van fondsen. Beleid, effectiviteit, communicatie met de eigen achterban en verantwoording zijn allen zaken waar de individuele organisaties zorg voor moeten dragen (o.a. SHO 2005c, SHO 2005j). Toch lijkt het één organisatie en zo is het bij velen ook bekend. In hoofdstuk 1 is aan bod gekomen wie de onderdeel uitmaken van de Samenwerkende Hulporganisaties en hoe de procedures zijn van dit verband. Van de SHO is vooral het gironummer – giro555 – bekend. Na de tsunami-ramp is gesteld dat giro555 zelfs een korte tijd de bekendste merknaam in Nederland was, en daarmee dus merken als CocaCola en McDonalds verdreven heeft. Helaas is dit nooit werkelijk onderzocht en blijft het dus bij een hypothese. Op 16 februari 2005 verspreidt het bedrijf Domino’s Pizza de folder met de nieuwe aanbiedingen van hun pizza’s. De nieuwe aanbieding van dit bedrijf is de zogenoemde 5,55deal, ofwel een pizza voor €5,55. Wellicht is dit puur toeval, maar toch illustreert dit wel iets over de commerciële kracht die dit (giro-)nummer uitstraalt. Er is gebleken dat de organisaties die gedefinieerd worden als MO’s (zie hoofdstuk 1), naast de SHO, weinig tot niet zelfstandig zichtbaar zijn geweest in de periode direct volgend op de tsunami-ramp. Publiciteitscampagnes zijn stilgelegd en de opbrengsten van acties zijn veelal gestort op giro555. Zo heeft de organisatie Right To Play (RTP) haar opbrengsten van de acties die gehouden zijn in januari 2005 in het geheel overgemaakt naar de SHO, zo blijkt in een interview met Frank Overhand61. Drie redenen spelen in een rol in het ‘onzichtbaar’ worden van de organisaties buiten de SHO, zo blijkt uit de verschillende interviews en gesprekken met medewerkers van MO’s (o.a. RTP, Plan Nederland). Allereerst zouden alle acties in het niets vallen tegenover de actie van de SHO en daarmee zou de opbrengst laag zijn. Daarnaast ziet bijvoorbeeld RTP het als ‘niet erg ethisch’ om in deze periode te gaan ‘concurreren’ met de SHO, vertelt Overhand. Dit zou ook voor verwarring bij de donateurs zorgen, wat op de lange termijn nadelige effecten kan hebben voor de gehele sector. Ten derde hebben een aantal organisaties (openlijk) gehoopt dat samenwerking met de SHO op de lange termijn positief uit zou pakken. Zo bestaat er in de periode direct volgend op de ramp de kans voor veel organisaties dat zij een gedeelte van de opbrengst kunnen ontvangen in de status van ‘gastdeelnemer’ van de tsunami-actie van de SHO. Aangezien de andere MO’s de SHO zo massaal hebben gesteund zullen de SHO als weergave van alle MO’s worden gebruikt. De deling tussen de lidorganisaties van deSHO en andere MO’s is (tijdelijk) verdwenen na de tsunami-ramp. De SHO worden binnen dit onderzoek dan ook gezien als representanten voor alle MO-actoren uit het draagvlakmodel dat in hoofdstuk 1 behandeld is. Tezamen met de particuliere initiatieven (zie hoofdstuk 4) en de media (zie hoofstuk 6) vormen zij de secundaire draagvlaklaag voor OS. In dit hoofdstuk zal gekeken hoe de SHO fondsen hebben geworven in Nederland en hoe daarop gereageerd is. De publieke opinie en de eventuele veranderingen hierin zullen dan ook uitgebreid geanalyseerd worden. Daarop volgend zal de transparantie verder uitgediept worden, gevolgd door hoe de SHO gecommuniceerd heeft met hun achterban. Hierbij zal

61

Frank Overhand is de directeur van Right to Play; interview gehouden op 23 maart 2005.

75

onder andere ook het conflict in Darfur (Soedan) aan de orde komen, de laatste actie van de SHO voordat de actie voor de tsunami-ramp opgezet is. 5.2 De steun voor de tsunami-actie van de SHO Vrijwel direct volgend op de eerste nieuwsberichten over de tsunami-ramp komen de SHO al met een persbericht, waarin ze bekend maken dat de SHO een actie starten voor de slachtoffers van deze ramp. Al op 26 december staat er in het persbericht waarin de actie wordt aangekondigd te lezen: ‘De omvang van de ramp en de vele duizenden slachtoffers vereisen snel hulp vanuit de internationale gemeenschap; de SHO hopen dat het Nederlandse publiek de hulporganisaties in staat stelt om direct en op uitgebreide schaal te starten met de hulpverlening’ (SHO, 2004b). De actie voor de slachtoffers in Darfur wordt per direct stopgezet, na al enige tijd niet meer actief geweest te zijn, maar nog niet definitief afgesloten is. In de laatste maanden van deze actie hebben de SHO nog geen €2000,- opgehaald en zoals uit box 1.2 al gebleken is heeft een actie die direct volgt op een andere actie of al start voordat een andere actie is afgesloten veelal geen hoge opbrengst. De actie naar aanleiding van de tsunami-ramp loopt een groot risico niet succesvol te worden. Na twee dagen blijkt de actie echter al meer dan 2,7 miljoen euro opgehaald te hebben en de ‘SHO zijn overdonderd en onder de indruk van deze respons van particulieren’ (SHO 2004a). 5.2.1 Tijd, goederen en andere steun dan geld Het doel van de SHO-actie voor de slachtoffers van de tsunami is zoveel mogelijk geld in te zamelen op giro555. In paragraaf 5.2.2 zal er gekeken worden wat het resultaat hiervan is geweest. Particulieren en bedrijven hebben ook aan de SHO hun steun geboden in de vorm van tijd, goederen en andere manieren die los staan van geld storten op giro555. In het vorige hoofdstuk is al aan bod gekomen dat ze dit ook bij particuliere initiatieven hebben gedaan62. De SHO zitten echter niet op alle aanbiedingen van hulp te wachten. Zo zegt Drooglever Fortuyn63 ‘Unicef kijkt ter plaatse welke hulp nodig is. En dan blijkt dat wel veel hulp van particulieren nu eenmaal niet kunnen gebruiken.’ René Grotenhuis64 vult aan dat ‘er nu eenmaal veel mensen waren die wilden helpen, maar zelf niet beschikten over contacten ter plaatse. En mensen hadden we zelf al; we hadden eigenlijk alleen geld nodig.’ Mensen die zich als vrijwilliger willen aanbieden kunnen dan ook niet bij de SHO terecht. Nog minder zitten de SHO op goederen te wachten die door particulieren worden ingezameld voor de slachtoffers van de tsunami. Ook hier geldt de verklaring dat de SHO slechts zitten te wachten op geld. Geke Verspie65 zegt over het inzamelen en opsturen van goederen: De neiging om goederen te sturen kan ik begrijpen, maar er zitten wel grote risico’s aan. Bij Mensen In Nood/ Cordaid zijn we daar zeer huiverig voor. De nood kan op de eerste dag een naaimachine zijn, drie maanden later niet meer.

62

Zie hiervoor de paragraven 4.5.1 en 4.5.2 Drooglever Fortuyn (Unicef) maakt deze opmerking tijdens: ‘Global Debat 2005; Na de Tsunami, helpen we echt?’, gehouden op 27 februari 2005 in Lux, Nijmegen. 64 René Grotenhuis (directeur Cordaid) maakt deze opmerking tijdens: ‘Global Debat 2005; Na de Tsunami, helpen we echt?’, gehouden op 27 februari 2005 in Lux, Nijmegen. 65 Geke Verspie is namens Mensen in Nood/ Cordaid naar Sri Lanka afgereisd om de hulpverlening daar op te starten. Zij deed deze uitspraak tijdens de ‘Informatiemiddag ; Na de Tsunami’ van Mensen in Nood/ Cordaid, gehouden op 27 november 2005 te Den Haag. 63

76

Hulp is wel welkom als het de inzamelingsactie ten goede komt. Zo stellen de dagbladen gratis advertentieruimte ter beschikking, krijgen de SHO gratis reclame zendtijd op televisie en radio en worden er landelijk gratis billboard-posters opgehangen. Hierdoor wordt de actie voor Azië zichtbaarder, waardoor er meer geld kan worden opgehaald. Naast het promoten van de inzamelingsactie van de SHO zijn er ook veel mensen en organisaties die zelf beginnen geld te werven voor de SHO. Een aantal voorbeelden van aankondigingen hiervan die gevonden zijn op het internet66: -

-

Ook hulp voor de getroffen mensen in Azië vanuit de Gabber/Hardcore scène…(o.a. door een benefietfeest) Piraten in actie voor giro 555 (Actie van de Etherpiraten) Alle organisaties en artiesten uit het nachtleven van Amsterdam hebben hun handen ineengeslagen onder de naam All4Asia. […] Toegang […] gaat volledig naar 555. […] in Den Haag vanuit het Anarchistisch netwerk opnieuw een benefietevenement voor Azië georganiseerd. Kunstenaars bieden kunstwerken te koop aan […] opbrengsten van de kunstwerken zijn geheel ten behoeve van de hulp aan de getroffen landen in zuidoost Azië, giro555.

De steun voor de actie van de SHO is te vinden in alle segmenten van de Nederlandse samenleving. Uit de voorbeelden hierboven is dat al op te maken. ‘Gabbers’, kunstenaars, uitgaansmensen, ‘piraten’ en anarchisten zijn allen bezig met het bereiken van één doel; zoveel mogelijk geld verzamelen voor giro555. Deze selectie van voorbeelden is ook nog eens zeer beperkt, in de praktijk waren er nog vele andere voorbeelden te vinden. Veel van deze inzamelingsacties zijn zeer beperkt in omvang. Veelal wordt het geld opgehaald onder vrienden en familie. Enkele inzamelingsacties vinden plaats op veel grotere schaal. Zo brengen de ‘Artiesten voor Azië’ de single ‘Als je iets kan doen’ uit die wekenlang de bestverkochte single in Nederland is. De opbrengst hiervan komt ten goede aan de SHO. Acties als deze zijn in het verleden vaker voorgekomen (ook internationaal) en blijken zeer effectief. Niet alleen wordt er geld opgehaald, ook worden mensen die het lied horen elke keer weer herinnerd aan de actie. Ook de eensgezindheid die een actie als deze uitstraalt kan het maken dat mensen eerder geneigd om deze ook te steunen. Immers, als iedereen deze actie steunt zal het wel een goede actie zijn? Volgens de two-step flow theory, zoals behandeld in paragraaf 1.6, zou dat betekenen dat bekende Nederlanders gezien kunnen worden als opinieleiders. Zij kunnen de maatschappij beïnvloeden met hun mening en kunnen, in dit geval door samen een lied te zingen, veel mensen beïnvloeden geld te geven. Een aantal bedrijven hebben een inzamelingsactie van vrije dagen gehouden. Iedere werknemer wordt gevraagd om één of meerdere vrije dagen niet op te nemen en het geld dat dit oplevert wordt dan overgemaakt naar giro555; eigenlijk werkt een werknemer dan een dag voor niets. De bedrijven die meedoen aan dit soort acties verklaren dat het voor het bedrijf zeer aantrekkelijk is om mee te werken aan een actie als deze. Zodra een bedrijf meegaat in een initiatief dat vanuit de medewerkers is ontstaan wordt veelal de atmosfeer in het bedrijf beter. Tevens is het goed als er een groepsgevoel gecreëerd wordt. Het collectief steunen van een actie op een manier die alleen in deze setting kan plaatsvinden draagt sterk bij aan dit gevoel. Het is onmogelijk te bepalen hoeveel acties er landelijk gehouden zijn. Aangezien er in vrijwel alle segmenten van de samenlevingen inzamelingsacties zijn gehouden, lijkt het aannemelijk dat het er zeer veel geweest zijn. Het kan echter ook zo zijn dat het onnoemelijk veel soorten acties zijn geweest op verschillende niveaus. Elk soort actie krijgt aandacht en daardoor lijken het veel acties. De gegevens uit de enquête onderstrepen deze gedachte. Uit de enquête blijkt bijvoorbeeld dat slechts één respondent (N=106) gepoogd heeft een vrije dag in 66

Citaten allen afkomstig van een forum, deze is te vinden op http://nl.indymedia.org/nl/2004/12/24072.shtml

77

te leveren en zijn collega’s hiertoe ook te zetten, wat echter ook nog zonder resultaat is gebleken. Dit hoeft niet persé iets te betekenen, niet alle respondenten werken bijvoorbeeld, maar het laat wel zien dat zulk soort acties niet overal voorkomen. Het kan dus zijn dat het incidentele acties zijn die door de media-aandacht het idee geven dat het vaker voorkomende soorten acties zijn. Uit de enquête blijkt dit ook bij andere soorten acties die landelijk zijn ondernomen. Slechts 1,9% van de respondenten (N=106) geeft aan een benefietconcert bezocht te hebben waarvan de opbrengst overgemaakt zou worden naar giro555. Hetzelfde percentage geldt ook voor het kopen van een boek of een tijdschrift waarvan de opbrengsten naar Azië gaan. Het aantal mensen dat in de enquête aangeeft zelf geld ingezameld te hebben voor giro555 is ook lager dan de eerder beschreven voorbeelden zouden doen vermoeden. Slechts 2,8% (N=106) van de respondenten geeft aan geld ingezameld te hebben voor de SHO. Dit percentage is des te meer laag als het vergeleken wordt met het gevoel dat mensen hebben gehad om meer zelf iets te doen dan bij voorgaande rampen. Bijna een kwart (24,3% bij N=103) van de respondenten geeft aan het hier (geheel) mee eens te zijn en dus sterker dan bij andere rampen het gevoel heeft zelf iets te gaan doen. Ondanks dat mensen dus het gevoel hebben iets te doen, gaan de actie veelal niet verder dan het geld storten op giro555. Nu lijkt het uit de enquête ook zo dat de CD-acties landelijk gezien geen groot succes zijn geweest. Slechts 2,8% (N=106) van de respondenten heeft een CD gekocht waarvan de opbrengst (gedeeltelijk) naar giro555 ging. De enquête laat een veel minder grote steun zien dan de werkelijke landelijke steun voor dit soort initiatief is geweest. De single van ‘Artiesten voor Azië’ is één van de vele CD-acties in Nederland en staat weken lang op de hoogste positie in de hitlijsten. De single is veelvuldig te zien geweest op de muziekzenders en die hebben voornamelijk een jonge doelgroep. Deze groep is ondervertegenwoordigd in de enquête wat een verklaring zou kunnen bieden voor dit lage percentage. In hoofdstuk 1 is het effect van sociale druk op het al dan niet draagvlak aan bod gekomen. Sociale druk komt voort uit de sociale groep waartoe men behoort en kan altijd twee kanten opgaan. Het kan aan de ene kant zijn dat je door de sociale druk vanuit een groep overgehaald wordt om je gelijk te schakelen - zoals Komter (2003) dat noemt – aan het groepsidee. Aan de andere kant kan het zijn dat je bent al gelijkgeschakeld bent aan het groepsidee en dat je anders denkende (of gedragende) groepsleden probeert gelijk te schakelen. Het al dan niet aanwezig zijn van sociale druk kan een verklaring zijn van het percentage respondenten dat aan acties meegedaan heeft om de tsunami-actie van de SHO te steunen Iets meer dan éénderde van de respondenten (35,8% bij N=106) geeft aan anderen aangeraden te hebben geld te storten op giro555. De sociale druk wordt in dit geval dus op een ander opgelegd. Dit is ook een soort van hulp aan de actie die niet onder het zelf geld geven aan de SHO valt. Slechts 19,8% (N=106) antwoordt dat anderen ook hun aangeraden hebben geld te geven aan de SHO. Dat dit percentage lager is, betekent waarschijnlijk niet dat de respondenten meer aan mensen aangeraden hebben geld te geven dan dat dat bij hen gebeurd is. Het is waarschijnlijk niet als negatief ervaren, ondanks dat het common sense is dat dit aanraden geld te geven voornamelijk gebeurd door mensen met een grote invloed op de persoon. Er kan gesteld worden dat deze vorm van het opleggen van sociale druk niet als negatief ervaren is. Negatieve gedachten blijven immers langer in het geheugen dan positieve of neutrale en zouden uit de enquête naar voren komen. Dit wordt nog eens verder onderstreept door het amper aanwezig zijn met een gevoel van sociale druk67 om geld te geven aan de SHO. Dit gevoel is slechts bij 10,7% (N=103) van 67

In dit onderzoek zijn sociale druk en maatschappelijke verwachtingspatronen twee termen waarmee hetzelfde bedoeld wordt.

78

de respondenten aanwezig. Het gevoel van sociale druk om te geven ontbrak bij 65,0% (N=103) geheel of gedeeltelijk. Er is dus maar weinig sociale druk ervaren. De respondenten 5.2.2 Geldinzameling Zoals al eerder geschreven begint de actie van de SHO voor de slachtoffers van de tsunami voortvarend. Al na twee dagen is de opbrengst al 2,7 miljoen euro. Op 30 december is de opbrengst al 9,7 miljoen euro en heeft de Minister voor Ontwikkelingssamenwerking ook nog eens 5 miljoen euro toegezegd, waarmee het totaal al bijna 15 miljoen euro is. Dit, terwijl de grote inzamelingsacties op televisie en radio nog niet gehouden zijn. De media en de SHO werken in wat wel een monsterverbond genoemd werd toe naar wat de climax van de actie zou moeten worden; zes januari. Op deze dag hebben vrijwel alle televisie- en radiozenders groots aandacht besteed aan de actie. De eerder genoemde single van de ‘Artiesten voor Azië’ is tijdens de televisieinzameling voor het eerst te horen en verder maken vele bekende Nederlanders deel uit van een telefoonpanel. Ook zonder de actie groeit de opbrengst zeer snel. Op drie januari is de opbrengst al ruim 26 miljoen euro, waarna in het SHO-persbericht van die dag te lezen staat: ‘Niet eerder werd er bij een nationale hulpactie in Nederland in zo’n korte tijd zoveel geld ingezameld.’ (SHO, 2005f) Een groot gedeelte van deze opbrengst is te danken aan de steun van zes steden68, die elk één euro per inwoner overmaakten op giro555, wat neerkomt op een totaal van ongeveer 2 miljoen euro. Ook maakt de staatloterij een bedrag van 1 miljoen euro over naar dit gironummer. Twee dagen later – vijf januari – blijkt de opbrengst nog een verdubbeld, naar een bedrag van 54,3 miljoen euro. Hiermee is de actie voor de slachtoffer van de tsunami-ramp officieel de meest succesvolle actie van de SHO ooit. Jeanne Roefs (waarnemend voorzitter van de SHO) zegt in een persbericht: Een overdonderend resultaat, bijeengebracht door bedrijven, gemeenten, de Staatsloterij, de Nederlandse overheid en vooral particulieren in Nederland die niet alleen gul storten, maar zich ook uitputten in het verzinnen en organiseren van bijzondere acties waarvan de opbrengst op giro 555 gestort wordt. (SHO, 2005g)

Een nieuw record voor de SHO is behaald een dag voordat de nationale inzamelingsactie op televisie en radio gehouden zal worden. De opbrengsten, ook buiten de SHO, zijn zo groot dat de organisatie Artsen Zonder Grenzen niet ‘een beroep hoeft te doen op de opbrengsten’(AZG 200569) van de SHO. Aan het einde van de grote inzamelingsdag blijkt de totale opbrengst nog eens verdubbeld te zijn, naar een bedrag van 122,1 miljoen euro70. Dit bedrag is zo groot dat er genoeg ruimte is voor gastdeelnemers en daarom worden de aanvragen hiertoe van Plan Nederland, Hivos, stichting Habitat for Humanity en Save the Children gehonoreerd. De stroom van geld blijft maar toenemen naar 146 miljoen euro op 18 januari en zelf naar meer dan 160 miljoen een week later (25 januari). Het lijkt of iedereen in Nederland geld heeft gegeven aan de tsunami-actie. Een onderzoek van het onderzoeksbureau Morph lijkt dit te onderstrepen71. In dit onderzoek zegt 74,0% van de respondenten (N=1008) geld gestort te hebben op giro555. De groep gevers blijkt voor 14,3% (N=746) uit mensen te bestaan die ‘normaal’ niet geven aan goede doelen. Tevens blijkt dat meer dan een kwart van de 68

Deze zes steden zijn: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Hoorn en Nijmegen Bewerking van een bericht van Artsen Zonder Grenzen 70 Het bedrag is eerst vastgesteld op 124,6 miljoen euro, echter later blijkt dat veel transacties dubbel afgeboekt zijn. Deze bedragen zijn teruggestort en daarmee is het totaal 2,5 miljoen euro lager geworden dan in eerste instantie gedacht. 71 Het onderzoeksbureau Morph (Den Haag) deed in januari onderzoek naar het ‘Tsunami-effect’. Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van Simavi, het Leger des Heils, het Nederlandse Rode Kruis en Novib. 69

79

respondenten (25,5% bij N=1008) (ook) aan een ander doel ten behoeve van de zeebeving gegeven heeft. In totaal heeft maar liefs 83,4% (N=1008) één of meerdere doelen ten behoeve van de zeebeving financieel gesteund te hebben. Ook van dit totaal blijkt 14,3% ‘nieuwe gevers’ te zijn, ofwel gevers die normaliter niets geven. Van de mensen die vaker geld geven aan goede doelen blijkt dat vrijwel iedereen (96,4% bij N=721) de tsunami-donatie als een extra donatie ziet (Morph, 2005). Simon Tuinstra72 van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) grapt over de grootte van het opgehaalde bedrag: ‘Ik ben blij dat we [BuZa] geen verdubbelingsactie hebben gedaan.’ Het opgehaalde bedrag is zelfs zo groot dat de SHO zichzelf genoodzaakt vinden om kenbaar te maken dat er bijna genoeg geld ingezameld is. Deze mededeling is in de historie van de internationale hulpverlening nog nooit eerder gedaan in Nederland. Henk Franken, voorzitter van de SHO zegt: De respons van het Nederlandse publiek op de nationale actie voor Azië is zo groot, dat we als hulporganisaties bijna voldoende geld hebben voor onze hulpverlening nu en in de komende twee jaar. We zijn enorm dankbaar voor alle acties die ten bate van giro 555 zijn uitgevoerd en nog zullen worden uitgevoerd. Maar omdat we helder en zorgvuldig willen zijn naar alle donateurs, doen we een oproep aan het Nederlandse publiek om geen nieuwe acties meer te bedenken. Simpelweg omdat de hulporganisaties met de totaalopbrengst de getroffenen nu en de komende tijd kunnen helpen. (SHO, 2005b)

Ondanks deze oproep blijft het geld binnenstromen naar zelfs 183,6 miljoen euro op 2 maart. Dit extra geld blijkt later zeer nuttig als aan het einde van de maand opnieuw een aardbeving plaatsvindt in de regio. Dit keer vindt deze plaats aan de westkust van Indonesië met als gevolg opnieuw een tsunami die vooral het eiland Nias treft. Op 29 maart komen de SHO dan ook met een nieuwe oproep om geld te storten op giro555, omdat dit gebied ook veel geld nodig heeft. Dit nieuwe verzoek, in combinatie met het geld dat wellicht sowieso zou worden overgemaakt ten gunste van de SHO, leidt ertoe dat er op 26 april al meer dan 200 miljoen euro is opgehaald door de SHO. Dit bedrag is vier keer zoveel als het oude ‘record’; bij de actie voor de Kosovaarse vluchtelingen die op 1 april 1999 startte en exact één jaar duurde werd bijna 52 miljoen euro opgehaald. De herkomst van de opgehaalde 200,6 miljoen euro is als volgt onder te classificeren: Herkomst Spontane stortingen giro 555 (inclusief bedrijven, gemeenten, particuliere acties) Machtigingskaarten Internet 555 Radio 555 (Inclusief sms actie) Bel-actie tv 6 januari, telefonische machtigingen Overheid

Totaal bedrag in Euro’s

Totaal

200,6 miljoen

Tabel 5.1; herkomst inkomsten Opmerkingen

161,6 miljoen 7,3 miljoen 12,5 miljoen 5 miljoen

(1,4 miljoen uit de SMS-actie)

9,2 miljoen 5 miljoen

(SHO, 2005a)

72

Simon Tuinstra maakt deze opmerking tijdens: ‘Global Debat 2005; Na de Tsunami, helpen we echt?’, gehouden op 27 februari 2005 in Lux, Nijmegen. Tuinstra is werkzaam voor de directie mensenrechten van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Na de tsunami-ramp maakt hij ook deel uit van de taskforce wederopbouw tsunami van hetzelfde ministerie.

