De traditionele geneeskunde in Chiapas, Zuid-Mexico

Academiejaar 2008 – 2009

De traditionele geneeskunde in Chiapas, Zuid-Mexico Haar socio-culturele rol binnen de indiaanse gemeenschappen en haar verhouding tot de westerse geneeskunde

Lien BONTINCK Egmont RUELENS

Promotor: Prof. Dr. A. Derese

Scriptie voorgedragen in de 2de Master in het kader van de opleiding tot

ARTS

“De auteur(s) en de promotor geven de toelating deze scriptie voor consultatie beschikbaar te stellen en delen ervan te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting uitdrukkelijk de bron te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze scriptie.”

Datum:

Egmont Ruelens

Lien Bontinck

Prof. Dr. A. Derese

Voorwoord Dit onderzoek was niet mogelijk geweest zonder de hulp van velen. Allereerst wensen we de indiaanse vrouwen te bedanken voor de tijd die ze ons schonken tijdens het afnemen van de interviews. Hun gastvrijheid en optimisme, ondanks de harde omstandigheden waarin zij leven, hebben ons diep geraakt. De kostbare tijd die ze besteedden aan het beantwoorden van onze vragen ging ten koste van het vele werk op het land of in huis. Bovendien was het zeker niet altijd vanzelfsprekend om ons – westerlingen - te woord te staan en de vele drempels te overwinnen die we voor hen opwierpen door hen te vragen deel te nemen aan dit onderzoek. De taal was slechts één voorbeeld hiervan. Onze speciale dank gaat uit naar alle medewerkers van AlSol. Zonder hun logistieke en inhoudelijke steun was dit onderzoek er nooit gekomen. In het bijzonder bedanken we de directrice Katia Corroy-Castro, Pilar, die altijd klaarstond met goede raad en bij wie we voor alles terecht konden. En Hector, die ons onfeilbaar over smalle wegen - vaak in erbarmelijke staat - tot in de meest onbereikbare dorpen wist te begeleiden en dapper de rol van tolk op zich nam. Onze dank richten we ook aan Rossy en alle anderen. Nog in Mexico gaat onze dankbaarheid uit naar de talloze mensen van Junax, in het bijzonder Sara en Koldo. Jan De Vos, Agnes Dehullu en Ernesto Davalos danken we voor de opvang van hun landgenoten. Zonder deze mensen was ons verblijf in Mexico heel wat minder aangenaam geweest. Ook aan hen dragen we dit onderzoek op. Onze dank ook aan prof. Jaime Tómas Page Pliego. Onze correspondentie is van onschatbare waarde gebleken. Aan het thuisfront danken we prof. Pinxten voor zijn inspirerende lessen. De kiem van het antropologisch opzoekingswerk ligt bij hem. Uiteraard ook onze dank aan Ilse en Bart. Zij steunden ons in goede en kwade tijden. Ook danken we Katrien Wierckx en Leen Wackenier voor hun inspirerend voorbeeld en als compagnes de route. Last but not least mag ook onze promotor niet ontbreken: prof. Anselme Derese. U stelde veel vertrouwen in ons. Wanneer bleek dat het vooraf vastgelegde onderzoek niet kon doorgaan, liet u ons de vrijheid om zelf een onderzoeksvraag te formuleren. Toch stelden wij uw geduld enigszins op de proef. Onze grote dankbaarheid voor de goede begeleiding en het geduldig nalezen van onze schrijfsels.

Inhoud 1. Abstract .............................................................................................................................. 1 2. Inleiding ............................................................................................................................. 2 2.1. Historische situering en actuele context....................................................................... 2 2.1.1. Historische situering ................................................................................................ 2 2.1.2. Mexico en Chiapas vandaag .................................................................................... 3 2.1.3. Gezondheid in Mexico en Chiapas ........................................................................... 6 2.2. Vraagstelling .................................................................................................................. 8

3. Methodologie .................................................................................................................... 9 3.1. Kwalitatief onderzoek ................................................................................................... 9 3.1.1. Context ..................................................................................................................... 9 3.1.2. Onderzoekspopulatie .............................................................................................. 10 3.1.3. Ethische aspecten ................................................................................................... 12 3.1.4. Evaluatie en analyse van de interviews.................................................................. 13 3.2. Literatuurstudie ........................................................................................................... 14

4. Resultaten ........................................................................................................................ 16 4.1. Field Study: kwalitatief onderzoek ............................................................................ 16 4.1.1. Methode en participanten....................................................................................... 16 4.1.2. Resultaten van de interviews .................................................................................. 16 4.1.2.1. Overzicht gezondheidsproblematiek ............................................................... 16 4.1.2.2. Sanitaire voorzieningen en huisvesting ........................................................... 17 4.1.2.3. Oportunidades ................................................................................................. 18 4.1.2.4. Publieke gezondheidszorg ............................................................................... 19 4.1.2.5. De traditionele geneeskunde ........................................................................... 22 4.1.3. Samenvatting .......................................................................................................... 26 4.2. Literatuurstudie ........................................................................................................... 27 4.2.1. Historische en antropologische beschouwingen .................................................... 27 4.2.1.1. México Profundo ............................................................................................. 27

4.2.1.2. Holisme en autarkie ......................................................................................... 29 4.2.1.3. Kolonisatie en continuïteit .............................................................................. 30 4.2.1.4. Cultuur van verzet ........................................................................................... 31 4.2.2. De Traditionele Geneeskunde ................................................................................ 33 4.2.2.1. Situering .......................................................................................................... 33 4.2.2.2. Ziekte en Gezondheid...................................................................................... 35 4.2.2.3. Zelfzorg ........................................................................................................... 36 4.2.2.4. Traditionele genezers ...................................................................................... 36 4.2.2.5. Bioprospectie/Biopiraterij ............................................................................... 39 4.2.2.6. Politiek en wetgeving in verband met traditionele geneeskunde in Mexico en Chiapas ......................................................................................................................... 43 4.2.3. Publieke gezondheidszorg en westerse geneeskunde ............................................ 47 4.2.3.1. Gezondheidszorg in Mexico............................................................................ 47 4.2.3.2. Gezondheidszorg in Chiapas ........................................................................... 49 4.2.3.3. Gebruik en perceptie van de publieke gezondheidszorg in Chiapas ............... 50 4.2.3.4. Voorbeeld van de verhouding tussen de formele gezondheidszorg en de traditionele geneeskunde .............................................................................................. 52 4.2.4. Het vraagstuk van de complementariteit ................................................................ 54 4.2.4.1. Probleemstelling .............................................................................................. 54 4.2.4.2. Voorwaarden tot harmonisatie ........................................................................ 55 4.2.4.3. Tot slot............................................................................................................. 57

5. Discussie ........................................................................................................................... 58 6. Referentielijst ................................................................................................................. 63 Bijlagen

De traditionele geneeskunde in Chiapas, Zuid-Mexico

1. Abstract De traditionele geneeskunde in Chiapas, Zuid-Mexico. Haar socio-culturele rol binnen de indiaanse gemeenschappen en haar verhouding tot de Westerse geneeskunde. Inleiding: In Mexico heerst een grote sociale en economische ongelijkheid. Deze weerspiegelt zich in de gezondheidssituatie van de armste lagen van de Mexicaanse samenleving. De Maya-bevolking in Chiapas is een socio-economisch gemarginaliseerde populatie en slachtoffer van een gezondheidskloof. Doel van de studie: Naast de officiële instellingen voor publieke gezondheidszorg, speelt ook de traditionele geneeskunde een rol. Dit onderzoek wil bij de indiaanse populatie in Chiapas het gebruik en de perceptie van deze vormen van zorg in kaart brengen en de elementen identificeren die deze perceptie en dit gebruik beïnvloeden. Methodologie: Twee verschillende onderzoeksmethodes werden toegepast. Enerzijds werd er een kwalitatief onderzoek uitgevoerd aan de hand van een field study en semigestructureerde diepte-interviews met Maya-vrouwen en een aantal sleutelfiguren uit de zorgverlening, zowel de traditionele als de westerse. Anderzijds werd aan de hand van literatuurstudie de achtergrond van de gezondheidssituatie van de onderzoekspopulatie in kaart gebracht. Resultaten: In de eerstelijnszorg spelen de zelfzorg en de traditionele geneeskunde een belangrijke rol en krijgen vaak de voorkeur boven de publieke gezondheidszorg, mede door de gebrekkige zorgverlening die deze laatste aanbiedt. Zowel historische, socio-culturele, politieke, logistieke als medische factoren spelen hierbij een rol. Bovendien is er weinig of geen samenwerking tussen beide vormen van geneeskunde. Deze opereren in een verschillend referentiekader. De gezondheid van de indiaanse bevolking lijdt onder het spanningsveld dat hierdoor ontstaat. Conclusies: Evolutie naar een rechtvaardige en gelijkwaardige zorgverlening voor de indiaanse bevolking in Chiapas is noodzakelijk. Dit is niet mogelijk zonder ook de socioeconomische ongelijkheid aan te pakken. Aandacht voor het belang van de traditionele geneeskunde als belangrijke verstrekker van gezondheidszorg en samenwerking met traditionele genezers, kunnen de huidige hiaten in de zorg mee helpen opvullen. Inspraak van de inheemse populatie, in een sfeer van wederzijds respect, is hierbij cruciaal.

