De transformatie van collectieve wooncomplexen in Midden en Oost Europa Overal in Oost Europa ondergaan de grootschalige collectieve gebouwcomplexen uit de jaren zeventig en tachtig radicale veranderingen. Deze complexen zijn ontstaan in een periode waarin zowel in Oost als in West de opvattingen over wonen gebaseerd waren op betaalbaarheid en gelijkwaardigheid van alle bewoners. Inmiddels zijn deze opvattingen achterhaald en worden de gebouwencomplexen waarin ze tot uitdrukking komen ter discussie gesteld. Een analyse van drie wijken, Marzahn in Berlijn, Petrzalka in Bratislava en de Bijlmer in Amsterdam laat drie verschillende benaderingen zien, die nauw samenhangen met de plaatselijke maatschappelijke condities.
Bijlmermeer, Amsterdam Marzahn, Berlijn Petrzalka, Bratislava
ANA
ARCHITECTEN
TUSSEN
DE
BOGEN 38, 1013
JB
A M S T E R D A M,
NL
T
0031
20
4232949
F
0031 20 4232950
[email protected]
WWW.ANA.NL
AMSTERDAM
BERLIJN
BRATISLAVA
740.000 inw
3.400.000 inw
450.000 inw
21.900 ha
89.000 ha
36.800 ha
34 inw/ha
38 inw/ha
12 inw/ha
3 (HOOFD)STEDEN ANA
ARCHITECTEN
TUSSEN
DE
BOGEN 38, 1013
JB
A M S T E R D A M,
NL
T 0031
20
4232949
F
0031 20 4232950
[email protected]
WWW.ANA.NL
BIJLMERMEER
MARZAHN
PETRZALKA
1966-1975
1976-1987
1974-1989
84.000 inw
142.000 inw.
200.000 inw.
38.000 won.
58.500 won.
42.600 won. 3 wijken
ANA
ARCHITECTEN
TUSSEN
DE
BOGEN 38, 1013
JB
A M S T E R D A M,
NL
T 0031
20
4232949
F
0031 20 4232950
[email protected]
WWW.ANA.NL
Marzahn Marzahn is met ca 142.000 inwoners de grootste ‘Grosfeldplattensiedlung’ van Berlijn.1 Het eigendom van de woningen in Marzahn is momenteel verdeeld over 8 woningbouwverenigingen. De grootste, WBG Marzahn, bezit 30.000 woningen. Daarnaast zijn er 6 coöperatieve woningbouwverenigingen en sinds kort enkele commerciële verhuurders. De wijk werd gebouwd tussen 1976 en 1987. In de DDR tijd kende Marzahn een zeer gedifferentieerde bewonerssamenstelling: arbeiders en professoren woonden er naast elkaar. Na de val van de Berlijnse muur en de Duitse eenwording had Marzahn te lijden van een fors imagoverlies. De invoering van kapitalistische systeem zorgde voor grote verschillen in inkomen en toekomstperspectieven van de voorheen gelijkwaardige bewoners van de wijk. De bewonerssamenstelling van de wijk is sindsdien sterk veranderd. Veel oude bewoners zijn weggetrokken naar betere buurten van Berlijn of naar andere plaatsen in het land op zoek naar werk. Daarnaast trekt de wijk veel migranten aan uit andere post-communistische landen. Het sterke sociale netwerk uit de DDR-tijd dat zorgde voor samenhang in de wijk is met de Duitse eenwording eveneens verdwenen. Marzahn heeft net als vele Oostduitse steden te kampen met krimp. De huidige leegstand in de wijk is circa 21 procent. Toch profiteert de wijk ook van de Duitse eenwording. Een goed functionerend overheidsapparaat, voldoende financiële middelen en grotendeels gehandhaafde eigendomsverhoudingen maken ingrijpende renovatie mogelijk. In het begin van de jaren negentig werd nog rigoureuze sloop overwogen. Maatschappelijke acceptatie door de Oostduitsers en tevredenheid bij