80

In tabel 5.2 is de verdeelsleutel opgenomen zoals deze in de overeenkomst van de organisaties is vastgesteld en tevens zoals gehanteerd tijdens de tsunami-actie. Tabel 5.2; verdeelsleutel Samenwerkende Hulporganisaties Organisaties

Normaal percentage

Percentage bij tsunami-actie

Artsen Zonder Grenzen Mensen in Nood – Cordaid KerkinActie Novib Rode Kruis Stichting Vluchteling TEAR Fund Terre des Hommes UNICEF Gastdeelnemers

21,0 16,3 12,5 9,0 13,1 7,2 4,6 5,6 10,7 0,0

0,0 18,6 14,2 10,3 14,9 8,2 5,2 6,4 12,2 10,0

Totaal:

100,0

100,0 (SHO, 2005k)

De gastdeelnemers ontvangen bij de tsunami-actie 10% van de totale opbrengst. Bij dit percentage zijn echter wel een aantal kanttekeningen te maken. Allereerst is het af te vragen of het percentage ook zo hoog zou zijn geweest als Artsen Zonder Grenzen (AZG) zich niet zou hebben teruggetrokken uit deze inzamelingsactie. Doordat AZG dit heeft gedaan, blijft er uit de oorspronkelijke verdeelsleutel 21,0% over die vrij verdeeld kan worden. Hiervan wordt nog niet eens de helft aan gastorganisaties beschikbaar gesteld. Ten tweede maakt het enorme bedrag dat binnengehaald is dat er ruimte gekomen is om geld verder te besteden via gastorganisaties. De vaste deelnemers willen eerst hun eigen budget rond hebben voordat er geld aan eventueel derden wordt gegeven. Pas nadat gebleken is dat deze actie de meest succesvolle ooit zou worden, is er besloten een gedeelte te geven aan de gastdeelnemers. De laatste kanttekening bij deze verdeelsleutel is het aantal organisaties die deze 10% moeten delen. In totaal negen organisaties zijn gastdeelnemers van de SHO73 bij deze actie en moeten dus deze 10% delen. De laatste twee punten zeggen eigenlijk niets meer dan dat de gastdeelnemers onderling kunnen verdelen wat er overblijft. Dat dit daarmee niet een hoge prioriteit binnen de SHO verdient blijkt bijvoorbeeld uit de beoordeling van de aanvragende organisaties. Van de organisatie CARE Nederland is ‘helaas […] over het hoofd gezien’74 dat deze organisatie niet over een CBF-keurmerk beschikt. Dit keurmerk is een minimum vereiste van de SHO om mee te kunnen doen. Deze organisatie heeft ondanks het niet voldoen aan deze minimum eis toch een bedrag van €1.236.000,- weten te ontvangen. 5.3 Hoe ziet het geefgedrag er uit? Uit de enquête blijkt dat 63,1% van de respondenten (N=103) geld gestort heeft op giro555. Iets meer dan een kwart van deze ‘gevers’ geeft normaal geen geld aan goede doelen. De gevers in enquête hebben gemiddeld €83,90 gestort op giro555. Normaal geven deze mensen gemiddeld €323,50 aan ontwikkelingsorganisaties per jaar. Het bedrag, wat ongeveer een kwart van het jaarbudget voor OS bedraagt, is in vrijwel alle gevallen en extra donatie 73

De negen gastdeelnemers van de SHO bij de tsunami-actie zijn: Hivos, Care Nederland, Save the Children, Plan Nederland, World Vision Nederland, Habitat for Humanity Nederland, SOS Kinderdorpen, ZOA, TPG Post/World Food Programme 74 zie: www.giro555.nl

81

geweest. Het geld voor de SHO komt dus niet in plaats van een donatie aan een andere organisatie. Andere onderzoeken die na aanleiding van de tsunami-ramp het geefgedrag van Nederlanders hebben onderzocht laten een zelfde soort beeld zien. Veel mensen hebben geld gegeven, bij deze actie zijn er relatief veel nieuwe-gevers en het gegeven geld is een extra donatie. In januari 2005 onderzoekt het onderzoeksbureau Morph het geefgedrag. Ondanks dat er eind januari nog maar 80% van het totale bedrag ingezameld is75 zeggen bijna drie op de vier respondenten geld gegeven te hebben aan de SHO. Ook in dit onderzoek blijkt een gedeelte van de gevers (14,3%, N=1008) normaliter geen geld te geven aan goede doelen. Voor vrijwel iedereen (96,4%, N=721) is het gegeven bedrag een additionele bijdrage. Het onderzoeksbureau TNS-NIPO voert in april 2005 in opdracht van de Volkskrant (TN/V) een soortgelijk onderzoek uit. Het percentage respondenten dat geld gegeven heeft aan giro555 is een stuk lager dan bij het onderzoek van Morph. In dit onderzoek zegt zelfs iets minder dan de helft van de respondenten (49%, N=114476) direct geld overgemaakt te hebben op giro555. De gemiddelde bijdrage van deze groep personen bedraagt 48,6 euro en is grotendeels, evenals bij Morph, een additionele donatie. Voor 89% van diegene met een min of meer vast budget voor goede doelen (N=182) is de donatie een extra donatie. Dit is een iets lager percentage dan uit de eigen enquête en het onderzoek van TN/V blijkt, maar is nog steeds zeer hoog. Voor 5% (N=182) van deze groep gaat de bijdrage voor een deel ten koste van het normale budget voor goede doelen. Voor slechts 6% komt de giro555-donatie in plaats van een donatie aan een andere goed doel (N=182) (TNS-NIPO, 2005). Onderzoek van de vakgroep Filantropie (Meijer e.a., 2005) van de Vrije Universiteit Amsterdam77 laat zien dat 67% van deze respondenten (N=1064) geld heeft overgemaakt naar giro555. Dit percentage is iets hoger dan geldt voor TN/V, echter nog lager dan onderzoeksbureau Morph laat zien. Gemiddeld maakt deze groep mensen 51 euro over naar de SHO, ongeveer gelijk dus met de resultaten van TN/V. Ook bij dit onderzoek is de groep ‘nieuwe gevers’ zeer groot; 40% van de respondenten die geld gegeven heeft aan de SHO geeft in het jaar ervoor – 2004 – niet aan internationale samenwerking. In tabel 5.3 zijn de resultaten ten aanzien van het geefgedrag van de respondenten van de vier verschillende onderzoeken naast elkaar weergegeven. In oogschouw moet wel worden genomen dat niet in elk onderzoek dezelfde (soort) vragen gesteld.

75

Op 25 januari is er iets meer dan 160 miljoen euro binnengekomen op giro555, dit is 80% van de meer dan 200 miljoen euro die er uiteindelijk is ingezameld (zie www.giro555.nl). 76 De N-cijfers van TN/V zijn de herwogen N-cijfers. Deze zijn zo gewogen dat ze representatief zijn voor de Nederlandse bevolking. 77 De vakgroep Filantropie van de Vrije Universiteit (VU) houdt tweejaarlijks een landelijk survey onder de naam Geven in Nederland (Schuyt, 2005) waarin het Nederlandse geefgedrag in kaart wordt gebracht. Bij het 2005 survey zijn in opdracht van de NCDO extra vragen toegevoegd die het geefgedrag ten aanzien van de tsunami-ramp in kaart brengen. De resultaten hiervan zijn in april 2005 gepubliceerd onder de naam: Tsunami en internationale hulp: de gevers in kaart gebracht. (Meijer, 2005)

82

Tabel 5.3; geefgedrag per onderzoek Morph

Vakgroep Filantropie (VU)

TNS-NIPO/ Volkskrant78

Enquête

Maand van vraagstelling

Januari 2005

April 2005

April 2005

Juli- Augustus 2005

Geld gestort op giro555

74,0% (N=1008)

67% (N=1064)

Gemiddeld bedrag op giro555

***

€51 (N=71379)

€48,6 (N=563)

40% (N=71315)

***

***

89 (N=182)

***

***

‘Nieuwe Gevers’ Bijdrage extra donatie Gemiddeld bedrag per jaar voor IS in de periode voor tsunami bij zowel gevers als niet gevers

14,3%81 (N=1008) 96,4% (N=721)

€246,8 (N=846)

49% (N=1144)

63,1% (N=103) €83,9 (N=5880) 28,2% (N=65) 98,5% (N=65)

€279,82 (N=5782)

In tabel 5.3 is te zien dat de percentages personen die zeggen geld te geven behoorlijk verschillen. Bij het onderzoek van Morph zeggen bijna drie op de vier ondervraagden geld gegeven te hebben, in de drie andere onderzoeken blijkt het aantal gevers behoorlijk minder te zijn; oplopend tot zelfs een verschil van 25%. Er zijn een aantal redenen die deze grote verschillen zouden kunnen verklaren Het is waarschijnlijk dat een groep respondenten eerder geneigd is te zeggen geld gegeven te hebben wanneer deze vraag kort na de ramp gesteld wordt. Zoals in hoofdstuk 6 te lezen valt, is de aandacht in de eerste periode direct volgend op de ramp zeer groot geweest. De aandacht is in januari vele malen hoger dan in bijvoorbeeld april. Naast de berichtgeving uit de media horen de respondenten in deze periode waarschijnlijk ook vaker dan in een latere periode van anderen dat zij geld geven aan de SHO of dit van plan zijn te doen. De associatie met het geven van geld is door deze verschillende positieve impulsen hoger in de periode direct na een ramp dan maanden later. De neiging om te antwoorden geld gegeven te hebben zal door de context (bijvoorbeeld sociale druk) in de eerste periode hoger zijn dan in een latere periode. Deze gedachte wordt verder ondersteund door het lage percentage nieuwe gevers in het onderzoek van Morph. Door het zo aanwezig zijn van het idee dat men geld ‘behoort’ te geven aan de SHO, maakt automatisch dat het idee bestaat dat dit eerder ook gebeurd is. Het is waarschijnlijk dat de gedachte ‘iedereen geeft nu, iedereen heeft vroeger vast ook gegeven – ik geef nu, ik heb vast vroeger ook gegeven’ in de periode direct volgend op de ramp groter 78

De N-cijfers van TN/V zijn de herwogen N-cijfers. Deze zijn zo gewogen dat ze representatief zijn voor de Nederlandse bevolking. 79 N-cijfer opnieuw uitgerekend, aangezien deze niet specifiek genoemd wordt in het onderzoeksverslag. Gebruikte formule: percentage gevers * totaal aantaal respondenten is N; ofwel 67% * 1064 = 713 = N 80 In totaal 5,7% van de respondenten wist niet meer precies hoeveel geld gedoneerd te hebben. Eén respondent wilde het bedrag niet vertellen en antwoordde met de opmerking ‘voldoende’. 81 Dit percentage wijkt af van het percentage dat gepubliceerd is. In deze tabel is het percentage herberekend volgens de formule die de andere onderzoeken (incl. dit onderzoek) gehanteerd hebben. Aantal nieuwe gevers = aantal respondenten dat eerder niet gaf aan goede doelen (of IS) / totaal aantal gevers. 82 In totaal 10,4% van de respondenten wist niet meer precies hoeveel geld gedoneerd te hebben. Eén respondent kon het exacte bedrag niet vertellen en antwoordde met ‘10% van mijn inkomen’.

83

is dan in de maanden daarna. Na de ‘geefeuforie-periode’ verdwijnt de constante aandacht voor de actie van de SHO en verdwijnen ook de signalen van anderen die geld geven. Daarmee ligt het in de lijn der verwachting dat het aantal personen dat niet eerder gegeven heeft of dit in ieder geval denkt, groeit. Dit wordt door de gegevens in de tabel ondersteund. De tweede verklaring kan liggen in de betrouwbaarheid van de antwoorden van de respondenten. Het hoeft niet automatisch zo te zijn dat iedereen die zegt geld gegeven te hebben ook daadwerkelijk geld gegeven heeft. In de periode kort na een ramp zullen de personen die van plan zijn op korte termijn geld over te maken vaak ook positief antwoorden. Na enkele maanden zullen de mensen die het wellicht in januari van plan zijn geweest geld te geven, maar dit nooit gedaan hebben, nu antwoorden geen geld te hebben gegeven. De gegevens zullen direct na de ramp onbetrouwbaarder zijn geweest dan een aantal maanden hierna. Ten derde is de groep mensen die vergeten is geld te hebben gegeven (aan deze specifieke actie) in het begin natuurlijk kleiner dan na een aantal maanden. Dit valt bijvoorbeeld te zien in de antwoorden in de enquête op de vraag aan welke acties van de SHO de respondenten ooit eerder gegeven te hebben. Slechts twee van de 46 personen die aangegeven hebben ooit eerder een SHO-actie gesteund te hebben kunnen een naam geven die overeenkomt met een eerdere actie van de SHO. Vaker (zeven maal) wordt er geantwoord in algemeenheden als ‘alle acties’ of ‘diverse acties’. Daarnaast worden er antwoorden gegeven die niets met de acties van de SHO te maken hebben. Zo wordt als een SHO-actie de actie voor de provincie ‘Fryslan’ genoemd; dit is nooit een SHO-actie geweest. Het verleden laat zien dat de specifieke acties van de SHO snel vergeten worden of dat er associaties gelegd worden met andere acties of organisaties. Er zijn geen directe redenen om aan te nemen dat dit bij deze actie anders zou zijn en dit zou dan ook kunnen verklaren waarom minder mensen aangeven geld te hebben gegeven aan de tsunami-actie naarmate de tijd vordert; ze zijn deze specifieke actie al weer vergeten. Er zijn ook verklaringen voor het verschil in uitkomsten te vinden in de methodiek van de onderzoeken. Zo verschillen alle vier onderzoeken in de manier van vraagstelling en definiëring. De vraagstelling van de twee onderzoeken met de hoogste percentages respondenten die zeggen geld te hebben gegeven begint met een inleidende zin: -

-

Morph : ‘U heeft ongetwijfeld gehoord over de zeebeving in Azië’ (Morph 2005, vraag 103) Vakgroep Filantropie (vF): ‘Zoals u wellicht weet, heeft op 2de kerstdag in Azië een zeebeving (tsunami) plaatsgevonden. Om hulp te bieden in de getroffen gebieden is op verschillende manieren geld ingezameld.’ (Meijer 2005; vraag 1)

Na deze inleidende zinnen wordt pas de daadwerkelijke vraag gesteld. Een inleidende zin, zoals hier gebruikt zou er toe kunnen leiden dat mensen eerder geneigd zullen zijn te antwoorden gegeven te hebben aan de SHO. Daarnaast verschilt de definiëring bij de vier onderzoeken. Als de definiëring van vF gehanteerd zou zijn in de eigen enquête, zou het aantal gevers veel groter. Maar liefs 18,9% (N=106) heeft niet direct geld overgemaakt aan de SHO, maar heeft toch via andere wegen een financiële bijdrage geleverd. Deze 18,9% is exclusief de personen die een eigen initiatief hebben om geld in te zamelen voor giro555, wat tevens in de definitie van vF staat opgenomen. Ondanks de verschillen tussen de onderzoeken moet geconstateerd worden dat het percentage gevers hoog is bij deze actie en dat de gevers gemiddeld veel geld overgemaakt hebben naar giro555. Twee van deze drie onderzoeken komen met een gemiddelde bijdrage van ongeveer 50 euro. De enquête van dit onderzoek komt met een behoorlijk hoger gemiddelde bijdrage, maar de onderzoekspopulatie is hierbij ook kleiner. Een eventuele

84

foutmarge zal hier dan ook zwaarder wegen dan bij de andere twee onderzoeken. Het gemiddelde van ongeveer 50 euro betekent dat het hier om ongeveer 25% van het totaal jaarbudget voor goede doelen gaat dat de respondenten hebben83. Deze gemiddeld grote bijdrage aan de actie van de SHO betekent niet dat dit ten koste gaat van het budget wat normaliter voor OS-activiteiten wordt vrijgemaakt. Voor minimaal 89% (TN/V) oplopend tot bijna 100% (Morph en eigen enquête) geldt dat deze bijdrage een additionele bijdrage is. De gemiddeld 50 euro wordt dus niet afgehaald van de bijdrage aan een ander doel. Voor de doelen die normaliter gesteund worden is dit goed, de bijdrage van particulieren aan hun doel wordt niet of amper minder. De steun waar ze in het verleden op konden rekenen is ook de steun die ze na de tsunami krijgen. Voor de SHO betekent dit dat ze bij volgende acties weer de potentiële donateur bewegen en overtuigen om aan hun actie te geven. De SHO moeten het voornamelijk hebben van een bijdrage die additioneel voor de donateur is en daarmee moeilijk te krijgen. De opbrengst van acties in de toekomst zal onvoorspelbaar zijn, en afhangen van de mate waarin de SHO de potentiële donateurs kunnen overtuigen eenmalig het eigen OS-budget te verhogen met deze additionele bijdrage. 5.4 Waarom gegeven? In paragraaf 4.4.3 zijn drie redenen naar voren gekomen waarom mensen geld hebben gegeven aan particuliere initiatieven. Ten eerste kennen particuliere initiatieven hun achterban vaak persoonlijk, wat de drempel om geld te geven verlaagd. Daarnaast zijn de methoden om geld in te zamelen op de individuele donateur toegespitst. Ten slotte hebben de donateurs vertrouwen in de effectiviteit van de particuliere intiatieven is gebleken. De rol die zij particuliere initiatieven toekennen binnen de OS als geheel is dan ook groeiende. In de enquête zijn een aantal stellingen opgenomen om nader te bekijken waar de verschillen te vinden zijn tussen de ‘gevers’ en de ‘niet-gevers’ bij de SHO-actie. Tevens zijn deze stellingen opgenomen om de redenen te vinden waarom deze actie een groter succes is geweest dan welke voorgaande actie dan ook. In de onderstaande tabellen zullen de eerder geopperde ideeën over het geefgedrag aan bod komen. Het gaat hierbij om de ideeën die men heeft ten aanzien van de effectiviteit van de SHO en de verwachtingen in de toekomst, de aard van de ramp en eventuele sociale druk. Om te kunnen zien of deze oorzaken ook daadwerkelijk een rol spelen worden de ‘gevers’ en de ‘niet-gevers’ met elkaar vergeleken. Daarnaast worden de ideeën over de tsunami-actie met de ideeën over voorgaande acties vergeleken om te kunnen zien wat nu anders is wat het ‘Azië-succes’ kan verklaren.

83

Het gaat hier om 25% op de jaaruitgaven zoals gevraagd bij het onderzoek van Morph. Tevens komt hetzelfde percentage uit de enquête naar voren. Natuurlijk speelt de foutmarge ook hier een rol, maar aangezien binnen deze enquête beide vragen zijn opgenomen geldt bij beide dezelfde foutmarge en is de 25% relatief betrouwbaar te noemen.

85

Tabel 5.4; ideeën uitgaven SHO Tsunami actie

Ik heb er vertrouwen in dat het geld van de SHO/ Giro555 op de juiste plek terechtkomt De SHO/ Giro555 geven het geld dat ingezameld is voor de slachtoffers van de Tsunami goed uit.

Voorgaande actie(s) % Niet% Gevers gevers (N=46) (N=57) 45,7 26,4 30,4 42,1

Antwoordcategorie84

% Gevers (N=65)

% Niet-gevers (N=38)

% eens % oneens

43,1 30,8

21,1 47,4

% neutraal

23,1

21,1

19,6

24,6

% eens

33,9

7,9

28,2

21,1

% oneens % neutraal

13,8 38,5

23,7 47,4

15,2 43,5

19,3 40,4

Een eerste reden voor het grote succes van de tsunami-actie kunnen de in het verleden behaalde resultaten zijn. Als hier een verband te vinden is, betekent dit dat het niet zo zeer de tsunami-ramp zelf is geweest die gezorgd heeft voor het succes, maar meer de SHO die de mensen gevraagd hebben hen weer te steunen. Het vertrouwen in de SHO speelt duidelijk een rol in het al dan niet geven van geld. Uit de tabel blijkt dat slechts een kwart van de niet-gevers vertrouwen heeft in hoe de SHO het geld uitgeven. Het percentage onder de niet-gevers is dat vertrouwen hierin heeft is zelfs afgenomen met ongeveer 5% (van 26,4% naar 21,1%), wat betekent dat deze groep standvastiger is geworden. Het moge logisch zijn dat de gevers over het algemeen een positiever beeld hebben over hoe ‘hun geld’ wordt uitgegeven. Hetzelfde geldt voor het wantrouwen dat de niet-gevers hebben. Minder logisch is de grote groep gevers die geen vertrouwen heeft in hoe hun geld wordt uitgegeven; ongeveer één op de drie gevers is het niet eens met de stelling dat het geld op de juiste plek terechtkomt. Voor deze groep is vertrouwen blijkbaar niet hét criterium om geld te geven. Hoe het geld door de SHO worden uitgegeven is voor velen niet relevant in de beslissing om al dan niet geld te geven. Ongeveer 40% van zowel de gevers als de nietgevers zegt hierover geen mening te hebben. Er is maar weinig vertrouwen onder de respondenten over hoe het geld wordt uitgegeven. Slecht één op de drie gevers heeft het idee dat dit goed gebeurt. De niet-gevers zijn logischerwijs nog kritischer; slechts 7,9% heeft het idee dat de SHO haar gelden goed uitgeven. Zorgelijk is de afname in het aantal niet-gevers dat denkt dat de SHO toch haar geld goed uitgeeft. Deze groep mensen is een groep die bij een eventuele volgende actie wellicht nog over de streep te trekken is om toch geld te geven. Zij zijn er immers al van overtuigt dat als ze geld geven, dit geld ook goed uitgegeven zal worden. Blijkbaar zijn ze alleen nog niet genoeg overtuigd dat hun geld essentieel is voor het welslagen van de actie en hebben daarom (nog) geen geld gegeven. Van de mensen die bij vroegere acties geen geld gegeven, heeft 21,1% vertrouwen in de uitgaven. Van de mensen die nu geen geld gegeven hebben is dit nog maar 7,9%. Dit kan ten dele verklaard worden doordat veel van de vroegere ‘niet-gevers’ nu wél geld zijn gaan geven en dat de echt kritische personen niets blijven geven. De nieuwe-gevers zijn daarmee een illustratie van de mensen die onder de groep ‘niet-gevers’ vielen en die toch over de streep te trekken bleken te zijn.