Abstract

1


2. Inleiding De inleiding bestaat uit twee delen. Eerst wordt zowel de historische als de actuele context geschetst van de populatie waarbinnen het onderzoek plaatsvond. In tweede instantie wordt de vraagstelling van dit onderzoek onder de loep genomen.

2.1. Historische situering en actuele context 2.1.1. Historische situering Het Amerikaanse continent is relatief recent bevolkt: tussen 70.000 en 10.000 v. Chr. bereikten de eerste mensen de Nieuwe Wereld. Tussen 7500 en 5000 v. Chr. ontstaan de eerste vormen van landbouw in Centraal-Amerika. Vooral de maïsteelt is van zeer groot belang en zal onlosmakelijk verbonden blijven met de Meso-Amerikaanse cultuur (Meso-Amerika is een cultureel-historisch gebied dat zich uitstrekt van Centraal-Mexico tot Nicaragua en zich rond 2000 v. Chr. begon te vormen. Meso-Amerika is dus niet hetzelfde als Centraal-Amerika, al maakt het er wel deel van uit). Het belang van de maïsteelt blijkt onder andere uit de scheppingsmythe van de Maya's; de mens wordt uit maïs gemaakt.(Popol Vuh, 2005) De eerste hoogstaande cultuur in Centraal-Amerika, en de moedercultuur voor alle andere MesoAmerikaanse culturen, was de Olmeekse beschaving. Zij kende haar bloei en hoogtepunt tussen 800 en 200 v. Chr. in de valleien van de huidige Mexicaanse staten Tabasco en Veracruz. Deze beschaving zal haar stempel drukken op culturen die gelijktijdig of later ontstaan: de Zapoteken, Maya's, Mixteken, Tolteken en Azteken. De Maya-beschaving kende een culturele invloedssfeer die zich uitstrekte van het huidige Belize, Honduras, El Salvador en Guatemala tot Mexico (Chiapas, Yucatán, Tabasco). Een eerste periode van bloei kwam tot stand tussen 200 en 900 na Chr., vooral in het zuidelijke laagland. Ze werd gekenmerkt door een opmerkelijke hoogstaande architectuur, intellectuele en artistieke bloei in stadstaten als Palenque, Tikal, Bonampak en Copán. Om redenen die nog niet helemaal duidelijk zijn, kwamen deze centra in verval rond de 9e en 10e eeuw na Chr. Vanaf de 10e eeuw tot midden de 15e eeuw kwamen Maya steden in Yucatán tot grote bloei: Chichen Itza, Uxmal, Mayapan. Maar deze steden werden alweer verlaten alvorens de Spanjaarden in 1523 deze streken veroverden. Dit betekent echter niet dat de Conquista zonder slag of stoot verliep, integendeel, ze botste op felle weerstand van de verschillende Maya-volkeren. De Spaanse Conquista is zonder enige twijfel de meest ingrijpende

Inleiding

2


gebeurtenis in heel Latijns-Amerika geweest tot nog toe. De koloniale orde en samenleving waren bijzonder wreed en repressief. De Maya's hebben zich meermaals openlijk verzet tegen hun onderdrukking. Hoewel de Spaanse overheersing eindigde in 1821, veranderde de onafhankelijkheid van Mexico en de Revolutie van 1910 niet veel aan hun socio-economische situatie. Tijdens de Mexicaanse Revolutie was het enkel de volksheld Emiliano Zapata die het voor de indiaanse boeren opnam. De meest recente opstand in Chiapas dateert van 1994 en de rebellen hebben zich naar Zapata genoemd, het EZLN oftewel het Ejército Zapatista de Liberación Nacional. Zij komen gewapenderhand op voor de rechten en culturele identiteit van de Maya indianen. Op 1 januari 1994 werden een aantal grote steden in Chiapas door het EZLN ingenomen en verschillende indiaanse gemeenschappen verklaarden zich onafhankelijk (comunidades autónomas) van de Mexicaanse overheid. Deze revolte was voor de indiaanse bevolking het antwoord op de nog steeds voortdurende culturele en socio-economische onderdrukking door de westers georiënteerde samenleving in Mexico. Dankzij het gebruik van media zoals het internet, wisten zij hun lokale eisen te koppelen aan een geglobaliseerd discours en verklaarden zij zich solidair met andere onderdrukte volkeren en minderheden in Mexico en de rest van de wereld. Op deze manier ontvingen zij veel internationale steun en wisten zij langzaam maar zeker eigen educatieve en gezondheidsvoorzieningen uit te bouwen. (Harvey, 1995; Carruthers, 1996) 2.1.2. Mexico en Chiapas vandaag a) Mexico Mexico, officieel Estados Unidos Mexicanos, is een federale republiek bestaande uit het Federaal District, beter bekend als Mexico stad, en 31 staten. Hiervan is Chiapas de meest zuidelijke (zie figuur 1). Het land telt zo‟n 110 miljoen inwoners, waarvan naar schatting 70% mestiezen (een vermenging tussen Europeanen en indianen), hoewel er geen officiële tellingen worden bijgehouden. 12 à 30% van de bevolking is indiaans. De discrepantie in deze cijfers is te verklaren door de verschillende definities die gehanteerd worden om iemand als “indiaans” te bestempelen. Het aantal mensen van “overwegend indiaanse afkomst” ligt veel hoger dan het aantal mensen dat tot op vandaag een indiaanse taal spreekt en nog volledig in de traditionele context leeft. De staten met de grootste indiaanse bevolking zijn voornamelijk zuidelijke staten: Yucatán,

Inleiding

3


Oaxaca, Quintana Roo, Chiapas, Campeche en Hidalgo. Ongeveer 10% van de bevolking is blank, maar ondanks hun numerieke minderheid heeft deze groep nog altijd een onevenredig overwicht in welvaart en politieke invloed. De officiële taal is Spaans. Voor zo‟n 90% van de bevolking is het de moedertaal, hoewel bijna 97% van de populatie de taal beheerst. 7,1% van de Mexicanen heeft een indiaanse taal als moedertaal. De Mexicaanse overheid heeft naast het Spaans, 62 inheemse talen erkend als “nationale” talen. Mexico heeft geen officiële religie. Het grootste deel van de bevolking is christelijk, waarvan de meerderheid katholiek. Daarnaast maken ook een aantal nieuwsprotestantse kerken hun opmars vanuit de Verenigde Staten. (www.wikipedia.org) Mexico behoort tot de welvarendste landen van Latijns-Amerika, maar de welvaart is erg ongelijk verdeeld. De Gini-coëfficiënt is een statische maat voor ongelijkheid, vaak gebruikt om de mate van ongelijkheid van inkomen of verdeling van rijkdom te meten. Het wordt uitgedrukt als een ratio, met waarden tussen 0 en 1. Hoe lager de Gini-coëfficiënt, hoe gelijkmatiger de verdeling van inkomen of rijkdom. De Gini index is de Gini-coëfficiënt uitgedrukt als een percentage. In het algemeen hebben arme landen (met een laag BNP per capita) een hogere Gini-index, en rijke landen een lagere Gini-index. Uitzondering hierop is o.a. de VS. De Gini-index van Mexico bedraagt 46,1% en daarmee bevindt het land zich tussen Cuba en Bulgarije. Ter vergelijking: België heeft een Gini-index van 33%. (Human Development Report 2007/2008)