ANA
ARCHITECTEN
TUSSEN
DE
BOGEN 38, 1013
de bewoners zijn belangrijke argumenten geweest om uiteindelijk te besluiten de wijk te renoveren. Daarbij werd een integrale planningsmethode voorgestaan. In plaats van een omvangrijk plan voor heel Marzahn te maken of een statisch principe te introduceren om daarmee heel de wijk op dezelfde manier aan te pakken, gaf men de voorkeur aan een dynamisch proces dat fouten herstelt en nieuwe ontwikkelingen introduceert. Ruimtelijke, culturele, sociale, economische en politieke ontwikkelingen versterken elkaar. Van 1991 tot 1998 werd door de verschillende woningbouwverenigingen circa 24 miljoen DM geïnvesteerd in de renovatie van 42.308 van de 58.500 Plattenbauwoningen. Bij de renovatieplannen worden de woningtypologie en de in Nederland als problematisch ervaren anonieme relatie tussen gebouw en omgeving nauwelijks aan de orde gesteld. De renovatie beperkt zich tot gevelisolatie, toepassing van kleur op de gevels, verbetering van de technische installaties en eventueel het aanbrengen van nieuwe balkons. De bestaande gebouwtypologie wordt daarmee naar eigentijdse maatstaven opgewaardeerd. Anders dan in Nederland vindt differentiatie van woningtypologieën slechts op beperkte schaal plaats. Hierbij wordt de bestaande gebouwstructuur als uitgangspunt genomen; op een aantal plaatsen worden woningen samengevoegd tot maisonnettes, penthouses worden gemaakt op de dakverdieping, terrasvormige blokken worden gecreëerd door gedeeltelijke ontmanteling van de Plattenbaustructuur, nieuwe torens worden gebouwd in de open hoeken tussen de flats. Beelddifferentiatie is een belangrijk thema, maar stelt de typologie niet aan de orde. Door de toepassing van
JB
A M S T E R D A M,
NL
T
0031
20
4232949
F
kleur en differentiatie van de gebouwhoogte wordt getracht de anonimiteit van Marzahn te doorbreken. Door deze techniek van het ‘pullover anziehen’ wordt het negatieve beeld van de Plattenbau in de DDR weggepoetst. In Marzahn wordt een topdown benadering toegepast om de kwaliteit en de karakteristiek van de tuinstad te versterken. Initiatieven van onderaf lijken geen rol van betekenis te spelen. Plannen van de bewoners voor hergebruik van de leegstaande schoolgebouwen stuiten op de starre Duitse regelgeving, die startende ondernemers confronteert met gigantische aanvangskosten. Hoe zal Marzahn zich verder ontwikkelen? Zal uiteindelijk ook hier blijken dat het imago van het collectieve woongebouw onvoldoende aansluit bij de Berlijnse woningmarkt, die kampt met teruglopende inwoneraantallen? Zullen de noodzakelijke sociaal-economische impulsen voldoende kansen krijgen door het aanpassen of wellicht zelfs gericht loslaten van de strenge Duitse regelgeving?