84

De percentages komen niet altijd op 100% uit, aangezien er ook nog een categorie ‘weet ik (echt) niet meer’ mogelijk is opgenomen in de enquête.

86

Tabel 5.5; ideeën SHO vorige acties Tsunami actie

De acties in de periode voor de Tsunami van de SHO/ Giro555 waren goed opgezet Bij de acties in de periode voor de Tsunami werd het ingezamelde geld goed besteed door de SHO/ Giro555

Antwoordcategorie85

% Gevers (N=65)

% Niet-gevers (N=38)

% eens % oneens % neutraal % eens % oneens

61,5 9,2 18,5 30,8 36,9

42,1 10,5 23,7 10,5 18,4

% neutraal

27,7

39,5

Voorgaande actie(s) % Niet% Gevers gevers (N=46) (N=57) 71,3 40,3 6,5 12,3 19,6 21,1 36,9 12,3 6,5 12,3 32,6

21,1

Bij een wantrouwende en kritische houding onder zowel de gevers als de niet-gevers valt te verwachten dat de respondenten zeer ontevreden zijn over de voorgaande SHO-acties. Echter op de vraag of men het eens is met de stelling dat de acties in de periode voor de tsunami van de SHO/ Giro555 goed opgezet waren antwoordt slechts 10% negatief. Een laag percentage vergeleken met de kritische houding. Het percentage respondenten dat het eens is met de stelling is groot. Van de niet-gevers is meer dan 40% positief over de opzet van vroegere SHO-acties, wat ongeveer drie maal zoveel personen zijn als zij die negatief zijn. Voor de gevers is het percentage nog groter, respectievelijk 61,5% en 71,3% voor de gevers van nu en de gevers bij voorgaande acties. Wel is de kritische noot goed te zien bij de vraag of men vindt dat het geld bij acties voor de tsunami goed werd uitgeven. Slechts 30,8% van de gevers nu en 36,9% van de gevers bij voorgaande acties is tevreden hoe het geld vroeger door de SHO is uitgegeven. Schokkender is de explosieve toename van gevers die het hiermee oneens zijn, van 6,5% naar 36,9%. Onder de niet-gevers is eenzelfde tendens te zien, echter niet zo sterk als onder de gevers. Deze groei in onvrede over de in het verleden behaalde resultaten heeft er niet toe geleid dat er ook minder gegeven is, maar het is wel zorgwekkend. Het is goed voor te stellen dat dit bij toekomstige acties, waarbij het moeilijker zal blijken om ‘gevers’ te krijgen voor de actie, wél een factor van belang blijkt te zijn. Tabel 5.6; de aard van de ramp Tsunami actie

De Tsunami was de ergste ramp in de laatste 50 jaar De SHO/ Giro555 zouden altijd voorrang moeten geven aan een ramp waarbij ook Nederlandse slachtoffers zijn gevallen

Antwoordcategorie86

% Gevers (N=65)

% Niet-gevers (N=38)

% eens % oneens % neutraal % eens % oneens

57,0 27,7 10,8 13,9 75,4

44,8 34,2 13,2 29,0 50,0

% neutraal

10,8

13,2

85

Voorgaande actie(s) % Niet% Gevers gevers (N=46) (N=57) 58,7 47,4 26,1 33,3 10,9 12,3 19,5 19,3 69,6 63,2 10,9

12,3

De percentages komen niet altijd op 100% uit, aangezien er ook nog een categorie ‘weet ik (echt) niet meer’ mogelijk is opgenomen in de enquête. 86 De percentages komen niet altijd op 100% uit, aangezien er ook nog een categorie ‘weet ik (echt) niet meer’ mogelijk is opgenomen in de enquête.

87

Nu gebleken is dat men maar weinig vertrouwen heeft in de behaalde resultaten, kan een andere verklaring voor de toch enorme financiële steun de aard van de ramp kunnen zijn. Door de grootte van de ramp - de vele slachtoffers en het grote aantal landen dat direct getroffen is – kan het zijn dat men zich moreel verplicht voelt om geld te geven. Dat bij deze ramp ook veel Nederlandse slachtoffers87 zijn gevallen, kan bijdragen aan dit gevoel van morele verplichting. Uit de bovenstaande tabel blijkt dat geen van de twee genoemde verklaringen hard te maken is. Ongeveer de helft van de respondenten vindt de tsunami-ramp de ergste ramp in 50 jaar. Er is een verschil tussen gevers en niet-gevers, maar dit verschil is niet heel groot. Van de gevers aan deze actie ondersteunt 57,0% de stelling, voor de niet-gevers is het percentage 44,8%, een verschil van 12,2%. Dit verschil kan niet verklaren waarom deze actie vier keer meer geld heeft opgehaald, dan de tot hiervoor meest succesvolle SHO-actie ooit. Ook het argument dat het grote aantal Nederlandse slachtoffers een rol speelt wordt niet door cijfers ondersteund. De stelling ‘de SHO/ Giro555 zouden altijd voorrang moeten geven aan een ramp waarbij ook Nederlandse slachtoffers zijn gevallen’ wordt door slechts 13,9% van de nu-gevers onderstreept. Een twee maal zo hoog percentage, te weten 29,0%, van de niet-gevers van nu is het eens met de stelling. Voor de gevers is het blijkbaar niet relevant of er nu Nederlandse slachtoffers gevallen zijn of niet. Dit wordt nog eens verder ondersteund door de 75,4% van de gevers die het zelfs oneens is met de stelling. Voor de nietgevers spelen eventuele Nederlandse slachtoffers een grotere, zij het nog steeds kleine, rol. De helft (50,0%) van de niet-gevers is het oneens met de stelling. Opvallend is dat ondanks het grote aantal Nederlandse slachtoffers deze groep er niet toe heeft kunnen bewegen geld te storten. Tabel 5.7; sociale druk Tsunami actie

Ik voelde voor de Tsunami geregeld druk van familie, vrienden of collega’s om activiteiten op het gebied van ontwikkelingssamenwerking te steunen Ik voelde bij de Tsunami meer dan bij andere rampen en/ of acties druk van familie, vrienden of collega’s om iets te doen

Voorgaande actie(s) % Niet% Gevers gevers (N=46) (N=57) 13,0 5,3 78,3 77,2

Antwoordcategorie88

% Gevers (N=65)

% Niet-gevers (N=38)

% eens % oneens

*** ***

*** ***

% neutraal

***

***

4,3

12,3

% eens % oneens

12,3 41,5

7,9 60,5

*** ***

*** ***

% neutraal

24,6

23,7

***

***

Een andere verklaring zou te vinden kunnen zijn in de sociale druk die mensen hebben ondervonden. Het zou kunnen zijn dat mensen eigenlijk zelf de SHO niet zo zeer hebben willen steunen, maar ze dit door aandrang van derden - zoals vrienden, familie en media – toch hebben gedaan. Het beeld dat deze mensen hebben van de SHO en van de ramp speelt in dit geval een ondergeschikte rol.

87

Ter vergelijking; bij de vuurwerkramp van 13 mei 2000 in Enschede zijn 22 dodelijke slachtoffers gevallen (ANP, 2005). Bij de tsunami-ramp zijn 36 Nederlanders omgekomen (Planet Internet, 2005) 88 De percentages komen niet altijd op 100% uit, aangezien er ook nog een categorie ‘weet ik (echt) niet meer’ mogelijk is opgenomen in de enquête.

88

Uit de tabel blijkt dat sociale druk amper een rol speelt. Zowel bij voorgaande acties als bij deze actie voelt ongeveer 20% sociale druk om geld te geven of om iets te doen. Het merendeel hiervan geeft dan ook geld in beide gevallen. Het causale verband is niet aan te tonen hier, aangezien deze mensen wellicht al geld zouden geven. De percentages respondenten die het oneens zijn met de stelling zijn opvallender. Bij vorige acties zijn deze percentage hoog en ongeveer even groot tussen gevers en niet gevers, respectievelijk 78,3% en 77,2%. De percentages bij de tsunami-actie liggen veel lager, voor de gevers en niet gevers respectievelijk 41,5% en 60,5%. Vaker dan bij voorgaande acties geven mensen die niet meer dan anders sociale druk voelen geld aan SHO. De sociale druk lijkt dan ook amper een rol te spelen bij de ‘gevers’. De ernst van de ramp – een meerderheid vindt de tsunami zelfs de ergste ramp uit de laatste vijftig jaar – weegt klaarblijkelijk een stuk zwaarder dan andere argumenten. 5.5 Communicatie met de achterban Voor het slagen van een inzamelingsactie is de communicatie van de SHO met hun achterban cruciaal. Ook met het oog op de toekomst is deze communicatie van groot belang. De SHO moeten duidelijk kunnen maken wat ze doen, waarom dit belangrijk is en waarom ze hiervoor de steun nodig hebben van het Nederlandse publiek. Goede communicatie leidt niet alleen tot een grotere opbrengst bij de lopende actie, maar zorgt ook voor een goed beginpunt voor een volgende actie. Wat is slechte en wat is goede communicatie? Allereerst kan slechte communicatie betekenen dat het hoe en waarom niet duidelijk wordt gemaakt. Dit zal leiden tot weinig draagvlak en daarmee tot weinig financiële opbrengsten. Dit is in het verleden vaak gebeurd. Regelmatig zijn er nationale acties gehouden waarvan de opbrengsten erg laag zijn gebleken; de noodzaak tot geven is dan ook niet duidelijk gecommuniceerd. Goede communicatie houdt dus in dat de doelstellingen duidelijk gebracht worden. Daarnaast kan slechte communicatie betekenen dat er bij de huidige actie wel veel geld wordt opgehaald, maar dat er daarna een verstoring optreedt waardoor men bij een volgende actie minder geneigd is om weer de SHO te steunen. Dit kan bijvoorbeeld ontstaan waneer de SHO niet luisteren naar wat er leeft in het land en wat men belangrijk vindt. Er zijn bij de Azië-actie bepaalde momenten geweest waarin de communicatie van belang geweest is op de actie zelf en die zelfs met een oog op de potentiële toekomstige steun van belang zijn. Twee voorbeelden hiervan worden in de volgende twee sub-paragrafen nader bekeken. In sub-paragraaf 5.5.2 wordt gekeken naar hoe gecommuniceerd is dat er vrijwel genoeg geld is ingezameld om de slachtoffers van de tsunami-ramp te helpen. Daarvoor wordt er gekeken naar het begin van de tsunami-actie, en daarmee het einde van de nationale actie voor de slachtoffer in Darfur. 5.5.1 Van Darfur naar Azië Het beëindigen van de actie voor Darfur en het opstarten van de actie voor de tsunamislachtoffers is een voorbeeld van matige communicatie met de achterban. De SHO hebben in dit geval duidelijk verkeerd ingeschat in hoeverre zaken die zij (niet meer) van belang achten toch een grote rol blijken te spelen in de beeldvorming, en daarmee het draagvlak, onder het Nederlandse publiek. Vrijwel direct nadat de eerste berichten verschijnen over de grote omvang van de ramp in Azië besluiten te SHO om een actie voor deze regio op te zetten. Op dit moment is giro555 nog steeds geopend voor eventuele giften voor de actie in Darfur. De SHO zijn op dit moment al langere tijd niet meer actief fondsen aan het werven voor deze actie en zien het definitief afsluiten van deze actie dan ook meer als een formaliteit.

89

De zeer matige opbrengst in de laatste periode voor de actie in Darfur en de grote opbrengt in de eerste dagen van de tsunami-actie, waarvan de grote campagne nog maar net op gang gekomen was, zou doen vermoeden dat er een grote steun zou zijn onder de Nederlanders voor het beëindigen van de Darfur-actie ten gunste van de tsunami-slachtoffers. Deze vooronderstelling hebben de SHO ook op het moment waarop de Darfur-actie definitief wordt afgesloten. Ten onrechte; uit de enquête blijkt slechts 20,4% (N=103) geheel of ten dele eens te zijn met de stelling dat de SHO terecht de actie voor Darfur stopgezet hebben ten gunste van de actie in Azië. Dit percentage is precies even hoog als het aantal mensen dat het hier geheel mee oneens is. Inclusief de mensen die het ten dele oneens waren met deze stelling (40,8%) vinden in totaal 61,2% van de respondenten (N=103) dat de actie voor Darfur niet terecht is stop gezet ten gunste van de tsunami-actie. Deze uitkomst is te verklaren uit de verhalen die direct na de ramp rondgaan over de Darfur-actie. Direct na het starten van de actie voor de tsunami-slachtoffers communiceerden de SHO namelijk dat al het geld dat nu binnenkomt naar Azië gaat en dat daarvan dus niet meer ten behoeve van Darfur komt. Theoretisch is het mogelijk dat iemand geld voor Darfur tijdens of vlak voor de kerst overgemaakt heeft. Dit geld wordt pas na de kerst bijgeschreven op giro555 en zou nu dus ten goede voor een andere actie komen dan waarvoor het bedoeld is. Dit bericht, in combinatie met de grote hoeveelheid geld die nu overgemaakt wordt op giro555, maakt de opwinding veel groter dan het bedoeld is. Aangezien in de laatste maanden slechts een kleine 2000 euro is opgehaald voor Darfur is het onwaarschijnlijk om aan te nemen dat het hier om een groot bedrag gaat. Door deze communicatie is het beeld ontstaan dat de actie voor Darfur (ten onrechte) slachtoffer is geworden door een zeebeving aan de andere kant van de wereld. Op de vraag of men wel eens eerder geld heeft gedoneerd aan een actie van de SHO en zo ja, welke actie dit dan was, antwoord slecht één respondent geld over te hebben gemaakt voor de Soedan-actie van de SHO. Blijkbaar heeft deze actie pas echt een prioriteitpositie bij deze respondenten gekregen na de start van de tsunami-actie en de berichtgeving vanaf dat moment over de Darfur-actie. 5.5.2 ‘Er is genoeg geld’ Voor het eerst in de geschiedenis van de SHO hebben zij het bericht naar buiten moeten brengen (vrijwel) genoeg financiële middelen ontvangen te hebben (SHO, 2005b). Deze mededeling is goed ontvangen. De eerlijkheid van de SHO is alom gewaardeerd, zoals ook uit tabel 5.8 blijkt. Bijna drie op de vier respondenten reageert positief op dit bericht en het percentage is zelf hoger bij de niet-gevers dan bij de gevers. Dit is hoopvol voor de toekomst; de niet-gevers van nu zijn blijkbaar tevreden over deze boodschap wat hen er bij een volgende actie wellicht toe beweegt de SHO te steunen. Een voorbeeld van goede communicatie met het oog op draagvlak in de toekomst.

Ik vind het goed dat de SHO/ giro555 op een gegeven moment zeiden bijna voldoende middelen te hebben ontvangen

% Mee eens % Mee oneens % Neutraal

Tabel 5.8; ‘genoeg middelen’ SHO NietTotaal Gevers gevers (N=103) (N=65) (N=38) 72,8 70,7 76,4 8,7 10,8 5,3 13,2 16,9 7,9

Dat het percentage lager is onder de gevers dan onder de niet-gevers is zorgelijk. Meer dan één op de tien gevers is het zelfs oneens met de stelling en zij vinden het dus niet goed dat de SHO gezegd hebben genoeg middelen te hebben ontvangen. Waarschijnlijk speelt hier het feit dat het een eerste keer is geweest dat deze mededeling gedaan is een grote rol hierin. Nooit

90

eerder is er genoeg geld ingezameld om alles te kunnen doen wat nodig is en het is dan ook ongeloofwaardig dat het bij deze grote ramp wel zo is. Tevens speelt hier mee dat veel mensen erg veel moeite gedaan hebben om geld in te zamelen of dat ze een groot gedeelte van hun eigen (soms beperkte) middelen ter beschikking gesteld hebben. Een boodschap als deze kan dan overkomen alsof deze bijdrage niet persé noodzakelijk is gebleken. Deze groep mensen kan bij een volgende ramp moeilijker over te halen zijn om (evenveel) geld te geven. Ondanks de mededeling die door de SHO gedaan is over de voldoende hoeveelheid middelen blijven er in Nederland in de weken hierop volgend nog wel blijken van de SHO te zien die het tegendeel beweren. Overal staan billboards met daarop de tekst dat er geld nodig is voor de slachtoffers, in kranten verschijnen nog steeds advertenties en door het hele land worden nog inzamelingsacties gehouden. Deze oproepen staan buiten de directe invloedssfeer van de SHO zelf. In de beginperiode van de actie zijn er veel aanbiedingen gekomen om de SHO gratis te laten adverteren. Dit betekent echter wel dat het bedrijf dat deze ruimte beschikbaar stelt de zeggenschap heeft over waar en hoe lang de oproep van de SHO te zien is. Het moment dat de SHO vinden dat extra aandacht voor de actie niet meer nodig is, hoeft niet overeen te komen met het moment dat dit bedrijf hier mee wil stoppen. Hetzelfde geldt voor de inzamelingsacties. Veel van dit soort inzamelingsacties staan al wekenlang gepland en moeten daarom wel doorgang vinden. Bij voorgaande acties is het nooit een probleem geweest dat inzamelingsacties langer doorliepen dan dat de SHO dat nodig achtten, simpelweg omdat zich nog nooit de situatie nooit heeft voorgedaan dat de SHO genoeg middelen ingezameld hadden. Nu blijkt dit toch voor enige verwarring te zorgen. De SHO hebben hier rekening mee gehouden door niet te zeggen dat er genoeg geld ontvangen is, maar dat er geen nieuwe acties nodig zijn. Ze hebben dan ook goed ingespeeld op deze nieuwe situatie en zullen dit in de toekomst weer moeten doen. Wellicht zou dan zelfs een situatie als deze geheel voorkomen kunnen worden. Voor de SHO is het positief te noemen dat veruit de meeste respondenten aangeven in de toekomst in ieder geval even veel geld uit te geven aan ontwikkelingssamenwerking, waaronder natuurlijk de SHO. Slechts 2,9% (N=103) geeft aan in de toekomst minder uit te gaan geven. 5.6 Transparantie Het recordbedrag dat tijdens de nationale inzamelingsactie door de SHO is ingezameld maakt de roep om openheid groter dan ooit. Daarom ook stellen de SHO een ‘commissie van toezicht’ in die voor deze actie verantwoordelijk is voor de gemeenschappelijke en de individuele verantwoording van de lidorganisaties (SHO, 2005j). Al bij de start van de actie wordt duidelijk dat de SHO openheid willen geven over wat ze precies doen. Er staat in hun eerste persbericht, waarin de actie voor de tsunamislachtoffers wordt aangekondigd, al te lezen: ‘Via de website www.giro555.nl kunnen geïnteresseerden vanaf morgenmiddag op de hoogte blijven van de hulpverlening aan de getroffen landen en het verloop van de Nationale Actie’ (SHO, 2004b). Deze mogelijkheid om de acties van de SHO op de voet te volgen blijkt slechts een aanzet tot meer te zijn. Al snel maken de SHO bekend dat ze elke drie maanden gezamenlijk een tussenrapportage maken, die voor iedereen openbaar is. Nooit eerder hebben de SHO gezamenlijk verantwoording afgelegd over hun bestedingen. De SHO willen het duidelijk houden dat zij ‘slechts’ een inzamelingsinitiatief zijn en geen op zichzelf staande organisatie. Naast dat er nooit eerder gezamenlijk gerapporteerd is, is er nog nooit eerder zo vaak gerapporteerd over de voortgang van de projecten. Tijdens de inzamelingsactie op de televisie is vrijwel elke keer nadat er een oproep tot doneren is gedaan gezegd dat het geld goed besteed zal worden en dat er niets aan de strijkstok zou blijven hangen. Daarnaast zal alles

91

voor iedereen inzichtelijk worden, de SHO zullen deze actie geheel open en transparant uitvoeren. Zelfs in de maanden hierop volgend blijven de SHO hun verantwoording onder de aandacht brengen. Zeer geregeld zijn er advertenties in de dagbladen te vinden met daarin de mededeling: ‘Uw geld wordt goed besteed – hoe? Kijk op www.giro555.nl’89. Ook individuele organisaties brengen hun eigen verantwoording nog steeds onder de aandacht. Zo zendt de organisatie Terre des Hommes op de televisiezender RTL5 een documentaire uit over haar projecten in Sri Lanka met als titel ‘Na de Ramp’. Het doel van deze uitzending is het zichtbaar maken wat deze organisatie met het SHO-geld doet aan de donateurs, dit mede als reactie op een uitzending van TrosRadar over de projecten van de SHO in de getroffen regio’s (zie hoofdstuk 6). Een andere SHO-partner, Mensen in Nood/ Cordaid, probeert verantwoording te geven door middel van een website. Op zes juni lanceert deze organisatie de website www.nadetsunami.nl. Jos de Voogd (Cordaid) zegt over de reden voor dit initiatief: ‘De website […] moet laten zien waar het donatiegeld naartoe gaat. Er is grote interesse naar wat er precies met donatiegeld gebeurt. Vroeger stelden donateurs geen vragen. Tegenwoordig willen mensen weten waar hun centen heengaan’ (Van Dam, 2005). De Voogd laat duidelijk zien dat de hulporganisaties het publiek volgen, in plaats van omgekeerd. De organisaties pretenderen echter te handelen los van de (potentiële) donateur. De vraag naar verantwoording is er vanaf de kant van de donateurs. Het is niet waarschijnlijk dat de organisaties meer of in ieder geval evenveel verantwoording zouden geven over hun handelen als deze vraag er niet zou zijn. Deze transparante houding zorgt voor een groot vertrouwen en kan een verklaring bieden voor het grote succes van deze actie. Vooral het feit dat dit nieuw is in de ontwikkelingssector maakt het dat het opvalt en daarmee nog meer vertrouwen uitstaalt. Immers, bij alle voorgaande acties is er niet zoveel nadruk gelegd op de transparantie. Het zou zo kunnen zijn dat het lage vertrouwen dat men heeft in hoe de SHO het geld uitgeven, door deze openheid gecompenseerd wordt. Het vertrouwen is laag, maar door het ‘over de schouder’ mee kunnen kijken wordt het vertrouwen verhoogd. Voor de toekomst van SHO-acties en voor de gehele ontwikkelingssector heeft deze nadruk echter wel consequenties. Bij een volgende actie zal de transparantie een verwachting zijn van een ieder die overweegt geld te geven. Nu eenmaal het pad van de transparantie bewandeld is, zullen de organisaties hier steeds verder in moeten gaan. Het is hierbij van groot belang dat dit op een correcte wijze gebeurt. Openheid zal openheid ten opzichte van alles moeten betekenen. Het grote gevaar van transparant opereren is niet geheel open te zijn, dus slechts pretenderen open zijn, of slechts open te zijn als het uitkomt. Dit kan leiden tot schandalen die de sector grote schade zullen toedoen, zoals bijvoorbeeld het voorbeeld in box 6.2 (hoofdstuk 6) zal laten zien. Wanneer de organisaties werkelijk open handelen en inzicht geven in alles wat ze doen, inclusief de negatieve zaken, zal dit probleem verholpen worden. Dit zou natuurlijk kunnen leiden tot negatieve gevolgen voor de sector en de organisatie op de korte termijn, echter op de lange termijn zal dit goed uitpakken. Een ander pad is niet te begaan, dus de organisaties moeten vanaf nu volledig open handelen90. De verhoogde opbrengst door het aanbieden van de mogelijkheid om de SHO te controleren in hun uitgaven werkt naar waarschijnlijkheid niet vaker dan eenmaal. Immers, bij een volgende actie zullen de donateurs transparantie als vanzelfsprekend ervaren en zullen zelfs niet meer geven als dit niet gegarandeerd wordt. Zij zullen niet meer zo onder de indruk 89