In 2004 leefde 47,7% van de populatie in armoede, ondanks het feit dat Mexico op zich een rijk land is. (www.democraticdialoguenetwork.org) De regionale verschillen zijn bovendien substantieel en blijven samen met inkomensongelijkheid een probleem in Mexico. (Zie bijlage 1) De noordelijke en centrale staten hebben een hoger niveau op de HDI (Human Development Index), vergelijkbaar met Europese landen, dan de zuidelijke staten, vergelijkbaar met Noord-Afrikaanse landen. (Informe sobre Desarollo Humano México 20062007)

Inleiding

4


b) Chiapas In de deelstaat Chiapas (Estado Libre y Soberano de Chiapas), die ongeveer 4,5 miljoen inwoners – Chiapaneken - telt (www.seieg.chiapas.gob.mx, maart 2009), is het aandeel van de indiaanse bevolking ongeveer 25%. Dit cijfer slaat enkel op mensen die een indiaanse taal machtig zijn. De meeste inwoners van Chiapas zijn arme boeren. De agriculturele sector maakt 62% uit van de economische activiteiten in de staat, industrie is er zo goed als afwezig (5%) en de dienstensector (33%) is voornamelijk in de grote steden geconcentreerd. (Navarra, 2001) De regio waar dit onderzoek zich op concentreert heet Los Altos, met als regionale hoofdstad San Cristóbal de Las Casas. De officiële website van San Cristóbal (www. sancristobal.gob.mx) schat dat 38,98% van de bevolking in deze stad “amerindiaans” is, waarvan 19,24% eentalig. Men kan vermoeden dat deze percentages in de omringende rurale gebieden hoger liggen. De predominante indiaanse etniciteit is Tzotzil. Naast Tzeltal, Tojolabal en Chol is dit één van de grootste Maya volkeren in Chiapas.

Volgens de Conteo de Población y Vivienda van 2005 voor de staat Chiapas (www.inegi.org.mx/inegi/default.aspx) hebben 99.4% van de bewoonde zones een ruraal karakter. Toch woont in deze rurale zones slechts 30% van de bevolking. Van de bewoonde zones waar meer dan 70% van de inwoners van indiaanse origine is, telt slechts 25% meer dan 500 inwoners. De indiaanse bevolking woont voornamelijk in kleine gehuchten en dorpen die door de geografische omstandigheden moeilijk bereikbaar zijn. Chiapas is centraal erg bergachtig (Los Altos) en in het oosten is de staat dicht bebost met tropisch regenwoud (La Selva). (Zie bijlage 2)

Volgens de meest recente bron waarin cijfers per deelstaat werden vermeld bedroeg het BNP per capita in 2004 in Chiapas 27.698 pesos (in mei 2009 ongeveer €1500), terwijl het nationale BNP per capita dat jaar 67.610 pesos (in mei 2009 ongeveer €3680) was. Dit was dus meer dan het dubbele. (Informe Sobre Desarrollo Humano, Mexico 2006-2007, PNUD)

Ondanks de ruime beschikbaarheid van natuurlijke rijkdommen is Chiapas een economisch onderontwikkelde deelstaat. Het heeft te lijden onder structurele werkloosheid, een alfabetiseringsgraad die onder het landelijke gemiddelde ligt, en een hoge kindersterfte. Meer dan 2/3 van de populatie leeft in armoede, 20% van de populatie is ongeschoold. De staat heeft de laagste HDI-score van Mexico (0,7185 in 2004, meest recente cijfer beschikbaar:

Inleiding

5


Informe Sobre Desarrollo Humano, Mexico 2006-2007, PNUD) en vele gemeentes in Chiapas hebben een hoge marginalisatiegraad. (Zie bijlage 3)

2.1.3. Gezondheid

a) Mexico Volgens het Instituto Nacional de Estadística y Geografía (INEGI) bedroeg in 2006 het aantal algemene artsen, specialisten en artsen in opleiding samen in totaal 138,7 per 100.000 inwoners. (www.inegi.org.mx) De totale uitgaven voor gezondheidszorg namen dat jaar 6,6% van het BNP in beslag. Mexico laat hiermee binnen de OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) enkel Korea, Polen en Turkije achter zich. Het gemiddelde percentage onder de OESO-landen was 8,9%. Wanneer men bovendien een onderscheid maakt tussen publieke en private uitgaven valt op dat enkel in Mexico en de VS de publieke sector niet de grootste bijdrage levert. Met slechts 44% van de totale gezondheidsuitgaven in 2006 heeft Mexico de laagste publieke bijdrage van alle OESO-landen. Het OESO gemiddelde dat jaar was 73%. (OECD Health Data, 2008)

Er bestaat, naast een grote economische ongelijkheid, een gezondheidskloof tussen de verschillende Mexicaanse regio‟s. Bovendien blijkt uit verschillende bronnen (PAHO, WHO Country Cooperation Strategy) dat de situatie van etnische minderheden vaak een stuk slechter is dan de gemiddelde cijfers laten vermoeden. Zo is de kindersterfte het hoogst in deelstaten Chiapas, Oaxaca en Guerrero, en is de kindersterfte hoger bij inheemse (indiaanse) kinderen. (WHO Country Cooperation Strategy)

Mexico is eigenlijk in transitie van ontwikkelingsland naar “ontwikkeld land” en heeft de afgelopen decennia ingrijpende veranderingen ondergaan op vlak van epidemiologie en demografie. Deze veranderingen verlopen niet even snel in het hele land. Regionale problemen worden gemaskeerd door goede nationale gemiddelden, typisch voor hoogmiddeninkomen landen als Mexico.

Wanneer men de zuidelijke regio (Chiapas, Guerrero, Hidalgo, Oaxaca en Puebla) vergelijkt met de andere regio‟s of met nationale gegevens, blijkt dat deze achterop hinkt. Zo komen bepaalde risicofactoren of oorzaken van ziekte, in het bijzonder deze gelinkt aan Inleiding

6


ontwikkelingsachterstand, enkel nog in het zuiden voor. Als oorzaak voor ziekte bij vrouwen staan ondergewicht en luchtvervuiling binnenshuis in de top 7 in deze regio. Bij mannen zijn ondergewicht en “unsafe WSH” (water, sanitation and hygiene) respectievelijk de 4 de en 7de oorzaak van ziekte. Deze oorzaken van ziekte komen in de andere, rijkere regio‟s niet voor in de top 7. (Stevens, Dias et al. 2008)

b) Chiapas De gezondheidsindex van Chiapas is de op één na laagste van Mexico. (Informe sobre Desarrollo Humano, Mexico 2006-2007) Enkel de staat Guerrero doet nog slechter. De kindersterfte bedraagt 9,5 per duizend geregistreerde levend geborenen. Zo‟n 29% van de kinderen lijdt aan een of andere vorm van ondervoeding. Slechts 74,7% van de Chiapaneekse huishoudens beschikt over leidingwater, 29,5% van de huizen heeft een aarden vloer. Deze cijfers zijn veel slechter dan de nationale gemiddelden. (Plan de Desarrollo Chiapas Solidario 2007-2012) Het aantal artsen in direct contact met patiënten (huisartsen, specialisten en artsen in opleiding) in Chiapas was 88,2 per 100 000 inwoners in 2006. (www.inegi.org.mx) Ook

andere

medische

beroepen,

waaronder

verplegend

personeel,

zijn

ondervertegenwoordigd in de staat. Wat beschikbare middelen (aantal bedden, operatiekamers, consultatieruimtes e.d.) betreft, valt ook hier enkel te besluiten dat Chiapas duidelijk slechter scoort dan de andere Mexicaanse staten. De productiviteit van de artsen is daarentegen heel hoog, het aantal consultaties per arts per werkdag ligt een stuk boven het nationale gemiddelde van 7 per dag. Chiapas staat met 10 consultaties per arts per werkdag op de eerste plaats. (www.inegi.org.mx)

De levensverwachting voor Chiapaneken geboren in 2008 was 74,1 jaar. Dat jaar was de gemiddelde levensverwachting in Mexico volgens de INEGI 75,1 jaar. Chiapas bekleedt hiermee de op twee na laatste plaats in een rangschikking van alle Mexicaanse Staten.

Deze cijfers maken duidelijk dat er een gezondheidskloof bestaat en dat Chiapas binnen Mexico één van de staten is die door deze ongelijkheid het hardst getroffen is.