0031 20 4232950
[email protected]
WWW.ANA.NL
In frisse kleuren geschilderde plattenbauflats in Marzahn
ANA
ARCHITECTEN
TUSSEN
DE
BOGEN 38, 1013
JB
A M S T E R D A M,
NL
T
0031
20
4232949
F
0031 20 4232950
[email protected]
WWW.ANA.NL
Petrzalka Bratislava was de derde stad van Tsjecho-Slowakije, na Praag en Brno. Nu is het de hoofdstad van één van de nieuwe Europese landen: Slowakije. In het midden van de jaren zeventig werd begonnen met de bouw van een wijk voor 150.000 inwoners op de zuidoever van de Donau, tegenover de oude stad. Daarmee ging een lang verwachte wens van velen in vervulling: de mogelijkheid om Bratislava te ontwikkelen tot een Donau metropool, zoals Wenen en Budapest. In 1975 werd begonnen met de uitvoering. Het oorspronkelijke ontwerp voor de wijk, van J. Chovanec en St. Talas Stavoproject Bratislava, bevatte 50.000 woningen voor 150.000 inwoners op een oppervlak van circa 3000 ha, waarvan ongeveer 1500 ha met een woonbestemming. Centrumvoorzieningen werden gepland aan de noordzijde van de wijk langs de rivier, rondom een centrale openbaar vervoersas. Aan de oostzijde, tussen het woongebied en de Donau, was ruimte voor recreatie. Oorspronkelijk zouden maar liefst vijf bruggen Petrzalka met het noordelijke deel van de stad moeten verbinden. Werkgelegenheid voor de vele inwoners van de nieuwe wijk bevond zich aan de westzijde van Petrzalka. Belangrijk uitgangspunt in het oorspronkelijke ontwerp was een kanaal dat de waterstand van de Donau controleerbaar moest maken om daarmee overstromingen in Petrzalka te voorkomen. Tot 1992 heeft Petrzalka echter nog overstromingsproblemen gekend. Mede daarom zijn in de plinten van de gebouwen geen woningen maar bergingen gemaakt. Sinds 1992 regelt het waterwerk Gabcikovo de waterstand van de Donau en zijn de overstromingen verleden tijd.
ANA
ARCHITECTEN
TUSSEN
DE
BOGEN 38, 1013
Petrzalka heeft in tegenstelling tot Marzahn weinig sociale problemen, de werkloosheid is relatief erg laag (2,3% tegenover het landelijke gemiddelde van 15%). Er is ook geen noemenswaardige leegstand. Het stadsdeel is inmiddels zelfs gegroeid tot een inwoneraantal van ca. 200.000 inwoners en is daarmee veruit de grootse woonwijk van Bratislava. Vlak na de politieke systeemwijziging is het grootste deel van de woningen voor zeer weinig geld verkocht aan de zittende bewoners. Een probleem is dat in Petrzalka een schakel in eigendomsverhoudingen ontbreekt. Verenigingen van eigenaren, woningbouwverenigingen of wooncollectieven kent men niet, tussen staat en individu gaapt een kloof. De individuele eigenaren van de woningen beschikken over onvoldoende financiële middelen om renovatie van de woningen te betalen. De collectieve ruimtes zoals trappenhuizen, plinten en het maaiveld, lijden enorm onder de privatisering. De staat voelt zich niet meer verantwoordelijk en de individuele woningbezitters hebben zich onvoldoende georganiseerd om het beheer op zich te nemen. Van een geplande (topdown) transformatie zoals die te zien is in Marzahn is derhalve geen sprake, in Petrzalka vinden alleen bottom up veranderingen plaats. Overigens heeft Petrzalka in tegenstelling tot Marzahn weinig sociale problemen, de werkloosheid is relatief erg laag (2,3%) in vergelijking met het landelijke gemiddelde (15%). Er is ook geen noemenswaardige leegstand. Het stadsdeel is inmiddels zelfs gegroeid tot een inwoneraantal van ca. 200.000 inwoners en is daarmee veruit de grootse woonwijk van Bratislava. De oorspronkelijk geplande voorzieningen, die gebaseerd
JB
A M S T E R D A M,
NL
T
0031
20
4232949
F
waren op een inwoneraantal van 130.000 inwoners, zijn door geldgebrek nooit volledig gerealiseerd. Tussentijds zijn wel woongebouwen bijgebouwd, waardoor het stadsdeel nu 200.000 inwoners telt en er voldoende draagvlak is om in de plinten van de gebouwen kleine winkeltjes, werkplaatsen en andere voorzieningen te beginnen. Veel bewoners grijpen deze kans aan en dragen daarmee bij aan de informele en ongeplande transformatie van Petrzalka, dat daardoor een verrassend stedelijke karakter krijgt. De tuinstad die Petrzalka in oorsprong was is op haast klassieke wijze gegroeid tot een echte organische stad. Het is natuurlijk wel de vraag hoe de toekomst van Petrzalka eruit ziet. Zullen woningbezitters zich voldoende weten te organiseren om het noodzakelijke onderhoud te kunnen plegen? Zal formele planvorming uiteindelijk de initiatieven van onderaf doen verdwijnen of zal de concurrentie van de shoppingmalls aan de stadsrand uiteindelijk de doodssteek zijn voor de organische stedelijkheid van Petrzalka?