Deze tekst is afkomstig uit de SHO-advertentie van vrijdag 12 augustus 2005, geplaatst in het dagblad Metro. Deze mening is onder andere geuit door Femke Lagaaij, bestuurslid van de Donateursvereniging, op de KPAWilde Ganzen-dag van de NCDO en de Wilde Ganzen, op 25 juni 2005. 90

92

zijn van statements over hoe open de organisaties gaan opereren en dus niet meer om die reden geld gaan geven. Een mogelijk nog veel groter is de termijn en de frequentie waarop er verantwoording wordt gegeven en welk signaal dit uitzendt. Een driemaandelijks verantwoording houdt in dat er snel resultaten zichtbaar moeten worden. Onder de titel ‘Uw geld wordt goed besteed’ wordt er per organisatie weergegeven welke activiteiten ze in welk land hebben (gehad) en wat het resultaat van deze interventie is. Ter illustratie een willekeurig voorbeeld uit de derde tussenrapportage van de SHO (2005h). Het betreft hier de resultaten en het aantal personen dat bereikt is door het programma van Kerkinactie en ICCO: 1. Basisgezondheid verstrekt, bewustwordingsactiviteiten voor gezondheid uitgevoerd, psychosociale hulp verstrekt. 2. 62 toiletten gebouwd, 3 putten geslagen, watertanks verstrekt, water gezuiverd, maandverband verstrekt, schoenen voor vrouwen en kinderen. 3. Voedselhulp verstrekt. 4. Distributie van huishoudelijke artikelen. 5. Speeltuinen opgezet, tijdelijke scholen opgezet, schoolmaterialen verstrekt, sportmaterialen verstrekt aan scholen. 6. Tijdelijke scholen gebouwd, huizen gerepareerd, materialen voor tijdelijke huizen verstrekt. 7. Vrijwilligers getraind in rampenparaatheid, gezondheidszorg, en gemeenschapsontwikkeling; cursus traumacounseling voor basiswerkers. Totaal aantal bereikte mensen: 400.000

(SHO, 2005h)

Het weergeven van de resultaten op deze manier wekt de suggestie dat resultaten in de ontwikkelingssamenwerking te behalen zijn in perioden van drie maanden. En om aan deze verwachting te kunnen voldoen zullen de organisaties zich gaan richten op projecten die dit ook waar kunnen maken. De projecten die moeilijker weer te geven zijn, waarvan de impact minder goed te meten is of die meer tijd kosten zullen naar de achtergrond verdwijnen. Hierdoor wordt een vicieuze cirkel gecreëerd waarbij er snel resultaten verwacht worden door de achterban en waar de organisaties in hun communicatie op inspelen. De situatie kan ontstaan dat organisaties op een gegeven moment niet meer kunnen ‘scoren’ met acties waarvan de resultaten niet (direct) meetbaar zijn of die veel tijd kosten. Ze zullen zich meer gaan richten op de ‘populaire onderwerpen’ als scholenbouw, waterputten slaan en het bouwen van weeshuizen. De moeilijkere onderwerpen of interventiestrategieën zullen (naar de achtergrond) verdwijnen; lobby zal minder (zichtbaar) gebeuren en minder vaak zullen organisaties zich hard gaan maken voor schuldenverlichting of het afschaffen van landbouwsubsidies. Immers, hoe kan een organisatie weergeven hoeveel resultaat ze in de afgelopen drie maanden met hun lobby ten opzichte van het afschaffen van de landbouwsubsidies in de Europese Unie hebben gehad? En hoe tel je het aantal bereikte mensen? Het is veel makkelijker te zeggen dat je een aantal scholen gebouwd hebt en dat veel kinderen gebruik maken. In hoofdstuk 4 is al gebleken dat de particuliere initiatieven mede hierdoor veel successen hebben geboekt bij het werven van fondsen na de tsunami. Het is zeer wel voor te stellen dat organisaties die snel willen scoren zich op de makkelijke en populaire thema’s gaan richten om zo ‘hun marktaandeel’ veilig te stellen. De Minister voor Ontwikkelingssamenwerking, Agnes van Ardenne, ziet ook dat te veel de nadruk wordt gelegd op het sec geven van geld en het te simplistisch weergeven van de ontwikkelingsproblematiek bij de tsunami-actie. Ze zegt91 als waarschuwing hierop: 91

De Minister voor Ontwikkelingssamenwerking Agnes van Ardenne heeft deze uitspraak gedaan tijdens de presentatie ‘Geven in Nederland 2005’, 28 april 2005 te Amsterdam.

93

Eergisteren meldde de SHO, dat het totaalbedrag de grens van 200 miljoen euro heeft overschreden. Dat is natuurlijk fantastisch. Hartverwarmend. Maar we moeten ons wel realiseren, dat geld alleen niet genoeg is. Tijdens de TV-avond probeerde een medewerker van “Terre des Hommes” uit te leggen, dat een zorgvuldige inschatting van de problemen en mogelijke oplossingen in Sri Lanka tijd kost. Mies Bouwman had daar niet zoveel begrip voor. Je hebt toch vooral gewoon geld nodig, was haar redenering. Dat is iets te gemakkelijk. Een ongecontroleerde golf van geld kan ook veel schade aanrichten. Het gaat niet alleen om geven in Nederland, maar vooral om resultaten in het buitenland.

5.7 Conclusie De Samenwerkende Hulporganisaties (SHO) hebben van de organisaties die onder het MO’s vallen de grootste en meest zichtbare rol gespeeld. Veelal hebben de andere organisaties zich (tijdelijk) teruggetrokken uit de charimarkt. Dit is gedaan om de opbrengsten van de SHO zo hoog mogelijk te krijgen en omdat een eigen inzamelingsactie naar waarschijnlijkheid ondergesneeuwd zal worden door de SHO-actie. De steun van particulieren voor de SHO is evenals bij de particuliere intiatieven (zie hoofdstuk 4) onder te verdelen in tijd, goederen, overige niet-financiële steun en geld. De SHO zitten echter niet te wachten op vrijwilligers en op ingezamelde goederen. Wat wél welkom is, zijn de initiatieven die de SHO-actie onder de aandacht brengen of zelf geld inzamelen voor giro555. Dit soort initiatieven zijn veel te zien; ze vinden plaats in verschillende vormen en binnen alle sociale lagen in Nederland. De steun uitgedrukt in geld is enorm. De tsunami-actie behaalt een opbrengst van meer dan 200 miljoen euro en is hiermee de meest succesvolle actie van de SHO ooit. De SHO zeggen zelfs voor het eerst in de geschiedenis dat er vrijwel genoeg geld is ingezameld. Ondanks deze boodschap blijft het ingezamelde bedrag groeien. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat waarschijnlijk in ieder geval één op de twee huishoudens geld gestort heeft op giro555. Deze storting komt in vrijwel alle gevallen boven op het geld dat men normaal uitgeeft aan OS. Veel van de mensen die gegeven hebben zijn ‘nieuwe-gevers’; ofwel mensen die normaliter geen geld uitgeven aan OS. Er zijn zoveel mensen die geld gegeven hebben, omdat de ernst van de ramp voor iedereen duidelijk is gebleken. Een meerderheid van de respondenten vindt de tsunami zelfs de ergste ramp uit de laatste vijftig jaar. De ernst van de ramp weegt zwaarder dan het vertrouwen in het verleden van de SHO en het idee dat men heeft hoe het gegeven geld door de SHO zal worden uitgegeven. Het vertrouwen in de SHO is zeer klein. Zo verwacht slechts één op de drie ‘gevers’ dat de SHO ‘hun geld’ goed uit zullen geven. Een nog kleiner percentage heeft een positief beeld over de SHO bij voorgaande acties. Sociale druk heeft amper tot geen rol gespeeld om al dan niet geld te geven. Gezien de communicatie met de achterban zijn de SHO erin geslaagd de ernst van de ramp over te brengen. De gigantische opbrengst laat dit zien. Ook hebben veel mensen het gewaardeerd dat de SHO in januari gezegd hebben dat er vrijwel genoeg geld ingezameld was. Dat er hierna toch nog inzamelingsacties gehouden zijn en dat er nog overal oproepen te zien waren om geld te geven werkt verwarrend, maar heeft niet tot negatieve reacties geleid. Het stoppen van de actie voor Darfur ten gunste van de tsunami-actie heeft tot meer verwarring geleid. Door onduidelijke communicatie is het beeld ontstaan dat de hulp aan Darfur de dupe is geworden van een ramp elders in de wereld. Duidelijke en eerlijke communicatie met de achterban zijn essentieel gebleken. Transparantie is dan ook een veel gebruikte term tijdens de inzamelingsactie. De SHO doen er

94

alles aan om zo duidelijk mogelijk te vertellen wat ze doen met het ingezamelde geld. Zo komt er driemaandelijks een gemeenschappelijke verantwoording en zijn de activiteiten via het internet te volgen. De openheid, die niet eerder in deze vorm plaatsgevonden heeft, zorgt voor een groot vertrouwen. Het gevaar van deze vorm van openheid is dat het verkeerde beeld van OS geschetst wordt. Een beeld dat OS schetst als een sector waar op korte termijn veel resultaten te behalen zijn. Dat duurzame resultaten behalen vaak gecompliceerd is en veel tijd kost is een boodschap die op deze wijze niet duidelijk gecommuniceerd wordt.

95

6. Media 6.1 Inleiding De media hebben een rol in het creëren, vormen, vergroten en in stand houden van tertiair draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking. In hoofdstuk 1 is gebleken dat de media een scharnierfunctie hebben tussen het primaire en tertiaire draagvlak. Het is echter geen passieve rol die de media hierin innemen. Door het al dan niet aandacht geven aan een bepaald onderwerp kunnen media min of meer bepalen of een onderwerp op de publieke of politieke agenda komt. De media92 zijn zeer divers. Zo zijn er de geschreven media, de radio, de televisie en het internet. Elk heeft haar eigen methodiek, doelgroep en grootte. Daarnaast beïnvloeden ze elkaar. De media bepalen wat hun publiek zien, maar het publiek kan op haar beurt de onderwerpen in de media bepalen. In dit hoofdstuk zal eerst gekeken worden naar hoe iets nieuws wordt. Een vraag die hier aan bod komt is hoe nieuws een hype kan worden, zoals in het geval van de tsunamiramp is gebeurd en wat voor gevolgen dit heeft of heeft kunnen hebben. De daaropvolgende paragraaf zal gaan over de nieuwscyclus naar aanleiding van de tsunami. Vragen die hier een rol spelen zijn: Hoe lang heeft de zogenoemde nieuwsgolf geduurd en hoe intens is deze geweest? Hoe valt dit te verklaren? Daarna zal de invloed van ‘slecht nieuws’ op de publiek opinie op zowel de korte als de lange termijn aan bod komen. Inleidend zal er een paragraaf gewijd zijn aan een uitzending van TrosRadar en de reacties hierop volgend als voorbeeld van de impact van slecht nieuws. Ten slotte zullen de media bekeken worden als actieve deelnemer binnen de ontwikkelingssamenwerking. Hebben de media een actieve rol (gehad) en wat voor gevolgen kan deze rol hebben op het draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking? 6.2 Van gebeurtenis tot nieuwshype? Om te kunnen bepalen welke rol de media precies hebben in het creëren, het vormen, het vergroten of het in stand houden van een publieke opinie is het belangrijk om te weten hoe een onderwerp nieuws wordt. Wie of wat bepaalt bijvoorbeeld wat er in de krant komt, wat een item wordt op het journaal, hoeveel artikelen in welke periode besteed worden aan een onderwerp. Specifieker voor de tsunami-ramp; wie zorgt er voor dat de media de tsunami in het nieuws brengen en hoeveel aandacht is er precies geweest voor de ramp? Waarom stopt de aandacht op den duur weer? En is de hoeveelheid aandacht die besteed is aan de tsunamiramp terecht? Als iets nieuws is, lijkt het vanzelfsprekend dat dit nieuws geworden is. Vrijwel alles wat op het journaal te zien of in de krant te lezen is breed bekend en wordt dus iets waarover gesproken en nagedacht wordt. Nieuws en de publieke vraag hierna zijn daarmee geboren. Echter niet alle onderwerpen die nieuws zouden kunnen zijn, worden ook nieuws. Er moet een nieuwswaarde zijn om een onderwerp of gebeurtenis tot nieuws te maken. Nadat een onderwerp nieuws is geworden kan het zelfs een hype worden.

92

In dit stuk geldt dat als er geschreven wordt over een medium, dit niet alleen slaat op dit specifieke medium, maar ook opgaat voor andere media. Mochten er aanwijzingen zijn dat iets niet te generaliseren valt naar media in het algemeen zal dit specifiek genoemd worden.

96

6.2.1 De vraag om tsunami-nieuws Nieuwswaarde van een onderwerp is niet iets wat objectief vast te stellen is. Arjan Leenhouts 93 (AD) spreekt over een soort van ‘Fingerspitzengefühl’ om de nieuwswaarde te bepalen. De medewerkers op de verschillende nieuwsredacties maken deel uit van de Nederlandse samenleving en weten zo wat er leeft in het land. Tevens zijn er de lessen uit het verleden waaruit tot op zekere hoogte bepaald kan worden wat wel of geen nieuwswaarde heeft. In de wetenschap wordt geprobeerd formules te bedenken om te bepalen of een onderwerp of gebeurtenis nieuws wordt of niet. Een formule die in dit kader vaak ter illustratie genoemd wordt, is onder andere tijdens de boekpresentatie van ‘Geven in Nederland 2005’ aangehaald door dr. Meijer94. Ze zegt: ‘De nieuwswaarde is het aantal doden maal de onverwachtheid van de gebeurtenis, gedeeld door de afstand van hier’. Ondanks dat deze formule voor veel gebeurtenissen een verklaring kan bieden, is de werkelijkheid gecompliceerder dan deze formule stelt. De formule geeft slechts een verklaring voor het onderwerp of de gebeurtenis. De behoefte voor (een specifieke vorm van) nieuws vanuit de maatschappij zit niet verwerkt in deze formule. Nieuws wordt niet van bovenaf, door een medium, opgelegd aan de samenleving. Samenleving en media stuwen elkaar op in het creëren van nieuws. Leenhouts zegt over de interactie tussen krant en lezer: Wij [het AD] zijn vooral volgend, […] we willen dicht op de lezer staan. Het AD probeert aan te sluiten bij de belevingswereld van de lezer, dit is geen populisme. Het publiek en de media versterken elkaar.

De media volgen dus grotendeels de publieke opinie en voeden de vraag naar informatie. Hoe komt het nu dat er bij deze ramp een grote vraag is geweest naar informatie? Er zijn vele factoren die een antwoord kunnen bieden op deze vraag. Leenhouts noemt er een aantal. ‘De ellende’, zoals hij deze ramp hier noemt, ‘kwam niet door een oorlog of iets dergelijks waarin het kiezen van een partij moeilijk is’. Daarnaast zegt hij naar persoonlijk inzicht: ‘Men heeft behoefte aan idealisme. In de politiek is dit grotendeels weg, jongeren zijn bijvoorbeeld niet meer zo actief als vroeger. Nu zijn carrière en geld belangrijker. De behoefte is er echter nog wel onderhuids, Azië was hiervoor de uitlaatklep’. Ten derde zijn de getroffen landen landen met een positief imago, een zelfde ramp in het Midden-Oosten of in Afrika zou hele andere reacties hebben losgemaakt. Ten slotte maakt de omvang van de ramp het automatisch tot een onderwerp met grote nieuwswaarde. Wijbrandi (Novib) noemt tijdens een debat95 ook een aantal redenen die deze behoefte zouden kunnen verklaren. Zo stelt hij dat het tijdstip – kerst - erg belangrijk is. Tevens was er in Nederland een ‘behoefte aan saamhorigheid’, dit vooral na de moord op Pim Fortuyn, de moord op Theo van Gogh en de hieruit voortgekomen verdere maatschappelijke spanningen. Een derde reden dat de tsunami-ramp sterk leeft in de Nederlandse samenleving is dat er Nederlandse slachtoffers bij gevallen zijn. Dit komt voor een groot deel doordat de getroffen regio’s onder Nederlanders zeer populair zijn en er dus veel Nederlandse toeristen in de getroffen regio’s aanwezig waren op het moment van de tsunami. Ook in de periode voor de tsunami-ramp zijn er veel Nederlanders als toerist in de getroffen landen geweest. Dit leidt tot een herkenbaarheid in ons land bij de ramp, wat als vierde reden door Wijbrandi wordt 93

Arjan Leenhoutss is redacteur van het Algemeen Dagblad (AD). Hij deed deze uitspraken tijdens een interview, gehouden op 5 april 2005. 94 Deze boekpresentatie heeft plaatsgevonden op 28 april 2005 te Amsterdam. Tevens is hier het rapport ‘Tsunami en internationale hulp; de gevers in kaart gebracht’ gepresenteerd, waarvan dr. Meijer één van de auteurs is. 95 Wijbrandi (Novib) komt met deze opsomming van redenen tijden het debat ‘de Hype van 555' gehouden op 1 maart in de Rode Hoed, Amsterdam

97

aangegeven. Veel Nederlanders zijn ooit in één of meer van de getroffen landen geweest, nog meer Nederlanders kennen mensen waarvoor dit geldt. Ten slotte zegt Wijbrandi dat een verklaring te vinden valt in het feit dat het ‘nu eens niet Afrika’ is. De aandacht vanuit de media komt voort uit een aantal factoren van belang. De tsunami is een ramp waarbij iedereen slachtoffer is. Anders dan bij een conflict hoeft er geen partij gekozen te worden. Ten tweede is er vanuit de maatschappij de behoefte aan idealisme. Dit idealisme moet door berichtgeving gevoed worden. Naast de enorme omvang van de ramp, speelt ook mee dat de getroffen landen een positief imago hebben in Nederland en niet in Afrika liggen. Het tijdstip, kerst en vlak na een tweede politieke moord in Nederland die de saamhorigheid weggenomen heeft, biedt ook een verklaring voor het belang dat er vanuit de samenleving gehecht is aan deze ramp. Ten slotte zijn de getroffen regio’s bekend om het toerisme. Hierdoor hebben veel mensen een binding met de regio. Dat er ook Nederlandse toeristen omgekomen zijn bij de ramp maakt dat er zelfs een binding met het gebied ontstaat voor mensen die er nooit geweest zijn. 6.2.2 Tsunami nieuws of hype? Nu kan het zijn dat een onderwerp een hype wordt. Het onderwerp krijgt meer aandacht dan dat het volgens een (niet objectieve) standaard zou verdienen. Kortweg houdt dit in dat de media de publieke opinie sterk beïnvloeden door zo veel aandacht aan een onderwerp te besteden dat dit onderwerp speekwoordelijk als een ballon opgeblazen wordt totdat deze knapt. De vraag of er bij de tsunami sprake is geweest van een hype is relevant om te zien of de publieke opinie in Nederland een spontane of een door de media gecreëerde opinie is geweest. Wanneer is een onderwerp niet langer nieuws, maar een hype? Marcel van Dam spreekt in het kader van het hypen van een onderwerp over ‘hyperinflatie van informatie’. In een column in de Volkskrant over de maatschappelijke rol die media spelen zegt hij: Bij bepaalde onvoorspelbare gebeurtenissen verdwijnen alle verschillen tussen de media bij toverslag. Dan veranderen ze in een veelkoppig monster dat ongestuurd en onbeheersbaar verslag doet van een keten van gebeurtenissen die niet zouden zijn ontstaan als er geen verslag van was gedaan. (Volkskrant, 2002)

In het geval van de tsunami-ramp zijn veel verschillen tussen de media verdwenen. Dat er verslag is gedaan van iets wat zonder deze verslaglegging niet bestaan zou hebben gaat hier natuurlijk niet op. Er is dan ook geen ‘hyperinflatie van informatie’ geweest. Vasterman (2004) komt met criteria om te bepalen of er sprake is van een mediahype is of niet. Hij zegt: […] een mediahype is overdrijving en wel in twee betekenissen, namelijk dat de media [a] buitenproportioneel veel aandacht besteden aan kwesties die dat niet waard zijn; [b] de ernst van het probleem overschatten op basis van onwaarheden en onjuiste interpretaties. (Vasterman 2004, p15)

Twee aspecten zijn hierbij belangrijk, ‘namelijk dat de berichtgeving soms een eigen leven gaat leiden en dat de media invloed uitoefenen op de gebeurtenissen die ze onafhankelijk dienen te verslaan’ (Vasterman 2004, p20). De ernst van deze ramp is door de het grote aantal slachtoffers en door het groot getroffen gebied niet verkeerd te interpreteren. In de enquête is de vraag gesteld of men vindt

98

dat er door de media te veel aandacht is geschonken aan de ramp96. Op deze vraag antwoordt 24,3% van de respondenten het hiermee eens te zijn. De groep respondenten die het geheel hier mee eens zijn is met 6,8% beduidend kleiner. In totaal vind dus 31,1% (N=103) dat de media te veel aandacht besteed heeft aan de tsunami-ramp. Dit betekent dat veruit de meeste respondenten de berichtgeving niet een hype vinden. 6.3 De nieuwsgolf Zodra het item nieuws geworden is, is het van belang hoe lang iets als onderwerp actueel blijft. Dit is een indicator voor de hoeveelheid informatie die de lezer krijgt voor zij ‘verzadigd’ is. Het laat tevens zien hoe lang een onderwerp als actueel gezien kan worden. Hierover zegt Arjan Leenhouts: ‘Nog een hele week kwam de ramp op de voorpagina van de krant, dit is de langste periode ooit geweest. De redactie stelt zich steeds de vraag wanneer iets overkill wordt, ook dit is gevoel. Het is een soort van testen, kijken naar wat de mensen willen lezen.’ De periode waarin de tsunami-ramp en de nasleep ervan op de voorpagina van het AD heeft gestaan was dus langer dan bij andere gebeurtenissen. Van de kranten is bijgehouden hoeveel aandacht er besteed is aan de tsunami-ramp. De hoeveelheid artikelen waarin er geschreven is over de tsunami is groter dan bij andere rampen. Het Algemeen Dagblad schrijft in het half jaar direct volgend op de tsunamiramp in totaal 315 artikelen waarin het woord tsunami voorkomt. Voor het NRC Handelsblad is het totaal in dezelfde periode zelfs nog hoger; in totaal 410 artikelen. In tabel 3.3.1 is ter vergelijking aangegeven hoeveel artikelen deze twee kranten hebben geschreven over een aantal onderwerpen in het jaar voor de tsunami, als ook het half jaar direct volgend op de ramp. Tabel 6.1; tsunami-artikelen vergeleken met andere onderwerpen Totaal aantal artikelen Zoekterm (onderwerp) AD periode AD periode NRC periode NRC periode 26-12-03 / 25-12-04 26-12-04 / 25-06-05 26-12-03 / 25-12-04 26-12-04 / 25-06-05 Tsunami Darfur / Soedan/ Sudan HIV/Aids Ontwikkelingssamenwerking / Internationale Samenwerking

2 153 219

315 74 129

4 279 307

410 154 184

61

45

191

101

Tabel 6.1 laat zien dat de tsunami-ramp een enorme aandacht heeft gekregen in deze twee kranten. Voor de ramp wordt het woord ‘tsunami’ vrijwel nooit gebruikt in beide dagbladen. De voorgaande actie van de Samenwerkende Hulporganisaties is gericht op de slachtoffers van de burgeroorlog in Darfur, een regio in het land Soedan. In het gehele jaar voordat de tsunami-ramp plaatsvindt, dus inclusief de periode dat de SHO een nationale inzamelingsactie houdt voor dit gebied, schrijven het Algemeen Dagblad en het NRC Handelsblad respectievelijk 153 en 279 artikelen waarin deze termen genoemd worden. Artikelen met daarin het woord ‘tsunami’ worden 68% meer geschreven. En dit in een kortere periode; zes maanden. Dat de tsunami in de Nederlandse dagbladen meer aandacht heeft gekregen dan andere thema’s is geen Nederlands fenomeen. Een onderzoek van AlertNet (2005) laat ook de grote internationale aandacht voor de tsunami zien. Dit onderzoek is gedaan onder meer dan 200 Engelstalige dagbladen die over de gehele wereld uitgegeven worden. Een weergave 96

De exacte stelling in de enquête waar de mening van de respondent op gevraagd is luidt: ‘Ik vond de hoeveelheid nieuws over de tsunami te groot’ (v33).