Inleiding

7


2.2. Vraagstelling Aanleiding tot dit onderzoek was een inleefstage van Gwendolyn Goubin en Annelies Van Erck in Mexico bij de NGO AlSol in 2003. Deze organisatie verschaft microkredieten aan vrouwen in de indiaanse gemeenschappen in Los Altos, Chiapas. De organisatie was toen zelf vragende partij voor een onderzoek naar de gezondheidssituatie van de Maya-bevolking in hun werkgebied. Oorspronkelijk werd gevraagd naar een onderzoek van de voedingstoestand van de indiaanse populatie, meer bepaald een analyse van causale factoren voor ondervoeding bij kinderen.

Op basis van een explorerende schets van de situatie die uit de inleefstage naar voor kwam, werd in de zomer van 2007 een onderzoek ter plaatse opgestart. Hierbij bleek dat het voedingsproject al afgerond was. Uit de gesprekken met vrouwen uit hun solidariteitsgroepjes over hun gezondheidssituatie bleek dat andere factoren een rol speelden in de lokale gezondheidszorg dan de publieke sector. De klassiek westers georiënteerde geneeskunde uitgeoefend in de gezondheidscentra was niet de enige zorgverstrekker. De traditionele geneeskunde kwam in beeld als belangrijke verstrekker van eerstelijnszorg. Er bleek echter een moeilijke relatie tussen de westerse en de traditionele vorm van zorgverlening te bestaan. Dit deed interesse voor de impact van dit spanningsveld op de gezondheidssituatie van de indiaanse bevolking ontstaan. Daarom werd de rol van de traditionele geneeskunde, haar verhouding tot de westerse geneeskunde en de gevolgen hiervan, als het definitieve onderwerp van dit onderzoek gekozen.

De onderzoeksvragen die deze thesis tracht te beantwoorden aan de hand van kwalitatief onderzoek ter plaatse en uitgebreide literatuurstudie, zijn de volgende: -

Wat zijn de socio-economische, politieke, historische, culturele en medische factoren die de gezondheidssituatie van de Maya-bevolking in Chiapas, Mexico bepalen, zowel volgens de literatuur als volgens de bevolking zelf?

-

Tot welke gezondheidsvoorzieningen heeft deze bevolking toegang en op welke manier maakt men er gebruik van?

-

Is er mogelijkheid tot verbetering van de algemene zorgverstrekking en de gezondheidssituatie in de indiaanse gemeenschappen?

Inleiding

8


3. Methodologie In het tot stand komen van deze thesis, kwamen twee vormen van onderzoek aan bod. Eerst werden aan de hand van een 'field study' en semigestructureerde diepte-interviews gegevens verzameld. In tweede instantie werden deze dan getoetst en aangevuld door literatuurstudie.

3.1. Kwalitatief onderzoek De keuze om gebruik te maken van kwalitatief onderzoek lag voor de hand. Gezien de context waarin het onderzoek plaatsvond was het niet mogelijk om omvangrijke populatiegroepen te bevragen. Er werd dus gekozen voor semigestructureerde interviews om aldus een maximum aan gegevens te verzamelen uit een beperkt aantal contacten. Op deze manier werd voor de participanten ook meer ruimte gecreëerd voor nuancering en uitdieping dan in een kwantitatief onderzoek mogelijk is. Aldus werden interviews afgenomen tot er geen nieuwe gegevens meer naar voor kwamen en verzadiging optrad.

3.1.1. Context Het merendeel van de interviews vond plaats binnen het kader van de samenwerking met een plaatselijke NGO: AlSol (Alternativa Solidaria Chiapas). Dit is een organisatie, opgericht in 1998, die microkredieten verstrekt aan groepjes indiaanse vrouwen in verschillende gemeentes en dorpen van Los Altos. Wegens gebrek aan vermogen en een vast inkomen kunnen deze vrouwen geen reguliere lening bekomen bij de traditionele banken. AlSol verstrekt leningen van een aantal duizend Mexicaanse pesos (een aantal honderden euro‟s) die dan in maandelijkse schijven dienen worden terugbetaald. Deze leningen worden aan groepjes vrouwen toevertrouwd om de onderlinge solidariteit en samenwerking te stimuleren. Hiermee kunnen de vrouwen kleine handeltjes opstarten, of bestaande activiteiten uitbreiden, om hun economische en financiële situatie te verbeteren. Aan de basis van dit systeem ligt het Grameen Banking System. Dit werd in 1976 in het leven geroepen door de Bengaalse bankier Muhammad Yunus, die hiervoor in 2006 de Nobelprijs voor de vrede ontving. Dit principe kende veel navolging in ontwikkelingslanden alsook in meer geïndustrialiseerde landen.

AlSol heeft zo een groot aantal leningen openstaan. Dagelijks bezoeken zij verschillende groepen, niet zelden in afgelegen en moeilijk bereikbare locaties. Door hen te vergezellen,

Methodologie

9


werd het mogelijk om deze populatie te bereiken, gebruik makend van de vertrouwensband die AlSol in de loop der jaren met mensen in deze gesloten gemeenschappen had opgebouwd.

Naast het verstrekken van leningen, groeit het besef binnen AlSol dat er meer nodig is om de socio-economische status van de indiaanse bevolking te verbeteren. Verschillende projecten rond alfabetisering, ondervoeding en basishygiëne zagen de afgelopen jaren het daglicht. Door het onderzoek te kaderen in het project van AlSol, werd voor de participanten de drempel verlaagd om over hun gezondheidssituatie te praten.

3.1.2. Onderzoekspopulatie De verschillende personen die werden geïnterviewd kennen een soms erg afwijkende achtergrond. De omvangrijkste groep bestaat uit vrouwen uit verschillende dorpen en gehuchten uit de gemeentes San Cristóbal de Las Casas, San Juan Chamula, Zinacantan, Venustiano Carranza, Amatenango del Valle en Teopisca. Deze gemeentes liggen allen in de regio 'Los Altos' in Chiapas. Met deze vrouwen werd over verschillende onderwerpen binnen de context van gezondheid en ziekte gepraat. Er werd gepolst naar de voornaamste gezondheidsproblemen. De toegankelijkheid van de gezondheidszorg werd bevraagd, evenals het gebruik ervan en de tevredenheid over de aangeboden diensten. Ten slotte werd ook gevraagd naar het gebruik en de kennis van de traditionele geneeskunde en plantengeneeskunde. De vraaggesprekken met de indiaanse vrouwen in de verschillende centra die AlSol aandeed, waren om verschillende redenen relatief kort. De werknemers van AlSol hadden dikwijls weinig tijd om lang in eenzelfde centrum te blijven en vaak nam de vertaling Tzotzil-Spaans en omgekeerd veel tijd in beslag. De gesprekken duurden gemiddeld 15 tot 20 minuten.

Behalve de vrouwen uit deze gemeentes hebben we ook getracht om enkele “sleutelfiguren” in de plaatselijke gezondheidszorg te bevragen. Dit om een vollediger beeld te krijgen van de situatie. Dankzij de eerder genoemde vertrouwensband van AlSol was het mogelijk om een gesprek te voeren met twee parteras (traditionele vroedvrouwen) in Zinacantan en Chamula. Buiten de context van AlSol kwam ook een gesprek tot stand met een curandero (traditionele genezer) in het Museo de la Medicina Maya in San Cristóbal de Las Casas. Hij was tevens lid van de NGO OMIECH (Organización de Médicos Indígenas del Estado de Chiapas), een organisatie opgericht door traditionele genezers in Los Altos ter bescherming van hun rechten

Methodologie

10


en ter bevordering van de traditionele geneeskunde. Deze werd opgericht in 1985 en kent ongeveer 600 leden. (www.medicinamaya.org) Net na het interview ging deze curandero over tot het genezen van een zieke persoon die zich had aangemeld. De genezer nodigde de onderzoekers uit om dit genezingsritueel van op de achtergrond bij te wonen.

Tijdens één van de workshops die AlSol organiseerde rond primaire hygiëne, was het mogelijk een interview af te nemen met een promotor de salud uit de gemeente San Cristóbal. Dergelijke promotores zijn personen uit de indiaanse gemeenschappen die uit eigen interesse of omdat ze daar door de gemeenschap toe zijn opgedragen, de gezondheid van hun dorp waarnemen. Ze volgen hiervoor cursussen bij verschillende NGO‟s en/of programma's die vanuit de overheid georganiseerd worden. Hun kennis en middelen zijn echter meestal beperkt.