0031 20 4232950
[email protected]
WWW.ANA.NL
In Petrzalka hebben bewoners vele bedrijfjes geopend in de plinten van de plattenbauflats
ANA
ARCHITECTEN
TUSSEN
DE
BOGEN 38, 1013
JB
A M S T E R D A M,
NL
T
0031
20
4232949
F
0031 20 4232950
[email protected]
WWW.ANA.NL
De Bijlmermeer De Bijlmermeer is één van de meest uitgesproken stedenbouwkundige experimenten in Nederland. Oorspronkelijk waren 40.000 woningen gepland in een rechthoekig stelsel van verhoogde autowegen (dreven). Hierbinnen werden voor een groot deel honingdraadvormige woonblokken van negen bouwlagen op een dubbele plint neergezet in een groen maaiveld met voet- en fietspaden. Het parkeren vond plaats in collectieve parkeergarages die de dreven door middel van verhoogde binnenstraten met de flats verbonden. Het oorspronkelijke ontwerp van de architect Siegfried Nassuth en de gemeentelijke stedenbouwkundige dienst is nooit in zijn totaliteit gerealiseerd. Al voor de oplevering van de laatste woning ontstond er veel discussie en kritiek op de grootschalige en anonieme architectuur en stedenbouw van de Bijlmermeer. Naast de ruimtelijke problemen heeft de Bijlmer grote sociaal economische problemen. De middenklasse waarvoor de Bijlmer aanvankelijk gebouwd werd is weggebleven. De Bijlmer heeft altijd gefungeerd als een toevluchtsoord voor nieuwkomers naar Amsterdam en heeft daarmee altijd een zeer groot aantal migranten gehuisvest, met alle problemen van dien. In 1994 was bijna de helft van de bewoners werkloos (45,5%). Begin jaren ’90 was ongeveer 70% van de hoogbouwbewoners buiten Nederland geboren. De grote diversiteit aan bewonersgroepen, waarvan een groot deel direct uit een andere cultuur in de Bijlmer is terechtgekomen leidt tot spanningen. De doorstroming in de flats is enorm groot, waardoor van sociale binding weinig sprake is. Vanaf het begin van de jaren tachtig is er bijna continu aan de Bijlmer gesleuteld, waarbij de aanpak met de tijd
ANA
ARCHITECTEN
TUSSEN
DE
BOGEN 38, 1013
steeds rigoureuzer werd. Het begon met de toevoeging van kleur, het slopen van een deel van de binnenstraten en het splitsen van woningen. De eerste plannen van het Projectbureau Vernieuwing Bijlmermeer uit het begin van de jaren negentig gingen nog uit van 23% sloop en vervanging door laagbouw.2 In de bijgestelde plannen uit 2002 heeft men het al over vervanging van 52% van de honingraatflats door laagbouw. In de Bijlmermeer manifesteert zich het Nederlandse wantrouwen tegenover grootschalige collectieve woontypologieën. Op basis van een vooropgesteld plan worden flats massaal gesloopt en vervangen door laagbouw. De grote sloopaantallen worden ingegeven door het slechte imago van de hoogbouw en de veranderende opvattingen over woningdifferentiatie. De terugtredende overheid laat meer ruimte aan de markt, en die is vooral geïnteresseerd in de afzetmogelijkheden van de woningen. De vernieuwing vond aanvankelijk per buurt plaats. Pas in een later stadium is in een door Ashok Bhalotra getekend ‘masterplan’ een poging gedaan verbanden aan te brengen tussen de verschillende deelgebieden. Deze aanpak weerspiegelt de angst voor blauwdrukplanning, waarvan de oorspronkelijke Bijlmer immers het resultaat is. Een buurtgerichte aanpak garandeert, in tegenstelling tot een masterplan voor de Bijlmer als geheel, snel resultaat en is bovendien in staat in te spelen op veranderende inzichten gedurende het planvormingsproces, dat toch al snel zo’n tien jaar in beslag neemt. Gevolg is dat het grootschalige concept van de Bijlmer wordt vervangen door een onsamenhangende collage van verschillende