99

van de het aantal artikelen over de tsunami in vergelijking met en andere OS-thema’s is te zien in figuur 6.1.

n

a

ek te zi

N

oo

In

fe

ct ie

C ol

om bi

al N ep

-A id s

ti aï

H IV

H

ë ts je je

Ts

C

co

nf

ni

lic

ka tA fri D R

-O rd

W es

an d.

..

rlo g n

eg

oo

am ed a

Ts un

So

t

40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 i

Aantal artikelen

Figuur 6.1; aantal artikelen per thema in de periode maart ’04 – februari ’05 in Engelstalige dagbladen

Onderwerp

(AlertNet 2005)

In figuur 6.2 is weergegeven hoeveel artikelen met daarin het woord ‘tsunami’ er hoeveel dagen na de ramp zijn verschenen in de eerder genoemde twee Nederlandse dagbladen. De xas geeft het aantal ‘dagbladdagen’97 aan. De y-as geeft het totaal aantal verschenen artikelen weer. Figuur 6.2: aantal tsunami-artikelen

45 40

Algemeen Dagblad NRC Handelsblad Totaal

Aantal Artikelen

35 30 25 20 15 10 5

151

145

139

133

127

121

115

109

103

97

91

85

79

73

67

61

55

49

43

37

31

25

19

7

13

1

0

Aantal 'dagbladdagen' vanaf 26-12-2004 (de ramp)

97

Met dagbladdagen worden de dagen bedoeld waarop in ieder geval één van de twee bladen een editie uitgebracht heeft.

100

Twee zaken vallen op in de bovenstaande grafiek. Allereerst de korte en hevige periode waarin de tsunami-ramp veelvuldig in de kranten te vinden is. Na 18 dagen komt het totaal aantal artikelen in beide kranten al voor het eerst onder tien. Een kleine opleving volgt tot iets minder dan een maand na de ramp. Vanaf dat moment zijn er amper nog oplevingen in het aantal verschenen artikelen. Het tweede wat opvalt in de grafiek is dat de absolute top niet direct na de ramp komt, maar in de drie dagen volgend op zes januari, wanneer de nationale inzamelingsactie plaatsvindt op televisie. Op deze specifieke uitzending wordt later nog terug gekomen. De media hebben naar deze dag toegeleefd om op zes januari een climax te creëren in de berichtgeving. Niet alleen is op zes januari de inzamelingsactie op de televisie98 te zien, tevens is op de radio het programma radio555 te beluisteren99 en komt het Algemeen Dagblad met een extra katern dat aan deze ramp en deze inzamelingsactie geweid is. In de twee dagen die volgen op deze inzamelingsactie wordt hier nog verdere aandacht aan gegeven. Tevens wordt op de avond van zes januari duidelijk hoe zeer de tsunami-ramp op dat moment leeft onder de Nederlandse bevolking. Dit is een duidelijk illustratie van wat Leenhouts het ‘aansluiten bij de belevingswereld van de lezer’ noemt. 6.4 Slecht nieuws: Tros Radar versus Terre des Hommes, Het verstrekken van informatie door de media voedt de kennis die mensen hebben over een bepaald thema. Naast het voeden van de kennis dragen de media ook bij aan het vormen van een opinie. In hoofdstuk 1 is aan bod gekomen dat het soort informatie dat aangeboden wordt en de inhoud hiervan is in ieder geval voor een deel bepalend voor het tertiaire draagvlak. De media beïnvloeden (deels) de publieke opinie door goed, dan wel slecht nieuws te brengen. Ter illustratie een voorbeeld die een grote rol heeft gespeeld met betrekking tot de tsunamiactie van de SHO en de publieke opinie hierover. Op 9 mei 2005 zendt de Tros het programma Radar uit met als thema de hulpverlening van de SHO. Het doel van het onderzoek dat ten grondslag ligt van deze uitzending is de verantwoording, zoals de SHO deze geven over haar werkzaamheden, op waarheid te controleren. Aangezien de SHO een recordbedrag hebben opgehaald bij deze actie ziet Radar een reden om nu te gaan kijken wat er met al dit geld gebeurt. De redactie heeft allereerst contact gezocht met een aantal organisaties die deel uitmaken van de SHO en hun gevraagd een lijst te sturen met daarin alle projecten die op dat moment afgerond zijn. Hierbij is gezegd dat het om een journalistiek verzoek tot informatie gaat, niet dat het hier het programma Radar betrof. Nadat deze lijsten met de namen en projecten van afgeronde projecten ontvangen zijn op de redactie is een team afgereisd naar de getroffen regio’s in Sri Lanka om deze projecten te zoeken en dus de informatie van de SHO te controleren. De resultaten zijn schokkend. Veel projecten van vooral Terre des Hommes (TdH) en het Rode Kruis Nederland (RKN) zijn niet direct te vinden. Ook navraag bij lokale autoriteiten levert niet veel meer resultaat. In de uitzending wordt niet gezegd dat de projecten niet bestaan, maar dat ze niet op het moment van zoeken in ieder geval niet te vinden zijn. Hierbij moet worden opgemerkt dat de suggestie wel wordt geleverd door de toon waarop is vermeld dat de gezochte projecten niet te vinden zijn. Tussen de opnames en de uitzending zit meer dan twee en een halve week tijd waarin de desbetreffende organisaties de kans hebben gekregen om aan te tonen dat de projecten op 98

Voor het eerst in de geschiedenis werken zowel de commerciële als de publieke omroep samen om geld in te zamelen voor de Samenwerkende Hulporganisaties. 99 De radiostations Radio 3FM, Noordzee FM, Radio 10 Gold, Yorin FM, RTL FM, Radio 538, radio Veronica, ID&T radio, Sky radio, Classic FM en BNR newsradio werken op deze dag voor het eerst in de geschiedenis als Radio 555 samen om geld in te zamelen voor de Samenwerkende Hulporganisaties

101

de lijst wel degelijk bestaan. Hier is amper gebruik van gemaakt. TdH kan bijvoorbeeld slechts acht foto’s laten zien van projecten die afgerond zijn tijdens de uitzending. De impact van de uitzending is zeer groot. Er komen heftige reacties op de uitzending en op het verweer van TdH, zowel in de ontwikkelingswereld als in de samenleving. Enkele reacties die te lezen zijn op het internetforum van TrosRadar zijn te lezen in box 3.4.1. Vooral TdH is erg geschrokken van de reacties die deze uitzending teweegbrengt en reageert geschokt. De SHO komen met een gezamenlijk persbericht waarin te lezen staat: De Samenwerkende Hulporganisaties betreuren het dat door de uitzending van TROS Radar het beeld is ontstaan dat het geld dat is binnengekomen op giro 555 niet goed besteed zou worden. De journalistiek onderzoeksmethode had in onze ogen nauwkeuriger gekund. De SHO leden werken in het veld vaak met lokale partners waar zij soms al een jarenlange band mee hebben. Niet alle organisaties zijn dus onder eigen naam of logo in het veld herkenbaar. Zoals het er nu naar uitziet is er op de verkeerde plaats naar de verkeerde projecten gezocht waardoor de feiten niet juist worden weergegeven. (SHO, 2005e)

TdH gaat zelfs nog verder dan dit persbericht en start een kort geding tegen het programma. Ze noemen de uitzending ‘onrechtmatig, feitelijk onjuist, onzorgvuldig en misleidend’ en eisen dan ook een rectificatie en een voorschot op een schadevergoeding van €50.000,(Reformatorisch Dagblad, 2005). Radar spreekt dit tegen en houdt vol dat de projecten die ze doorgekregen hebbenen van TdH echt niet te vinden zijn. Korte tijd later komt TdH op de zender RTL5 met een documentaire over hun projecten in Sri Lanka waaruit wel degelijk blijkt dat er projecten zijn afgerond. Hertsenberg (Radar)100 zegt hierover dat ze het niet begrijpt dat de directeur tijdens de uitzending of direct hierna met bewijsmateriaal naar buiten is gekomen. Dat zal voor de organisatie hebben gepleit en Radar in een slecht daglicht hebben gesteld. Ze is blij te zien dat de organisatie wel degelijk projecten heeft afgerond, maar blijft erbij dat dit de lijst van projecten die zij ontvangen hebben niet correct is. De rechter geeft het programma hierin gelijk. De feiten zijn correct en het programma is niet misleidend geweest. Het is te betwisten wat nu heeft gezorgd voor de negatieve reacties die TdH heeft ontvangen; de ‘onthulling’ dat lang niet alle projecten te vinden zijn of de reactie van de directeur hierop. Dit laatste wordt gesuggereerd door Hertsenberg en ze onderstreept dit door te verwijzen naar het verschil in negatieve reacties tussen het RKN en TdH. Beide komen niet goed voor de dag in de uitzending. Echter de reactie van het RKN komt opener en veel minder defensief over. Uit navraag bij het RKN blijkt Hertsenberg in de gevolgen gelijk te hebben. Het RKN zegt ‘amper negatieve reacties ontvangen te hebben’. Op het internetforum van Radar staat wel veel negatieve reacties ten aanzien van de lidorganisaties van de SHO. Ter illustratie een reactie die het gevoel van veel forumbezoekers weergeeft: Foster Parents heeft dat in het verleden ook gedaan. Hoog van de toren blazen en achteraf moeten bekennen dat ze er toch een zooitje van hadden gemaakt. Een organisatie die gewoon erkend dat er iets is misgegaan - want waar gewerkt wordt worden fouten gemaakt - geloof ik. Een organisatie die alles ontkend geloof ik per definitie niet. (Gast; 10 mei 2005 op het internetforum van TrosRadar)

Deze reactie verwoordt de gedachten van veel forumschrijvers. Uit deze reacties blijkt dat een open reactie, waarin uitgelegd wordt waar de fouten zitten en hoe de vork nu echt in de steel zit, op de lange termijn veel effectiever is. Wellicht levert dat gezichtverlies op de korte

100

Hertsenberg is zowel redactrice als presentatrice van dit programma. Het interview is gehouden op 10 augustus in Hilversum.

102

termijn op, maar een eerlijke reactie wordt zeker gewaardeerd en zal op de lange duur beter uitpakken voor de organisatie. Box 6.1; forumreacties giro555-uitzending Tros Radar -

-

-

-

-

‘Zouden mensen het nu eindelijk inzien: veel geld wordt gewoon op de bank gehouden. Flink mee gespeculeerd en belegd. Wat er na de torenhoge salarissen nog overblijft wordt dan nog aan de strijkstokken in het buitenland aangeboden.’(Gast; op 10 mei) ‘Ik geef al jaren geen geld aan de "goede doelen" En na het zien van Radar is mijn besluit om niet te geven weer gesterkt’(Bassies; op 10 mei) ‘Wordt het niet de hoogste tijd dat de bezem door SHO gaat?? Wordt het geen tijd dat arrogantte direkteuren het veld ruimen??’(HannekevG; op 10mei) ‘Dit geeft maar weer aan dat we er weer eens lekker zijn ingetrapt en de hoge instanties er weer blij mee zijn. Eigenlijk had ik het kunnen weten want wat is er eigenlijk gebeurt met al dat geld dat toen gestort is plusminus 20 jaar geleden naar die arme landen !!!!! Nou let op er komt weer een aktie aan want die mensen hebben na 20 jaar nog steeds honger.’ (joketouw 10mei) ‘AL JAREN BEKEND…’(SCHOENTJE; op 10 mei) ‘Ooit was er 9. milj. gulden zoek bij het Leprafonds. Het Fosterparentsplan heeft zijn naam veranderd nadat hun malversaties bekend werden. En dan die man van Terres des hommes, gisteravond. Je zou er cynisch van worden’ (Bezorgde Nederlander; op 10 mei) ‘Kleine stelen, groten nog meer’ (Gast, op 11 mei) ‘Ik kan me de tijd nog herinneren dat we kleding inzamelde voor Polen, Roemenië en nog meer voormalige Oostbloklanden. In die tijd heb ik met afschuw naar een programma gekeken wat deze zg. arme mensen met onze gedoneerde kleding deden nl. verkopen en omruilen voor drank tv’s en radio’s. Vervolgens kochten Nederlandse bedrijven deze kleding weer terug onder de naam lompen. Met deze lompen werden dan drassige plekken in akkers en weilanden droog gelegd. Sinds deze tijd geef ik niets meer aan de zg. goede doelen, ook nu blijkt weer dat diegene die het nodig hebben niets merken van het gene de Nederlander geschonken heeft. Het is allemaal in de zakken van de directie terecht gekomen. Het is de hoogste tijd dat deze organisaties ter verantwoording geroepen worden.’ (Anjo; 10 mei) ‘Weer is het gelukt om goedgelovige en vrijgevige Nederlanders hun geld af te troggelen en weer worden ze besodemieterd’. (Strandloper, 10 mei) […]’de zakken vullers die de leiding hebbenbij dergelijke organisatie,men moet het geld laten beheren door de diverse kerken,dan heeft men de meeste kans dat het goed terecht komt.’ (n3c4htxp, 10 mei)

6.5 Slecht nieuws, goed nieuws? Het voorbeeld van TrosRadar heeft laten zien dat de media een rol spelen in het vormen van de publieke opinie. In deze paragraaf zal er gekeken worden naar welke rol de media nu precies in het vormen van de publieke opinie spelen en wat de impact van slecht nieuws is. Antoinette Hertsenberg (Radar) zegt: ‘Radar is er voor het slechte nieuws’. Hierbij geeft ze het voorbeeld van een autotest. Als de fabrikant van een auto claimt dat deze bepaalde prestaties levert is dat aan een programma als Radar om te testen. Mocht dit niet kloppen heeft dit nieuwswaarde, de consument wil en moet dit weten. Klopt het inderdaad wat de fabrikant stelt, dan heeft de fabrikant gelijk en vertelt hij een correct verhaal. De nieuwswaarde is dan natuurlijk niet meer zo groot, aangezien de boodschap niet nieuw is. Meer specifiek over ontwikkelingsorganisaties zegt ze: Allemaal zeggen ze dat een derde van de hulp effectief is en dat ongeveer een derde van de hulp mislukt. Maar nooit zegt er eens iemand; bij mij mislukt er een derde. De taak voor de journalistiek is om dit te zoeken en onder de aandacht te brengen.

Hier geldt dus ook dat alle verhalen die kloppen ook verondersteld zijn om te kloppen en dus weinig nieuwswaarde hebben. De verhalen die niet kloppen, of ten dele niet kloppen, hebben nieuwswaarde. Tros Radar staat hier zeker niet alleen. Op de vraag of het NRC Handelsblad uitgebreid gaat rapporteren over de eerste tussenrapportage van de SHO antwoordt journalist

103

Freek Staps101 dit slechts in grote mate te zullen doen als de uitkomsten negatief blijken te zijn. De selectiviteit van de media wordt niet als vorm van mindere kwaliteit beschouwd door de deelnemers aan de enquête. De respondenten zijn juist zeer te spreken over de kwaliteit van de media. Gemiddeld is 67,9% (N=103) van de respondenten zegt het (geheel) eens te zijn met de stelling dat de kwaliteit van het nieuws over de tsunami goed te noemen is geweest. Vooral diegene die al voor de ramp al eens of vaker geld hebben gegeven aan een actie van de SHO blijken positief; voor deze groep geldt dit voor 71,7% (N=46). Dit is 7% meer dan voor diegene die voor de tsunami-ramp nog nooit een actie van de SHO financieel hebben gesteund. Dat gevers positiever zijn over de kwaliteit van de media dan de nietgevers, geldt niet voor diegene die bij de actie voor de tsunami-slachtoffers de SHO financieel hebben gesteund. Van de groep die bij de laatste actie geld hebben gestort op giro555 is 66,1% van de respondenten (N=65) het (geheel) eens met de stelling. Dit geldt voor 71,7% van de niet-gevers (N=38). Kwaliteit van de media houdt niet automatisch objectiviteit in. Gemiddeld vinden 48,5% van alle responden (N=103) de media (geheel) objectief in haar verslaglegging over de tsunami-ramp. Een specificatie tussen de gevers en de niet-gevers uit het heden en het verleden laat zien dat de gevers de media objectiever vinden dan de niet-gevers. Van de respondenten die voor de tsunami de SHO al eens financieel gesteund hebben blijkt 56,5% (N=46) de media bij deze ramp objectief te vinden. De gevers van nu zijn iets minder positief, maar het percentage van 50,8% (N=65) is nog steeds bovengemiddeld. Voor de niet-gevers bij vorige acties is het percentage met 42,1% (N=57) het laagst. De niet-gevers van de tsunami-actie vinden voor 44,7% de media objectief. Gemiddeld vinden ongeveer 20% van de respondenten de media dus niet objectief, maar wél kwalitatief goed. Hertsenberg dat de kritische blik die de media moeten hebben ten opzichte van de hulpverlening goed is voor het draagvlak ontwikkelingssamenwerking. Ze noemt het zelfs ‘goed en verfrissend’. De ‘donateur is koning’ en daarom moeten ‘de rolluiken omhoog’. Helaas heeft de NGO-sector nog ‘koudwatervrees’ ten opzichte van kritiek op haar functioneren. De kritische blik van de media laat zien wat er niet goed is en wat er beter kan. Dit zorgt voor verandering en daarmee voor verbetering. Het transpanter handelen van de organisaties is goed voor de donateur en de organisatie zelf. Dat het soms kan leiden tot reacties onder donateurs die na slecht nieuws zeggen ‘nooit meer iets te zullen geven’ moeten organisaties niet al te serieus nemen. Deze transparantie en eerlijkheid is juist ‘gezond voor de toekomst van ontwikkelingssamenwerking’. Dat de ontwikkelingsorganisaties niet erg gelukkig zijn met kritiek op hun functioneren is logisch. De impact van negatief nieuws heeft de sector menigmaal ervaren. Twee bekende voorbeelden hiervan worden in de boxen 6.2 en 6.3 besproken; te weten Foster Parents Plan (FPP) en de Nederlandse Hartstichting. Box 6.2; het effect van negatieve publiciteit - Foster Parents Plan FPP kent in Nederland een grote steun, vooral door hun adoptieplan. In die tijd geldt dat je als donateur niet zo zeer donateur van een grote organisatie wordt, maar je wordt persoonlijk sponsor van een kindje in een ontwikkelingsland. Je kunt zelfs corresponderen met dit kind en zo nu en dan ontvang je als donateur foto’s of tekeningen van ‘jouw kindje’. Althans, dit is de donateurs verteld. Een aantal jaren geleden is naar buiten gekomen dat het geld dat je als donateur aan FPP overmaakt helemaal niet naar dat specifieke kind gaat waaraan gegeven denkt te hebben. Sommige van deze kinderen blijken zelfs helemaal niet te bestaan en ook niet alle correspondentie blijk correct te zijn. In plaats van het geld aan één kind te besteden, geeft FPP het geld uit in een bredere context. Zo wordt er bijvoorbeeld een school in een dorp gebouwd, zodat niet alleen één kind dat het geluk heeft geadopteerd te zijn naar school kan gaan. Alle kinderen in een dorp kunnen in dit geval naar school 101

Staps (NRC Handelsblad) komt hiermee tijdens het debat ‘Global Debat; Na de Tsunami – Helpen we echt?' gehouden op 27 februari 2005 in Lux, Nijmegen

104

gaan. Wellicht zelfs een betere manier om armoede te bestrijden, maar daar gaat het de donateurs niet om. Zij voelen zich in grote aantallen opgelicht en velen keren de organisatie voorgoed de rug toe. Het uitbrengen van dit negatieve nieuws zorgt ervoor dat het donateursbestand nu nog steeds niet op het niveau is dan voordat dit nieuws uitgekomen is (zie figuur 6.3). Naast de drastische daling in het aantal donateurs heeft het negatieve nieuws ertoe geleid dat de werkwijze van de organisatie veranderd moest worden. Verder heeft de organisatie haarzelf genoodzaakt gezien haar naam te veranderen - in Plan Nederland - om zo verdere imagoschade te beperken. Figuur 6.3; donateursverloop Plan Nederland sinds 30-06-2000

400000

Aantal donateurs

350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 2000

2001

2002

2003

2004

2005

Verslagjaar (01-07 / 30-06) Vermaas (2005)

Box 6.3; het effect van negatieve publiciteit - de Nederlandse Hartstichting De Nederlandse Hartstichting komt in de problemen als uitkomt dat haar medisch directeur een voor de NGOsector hoog salaris ontvangt. Dit hoge salaris komt naar buiten in een periode dat het financieel slecht gaat met de stichting. Zelfs tien van de ruim honderd banen worden geschrapt. Voor velen is dit hoge salaris een voorbeeld van zelfverrijking en van onjuiste motieven aan de top van ontwikkelingsorganisaties. Tevens wordt dit verhaal door velen gezien als een schoolvoorbeeld van de spreekwoordelijke ‘strijkstok’. Een direct gevolg van dit nieuws is dat de collecteopbrengst voor de stichting met 12% afneemt. Tevens heeft de medisch directeur moeten vertrekken.