Gezien de omvang en het belang die de onafhankelijkheidsstrijd van het EZLN nu nog heeft, werd in het kader van dit onderzoek een interview afgenomen met een promotor de salud van een hospitaal in één van de opstandige centra in Chiapas: de Caracol de Oventik. Dit interview duurde ongeveer een uur en gebeurde buiten het kader van de samenwerking met AlSol.

De interviews met de traditionele genezers en de promotores de salud gingen over de aard van hun vaardigheid, hun rol binnen de gemeenschap en de relatie tussen de westerse geneeskunde en de traditionele geneeskunde.

Verder werden drie artsen van de publieke gezondheidszorg geïnterviewd: een vrouwelijke arts in het Centro de Salud van Chamula, een mannelijke arts in het Casa de Salud van Nachig (gemeente Zinacantan) en een mannelijke arts van het ziekenhuis van San Cristóbal. Met deze artsen werd wat uitvoeriger ingegaan op hun visie over de werking van de publieke gezondheidszorg, hun omgang en ervaringen met de indiaanse bevolking en hun opinie over de traditionele geneeskunde. Deze gesprekken duurden ongeveer een uur per persoon.

Om de gegevens uit deze interviews in een bredere context te plaatsen, vond eveneens een vraaggesprek plaats met professor Jan de Vos. Hij is een antropoloog van Belgische afkomst, maar is al jaren werkzaam in Chiapas. Er vond ook een vraaggesprek plaats met een technisch medewerkster van COMPITCH (Consejo de Organizaciones de Médicos y Parteras

Methodologie

11


Indígenas Tradicionales de Chiapas). Dit is een NGO die de belangen van traditionele vroedvrouwen behartigt en heeft een kleine 1000 leden. De interviews met deze personen als derden, vonden plaats om datatriangulatie te kunnen toepassen. Door een dergelijke diversiteit aan geïnterviewde personen werd een zo volledig mogelijk beeld nagestreefd van gebruik, kennis en opvattingen over ziekte, gezondheid en gezondheidszorg in Chiapas.

Al deze gesprekken kwamen tot stand tussen midden juni en midden augustus 2007.

3.1.3. Ethische aspecten Het onderzoeksprotocol werd goedgekeurd door het Ethisch Comité van het Universitair Ziekenhuis Gent (projectnummer EC/2007/173). De inhoud van de vragenlijsten bestemd voor de interviews met de indiaanse vrouwen werden op voorhand met AlSol besproken.

Om verschillende redenen was het moeilijk om iedere informant een informed consent te laten tekenen. Vele indiaanse vrouwen konden lezen noch schrijven. Bovendien staat het merendeel van de indiaanse bevolking vrij afkerig tegenover iedere inmenging door wie of wat hen cultureel vreemd is. Door een informed consent te laten tekenen, zou de drempel tot deelname nog verhoogd kunnen worden en dit zou de geïnterviewde kunnen verhinderen vrijelijk met ons in gesprek te gaan. Er werd daarom besloten om na een korte, mondelinge uiteenzetting van het onderzoeksproject, de informanten om hun mondelinge toestemming te vragen. Het Ethisch Comité van het UZ gaf toestemming voor deze werkwijze.

Vooraleer over te gaan tot het eigenlijke interview, werd duidelijk gemaakt dat deelname aan het onderzoek volledig vrijblijvend was en dat weigering tot meewerking op geen enkele manier de verdere relatie met AlSol zou compromitteren. Verder werd benadrukt dat het interview volledig anoniem was en op ieder moment afgebroken kon worden als de participant dat zou willen. Ook werd uitgelegd dat de geïnterviewde kon weigeren op bepaalde vragen te antwoorden.

Van de gezondheidsmedewerkers en andere geïnterviewde personen werd eveneens een mondeling informed consent bekomen.

Methodologie

12


3.1.4. Evaluatie en analyse van de interviews In totaal vonden 35 interviews plaats. 25 hiervan met indiaanse vrouwen, binnen de context van AlSol. Geen van deze vrouwen leefde in opstandig gebied gecontroleerd door de Zapatista beweging. Van deze 25 gesprekken werden er echter maar 20 weerhouden; 5 gesprekken werden niet geïntegreerd in het verdere onderzoek wegens onvolledigheid, ongunstige omstandigheden, beperkte vertalingmogelijkheden of onvoldoende neerslag van het gesprek. Dit brengt het totaal aantal op 30 vraaggesprekken.

De interviews met de indiaanse bevolking vonden, wanneer mogelijk, plaats in het Spaans. Doch vele vrouwen beheersten deze taal onvoldoende. Daarom vonden vele gesprekken plaats met behulp van een tolk van AlSol die naar onze eigen inschatting binnen een aanvaardbare range van onpartijdigheid viel. De vertaling gebeurde dan van Spaans naar Tzotzil en omgekeerd. De voertaal van de andere gesprekken was het Spaans. Het gesprek met Jan de Vos gebeurde in het Nederlands.

De vragen werden op voorhand opgesteld en aangepast aan de persoon die werd geïnterviewd. Dit om dieper te kunnen ingaan op onderwerpen die de geïnterviewde zelf naar voor bracht of die ter sprake kwamen in zijn of haar antwoord. De neerslag van deze gesprekken gebeurde schriftelijk.

Aangezien alle gesprekken met de indiaanse bevolking plaats vonden met vrouwen (op drie uitzonderingen na) zou men dit als een onderzoeksbias kunnen beschouwen. De vrouwen zijn in deze context echter het belangrijkste doorgeefluik van de culturele identiteit en kennis. Zij zijn het kloppend hart van het indiaanse gezin en staan in voor de eerste opvang en verzorging bij gezondheidsproblemen. Ook kennis van diverse geneeskrachtige kruiden worden veelal van moeder op dochter doorgegeven. Vanuit dat opzicht was het bevragen van de vrouwelijke populatie interessanter binnen het kader van de onderzoeksvraag. Bovendien heeft AlSol voornamelijk contact met vrouwen en waren deze dus beter bereikbaar voor de onderzoekers. In deze gesloten gemeenschappen heeft een buitenstaander in ieder geval een gids nodig. Het was dus niet eenvoudig om in contact te komen met mensen die niet samenwerkten met AlSol. Dit zou ook kunnen zorgen voor een bias. Men zou kunnen stellen dat vrouwen die mee in het microkrediet-project stappen niet representatief zijn voor de hele gemeenschap, maar iets ondernemender en meer geëmancipeerd zijn dan de doorsnee Maya vrouw in Los Altos. Ook

Methodologie

13


werd geprobeerd zoveel mogelijk interviews af te nemen bij participanten die naast hun moedertaal ook het Spaans machtig waren. Ook dit kan leiden tot een bias.

De gegevens die uit deze diversiteit van vraaggesprekken naar voor kwamen werden na de field study gebundeld, tegen elkaar uitgezet en vergeleken.

3.2. Literatuurstudie Literatuurstudie vond plaats op verschillende momenten en met het oog op doeleinden die varieerden in de loop van het onderzoek. Alvorens de eigenlijke field study aan te vatten vond een eerste, oriënterende studie van de bestaande literatuur plaats aan de hand van artikels te vinden op het internet. Dit om een idee te krijgen van de socio-culturele, economische en politieke achtergrond van Chiapas.

Hoewel de nadruk van het onderzoek ter plaatse vooral lag op het inzamelen van gegevens via semigestructureerde diepte-interviews, werd van de gelegenheid gebruik gemaakt om waar mogelijk ook literatuur te verzamelen. Dit voornamelijk in de vorm van antropologische boeken of artikels over de indiaanse cultuur en inhoudelijke verhandelingen over de traditionele geneeskunde. Vooral de bibliotheek van ECOSUR (El Colegio de la Frontera Sur), een belangrijke universiteit en onderzoekscentrum in San Cristóbal, werd een drietal keer bezocht.

Het voornaamste deel van de literatuurstudie gebeurde gelijktijdig met het analyseren en verwerken van de gegevens bekomen uit de verschillende interviews. Hierbij was het vooral de bedoeling om deze te plaatsen in een ruimere culturele, socio-economisch of politieke context.