JB
A M S T E R D A M,
NL
T
0031
20
4232949
F
visies en reacties erop. Dat tast de essentie van de stedenbouwkundige structuur aan en transformeert deze tot een optelsom van de klassieke tuinstad met scheiding van functies, de Berlagiaanse stad van lanen en bouwblokken, en de moderne suburb met huisjes, tuintjes en autootjes. In projectgebied Ganzenhoef verandert de Bijlmerdreef in een klassieke stadstraat geflankeerd door bouwblokken, een oplossing die wordt gepresenteerd als antwoord op de problemen van de Bijlmer. In de F-buurt wordt ingespeeld op het grote aandeel allochtone Bijlmerbewoners door een ‘compound’ te introduceren; een binnenplaats zoals die in traditionele Ghanese nederzettingen veel voorkomt. Bij de reconstructie van de Bijlmermeer mag dan afscheid zijn genomen van het oorspronkelijke visionaire masterplan, toch is nog steeds sprake van top-down planning. Die vindt plaats op twee schaalniveaus: die van de autonome projectgebieden met elk hun eigen ruimtelijke visie en aanpak, en het masterplan dat de boel weer aan elkaar knoopt. Begin jaren negentig waren er nog tal van bottom-up transformaties zichtbaar, zoals de vele semi-legale bedrijfjes in de grotendeels leegstaande parkeergarages, of de illegale kinderopvang in de flats, georganiseerd door werkende alleenstaande moeders. Een aantal van deze initiatieven zijn nu geformaliseerd in tot officiële bedrijfsverzamelgebouwen omgevormde parkeergarages, of volledig verdwenen omdat ze niet in staat zijn gebleken buiten het informele circuit te overleven.
0031 20 4232950
[email protected]
WWW.ANA.NL
Nieuwe laagbouw in de Bijlmermeer heeft op grote schaal de hoogbouwflats vervangen
ANA
ARCHITECTEN
TUSSEN
DE
BOGEN 38, 1013
JB
A M S T E R D A M,
NL
T
0031
20
4232949
F
0031 20 4232950
[email protected]
WWW.ANA.NL
RUIMTELIJKE TRANSFORMATIE
1970-1980 bouw Petrzalka
1994 start vernieuwing Marzahn
1976-1987 bouw Marzahn 1966 -1975 bouw Bijlmermeer
1970
MAATSCHAPPELIJKE FACTOREN
1965
1984 1e renovatie Bijlmer
1975
1980
1985
1990
1998 1e laagbouw opgeleverd 1997 start sloop 2004 15% gesloopt
1995
2000
1990 Duitse eenheid Bratislava hoofdstad van Slowakije vrije verkiezingen TS
1970 onafhankelijkheid Suriname
2005
Slowakije lid van EU
geschiedenis ANA
ARCHITECTEN
TUSSEN
DE
BOGEN 38, 1013
JB
A M S T E R D A M,
NL
T 0031
20
4232949
F
0031 20 4232950
[email protected]
WWW.ANA.NL
F
TOP DOWN
BOTTUM UP
TRANSFORMATIE PROCES ANA
ARCHITECTEN
TUSSEN
DE
BOGEN 38, 1013
JB
A M S T E R D A M,
NL
T 0031
20
4232949
F
0031 20 4232950
[email protected]
WWW.ANA.NL
SLOOP
NIEUWE TYPOLOGIEN
3D
2D
0D
STRUCTUUR
FORMELE TRANSFORMATIES ANA ARCHITECTEN
TUSSEN
DE
BOGEN 38, 1013
JB
A M S T E R D A M,
NL
T 0031
20
4232949
F
0031 20 4232950
[email protected]
WWW.ANA.NL