In zowel het geval van FPP als de Nederlandse Hartstichting blijkt dat negatief nieuws grote gevolgen kan hebben op de publieke opinie. Transparanter opereren ten opzichte van de donateur is dan ook onvermijdelijk, wat ook gebleken is in de hoofdstukken 4 en 5. Transparantie kan bewerkstelligd worden door de organisaties zelf, maar, zo is de mening van Hertsenberg, onafhankelijk onderzoek is hierbij nodig. De media is zeer wel geschikt om deze rol op zich te nemen en zo de organisaties die zeggen transparant te zijn te controleren en zo open, eerlijk en alert te houden. 6.6 De media als actieve spelers Naast dat de media informatie verspreiden en zo de samenleving de mogelijkheid geven een opinie te vormen of te veranderen, maken de media ook op een andere manier deel uit van het draagvlakmodel (zie hoofdstuk 1). Ze hebben niet slechts een scharnierfunctie in het model, maar maken ook op een actieve manier onderdeel uit van het secundaire draagvlak. Ze zijn

105

zelfs een ‘actieve speler’ binnen ontwikkelingssamenwerking. Bij de tsunami-ramp is het goed te zien welke rollen de verschillende media op zich nemen, welk doel ze met deze rollen hebben en wie ze hiermee bereiken. De meest opvallende voorbeelden die specifiek bij deze ramp naar voren zijn gekomen zullen kort besproken worden. Deze voorbeelden zijn naar aanleiding van de verschillende interviews die gehouden zijn, uit de opmerkingen die de respondenten bij de enquêtes geplaatst hebben en naar aanleiding van de mediastudie. De voorbeelden waarin de media als actieve spelers naar voren komen kunnen in drie groepen ingedeeld worden. Allereerst de media die zelf actief fondsenwerven voor derden, dan de media die andere initiatieven actief steunen en ten derde media die ook inhoudelijk samen gaat werken met een organisatie of initiatief. Daarna zal er nog worden ingegaan op de gevolgen die dit kan hebben op de objectiviteit van de verslaglegging. 6.6.1 De media als actieve fondsenwervers voor anderen Het eerste voorbeeld van een actie rol van de media binnen de ontwikkelingssamenwerking is de rol die verschillende media gehad hebben in het actief werven van gelden voor projecten en acties. Dit is in een grote verscheidenheid gebeurd. Zo is er op de televisie een inzamelingsactie te zien geweest voor de actie van de Samenwerkende Hulporganisaties. Tevens is er op de radio een soortgelijk programma te horen, onder de naam ‘Radio555’. Deze twee manieren van het onder de aandacht brengen van de actie van de SHO en het actief overhalen van mensen om zoveel mogelijk geld te geven zijn niet nieuw. Inzamelingsacties op de televisie en radio zijn al veelvuldig voorgekomen. Kort voor de zeebeving is er zelfs nog een Darfur-actie op de radio te beluisteren geweest. Wat wel nieuw is bij deze twee inzamelingsacties, is de enorme schaal waarop het plaats gevonden heeft. Voor het eerst in de geschiedenis werken zowel de commerciële als de publieke omroepen mee aan het uitzenden van een avondvullend programma met als doel zo veel mogelijk geld in te zamelen. Op zowel de televisiezenders Nederland2, RTL4 als SBS6 is een gemeenschappelijke uitzending te zien, met daarin speciale edities van programma’s zoals ‘Hart van Nederland’ en ‘RTL Boulevard’. Zoals vaker het geval bij zulke acties is er gebruik gemaakt van een telefoonteam; grotendeels bestaande uit prominenten. De eerste gemeenschappelijke uitzending, geproduceerd door Eyeworks, zorgt er mede voor dat er een recordbedrag voor de SHO wordt opgehaald. Mede verantwoordelijk aan dit succes is de gemeenschappelijke inzamelingsactie op de radio. Onder de naam Radio555 zamelen de zenders Radio 3FM, Noordzee FM, Radio 10 Gold, Yorin FM, RTL FM, Radio 538, radio Veronica, ID&T radio, Sky radio, Classic FM en BNR newsradio gemeenschappelijk geld in voor giro555. Ook hier is er sprake van een samenwerking van veel verschillende partijen, commercieel en publiek opererend. Uit de enquête blijkt dat de beide inzamelingsacties (tv en radio) zeer goed bekeken en beluisterd zijn. Er is vooral naar de inzamelingsactie op de televisie gekeken. In totaal 60,2% (N=103) van de respondenten heeft in ieder geval gekeken naar de televisie-uitzending op zes januari. Het in ieder geval kijken betekent voor twee op de drie dat er slechts naar de televisie gekeken is. Zij hebben dus niet naar de inzamelingsactie op de radio geluisterd. Radio555 is op zes januari door 22,3% (N=103) van de respondenten beluisterd; hierbij moet wel worden opgetekend dat veruit de meeste luisteraar (87,0%, N=23) ook naar de inzamelingsactie op de televisie hebben gekeken.

106

Geefgedrag Nu aan SHO gegeven Nu niet aan SHO gegeven Totaal

Tabel 6.2; geefgedrag door inzamelingsactie Aantal en percentages per medium Abs. Tv % Tv Abs. % Radio Abs. TV & % TV & Radio555 555 Radio555 Radio555 (N=62) (N=23) (N=31)

Abs. Geen medium

% Geen medium (N=34)

20

58,9%

43

69,4%

16

69,6%

27

87,1%

14

41,2%

19

30,1%

7

30,4%

4

12,9%

34

100%

62

100%

23

100%

31

100%

Uit tabel 6.2 blijkt dat de respondenten bij deze ramp gemiddeld ook zonder blootstelling aan een inzamelingsactie geneigd zijn om geld te geven aan de SHO. Ook zonder deze acties zullen veel mensen geld gegeven hebben en daarmee de actie voor de tsunami-slachtoffers tot een succes hebben gemaakt. De tabel laat echter ook zien dat blootsstelling en geefgedrag verband houden. Het soort medium lijkt in deze correlatie niet van groot belang, wel speelt de frequentie een rol. Voor diegene die naar ofwel de televisie gekeken hebben ofwel naar de radio geluisterd hebben neemt het geefgedrag met iets meer dan 10% toe; respectievelijk 10,5% voor de televisie en 10,7% voor de radio. De toename die ontstaat wanneer beide inzamelingsacties zijn gevolgd lijkt haast exponentieel toe te nemen; het geefgedrag neemt met maar liefs 28,2% toe ten opzicht van mensen die beide niet gevolgd hebben. Naast de eerder genoemde zender hebben de muziekzenders Music Television Nederland (MTV-nl), the Box en The Music Factory (TMF-nl) in samenwerking met de zender Nickolodeon hun eigen inzamelingsactie. Tevens staat TMF-nl op zes januari (de dag van de inzamelingsacties op tv en radio) stil bij de ramp en kunnen mensen hun ideeën en gedachten achterlaten op de zender. Daarnaast hebben de zenders TMF-nl en the Box nog hun eigen inzamelingsinitiatieven. Bij de zender TMF-nl wordt een oproep gedaan om een SMS te sturen met daarin de tekst “GEEF” naar een bepaald nummer. Iedere SMS kost €1,50 en dat bedrag komt ten goede van de SHO. In januari staat het totaal van deze actie op €52.000,Helaas blijkt bij later navragen bij MTV-nl eigenaar van de zender TMF-nl, niet bekend wat het precieze eindtotaal geworden is. Dit is wellicht geen enorm hoog bedrag voor een inzamelingsactie, maar opgemerkt moet worden dat de doelgroep van de muziekzenders een veelal jong publiek is. SMS-acties lijken dan ook geschikt als aanvullende manier om fondsen te werven. Het werkt drempelverlagend: immers vrijwel iedereen beschikt tegenwoordig over een mobiele telefoon en de vrij lage kosten per keer maakt het ook mogelijk voor de mensen met de kleine beurs om te doneren. Tevens is de jonge doelgroep die bereikt wordt een plus. Het is onwaarschijnlijk dat deze groep mensen, voornamelijk tieners, in grote getale geld over zal maken. Zij beschikken over weinig financiële middelen en in hoofdstuk 1 is gebleken dat mensen met weinig financiële middelen minder geneigd zijn om geld te geven. Via het SMSen, wat goedkoop is, is het ook voor hun mogelijk om hun steentje bij te dragen, wat ze wellicht zou motiveren een volgende keer om weer, en misschien zelfs meer wanneer ze over meer financiën beschikken, te doneren. 6.6.2 De media als steun voor particuliere acties Naast dat de media zelf actief fondsen werven, zijn ze ook een platform om particuliere initiatieven wereldkundig te maken. Bij deze ramp hebben de media zeer veel aandacht besteed aan particuliere initiatieven: vaak spontane acties van ‘gewone mensen’ die in hun dagelijks leven niet direct met ontwikkelingssamenwerking te maken hebben. Helaas is er geen vergelijkingsmateriaal voorhanden, en dus is het onmogelijk te stellen of er nu meer of minder aandacht is geweest voor zulke acties dan voor de tsunami-ramp. Daarnaast is het ook

107

onmogelijk vast te stellen hoeveel aandacht dit soort organisaties hebben gehad in de verschillende media. Het is duidelijk dat de hoeveelheid aandacht in ieder geval veel is geweest. Op vrijwel alle zenders en in zeer veel verschillende soorten programma’s op de televisie is er aandacht geschonken aan deze initiatieven. Zowel de regionale, de publieke en commerciële landelijk uitzendende omroepen hebben hieraan aandacht besteed. De grootte van het initiatief is hierin vaak niet relevant gebleken. Wanneer een initiatief op de televisie te zien is, is het initiatief zelfs vaak op meerdere zenders te zien geweest. Het initiatief ‘Kratje voor Atjeh’ is bijvoorbeeld te zien geweest op de regionale zender tv/ radio West, maar ook op de muziekzender TMF-nl. Verder staan ze vermeld in onder andere de Volkskrant en op de internetsite Nu.nl. Met een opbrengst van iets meer dan €6.500,- is dit initiatief niet en daarmee is de aandacht ook bijzonder groot. De media volgen elkaar en via het sneeuwbaleffect betekent aandacht in een medium vaak automatisch diverse aandacht in diverse media. Specifiek veel aandacht is geschonken aan verschillende initiatieven die weeshuizen hebben opgezet in de getroffen regio’s om zo de tsunami-wezen op te vangen. Het bekendste project is van Marja van Leeuwen die vrijwel continu door het programma 2Vandaag is gevolgd. Ook andere media volgen – ook weer doordat de media elkaar volgen - en dit leidt tot een zeer grote groei van dit project. Zeer veel geld is er op gehaald en zeer veel mensen hebben hun steun toegezegd aan deze organisatie. Ook andere weeshuisprojecten hebben veel aandacht gekregen van veel verschillende media. Het opvallende van de aandacht aan weeshuisprojecten is het ‘grote gebrek’ aan tsunami-wezen in de getroffen regio’s. Dit ‘gebrek’ is te verklaren. Op het moment dat het water landinwaarts trekt verdrinken weliswaar veel mensen, echter vooral de zwakkeren onder de bevolking. Er is dan ook een grote oververtegenwoordiging van ouderen en kinderen onder de dodelijke slachtoffers. Natuurlijk zijn er ook veel volwassen slachtoffers. Zelden is het voorgekomen dat de kinderen de vloedgolf wél, maar de ouders niet overleefd hebben, zo is gebleken in hoofdstuk 4. In de beeldvorming die is ontstaan door de vele aandacht voor deze weeshuizen lijkt het echter dat er veel wezen zijn en dat weeshuizenprojecten noodzakelijk zijn. Dit blijkt ook uit de gehouden enquête; 84,4% (N=102) zegt het bouwen van weeshuizen belangrijk tot zeer belangrijk te vinden voor de slachtoffers van de tsunami. Van de mensen die ook geld hebben gegeven aan de SHO – zowel vroeger als bij deze actie is er zelfs niemand die dit soort projecten ook maar enigszins onbelangrijk vindt. Het is belangrijk te weten dat er blijkbaar toch een correlatie bestaat tussen de hoeveelheid aandacht voor een bepaald (sub-)thema in de media en de publieke opinie hierover. De richting van het verband is niet aan te tonen, wellicht geven de media zoveel aandacht aan (in dit geval) weeshuizen, omdat het publiek dat graag wil. Misschien geldt het omgekeerde. Ook hebben de media ‘buiten de schermen’ verschillende initiatieven gesteund. Een voorbeeld hiervan is de hulp van Eyeworks (producent van de inzamelingsactie op televisie) aan initiatieven bij de promotie. Martijn van Cooten van de actie ‘Shoppen voor Sri Lanka’ die goederen via de Sri Lankaanse Ambassade in Nederland naar Sri Lanka hebben gestuurd krijgt via via te horen dat ze bij Reinout Oerlemans thuis langs kunnen gaan. De directeur van Eyeworks biedt hen gratis T-shirts en andere promotiemateriaal aan, om zo te zorgen dat de zichtbaarheid van het initiatief vergroot wordt.

108

6.6.3 Algemeen Dagblad en stichting Unawatuna Er zijn zelfs media geweest die nog een stap verder gaan dan het vanaf de zijlijn helpen van organisaties. Het Algemeen Dagblad bijvoorbeeld gaat zich al vrij snel na de ramp richten op een Nederlands initiatief, stichting Unawatuna. Voortkomend uit de wens zich te onderscheiden van andere media besluit de redactie van de krant één initiatief actief te volgen. In totaal zijn er in het half jaar volgend op de tsunami-ramp vijftig artikelen geschreven over de stichting en het dorp Unawatuna. De keuze voor deze stichting is op toeval gebaseerd. Geert Wijn, oprichter van deze stichting, meldt zich bij de krant in de hoop dat er een stukje geschreven zal worden over zijn initiatief. Op dat moment is de stichting nog ‘oneerbiedig gezegd een bontjassen en lampenkappen-inzamelingsactie’, maar zo zegt Leenhouts (AD), wel een goede manier om de hulpverlening in Sri Lanka beeldend te laten zien aan de lezers. Het AD wil graag dat het project groter wordt dan het in eerste instantie bedoeld is. Eigenlijk heeft het project voornamelijk tot doel het guesthouse van de schoonfamilie van Wijn in het dorp Unawatuna te herstellen. Het AD wil ook graag lezers naar het dorp sturen om daar te helpen. Veel lezers maken geld over naar het AD wat in het dorp besteed moet worden; een voorbeeld hoe veel berichtgeving mensen betrokken kan maken bij een bepaald thema of in dit geval een bepaald dorp. Om het geld van de lezers zo goed mogelijk te beschermen opent het AD een aparte bankrekening. Leenhouts: ‘vertrouwen van de redactie is onvoldoende’. Dit houdt automatisch ook in dat een groot gedeelte van de financiële verantwoording bij de krant komt te liggen. Daarmee samenhangend ook een groot gedeelte van het beleid. Hierdoor heeft het AD dus een grote rol in het project gekregen en zijn niet sec meer verslagleggers die iets bij willen dragen aan een initiatief. Zij zijn mede het initiatief. De wens om lezers naar het dorp te sturen wordt kracht bijgezet en een oproep verschijnt waarin mensen zich kunnen aanmelden wanneer ze interesse hebben om naar het dorp te gaan om daar te helpen bij de herstelwerkzaamheden. In totaal meer dan 1200 reacties komen binnen op deze advertentie. Een groep van tien mensen wordt geselecteerd en zijn via door de krant verkregen tickets (ter beschikking gesteld door Martinair) naar het dorp gevlogen om daar te werken. Niet alleen het guesthouse is onderhanden genomen, maar ook andere gebouwen in het dorp kregen een opknapbeurt. Het AD wil graag een project dat op de langere termijn ook nog resultaat zou hebben. ‘Wij vinden initiatieven als een weeshuis ook fantastisch, das prachtig, maar er gaat alleen maar geld naartoe en er komt geen geld meer uit uiteindelijk. Dit is geen kritiek hoor, slechts een ander initiatief.’ 6.6.4 Gevolgen voor de objectiviteit De objectiviteit van het medium komt wel in het geding als een medium zich actief gaat bezighouden met een initiatief. In het geval van het AD en stichting Unawatuna betekent dit bijvoorbeeld dat het voor Leenhouts moeilijk is om een kritisch artikel te schrijven mocht daar aanleiding voor zijn. Er zijn wel situaties geweest waarin hij gewacht heeft iets te publiceren of het net anders geformuleerd heeft, omdat het hier deze stichting aangaat. Bij elk ander initiatief zal hij anders gehandeld hebben. Het omgekeerde geldt ook; het is voor een medium gevaarlijk zich vol lof in te laten met een initiatief. Mocht het op een gegeven moment tegen vallen word je als medium hier immers ook mee geassocieerd. Een redacteur van het NRC Handelsblad wijst in het kader van de objectiviteit op een klein stukje dat begin januari door de uitgever van de krant op de voorpagina van de krant geplaatst is. De strekking van dit stukje is dat de uitgever een gedeelte van de opbrengst van de losse verkoop over zal maken op giro555 van de SHO. Op de redactie ontstaat hierdoor veel onvrede ten opzichte van deze actie om twee redenen. Allereerst vinden zij dat het de

109

lezer niet aangaat hoe de krant met haar inkomsten omgaat. De tweede reden is de objectiviteit. Als je je openlijk inlaat met een bepaalde actie, verlies je een deel van je objectiviteit; in ieder geval heb je als krant bij het publiek de schijn tegen. Voor veel media kan dit een drempel zijn om samen te werken met acties en initiatieven, of dit slechts in beperkte omvang te doen; bijvoorbeeld door het geven van gratis advertentieruimte. De vorm die het AD gekozen heeft, zullen niet veel media overnemen; het risico is erg groot. Bij een initiatief waarvan je niet weet wat het doet en wie er achter zitten is het risico natuurlijk zeer hoog. Zelfs aan het openlijk steun betuigen aan bijvoorbeeld de SHO kleeft een risico. Als de publieke opinie ten opzichte van hen omslaat gaat dit ook zeker ten koste van de eigen organisatie. Vaak wordt er dan ook gekozen voor het ‘objectief’ volgen van een organisatie, zodat de negatieve gevolgen nooit groot kunnen zijn. Bij 2Vandaag geldt dit laatste sterk. Lange tijd hebben zij zeer positieve rapportages uitgezonden over het weeshuis-project van Marja van Leeuwen. Op het moment dat er kritieken zijn gekomen op dit project hebben zij in hun berichtgeving 180 graden kunnen omdraaien omdat ze zich niet gelieerd hebben aan dit project. 6.7 Conclusie De media vervullen bij de tsunami-ramp de rol als scharnier tussen het secundaire en tertiaire draagvlak door het verstrekken van informaties en het kenbaar maken van de verschillende opinies Daarnaast verstrekken de media niet alleen informatie. Ze zijn mede van invloed op de publieke opinie, dus op het tertiaire draagvlak. De rol die media gespeeld hebben in de periode na de tsunami is zelfs groter. Ze maken zelf ook deel uit de uitvoerende actoren binnen de OS. De media hebben zeer veel aandacht geschonken aan de tsunami, zeker als het vergeleken wordt met de aandacht die andere rampen of OS-gerelateerde onderwerpen kregen. De aandacht was (logischerwijs) het grootst in de eerste periode volgend op de ramp. Deze periode heeft ongeveer twee weken geduurd. De aandacht voor de ramp was zo groot, omdat de vraag vanuit de maatschappij naar berichtgeving sterk was. De verklaring voor deze vraag is te vinden bij de aard (natuurramp), de locatie (landen met een positief imago en zeer toeristisch) en het tijdstip (kerst en in een periode dat Nederland op zoek is naar saamhorigheid). Naast het verstrekken van informatie, maken en vormen de media ook opinie. Door veel aandacht te schenken aan de ramp kan het zijn dat de publieke opinie ten aanzien van de hulpverlening positiever geworden is. Er zijn echter ook momenten geweest dat de media een negatieve invloed op de publieke opinie heeft gehad. Het effect van het negatieve nieuws blijkt wel uit negatieve reacties, maar niet uit de steun die de organisaties hebben ontvangen. Het zou kunnen zijn dat deze effecten pas later zullen optreden, negatief nieuws in de OSsector kan lang blijven hangen zoals de voorbeelden van FPP en de Nederlandse Hartstichting duidelijk maken. Verschillende media hebben als actieve actor opgetreden in de maanden na de tsunami. Zo zamelen ze actief fondsen in (via bijvoorbeeld een inzamelingactie op televisie en radio) en steunen ze verschillende initiatieven en organisaties openlijk. Het AD gaat zelfs nog verder door niet alleen actief fondsen te werven voor een initiatief, maar zich ook hier in te mengen. De scheiding tussen het initiatief en de krant is verwaterd. Het AD is eigenlijk zelf een particulier initiatief geworden. Voor de objectiviteit van de verslaglegging heeft dit gevolgen. De media kunnen moeilijk kritiek leveren op initiatieven en organisaties die ze openlijk steunen of gesteund hebben. Dit levert voor hun immers ook gezichtsverlies op. De rol van de media is na de tsunami sterk veranderd van sec verslagleggers die de vraag van de maatschappij volgen en eventueel sturen, naar actieve deelnemers in het veld van OS.