Deze literatuur werd bekomen door opzoekingswerk in de antropologische bibliotheek van de UGent, antropologische tijdschriften, het internet en dankzij referenties van verschillende personen (o.a. prof. Jaime Tomás Page Pliego en prof. Hendrik Pinxten)

Methodologie

14


Artikels werden gezocht op PubMed, ISIWeb en Google Scolar. Dit gebeurde aan de hand van zoektermen als “médicina tradicional/ traditional medicine”, “traditional healing”, “médicina

indígena/

indigenous

medicine”,

“ethnomedicine”,

“medicine

chiapas”,

“interrelacion de medicinas”. Ook werden de websites van de WHO, de HDI (Human Development Index), de UNDP, CONAPO, Oportunidades en INEGI geconsulteerd. Wikipedia

was

een

bron

voor

de

geografische,

demografische

en

historische

achtergrondgegevens om een algemeen beeld van Chiapas en Mexico te krijgen

Op deze manier werd het mogelijk een meer divers en genuanceerd beeld te schetsen van de traditionele, indiaanse geneeskunde en de relatie met de moderne, westerse geneeskunde.

Methodologie

15


4. Resultaten Hieronder volgt een overzicht van de resultaten van het onderzoek. Vooreerst worden de gegevens en resultaten van de field study en het kwalitatief onderzoek weergegeven, gevolgd door bevindingen uit literatuurstudie omtrent de traditionele geneeskunde en haar relatie met de westerse geneeskunde.

4.1. Field Study: kwalitatief onderzoek 4.1.1. Methode en participanten De bevindingen van de field study zijn het resultaat van verschillende semigestructureerde diepte-interviews. In totaal werden 35 vraaggesprekken afgenomen. Op basis van de criteria, geformuleerd in de methodologie werden er 5 interviews niet behouden voor analyse. De geïnterviewde personen waren indiaanse vrouwen in rurale gebieden van Los Altos in Chiapas, drie traditionele genezers - twee parteras en één curandero -, twee promotores de salud, drie artsen van de publieke gezondheidszorg, een technisch medewerkster van COMPITCH en een antropoloog. De gesprekken met de antropoloog en de medewerkster van COMPITCH hadden de bedoeling om een context te scheppen waarbinnen deze gegevens breder gekaderd kunnen worden. De bevindingen uit deze gesprekken zullen dan ook meer in de discussie aan bod komen.

4.1.2. Resultaten van de interviews Achtereenvolgens worden de verschillende thema's en factoren besproken die in de interviews naar voor kwamen en die op één of andere wijze bijdragen tot of afbreuk doen aan de gezondheidstoestand van de lokale indiaanse bevolking van Los Altos in Chiapas.

4.1.2.1. Overzicht gezondheidsproblematiek De meest frequente aandoeningen die de artsen of de indiaanse vrouwen zelf rapporteerden waren ondervoeding, diarree en respiratoire aandoeningen bij kinderen. Bij volwassenen waren dat respiratoire aandoeningen, maagpijn, hoofdpijn, diarree, parasieten, diabetes, reproductieve aandoeningen zoals vaginale infecties, cervico-uteriene tumoren of problemen perinataal. Als belangrijke oorzaak van de respiratoire aandoeningen bij vrouwen werd het gebruik van houtvuren aangegeven. Deze dienen om te koken en als verwarming. Resultaten

16


Alcoholisme, druggebruik, geldgebrek en familiaal geweld kwamen naar voor als meer algemene problemen. De vrouwen rapporteerden zelf ook vaak droefheid, eenzaamheid en depressieve stemming, wat zij vaak omschreven als “dolor de corazón” of pijn aan het hart.

De artsen gaven aan dat vooral diabetes een groot probleem is bij de indiaanse bevolking. Zij gaven percentages aan die opliepen tot 30 en 35% van de bevolking. Dit zou vooral te wijten zijn aan het zeer veelvuldig drinken van frisdranken rijk aan suiker (vooral Coca Cola) tijdens religieuze feesten, geneeskundige rituelen of gewoon als zoete versnapering. Aan deze frisdranken zou een zuiverende en heilzame werking worden toegekend.

Als antwoord op de vraag hoe de vrouwen omgingen met ziekte en hoe ze zichzelf of hun zieke kinderen probeerden te genezen, kwam zeer vaak hetzelfde stramien naar voor. Eerst doen ze een poging om zichzelf - of hun kinderen en familieleden - te genezen. Als dit niet effectief blijkt, blijven er twee opties over. De eerste is de hulp inroepen van een traditionele genezer. Deze probeert dan, afhankelijk van zijn specialiteit en vaardigheden, met een combinatie van kruiden en rituelen de ziekte te verdrijven uit de zieke. De tweede mogelijkheid is zich wenden tot de publieke gezondheidszorg. Deze zorg kan men verkrijgen in lokale centra of in het ziekenhuis van San Cristóbal.

4.1.2.2 Sanitaire voorzieningen en huisvesting Sanitaire voorzieningen op niveau van de gemeenschap zijn niet zelden zeer gebrekkig. De twee belangrijkste factoren die bepaalden of er toegang was tot drinkbaar water, elektriciteitsaansluiting, de aanwezigheid van een gezondheidscentrum of de algemene kwaliteit van huisvesting, waren de afstand tot de stad San Cristóbal en de grootte van de gemeenschap. Grotere dorpen (zoals Zinacantan of Chamula), die bovendien dichtbij San Cristóbal of in de nabijheid van een grotere weg liggen, hadden duidelijk betere voorzieningen dan kleine, afgelegen gemeenschappen in bosrijk of bergachtig gebied. Elektriciteitsaanluiting beperkte zich meestal tot elementaire verlichting binnenshuis. 15 van de geïnterviewde vrouwen gaven aan dat ze het water kookten vóór consumptie en 6 van hen gebruikten chloortabletten als ontsmettingsmiddel. In één geval gaf een indiaanse vrouw aan dat er in de gemeenschap geen stromend water is, maar dat men gewoonlijk water uit de rivier wat verderop gaat halen. Een paar jaar geleden kwam er zich wat verderop een bedrijf vestigen dat aan mijnbouw deed en het water in grote mate vervuilde. Sindsdien hebben ze

Resultaten

17


geen drinkbaar water meer ter beschikking. “Koken of ontsmetten van het water helpt niet en de kinderen worden ziek.”

4.1.2.3. Oportunidades Oportunidades is een sociaal ontwikkelingsprogramma dat uitgaat van de Mexicaanse overheid. Het werd opgericht in 2002 en was de opvolger van Progresa, opgericht in 1997. De belangrijkste doelen van dit programma zijn het terugdringen van armoede, het verbeteren van de algemene gezondheid en een focus op educatie. Het programma werkt met een systeem van conditional cash transfer. Dit houdt in dat wie geld wenst te ontvangen, zich aan een aantal voorwaarden moet houden. In het geval van Oportunidades zijn de voorwaarden: schoolplicht voor de kinderen, twee maal per jaar gratis maar verplicht bezoek aan de publieke gezondheidszorg; voor ondervoede kinderen is dat 1 maal per maand. Daarnaast organiseert het programma zogenaamde pláticas: gesprekken met grote groepen vrouwen waarin onderwerpen als hygiëne, ziektepreventie, vaccinatie, gezinsplanning en kinderzorg worden behandeld. Het geld dat een gezin op deze manier kan ontvangen varieert naargelang het aantal kinderen. Gemiddeld is dit zo'n 5000 pesos (350 euro) per jaar per gezin. Dit komt ongeveer overeen met een vierde van het gemiddelde jaarlijks gezinsinkomen. Enkel vrouwen met kinderen die zich in een socio-economisch moeilijke situatie bevinden, komen in aanmerking om geld te ontvangen. Volgens officiële bronnen krijgen 2,6 miljoen gezinnen in 50 000 gemeenschappen in Mexico steun van Oportonidades. Dit zijn 30% van alle gezinnen in rurale gebieden en 10% van alle gezinnen in Mexico. (www.oportunidades.gob.mx) Oportunidades is ondertussen model komen te staan voor geïnstitutionaliseerde programma's in andere landen, zoals het piloot project in New York City, het Opportunity NYC en het Red de Protección Social in Nicaragua. Ook landen als Brazilië, Honduras, Jamaica, Chili, Malawi en Zambia hebben het model van conditional cash transfer overgenomen. (Pliego, 2002; http://en.wikipedia.org/wiki/Oportunidades)

Hoewel het geld een welgekomen extra bron van inkomsten is, klinkt vanuit verschillende hoeken kritiek op dit programma. De indiaanse vrouwen geven zelf aan dat ze enkel in aanmerking komen voor de financiële steun van Oportunidades als ze een kind hebben. Een aantal van de geïnterviewde vrouwen gaf aan dat ze geen kinderen hadden, omdat ze daar nog even mee wilden wachten of omdat ze geen kinderen konden krijgen. Toch konden ze de extra steun best gebruiken.