Betekenis Marzahn en Petrzalka zijn twee extreme voorbeelden van wijken die een geheel andere transformatie ondergaan dan de transformaties die we kennen in Nederland. Het voorbeeld van de transformatie van Marzahn is voor Nederland interessant vanwege het niet-stigmatiserende karakter ervan. In Nederland versterkt de massale vervanging van flats door eengezinswoningen het negatieve imago van de flats. In Marzahn wordt er juist alles aan gedaan het imago van het gestapeld wonen te verbeteren door deze woonvorm in zijn essentie te handhaven en te verbeteren. Het is een gemiste kans dat bij de reconstructie van naoorlogse wijken in Nederland weinig wordt gedaan om het collectieve wonen een nieuwe impuls te geven. Eenzijdigheid van het woningbestand wordt hier bestreden met een nieuwe vorm van eenzijdigheid. De kans is zeer groot dat we de enorme aantallen laagbouwwoningen, die we nu in heel Nederland bouwen over 30 jaar, als de vergrijzing op zijn hoogtepunt is, weer massaal zullen moeten gaan vervangen door (bejaarden)flats. Petrzalka is voor de Nederlandse situatie van belang omdat het de kracht van bottom up verstedelijking toont. De Nederlandse over- regelgeving en over-planning drukt elke vorm van particulier initiatief de kop in terwijl juist deze initiatieven van grote betekenis kunnen zijn voor de verbetering van de sociaal economische positie van deze wijken. Informele initiatieven zoals in Petrzalka waren in de Bijlmermeer begin jaren negentig nog zichtbaar, maar zijn nu bijna geheel verdwenen. In de Nederlandse situatie wordt het belang van informele en laagdrempelige economische impulsen en burgerlijke initiatieven veel te weinig serieus genomen.
ANA
ARCHITECTEN
TUSSEN
DE
BOGEN 38, 1013
De Nederlandse overheid probeert wel in te spelen op de enorme behoefte die er is aan burgerlijke vrijheid, maar tot nu toe leidt dit echter tot geforceerde plannen als ‘wild wonen’, waar het uiteindelijk toch weer de projectontwikkelaar is die de winst opstrijkt. Een minder starre houding ten aanzien van regelgeving en een langere termijn visie ten aanzien van kosten en opbrengsten zouden tijdelijke en informele initiatieven in de naoorlogse wijken in Nederland meer ruimte kunnen geven en een extra dimensie aan de stedelijke vernieuwing als ruimtelijk, sociaal, economisch en beheersfenomeen kunnen toevoegen.
Bronnen: Cornelia Cremer, Experience of Platform Marzahn, z.pl. 2001. D.Bruijne, D. van Hoogstraten, W. Kwekkeboom, A. Luijten, Amsterdam Zuidoost, Amsterdam 2002. P. Lizon, “East Central Europe: The unhappy heritage of communist mass housing”, Journal of Architectural Education, 2, 1996. Werner Rietdorf, Neue Wohngebiete sozialistischer Länder, Berlin 1975. (Footnotes) 1 In1992 had Marzahn nog 164.907 inwoners, dit is in 1998 gedaald naar 142.000 inwoners, een afname van 14%. Ter vergelijking: Het inwonertal van de stad Berlijn daalde in dezelfde periode met 3%. 2 In het projectbureau Vernieuwing Bijlmermeer werken woningcorporatie Nieuw Amsterdam, Stadsdeel Zuidoost en de gemeente Amsterdam samen aan een integrale aanpak van de problemen in de Bijlmermeer.
JB
A M S T E R D A M,
NL
T
0031
20
4232949
F
0031 20 4232950
[email protected]
WWW.ANA.NL
Geleidelijke verdichting van Petrzalka heeft geleid tot een stedelijk gebied
Sporadisch heeft een bewonerscollectief ondehoud aan de flats gepleegd ANA
ARCHITECTEN
TUSSEN
DE
BOGEN 38, 1013
JB
A M S T E R D A M,
NL
T
0031
20
4232949
F
0031 20 4232950
[email protected]
WWW.ANA.NL