110

7. Conclusie 7.1 Inleiding In de voorgaande hoofdstukken is het draagvlak voor de tsunami geschetst en verklaard. Centraal hierin staat de onderzoeksvraag, zoals gesteld in hoofdstuk 1: Hoe ziet het Nederlandse draagvlak voor de hulpverlening ten behoeve van de tsunami-slachtoffers eruit en wat zijn de mogelijke consequenties hiervan op het toekomstige Nederlandse draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking? Het Nederlandse draagvlak voor de hulpverlening ten behoeve van de tsunami-slachtoffers kan in enkele woorden worden samengevat: groter en anders dan anders. De invloed van dit grotere en anders gevormde draagvlak op het draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking in de toekomst lijkt echter zeer minimaal te zijn. Het draagvlak was naast groot en anders en lijkt eenmalig in karakter. 7.2 Het draagvlak was groter dan ooit Het draagvlak voor de hulpverlening voor de tsunami-slachtoffers is zeer groot geweest in alle segmenten van het draagvlakmodel van hoofdstuk 1. Zowel in de tertiaire laag (de publieke opinie) als in de secundaire laag (media, particuliere initiatieven en Samenwerkende Hulporganisaties (SHO)) van dit model is deze steun zeer groot. Draagvlak is onder te verdelen in drie onderdelen: kennis, houding/ opinie en gedrag. Al is er geen causaal verband tussen deze drie onderdelen geven ze individueel wel een indicatie van draagvlaksterkte voor een bepaald thema. Onder de respondenten is een behoorlijke mate van kennis over de ramp gevonden. Een meerderheid wist wanneer en, tot op zekere hoogte, waar de tsunami plaatsgevonden heeft. Veertig procent van de respondenten heeft zelfs het idee dat de kennis over de algemene levenssituatie in Azië sinds de tsunami is toegenomen, wat duidt op een verdieping die verder gaat dan sec de ramp. 7.2.1 Draagvlak onder particulieren Het idee dat de respondenten hebben ten aanzien van ontwikkelingssamenwerking in het algemeen is positief. Opvallend is dat er weinig bekendheid is over hoe gelden worden besteed door de verschillende traditionele organisaties en door de overheid. Men gaat er over het algemeen vanuit dat dit goed gebeurt, maar heeft geen idee hoe dan precies. De terugkoppeling tussen de traditionele organisaties en achterban is dan ook niet sterk. Er is ook onbekendheid met betrekking tot particuliere initiatieven; weinig mensen hebben een uitgesproken mening over dit soort organisaties. Sinds de tsunami-ramp zijn deze initiatieven echter wel veel zichtbaarder geworden voor veel mensen. Ze spreken ook velen aan en krijgen een grotere rol toegedicht binnen de ontwikkelingssector. Vooral de open communicatie, wat bij traditionele organisatie vaak te wensen over laat, wordt gewaardeerd. Het actieve draagvlak - het gedrag - bestaat uit drie onderdelen; het geven van geld, het geven van goederen en het geven van tijd (vrijwilligerswerk). Aan de hand van deze drie criteria kan gesteld worden dat het draagvlak onder particulieren naast groot ook actief gebleken is. Op giro555 van de SHO is meer dan 200 miljoen euro binnengekomen, grotendeels afkomstig van particuliere giften. Dit bedrag is maar liefs vier maal groter dan het tot dan toe grootste bedrag dat bij een nationale inzamelingsactie van de SHO ingezameld is. Ook de verschillende particuliere initiatieven hebben veel geld ingezameld onder particulieren, al is niet vast te stellen om hoeveel geld het precies gaat.

111

Naast geld blijkt het actieve draagvlak onder particulieren ook uit het aanbod van vrije tijd en/ of goederen. Ook hier geldt dat het niet mogelijk is om exact vast te stellen hoe groot het aanbod geweest is. Het aanbod van goederen en tijd is door de SHO niet geaccepteerd, hiervoor konden mensen wel terecht bij de verschillende particuliere initiatieven. Dit is dan ook in grote getale gebeurd. Hierdoor zijn de particuliere initiatieven natuurlijk ook zichtbaarder geworden voor veel mensen. Ondanks het grote draagvlak voor de initiatieven en acties die naar aanleiding van de tsunami-ramp gehouden zijn is het gevoel dat mensen hebben gehad om iets meer te doen dan bij andere rampen niet zeer sterk. Slechts één op de vier respondenten geeft aan een sterker gevoel te hebben om zelf actie te ondernemen dan bij voorgaande rampen. Het geven van geld, de enige indicator van actief draagvlak die aantoonbaar groter is dan bij andere rampen, wordt schijnbaar niet gezien als actief handelen door de respondenten. Het geven van geld ervaren de respondenten als zeer belangrijk, ondanks dat het niet gezien wordt als een vorm van actief handelen. Bijna net zo belangrijk in de hulpverlening als het geven van geld wordt het opzetten van een weeshuis gezien. Logischerwijs zijn er minder mensen die een weeshuis hebben opgezet dan geld hebben gegeven ten behoeve van de slachtoffers van de tsunami. Het biedt wel een verklaringen voor het steeds populairder worden van particuliere initiatieven onder particulieren. Vrijwilliger worden en het inzamelen van goederen en kleding wordt ook als een belangrijke bijdrage gezien. Ook dit past in het zichtbaarder worden van particuliere initiatieven; immers buiten de particuliere initiatieven kunnen mensen die deze bijdrage willen leveren niet terecht. 7.2.2 Particuliere initiatieven De steun voor particuliere initiatieven is groot en lijkt door de tsunami-ramp te zijn gegroeid. Zo vindt bijna 70% van de respondenten particuliere initiatieven noodzakelijk in de noodhulpfase volgend op de tsunami. Dit is een stijging van bijna 10% met de periode voor de tsunami. Ondanks de grote rol die particuliere initiatieven in de noodhulpfase wordt toegedicht, zijn het dit soort initiatieven die de minste financiële steun krijgen. De financiële steun voor particuliere initiatieven is groot, maar vooral voor particuliere initiatieven die zich bezighouden met de wederopbouwfase. Particuliere initiatieven die zich louter richting op de noodhulp blijven hierbij achter. Evenals bij initiatieven die voor de tsunami zijn opgezet speelt een band met de regio waar het initiatief opgezet wordt en de onvrede met de ‘traditionele organisaties’ een grote rol. Daarnaast is er ook een sterk gevoel onder de initiatiefnemers om nu iets te moeten doen. De tsunami kan dan ook als trigger gezien worden om mensen, die al onvrede hadden met de ‘traditionele organisaties’ en een band hebben met deze regio, over de streep heen te trekken en een initiatief op te zetten. De initiatieven, en de initiatiefnemers, verschillen dus niet sterk met die er voor de tsunami al waren. De steun voor particuliere initiatieven is beter te verklaren door het grote vertrouwen dat men heeft in de effectiviteit van deze organisaties. Bijna de helft van de respondenten verwacht dat particuliere initiatieven het ingezamelde geld goed zullen uitgeven in de getroffen regio’s. Voor slechts één op de drie van de gevers (en dus anders dan bij de particuliere initiatieven niet van het totaal) aan de SHO heeft vertrouwen in de effectiviteit van dit verband. Ook de transparantie en de manier van communicatie is debet aan dit grote vertrouwen. Vaak kent men de initiatiefnemers persoonlijk wat de communicatie verbetert. Ook zijn de doelstellingen van particuliere initiatieven vaak zeer concreet. Het is voor de achterban dan ook duidelijk wat er met hun geld gebeurt en wie het uitgeeft.

112

7.2.3 Samenwerkende Hulporganisaties De SHO hebben geprobeerd op een soortgelijke wijze dit vertrouwen te winnen onder het Nederlandse publiek. Door zeer veel aandacht te besteden aan een open en transparante communicatie met de (potentiële) achterban is geprobeerd mogelijke twijfel om te geven weg te nemen. Ondanks dat deze transparante houding zeer is gewaardeerd onder zowel de gevers als de niet-gevers aan de SHO, heeft dit vooralsnog niet geleidt tot het gehoopte grotere vertrouwen. Slechts één op de drie respondenten die geld gegeven hebben aan de SHO heeft er vertrouwen in dat het gegeven geld goed zal worden uitgegeven. De communicatie had dan wel niet het gewenste effect om meer vertrouwen te krijgen, de ernst van de tsunami-ramp werd er wel extra door benadrukt. Door veelvuldige communicatie, waarin elke keer weer werd uitgelegd wat de problematiek is en wat er aan gedaan zou kunnen worden, zijn de SHO erin geslaagd dat een meerderheid van de respondenten zelfs het idee had dat de tsunami de ergste ramp uit de afgelopen vijftig jaar is geweest. Om deze reden zijn dan ook veel mensen geld gaan geven of hebben op andere wijze, zij het in mindere mate, hun draagvlak voor de acties blijk gegeven. 7.2.4 Media De aandacht die de media gegeven hebben aan de ramp speelt hier ook een grote rol in. De vele aandacht voor de ramp en de acties daarop volgend, vooral in de eerste periode, met de indrukwekkende beelden en verhalen die hier een groot deel van uitmaakten, maakte dat de tsunami het gesprek van de dag is geweest voor een lange periode. De vraag om nieuws, beelden en verhalen over de getroffen regio was zelfs zo groot en duurde zo lang dat verschillende media hier sterk verbaasd over waren. Naast de rol die de media normaliter spelen in het draagvlakmodel, het vertrekken van informatie aan andere actoren in het model, spelen ze na de tsunami ook een andere, nieuwe rol. De media hebben zich min of meer ingelaten met de andere actoren met wie ze het secundaire draagvlak vormen: de particuliere initiatieven en de SHO. Zo hebben verschillende media publieke acties gesteund en zelfs oproepen gedaan om geld, goederen of tijd te geven aan bepaalde initiatieven. Soms zelfs gingen media nog een stap verder door zelf actief fondsen te gaan werven voor de SHO of particuliere initiatieven. In een enkel geval werden media zelf een particulier initiatief. Zo heeft het AD zelf fondsen geworven onder de lezers van deze krant en hebben ze tien lezers naar Sri Lanka doen afreizen om daar te helpen met de wederopbouw van een dorp. Deze nieuwe rol heeft consequenties voor het soort berichtgeving dat de media kunnen en willen aanbieden. Door zich openlijk in te laten met een actie maken ze het zichzelf moeilijk om objectief en kritisch verslag te leggen. Een dilemma waar nu al een aantal media mee te kampen hebben gehad. Voor een groot en solide draagvlak is een eerlijke en transparante communicatie nodig tussen organisaties, initiatieven en het publiek. De rol die de media hierin spelen is zeer groot, maar komt door deze nieuwe rol onder druk te staan. Het draagvlak voor de tsunami is, mede door deze nieuwe rol van de media, dus zeer groot te noemen. De steun is voor een actie op het gebied van OS enorm, maar ook zeer divers te noemen. Niet alleen de SHO hebben veel financiële steun gekregen, maar ook de vele particuliere initiatieven werden massaal ondersteund. De steun die zij kregen was naast financieel, ook massaal in de vorm van tijd en goederen. Daarmee onderscheiden de tsunamiacties zich nog meer met voorgaande acties. Ook de vraag en het aanbod van informatie over de ramp, het kennis aspect van draagvlak, is bij de tsunami-ramp vele malen groter gebleken dan bij andere rampen. Kortweg, bij alle actoren die deel uitmaken van het secundaire en tertiaire laag binnen het draagvlakmodel is het draagvlak groot gebleken en ze hebben elkaar versterkt.

113

7.3 …groot, maar eenmalig Ondanks dat het draagvlak bij alle actoren uit het model zeer groot is, moet er wel geconstateerd worden dat dit grote draagvlak geen extra impuls heeft geboden voor het draagvlak voor OS in de toekomst. Particulieren zijn niet sterk anders gaan denken over hun eigen bijdrage aan de ontwikkelingssector. De deelnemers aan de enquête waren bijna unaniem toen gevraagd werd of ze in de toekomst meer geld zullen gaan uitgeven aan OS of op andere wijze een extra bijdrage te zullen leveren aan de sector. Vrijwel niemand verwacht meer te zullen bijdragen, noch in de zin van geld, noch in de zin van tijd. Ook is er bijna niemand die door de tsunami eventueel in de toekomst zelf een particulier initiatief wil gaan opzetten. Vrijwel iedereen verwacht dat na de tsunami de eigen bijdrage in de vorm van geld en tijd gelijk zal zijn als voor de tsunami. Bij de particuliere initiatieven is er ook weinig verandering opgetreden. De redenen om een particulier initiatief op te zetten verschillen niet of amper met die van initiatiefnemers voor de tsunami. Ook is er amper verschil in het soort projecten. Bij de tsunami waren er natuurlijk wel meer noodhulp-projecten dan in op andere locaties waar geen ramp heeft plaatsgevonden. Deze projecten hebben echter een zeer kort bestaansrecht en leveren daarmee naar verwachting geen bijdrage meer aan het toekomstige draagvlak voor OS. Particuliere initiatieven zijn wel zichtbaarder geworden. Hierdoor lijkt het automatisch dat het aantal particuliere initiatieven ook sterkt gegroeid is. Er zijn echter geen verdere aanwijzingen, buiten de hoeveelheid aandacht, dat dit ook daadwerkelijk het geval is. Het beeld vanuit de verschillende COSsen is dat er niet (veel) meer particuliere initiatieven ontstaan zijn na aanleiding van de tsunami dan onder ‘normale’ situaties. Draagvlakversterking in de toekomst door een toename in het aantal particuliere initiatieven na de tsunami is dan ook niet direct te verwachten. Wel zullen particuliere initiatieven in de toekomst meer dan voor de tsunami een opvangnet blijken voor mensen die goederen, dan wel tijd ter beschikking willen stellen. Bij de SHO kunnen ze hiervoor niet terecht. Nu particuliere initiatieven zichtbaarder zijn geworden door de tsunami-ramp is het voor meer mensen mogelijk om op niet-financiële wijze hun steun te tonen. Dat de SHO niet open staan voor goederen en vrijwilligers komt voort uit de doelstelling van dit verband; het collectief werven van fondsen. Met andere woorden, de SHO zamelen sec geld in. Dat dit bij de tsunami-actie zeer goed gelukt is, leidt niet automatisch tot meer financiële steun in de toekomst. Zoals al eerder geschreven, verwacht vrijwel geen van de respondenten in de toekomst meer geld te zullen uitgeven aan OS. Ook zijn de SHO er niet in geslaagd een attitudewijziging ten opzichte van de aangesloten lidorganisaties en hun werkzaamheden te bewerkstelligen. Zo is het vertrouwen over hoe het ingezamelde geld uitgegeven gaat worden zeer laag. De open en transparante houding heeft er niet voor gezorgd dat dit idee positiever geworden is. De enige consequentie dit deze wijziging heeft met betrekking tot de toekomst is dat men nu een open en transparantie houding verwacht van de SHO. Bij volgende acties dient hier zeker rekening mee gehouden te worden. De media zijn de enige spelers in het model waar wel een grote verandering is opgetreden die wellicht in de toekomst nog merkbaar zal zijn. De eerder beschreven nieuwe rol is zeer gewaardeerd door het publiek. Daarnaast speelt mee dat media zich van elkaar moeten onderscheiden, aangezien de concurrentie groot is. Bij een volgende ramp, of wellicht zelfs in andere situaties, is het zeer wel mogelijk dat de media weer op een zelfde manier verslag zullen leggen. Dit zal mede afhangen van de vraag vanuit het publiek om informatie en de vorm waarin ze dit willen ontvangen.

114

In dit verslag is het tsunami-draagvlak weergegeven. Het tsunami-draagvlak is zonder twijfel enorm groot te noemen. Daarnaast is opvallend dat het draagvlak niet van invloed blijkt te zijn op toekomstig draagvlak. De vraag die in de titel van dit verslag gesteld wordt kan dan ook positief beantwoord worden: De tsunami; unieke ramp, uniek draagvlak. Han Valk Nijmegen, december 2005

115

Literatuurlijst • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

AlertNet (2005); Tsunami coverage dwarfs 'forgotten' crises-research, http://www.alertnet.org/thefacts/reliefresources/111044767025.htm, maart 2005 Anker Solutions (2004); Ontwikkelingssamenwerking nieuwe stijl - Van "Holadiee hier is de portemonnee" naar een moderne cultuur van openheid en afrekenbaarheid, Anker Solutions, Amsterdam ANP (2005); Vuurwerkramp in Enschede herdacht, verschenen op http://www.planet.nl/planet/show/id=62967/contentid=577041/sc=f4397c, 13-03-2005 AZG (2005); Waarom heeft Artsen zonder Grenzen niet meegedeeld in de opbrengst van de Giro 555-actie? http://www.artsenzondergrenzen.nl/index.php?pid=240#1865, maart 2005 Baran, S.J. & Davis, D.K. (2006); Mass Communication Theory – Foundations, Ferment, And Future (4th edition), Thomson Wadsworth, Belmont CA, VS Bekkers, R. (2004); Giving and volunteering in the Netherlands – sociological and psychological perspectives, Universiteit Utrecht, Utrecht Brok, M. & Bouzoubaa, H. (2005); Particuliere initiatieven op het gebied van ontwikkelingssamenwerking, CIDIN, Nijmegen CBF (2004); Fondsenwerving in Nederland 2003 – verslag fondsenwerving, Stichting Centraal Bureau Fondsenwerving, Amsterdam Dam, M. van (2005); hulporganisatie lanceert website over projecten voor tsunamislachtoffers. In: Metro 07-06-2005 Develtere, P. (red.) (2003); Het draagvlak voor duurzame ontwikkeling – Wat het is en wat het zou kunnen zijn, De Boeck NV, Antwerpen (België) Donateursvereniging (2005a); Jaarrekeningonderzoek Donateursvereniging, Donateursvereniging, Amsterdam Donateursvereniging (2005b); Overzicht goede doelen wereld, http://www.donateursvereniging.nl/index.php?id=161, april 2005 Donateursvereniging (2005c); Waarom Transparantie?, http://www.donateursvereniging.nl/index.php?id=494, 22-09-2005 ECDPM (1999); Draagvlak in Ontwikkeling – Een verkennend onderzoek naar ‘nieuwe actoren’ die het draagvlak voor internationale samenwerking in de Nederlandse samenleving kunnen versterken, Ministerie van Buitenlandse Zaken, Den Haag EIM (2004); Business in Development Survey – De behoeften, belemmeringen en kansen van ondernemen in ontwikkelingslanden voor Nederlandse bedrijven, EIM, Zoetermeer Genugten, L. van (2005); Internationale Samenwerking - Is de boer vogelvrij? – Nummer 09, november 2005, Ministerie van Buitenlandse Zaken, Den Haag Harris, M. (1997); Culture, People, Nature – an introduction to general anthropology (7th edition), Addison-Wesley Educational Publishers Inc., VS ’t Hart, H., et.al. (1996); Onderzoeksmethoden, Boom, Amsterdam Hart, J. de (2005); Landelijk verenigd – Grote ledenorganisaties over ontwikkelingen op het maatschappelijk middenveld, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag Herfkens, E. (2001); Reactiebrief Rapport commissie De Boer inzake FPPN – opgesteld door Ada Holleman, Ministerie van Buitenlandse Zaken – DSI-MY, Den Haag Komter, A. (2003); Solidariteit en de gift – Sociale banden en sociale uitsluiting, Amsterdam Univeristy Press, Amsterdam.

116

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Lowery, S.A. & DeFleur, M.L. (1995); Milestones in Mass Communication Research – Media Effects (third edition), Longman Publishers, White Plains NY, VS Meijer, M.M., Bekkers, R. & Schuyt, Th.N.M. (2005); Tsunami en internationale hulp: de gevers in kaart gebracht, Geven in Nederland (GIN), Amsterdam MinBuZa (2004); Beleidskader Medefinancieringstelsel (MFS) 2007-2010 - Concept 20/12/04, Ministerie van Buitenlandse Zaken, Den Haag Motherhood (2005); Financiële verantwoording, http://www.motherhood.nl, 17 oktober 2005 Morph (2005); Tabellen Tsunami ‘effect’ – Morph research januari 2005, Morph Research BV, Den Haag NCPA (2005); The Immediate Plan for child protection following the Tsunami Disaster, http://www.childprotection.gov.lk/tsunami/immediatePlan.htm, oktober 2005 NRC (2005a); Gelukkig Doetinchem, p.22, verschenen op 12 januari 2005 NRC (2005b); ‘Textiel is nog maar eerste botsing’, p.13, verschenen op 31 mei 2005 NRC (2005c); Schuld of boete; Tien jaar na de val van Srebenica, p.26, verschenen op 04 juni 2005 NRC (2005d); ‘Werkloos, maar graag naar Azië’ - Helpen met behoud van uitkering, p.3, verschenen op 07 januari 2005 Planet Internet (2005); Identificatie laatste Nederlandse tsunami-dode, verschenen op http://www.planet.nl/planet/show/id=62967/contentid=606090/sc=02f5d5, 03-08-2005 Putman, R.D (1995); Bowling Alone – America’s Declining Social Capital. In: Journal of Democaracy (I) 6, p.65-78 Reformatorisch Dagblad (5 augustus 2005); “Projecten Terre des Hommes zijn er echt” Salomon, L.M. (1992), America’s Nonprofit Sector: A Primer, The Foundation Center, New York, VS Schuyt, dr. Th.N.M. & Gouwenberg, Drs. B.M. (red.) (2005); Geven in Nederland 2005 – Giften, Legaten, Sponsoring en Vrijwilligerswerk, Elsevier Overheid, ‘s-Gravenhage SHO (2004a); SHO onder indruk van eerste tussenstand - €2,7 miljoen op giro555, persbericht 29-12-2004 SHO (2004b); SHO starten nationale actie voor slachtoffers aardbeving Azië, persbericht 26-12-2004 SHO (2005a); 200 miljoen binnen voor slachtoffers tsunami, persbericht 26-04-2005 SHO (2005b); SHO: Bijna voldoende geld voor Azië, persbericht 25-01-2005 SHO (2005c); Overeenkomst van “De Samenwerkende Hulporganisatries” – voor het voeren van nationale acties ten behoeve van de hulpverlening aan slachtoffers van rampen van 1 januari 2005 – 31 december 2006, Samenwerkende Hulporganisaties SHO (2005d); Overzicht vorige acties Samenwerkende Hulporganisaties, ontvangen per e-mail op 12 september 2005 van Jaap ’t Gilde, SHO. SHO (2005e); Reactie Uitzending Radar – persbericht 9 mei 2005 SHO (2005f); Tussenstand Giro 555: 26 miljoen euro, persbericht 03-01-2005 SHO (2005g); Tussenstand Giro 555: €54,3, persbericht 05-01-2005 SHO (2005h); Van opbrengst naar opbouw - Derde tussenrapportage SHO-actie ‘Help slachtoffers aardbeving Azië’ – oktober 2005, Samenwerkende Hulporganisaties, Utrecht SHO (2005i); Van opbrengst naar opbouw - Eerste tussenrapportage SHO-actie ‘Help slachtoffers aardbeving Azië’ – februari 2005, Samenwerkende Hulporganisaties, Utrecht SHO (2005j); Van opbrengst naar opbouw - Tweede tussenrapportage SHO-actie ‘Help slachtoffers aardbeving Azië’ – juni 2005, Samenwerkende Hulporganisaties, Utrecht

117

• • • • • • • • • • • •

SHO (2005k); Verdeelsleutels, http://www.giro555.nl/nlNL/Content.aspx?type=content&id=268, mei 2005. Skocpol, Th. & Fiorino, M.P. (red.) (1999); Civic Engagement in American Democracy, Brookings Institution Press, Washington DC, VS. SWSL (2005); Een weeshuis in Sri Lanka…, Stichting Weeshuis Sri Lanka, Den Haag TNS-NIPO (2005); Giro555 – Veldwerk april 2005, TNS-NIPO/ Volkskrant, Amsterdam Vasterman, P. (2004); Mediahype, Aksant, Amsterdam Vermaas, P. (2005); Even geen wervingsacties. In: Onze Wereld (okt.’05), p. 28-31 VFI (2005); Goede doelen gids, VFI brancheorganisatie van goede doelen & Lenthe Publishers & Consultants, Amsterdam Volkskrant (2002); Wees van uzelf de meester, p6, verschenen op 15 augustus 2002 Volkskrant (2005a); Antoinette, p.17, verschenen op 08 april 2005 Volkskrant (2005b); Weeshuis is af, maar waar zijn de tsunami-wezen? -Holland House of Hope opent vandaag zijn deuren in Sri Lanka: duizenden knuffels maar nauwelijks kinderen, p.2, verschenen op 06 april 2005 Voorst, A. van, (2005); Draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking binnen Nederland en de rol van NCDO – Voorstrategie, NCDO, Amsterdam Wunderink, S.R. (2002); Individual Financial Donations to Charities in The Netherlands: Why, How and How Much? In: Journal of Nonprofit & Public Sector Marketing , Vol 10(2) (2002), p.21-39

118

Bijlagen

119

Bijlage 1: overzicht interviews In dit onderzoek zijn in 15 personen in totaal 11 gesprekken geïnterviewd. Op volgorde van datum gaat het om de volgende personen: Persoon Frank Overhand René Ter Horst Maud Bringmann Milly Zeilstra Arjan Leenhouts Geert Wijn Ernst de Nobel Evert-Jan van Hoek Koert Hommel Merlijn van Lelyveld Bart Hartman Bo Thé Antionette Hertsenberg Marion de Groot Marja van Leeuwen

Organisatie/ Initiatief Right To Play Plan Nederland Plan Nederland Stichting Childrenshome Sri Lanka Algemeen Dagblad Stichting Unawatuna Haagse Actie voor Azië Haagse Actie voor Azië Joho / Work For Asia Joho / Work For Asia Nationalegoededoelentest.nl Nationalegoededoelentest.nl TrosRadar Kratje voor Atjeh Stichting Weeshuis Sri Lanka

120

Datum 23-03-2005 24-03-2005 24-03-2005 30-03-2005 05-04-2005 07-04-2005 12-04-2005 12-04-2005 18-04-2005 18-04-2005 17-05-2005 17-05-2005 10-08-2005 16-08-2005 17-10-2005

Bijlage 2: Enquête ‘Nederland en de Tsunami’

---------------------------------------Nederland en de Tsunami ----------------------------------------------------

- een half jaar na de ramp –

Een onderzoek van: Centre for International Development Issues Nijmegen (CIDIN) Radboud Universiteit Nijmegen In opdracht van: Nationale Commissie voor Internationale Samenwerking en Duurzame Ontwikkeling (NCDO)

121

1. Wat is uw geslacht? a.

Man

b. Vrouw

2. In welk jaar bent u geboren? Ik ben geboren in het jaar …………….…….. 3. Wat zijn de vier cijfers van de postcode van uw huisadres? De vier cijfers van de postcode van mijn huisadres zijn …………….. 4. Wat is uw hoogst genoten opleiding, al dan niet afgemaakt? a.