Resultaten

18


Eén arts van de publieke gezondheidszorg legde in dit verband een paradoxaal gevolg van het programma bloot. Gezinnen krijgen meer geld naargelang er meer kinderen in dat gezin zijn. Sommige vrouwen maken aldus meer kinderen om aanspraak te kunnen maken op meer geld. Dit ongewenst gevolg van Oportunidades werkt verschillende campagnes en NGO's die rond gezinsplanning werken tegen.

Volgens diezelfde arts worden vrouwen die een aantal fouten hebben gemaakt, door bijvoorbeeld niet op te dagen op de gezondheidscontroles of de gesprekken van Oportunidades, uit het programma gezet. Het programma is weinig flexibel en daardoor erg paternalistisch.

Een andere arts gaf aan dat veel vrouwen enkel de publieke gezondheidszorg raadplegen om steun te blijven ontvangen van Oportunidades. De vrouwen die geen deel uitmaken van het programma, gaan liever naar een traditionele genezer.

Eén vrouw gaf aan dat ze op het land aan het werken was toen de mensen van Oportunidades langs kwamen. Op die manier werd ze niet in het programma opgenomen. Een paar vrouwen vertelde dat ze door de politieke instabiliteit hadden moeten vluchten of verhuizen en sindsdien de steun niet meer ontvangen. Twee vrouwen zeiden dat ze niet naar de gesprekken konden gaan omdat ze hoogzwanger waren of er een familielid op sterven lag. Daardoor waren ze uit het programma gezet. De promotor de salud uit de Caracol de Oventik wist dat vrouwen uit comunidades die in verzet zijn en sympathiseren met de Zapatistische opstand sowieso geen steun van het programma krijgen.

In totaal kregen slechts 11 van de geïnterviewde vrouwen steun van Oportunidades.

4.1.2.4. Publieke gezondheidszorg In het onderzoek werden drie artsen geïnterviewd. Eén arts werkte in het centro de salud in Nachig. Dit is een dorp met ongeveer 3500 inwoners in de gemeente Zinacantan. Het centrum werd in 2002 opgericht en behandelt vooral kleinere, geïsoleerde gezondheidsproblemen. Er werken twee artsen (waarvan één zijn gemeenschapsdienst doet en regelmatig vervangen wordt) en twee verpleegsters in beurtrol. Ernstige pathologie zoals kanker en de meeste spoedgevallen kunnen zij niet behandelen en worden doorgestuurd naar het ziekenhuis van Resultaten

19


San Cristóbal, een vijventwintigtal kilometer verderop. Ze beschikken ook niet over medicijnen. Die dienen de patiënten eveneens in de stad te kopen.

De tweede geïnterviewde arts werkte in het grotere centro de salud van San Juan Chamula (ongeveer 50.000 inwoners). Dit centrum is een voorbeeld van een clinica mixta, een kliniek waar zowel westerse artsen als traditionele genezers actief zijn. Dit gebeurt echter op lokaal initiatief en is niet op een hoger niveau georganiseerd. In Chiapas zijn er slechts 2 dergelijke klinieken, waarvan één dus in Chamula. Er werken in totaal een vijftiental personen. Hier zijn ook twee personen tewerkgesteld met een assisterende functie. Deze zijn van indiaanse origine en spreken Tzotzil. Dit centrum beschikt over eigen medicijnen. Pathologie die zij niet kunnen behandelen verwijzen ze door naar het ziekenhuis van San Cristóbal, tien kilometer verder. Dit gebeurt echter zelden. Het gaat dan om aandoeningen als ingewikkelde breuken, pre-eclampsie of gecompliceerde bevallingen.

De derde arts werkte in het ziekenhuis van San Cristóbal (186.000 inwoners). Dit ziekenhuis telt een honderdtal artsen en verpleegkundigen en verschillende gespecialiseerde diensten.

De artsen gaven aan dat zo'n 70 tot 80% van de lokale indiaanse bevolking vertrouwen heeft in de publieke gezondheidszorg. Vier vrouwen gaven inderdaad aan dat ze zich steevast tot een arts van de publieke sector wenden. Toch beweerden een drietal indiaanse vrouwen zich nooit tot de publieke gezondheidszorg te wenden. Ze raadpleegden bij gezondheidsproblemen steeds een traditionele genezer. De weigering om zich te beroepen op de publieke gezondheidszorg had verschillende redenen, die ook aangehaald werden in de gesprekken met vrouwen die wel naar een centro de salud gingen.

Een belangrijke klacht die vaak aan bod kwam was dat een centrum van de publieke gezondheidszorg te ver van hun woonplaats ligt om deze voor lichte of matige klachten te bezoeken. Enkel ernstige klachten worden als voldoende reden gezien om een centro de salud op te zoeken. Bovendien worden ze daar dikwijls toch niet ontvangen.

Wat ook dikwijls terugkwam, was de opmerking dat het verplegend personeel hun taal niet spreekt en hun gewoontes en gebruiken niet kent of respecteert. Hierdoor treden misverstanden op, worden de vrouwen niet geholpen voor het probleem dat ze oorspronkelijk

Resultaten

20


hadden en worden ze dikwijls op een verkeerde manier behandeld. Deze klacht kwam vooral naar voor als het ging over centra waar geen enkel personeelslid van indiaanse afkomst werkt.

Een aantal vrouwen gaf aan dat ze de adviezen en behandelingen van de artsen van de publieke gezondheidszorg niet altijd volgen. Hiervoor gaven ze twee redenen aan. Ofwel achtten ze de behandeling niet adequaat en geloofden niet dat het advies van de arts hen zou helpen. Ofwel waren de geneesmiddelen die hen werden voorgeschreven eenvoudigweg te duur en konden ze het zich niet permitteren om die aan te kopen. Geldgebrek kwam als een belangrijke factor naar voor in de non compliance van de aanbevolen therapie. Ook de verborgen kosten die een consultatie dikwijls met zich meebrengt, speelden een belangrijke rol. Er zijn enerzijds de tijd en de kosten nodig om zich te verplaatsen naar een gezondheidscentrum, en anderzijds de kost voor het aankopen van geneesmiddelen. In lokale centra zijn soms geneesmiddelen aanwezig die gratis verstrekt worden, doch in de meeste centra is dat niet het geval. Vooral de kleinere centra, zoals deze in Nachig, kampen met een tekort aan middelen. De arts in het gezondheidscentrum van Chamula, een van de grotere in de regio, zei geen gebrek aan medicijnen te hebben, hoewel zij wel opmerkte dat er bijvoorbeeld geen alternatieve antibiotica waren in geval van penicillineallergie. Bovendien gaf zij ook aan dat men dikwijls medicijnen van haar verwacht zonder dat die nodig zijn.

Alle geïnterviewde artsen zeiden dat de indiaanse bevolking zich veel te laat tot de publieke gezondheidszorg wendt en bepaalde pathologieën zoals kanker of pre-eclampsie aldus te laat en in een ver gevorderd stadium behandeld worden. Het was een klacht die vooral de arts van het ziekenhuis van San Cristóbal naar voor schoof. Hij wist dat het ziekenhuis een zeer slechte reputatie onder de lokale indiaanse bevolking heeft, maar weet dit vooral aan het feit dat zij zich veel te laat aanmelden met reeds vergevorderde pathologie die niet zelden al in een terminale fase is.

Het meest terugkerende voorbeeld in dit verband was cervico-uteriene kanker bij vrouwen. De artsen van Chamula en San Cristóbal vertelden dat vrouwen dikwijls een Papanicolaouscreening (de gangbare screening in Chiapas) weigeren omdat hun mannen dit niet willen en er een cultureel taboe omtrent seksuele en reproductieve thema's heerst. Zij wenden zich dan liever tot de traditionele genezer. Bovendien bevallen de indiaanse vrouwen volgens deze artsen teveel en te snel na elkaar en laten ze aldus niet toe dat hun lichaam recupereert van de

Resultaten

21


vorige zwangerschap en bevalling. Daarenboven zijn er veel misverstanden en taboes rond anticonceptie en gezinsplanning. Deze zorgen ervoor dat vrouwen vaak zwanger worden. Dit alles draagt ertoe bij dat vrouwen met cervico-uterine kankers zich veel te laat aanmelden bij het ziekenhuis van de publieke gezondheidszorg en aldus niet meer geholpen kunnen worden. (Wackenier en Wierckx, 2008)

Bij navraag uitten veel indiaanse vrouwen zich niet bepaald enthousiast over het ziekenhuis van San Cristóbal. Het is vooral in het ziekenhuis dat men geen respect voor hen toont en hen als tweederangs patiënten behandelt. Vele vrouwen hadden kennissen of familieleden weten sterven in het ziekenhuis. Twee vrouwen zeiden zelfs nog liever te sterven dan naar het ziekenhuis te moeten gaan.