Geen opleiding

b. Basisonderwijs/ lagere school c.

LBO/ LHNO/ LTS

d. VMBO/Mavo/ MULO e.

Havo/ MMS

f.

VWO/ HBS/ Gymnasium

g.

MBO/ MTS

h. HBO/ HTS i.

Universiteit

j.

Anders, nl.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

k. Weet niet/ Wil niet zeggen 5. Uit hoeveel personen bestaat uw huishouden, uzelf inbegrepen? Mijn huishouden, inclusief mijzelf, bestaat uit ……. personen 6. Indien uw huishouden tevens bestaat uit kinderen, kunt u dan het aantal kinderen per leeftijdscategorie weergeven? Jonger dan vier (4) jaar

Tussen vier (4) en

Tussen twaalf (12) en

twaalf (12) jaar

achttien (18) jaar

Aantal kinderen

122

7. Als een modaal inkomen ongeveer 25.000 euro bruto per jaar bedraagt, is het inkomen van uw huishouden dan: a.

Beneden modaal

b. Ongeveer modaal c.

Ongeveer tussen een- en tweemaal modaal

d. Meer dan tweemaal modaal e.

Weet niet / Wil niet zeggen

8. Bent u voornamelijk: a.

Gepensioneerd (functioneel leeftijdsontslag, VUT, rentenierend)

b. Volledig dagonderwijs (scholier/ student) c.

WAO (geheel of gedeeltelijk invalide)

d. Betaald werkend e.

Werkzoekend, maar hiervoor werkzaam

f.

Werkzoekend, hiervoor nog niet eerder werkzaam

g.

Werkende in eigen huishouding

h. Vrijwilligerswerk i.

Iets ander, namelijk -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

j.

Wil niet zeggen

9. Beschouwt u zichzelf als behorend tot een kerk of godsdienstige groepering, of groepering op levensbeschouwelijke grondslag? a. Ja b. Nee (Æ ga verder bij vraag 11) c. Weet niet/ Wil niet zeggen (Æ ga verder bij vraag 11)

10. Indien ja, welke? a.

Nederlands Hervormd

b. Gereformeerd c.

Rooms- Katholiek

d. Joods Kerkgenootschap e.

Islamitisch

f.

Humanistisch

g.

Anders, namelijk-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

h. Wil niet zeggen

123

11. Heeft u voor de Tsunami ooit geld gegeven aan Giro555 van de Samenwerkende Hulporganisaties (SHO)? a. Ja b. Nee (Æ ga verder bij vraag 13) c. Weet niet (meer) (Æ ga verder bij vraag 13) 12. Indien ja, aan welke actie(s) van Giro555 van SHO heeft u ooit geld gegeven?

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Geheel mee oneens

Mee oneens

Neutraal Mee eens / geen mening

Geheel mee eens

Weet ik echt niet (meer)

13. De acties in de periode voor de Tsunami van de SHO/ Giro555 waren goed opgezet

1

2

3

4

5

9

14. Bij de acties in de periode voor de Tsunami werd het ingezamelde geld goed besteed door de SHO/ Giro555

1

2

3

4

5

9

Geheel mee oneens

Mee oneens

Neutraal Mee eens / geen mening

Geheel mee eens

Weet ik echt niet (meer)

15. Voordat de Tsunami plaatsvond deed de Nederlandse Overheid genoeg aan ontwikkelingssamenwerking

1

2

3

4

5

9

16. Voordat de Tsunami plaatsvond waren er voldoende grote professionele ontwikkelingsorganisaties in Nederland

1

2

3

4

5

9

17. In Nederland bestonden voor de Tsunami veel kleinere (vrijwilligers) organisaties op het gebied van ontwikkelingssamenwerking

1

2

3

4

5

9

18. Ik voelde voor de Tsunami geregeld druk van familie, vrienden of collega’s om activiteiten op het gebied van ontwikkelingssamenwerking te steunen

1

2

3

4

5

9

19.Kleinere (vrijwilligers) organisaties zijn noodzakelijk bij het proces van noodhulp/ wederopbouw na een ramp

1

2

3

4

5

9

20. Kleinere (vrijwilligers) organisaties droegen voor de Tsunami bij aan ontwikkelingssamenwerking

1

2

3

4

5

9

21. Voor de Tsunami vond ik het belangrijker dat de overheid en grote professionele ontwikkelingsorganisaties zeiden hoe zij hun geld uitgaven dan dat kleinere (vrijwilligers) organisaties dit deden

1

2

3

4

5

9

124

Geheel mee oneens

Mee oneens

Neutraal Mee eens / geen mening

Geheel mee eens

Weet ik echt niet (meer)

22. Kleinere (vrijwilligers) organisaties werkten voor de Tsunami effectiever dan overheden of grote professionele ontwikkelingsorganisaties

1

2

3

4

5

9

23. Kleinere (vrijwilligers) organisaties spraken mij voor de Tsunami meer aan dan grote professionele ontwikkelingsorganisaties

1

2

3

4

5

9

24. Gaf u voor de Tsunami wel eens geld aan goede doelen die zich bezig houden met ontwikkelingssamenwerking? a. Ja b. Nee (Æ ga verder bij vraag 26) c. Weet niet (meer) (Æ ga verder bij vraag 26)

25. Welk bedrag gaf u voor de Tsunami jaarlijks aan goede doelen? Jaarlijks (voordat de Tsunami plaatsvond) gaf ik ……………… euro aan goede doelen 26. Heeft u voor de Tsunami ooit zelf een project of een actie opgezet op het gebied van ontwikkelingssamenwerking? a. Ja b. Nee (Æ ga verder bij vraag 28) c.

Weet niet (meer) (Æ ga verder bij vraag 28)

27. Zo ja, kunt u kort de doelstelling weergeven van dit project of deze actie?

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Geheel mee oneens

Mee oneens

Neutraal Mee eens / geen mening

Geheel mee eens

Weet ik echt niet (meer)

28. De Tsunami was de ergste ramp in de laatste 50 jaar

1

2

3

4

5

9

29. Door de Tsunami ben ik meer te weten gekomen over de algemene levensomstandigheden in Azië

1

2

3

4

5

9

125

30. Kunt u van de onderstaande landen zeggen of ze overspoeld zijn door de Tsunami en dat daarbij dodelijke slachtoffers gevallen zijn?

Argentinië Bangladesh Birma Burundi China India Indonesië Iran Japan Kenia Malediven Maleisië Nieuw-Zeeland Soedan Somalië Sri Lanka Tanzania Thailand Zimbabwe

Twijfel/ Niet Zeker

Zeker niet overspoeld en hierbij dus geen dodelijke slachtoffers 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Zeker overspoeld en hierbij ook dodelijke slachtoffers 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

Geheel mee oneens

Mee oneens

Neutraal Mee eens / geen mening

Geheel mee eens

Weet ik echt niet (meer)

31. De Samenwerkende Hulporganisaties (SHO/ giro555) hebben terecht hun actie voor Darfur stopgezet om geld in te zamelen voor de slachtoffers van de Tsunami

1

2

3

4

5

9

32. Na afloop van de actie voor de Tsunami zouden de SHO/ Giro555 de actie voor Darfur weer moeten voortzetten

1

2

3

4

5

9

Geheel mee oneens

Mee oneens

Neutraal Mee eens / geen mening

Geheel mee eens

Weet ik echt niet (meer)

33. Ik vond de hoeveelheid nieuws over de Tsunami te groot

1

2

3

4

5

9

34. De kwaliteit van de verslaggeving over de Tsunami was goed

1

2

3

4

5

9

35. De verslaggeving over de Tsunami was objectief/ neutraal

1

2

3

4

5

9

36. De media hebben in hun berichtgeving over de Tsunami voldoende informatie gegeven over de algemene leefomstandigheden (als inkomen, werkloosheid en huisvesting) in Azië

1

2

3

4

5

9

126

37. Op welke datum vond de Tsunami plaats? De Tsunami vond plaats op ----------------------------38. Bent u na de Tsunami (andere) informatie over ontwikkelingssamenwerking in de media meer gaan volgen dan daarvoor? a. Ja b. Nee c. Weet niet (meer)

Geheel mee oneens

Mee oneens

Neutraal Mee eens / geen mening

Geheel mee eens

Weet ik echt niet (meer)

39. De SHO/ Giro555 zouden altijd voorrang moeten geven aan een ramp waarbij ook Nederlandse slachtoffers zijn gevallen

1

2

3

4

5

9

40. Ik heb er vertrouwen in dat het geld van de SHO/ Giro555 op de juiste plek terechtkomt

1

2

3

4

5

9

41. De SHO/ Giro555 geven het geld dat ingezameld is voor de slachtoffers van de Tsunami goed uit.

1

2

3

4

5

9

42. Ik vind het goed dat de SHO/ Giro555 op een gegeven moment zeiden bijna voldoende middelen ontvangen te hebben

1

2

3

4

5

9

43. De SHO/ Giro555 zouden geld dat teveel is ingezameld elders (dus buiten de direct getroffen gebieden) mogen uitgeven

1

2

3

4

5

9

44. Heeft u of iemand uit uw huishouden rechtstreeks geld gestort op giro555 van de Samenwerkende Hulporganisaties (SHO) voor de slachtoffers van de Tsunami? a. Ja

b. Nee (Æ ga verder bij vraag 47) c. Weet niet (meer) (Æ ga verder bij vraag 47) 45. Hoeveel geld heeft uw huishouden gestort op giro555 van de SHO? Mijn huishouden heeft ……………….. euro gestort op giro555 van de SHO 46. Ging het geld dat u gestort heeft op giro555 van de SHO af van wat u normaal aan goede doelen geeft, of was dit geld een extra bijdrage? a. Dit geld was een extra bijdrage; het geld dat ik op giro555 van de SHO gestort heb kwam niet in plaats van een donatie aan een ander goed doel b. Dit geld gaf ik in plaats van wat ik normaal aan een ander goed doel geef c. Weet niet (meer)

127

47. Heeft u op een andere wijze dan geld te storten op giro555 van de SHO een financiële bijdrage geleverd ten behoeve van de actie van de SHO/ giro555? (meerdere antwoorden mogelijk) a. Ja, door mee te doen aan een SMS-actie op televisie/ radio b. Ja, door een CD te kopen waarvan de opbrengst gaat naar de SHO/ Giro555 c.

Ja, door naar een benefietconcert te gaan waarvan de opbrengst gaat naar de SHO/ Giro555

d. Ja, door een boek te kopen waarvan de opbrengst gaat naar de SHO/ Giro555 e. Ja, door een tijdschrift te kopen waarvan de opbrengst gaat naar de SHO/ Giro555 f.

Ja, door iets anders te kopen waarvan de opbrengst gaat naar de SHO/ Giro555, namelijk-------------------------------------------------------------------------------------

g. Ja, door mijn statiegeldbon te geven aan een collectant van de SHO/ Giro555 h. Ja, door geld te stoppen in een collectebus in een winkel, café, restaurant et cetera. i.

Ja, door geld te geven aan een collectant van de SHO/ Giro555

j.

Ja op een andere manier, namelijk --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

k. Nee l.

Weet niet (meer)

48. Heeft u anderen aangeraden geld te geven aan de SHO/ Giro555 voor de slachtoffers van de Tsunami? a. Ja b. Nee c. Weet niet (meer) 49. Hebben anderen u aangeraden geld te geven aan de SHO/ Giro555 voor de slachtoffers van de Tsunami? a.

Ja

b. Nee c. Weet niet (meer) 50. Heeft u zelf geld ingezameld voor giro555 van de Samenwerkende Hulporganisaties (SHO)? a.

Ja

b. Nee

c. Weet niet (meer)

128

51. Heeft u op een andere wijze, dan geld te geven of in te zamelen, geprobeerd een bijdrage te leveren aan de actie van de SHO/ Giro555? a. Ja, namelijk door ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------b. Nee c. Weet niet (meer) 52. Heeft u gekeken naar de inzamelingsactie op televisie en/ of geluisterd naar radio555, de inzamelingsactie op de radio? a. Ja, gekeken naar de inzamelingsactie op de televisie en geluisterd naar radio555 b. Ja, gekeken naar de inzamelingsactie op de televisie op 6 januari c.

Ja, geluisterd naar radio555

d. Nee e. Weet niet (meer) 53. Als de SHO/ Giro555 een deel van het ingezamelde geld op een andere plek dan de direct door de Tsunami getroffen gebieden willen uitgeven, waar zouden de SHO/ Giro555 naar uw mening dan deze gelden moeten uitgeven? -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Geheel mee oneens

Mee oneens

Neutraal Mee eens / geen mening

Geheel mee eens

Weet echt niet (meer)

54. Ik had bij de Tsunami een sterker gevoel dan bij andere rampen en/ of acties om zelf iets te gaan doen

1

2

3

4

5

9

55. Ik voelde bij de Tsunami meer dan bij andere rampen en/ of acties druk van familie, vrienden of collega’s om iets te doen

1

2

3

4

5

9

56. Kleinere (vrijwilligers) organisaties zijn noodzakelijk bij de noodhulp en wederopbouw van door de Tsunami getroffen gebieden

1

2

3

4

5

9

57. Overheden en grote professionele organisaties kunnen in de getroffen regio’s onafhankelijker werken dan kleine (vrijwilligers) organisaties

1

2

3

4

5

9

58. Bij kleinere (vrijwilligers) organisaties vind ik het minder belangrijk dat er verantwoording over het geld wordt afgelegd dan bij de SHO/ Giro555

1

2

3

4

5

9

129

59. Heeft u geld gegeven aan een andere organisatie of instelling dan de SHO/ Giro555 ten behoeve van de Tsunami? a. Ja b. Nee (Æ ga verder bij vraag 61)

c. Weet niet (meer) (Æ ga verder bij vraag 61) 60. Indien ja, aan welke andere organisatie of instelling heeft u geld gegeven? (open vraag) ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------61. Heeft u geprobeerd geld in te zamelen voor projecten of acties buiten de SHO/ Giro555? a. Ja b. Nee c. Weet niet (meer) 62. Heeft u op een andere wijze geprobeerd een bijdrage te leveren aan projecten of acties buiten de SHO/ Giro555? a. Ja b. Nee (Æ ga verder bij vraag 64) c.

Weet niet (meer) (Æ ga verder bij vraag 64) (open vraag)

63. Indien ja, hoe heeft u dit dan gedaan?

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

130

64. Heeft u naar aanleiding van de Tsunami zelf een project of actie opgezet? a. Ja b. Nee (Æ ga verder bij vraag 66) c.

Weet niet (meer) (Æ ga verder bij vraag 66)

65. Zo ja, kunt u een korte beschrijving geven van de doelstelling van dit project of deze actie en hoe u dit project of deze actie heeft opgezet?

(open vraag)

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------66. Hieronder volgen een aantal acties die uitgevoerd zijn door mensen omdat ze ‘iets wilden doen’ voor de slachtoffers van de Tsunami. Kunt u per punt aangeven in hoeverre u denkt dat dit belangrijk was? Zeer onbelangrijk

Onbelangrijk

Belangrijk Zeer Weet belangrijk niet/ geen mening 3 4 5

Weet ik (echt) niet meer

a. Geld storten op giro555

1

2

b. Kleding of andere goederen inzamelen en opsturen naar de getroffen gebieden

1

2

3

4

5

9

c. Een weeshuis voor de slachtoffers van de Tsunami

1

2

3

4

5

9

d. Naar de getroffen gebieden reizen daar te zien of er geholpen kan worden bij de wederopbouw

1

2

3

4

5

9

e. Zichzelf aanbieden als vrijwilliger bij een organisatie die zich bezig houdt met de noodhulp/ wederopbouw in de getroffen gebieden

1

2

3

4

5

9

Geheel mee oneens 67. Aan een volgende ramp moeten de media meer aandacht besteden dan aan de Tsunami 68. De kwaliteit van de verslaggeving over ontwikkelingssamenwerking (incl. noodhulp) moet in de toekomst beter dan voor de Tsunami 69. De media moeten in de toekomst in hun berichtgeving meer informatie geven over de algemene leefomstandigheden (als inkomen, werkloosheid en huisvesting) in ontwikkelingslanden dan voor de Tsunami

Mee oneens

Neutraal Mee eens / geen mening

9

Geheel mee eens

Weet ik echt niet

1

2

3

4

5

9

1

2

3

4

5

9

1

2

3

4

5

9

131

Geheel mee oneens 70. De SHO/ Giro555 moeten in de toekomst betere verantwoording afleggen aan haar donateurs dan voor de Tsunami 71. Ik verwacht dat de enorme steun voor de SHO/ Giro555 ook bij een volgende actie zo groot zal zijn als de actie voor de slachtoffers van de Tsunami 72. Ik heb er vertrouwen in dat het geld van de SHO/ Giro555 bij acties in de toekomst op de juiste plek terechtkomt

Mee oneens

Neutraal Mee eens / geen mening

Geheel mee eens

Weet ik echt niet

1

2

3

4

5

9

1

2

3

4

5

9

1

2

3

4

5

9

Geheel mee oneens

Mee oneens

Neutraal Mee eens / geen mening

Geheel mee eens

Weet ik echt niet

73. Ik ben van plan om in de toekomst meer te gaan doen op het gebied van ontwikkelingssamenwerking dan voor de Tsunami

1

2

3

4

5

9

74. Kleinere (vrijwilligers) organisaties zullen in de toekomst meer dan nu bijdragen aan ontwikkelingssamenwerking

1

2

3

4

5

9

75. De resultaten van kleinere (vrijwilligers) organisaties die werken in de door de Tsunami getroffen gebieden zullen goed zijn

1

2

3

4

5

9

76. Bent u van plan om in de toekomst meer of minder geld te geven aan organisaties die zich bezig houden met ontwikkelingssamenwerking? a. Meer b. Geen verschil met nu c. Minder d. Weet niet

77. Bent u van plan om in de toekomst meer of minder tijd/ energie te steken ten behoeve van organisaties die zich bezig houden met ontwikkelingssamenwerking? a. Meer b. Geen verschil met nu c.

Minder

d. Weet niet

132

78. Bent u van plan om in de toekomst zelf een project/ actie op het gebied van ontwikkelingssamenwerking op te zetten? a. Ja b. Nee (Æ ga naar de laatste bladzijde) c.

Weet (nog) niet (Æ ga naar de laatste bladzijde)

79. Indien ja, aan wat voor project of actie denkt u?

(open vraag)

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

133

Dit is het einde van de enquête. Wij willen u hartelijk bedanken voor het nemen van de tijd om deze enquête in te vullen! Zoals eerder al geschreven zijn uw antwoorden anoniem en zullen de gegevens voor niemand buiten dit onderzoek herleidbaar op uw persoon zijn. De vertrouwelijkheid van uw gegevens worden u gegarandeerd. Uw gegevens zullen ook voor niets anders dan dit onderzoek gebruikt worden. 80. Zouden wij u in de toekomst eventueel nogmaals mogen benaderen om dieper in te gaan op de onderdelen die in dit onderzoek centraal staan? a. Ja b. Nee, liever niet 81. Als dank zouden we u aan het einde van dit onderzoek een kort verslag van de uitkomsten kunnen sturen. Zou u er prijs op stellen deze aan het einde van het jaar te ontvangen? a. Ja, graag ontvang ik de uitkomsten op mijn huisadres b. Ja, graag ontvang ik deze per e-mail, mijn e-mail adres hiervoor is: ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------c. Nee, hier stel ik geen prijs op 82. Heeft u verder nog opmerkingen naar aanleiding van het onderzoek of deze vragenlijst?

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Nogmaals hartelijke dank voor uw medewerking!

134