Twee van de geïnterviewde artsen erkende wel dat er verbeteringen mogelijk zijn in de publieke gezondheidszorg. De arts in het gezondheidscentrum van Nachig merkte op dat er soms zeer lange wachtrijen bij het centrum zijn en dat ze zich bijgevolg moeten beperken tot ernstige gevallen. Hij merkte ook op dat artsen met een westerse scholing helemaal niet geneigd zijn om te gaan werken in rurale gebieden met vooral indiaanse bevolking. Het meest gegeerd zijn de plaatsen in de private sector. Deze worden beter betaald en daar heeft men meer middelen ter beschikking. Hierdoor zijn het vooral artsen die onmiddellijk na hun opleiding hun obligate servicio social uitvoeren die in deze rurale gebieden terechtkomen. Zij hebben echter geen of weinig kennis van de lokale gebruiken of cultuur, laat staan dat ze de taal begrijpen. Dit zorgt voor heel wat frustraties bij zowel de artsen als de patiënten.

4.1.2.5. De traditionele geneeskunde In het kader van het onderzoek werden twee parteras - traditionele vroedvrouwen - en één curandero - een traditionele genezer - geïnterviewd. Deze bekleedde de functie van j’ilol (zie literatuurstudie, hoofdstuk traditionele geneeskunde). Daarnaast worden hier ook de interviews met de promotores de salud besproken omdat zij dikwijls een link vormen tussen de traditionele en de westerse geneeskunde.

De curandero en één partera vertelden dat ze hun goddelijke mandaat om traditionele genezer te worden, hadden verkregen uit hun dromen. Eén partera gaf aan dat ze geen mandaat via een droom had ontvangen, maar dat dit voor een partera niet nodig is. Zij had de kennis om

Resultaten

22


een bevalling in goede banen te leiden van haar moeder geleerd. Haar werk bestaat eruit om de baby te controleren en indien nodig juist te positioneren voor de bevalling. Ze gaat tijdens een zwangerschap ongeveer drie keer controleren of alles goed verloopt. Ze gaf aan dat om te bevallen, de vrouwen zich veiliger en meer op hun gemak voelen om thuis met een partera te bevallen dan in het ziekenhuis, waar veel vrouwen sterven. “De artsen handelen alles snel af. Ze hebben geen tijd om de zwangerschap op te volgen.”

De partera zei dat ze bij de mensen thuis ging om de bevalling te doen. Dit gebeurt in aanwezigheid van de echtgenoot, die ook helpt bij het bevallen. Vooraf wordt gebeden om een sterk kind en een vlotte geboorte te vragen. Hierbij wordt een kip en frisdrank gebruikt. Als de bevalling uitblijft, gebruikt de partera verschillende kruiden, wordt de zwangere vrouw een rauw ei gegeven of wordt een machete op de buik geplaatst. Met een gespannen doek rond de buik wordt de bevalling bespoedigd. Naargelang het geslacht van de baby wordt de navelstreng op een verschillende hoogte doorgesneden. De placenta wordt dan samen met de navelstreng begraven in een hoek van het huis om geluk te brengen. De parteras gaven aan dat het kind goed warm moet gehouden worden en dat het met een rauw ei gewijd en beschermd wordt tegen ziektes die het blind zouden kunnen maken. De moeder krijgt nadien drie maanden rust aanbevolen; ze mag niets dragen en moet veel groenten eten.

De curandero gaf aan dat hij drie maal drie keer gedroomd had over het pulseren en luisteren naar het bloed van de zieke. Hierbij is het een engel geweest die hem een goddelijk mandaat verleend had om te genezen en hem de taal van het bloed leerde. Als zij niet gehoorzamen aan deze oproep, worden ze gestraft. De curandero zei ook dat wanneer de genezer niet weet met welke ziekte of welk probleem hij te doen heeft, het antwoord hem dikwijls in een droom wordt geopenbaard. Enkel diegene die een goddelijk mandaat ontving via een droom mag zich j'ilol (curandero) noemen. Wie geen mandaat ontving, maar toch het beroep uitoefent, is een dienaar van het kwade.

Wanneer een zieke zich aandient, wordt een uitgebreide 'anamnese' afgenomen. Het diagnostisch proces houdt voornamelijk in dat de curandero de pols van de zieke voelt en de woorden van de ziekte beluistert. Een ziekte kan het lichaam treffen, of de ziel. De curandero geneest voornamelijk ziektes van de ziel. Diagnose en behandeling wisselen elkaar af. Tijdens de rituele genezing voelt de curandero herhaaldelijk de pols van de zieke om te luisteren hoe

Resultaten

23


de ziekte reageert op de behandeling. Deze bestaat uit verschillende elementen. Begeleid door kaarsen en wierook reciteert de curandero een aantal gebeden waarbij hij zich zowel richt tot de beschermheiligen van het dorp of de stad als naar de ziekte en de zieke zelf. Met kruiden, frisdrank en de sterk alcoholische drank 'posh' probeert de curandero de ziekte uit te drijven. Een ei wordt gebruikt om de zieke te zuiveren en de ziekte te vangen. Het ei wordt dan gebroken en aldus wordt de ziekte uiteindelijk verdreven. Deze rituelen kunnen soms meerdere dagen in beslag nemen en veel ingewikkeldere vormen aannemen.

Zowel de parteras als de curandero zeiden dat ze voor hun diensten geen vergoeding mogen aanrekenen. Enkel wanneer de zieke het hen zelf aanbiedt, mogen zij goederen in natura ontvangen ter compensatie. Ook hebben zij de plicht om op ieder uur van de dag beschikbaar te zijn.

De curandero zei dat het voor de indiaanse bevolking erg belangrijk is om genezing te krijgen op een manier waar zij vertrouwd mee zijn. Een manier die samenvalt met hun cultuur en wereldbeeld. “Het is onze manier om de wereld te zien en te begrijpen.”

Hij gaf wel aan dat hij niet in staat is alle ziektes die vandaag de dag in zijn gemeenschap bestaan, te genezen. Hier voegde hij aan toe dat er een heleboel nieuwe ziektes zijn, die de westerse geneeskunde beter kan genezen, omdat deze ziektes voortkomen uit de westerse samenleving. In de eerste plaats had hij het dan over kanker. Hij uitte zich voor meer samenwerking met de westerse geneeskunde, maar in een sfeer van respect.

Eén partera zei dat de overheid en de westerse artsen haar werk respecteren, maar de curandero en de andere geïnterviewde partera zeiden dat dit niet het geval was. Zij gaven aan dat de artsen de mensen afraden om naar een traditionele genezer te gaan of te bevallen met een partera, “...en dat terwijl ze ons zelf niet kunnen genezen.” Zij voelden dit duidelijk aan als een bedreiging uitgaande van de westerse samenleving en zagen zich als beoefenaars van hun beroep in het nauw gedreven.

Eén van de ondervraagde promotores de salud kreeg zijn educatie in hygiëne en basis gezondheidszorg in een ziekenhuis van de private sector in San Cristóbal. Deze lessen, gestoeld op een westers gezondheidsmodel, worden georganiseerd door het ziekenhuis zelf of

Resultaten

24


door verschillende NGO's die zich bezighouden met gezondheidszorg. Wanneer een promotor die taak op zich neemt, is dat volledig op vrijwillige basis en hij ontvangt hiervoor geen vergoeding.

De promotor gaf aan dat de lessen hem hielpen in het bewaken van de

gezondheid van zijn gemeenschap. Net als zijn dorpsgenoten kent hij vele planten met geneeskrachtige eigenschappen. Hij probeert deze dan ook te gebruiken in zijn activiteiten en zijn kennis van het herbolarium uit te breiden. Hiervoor kan hij terecht bij zowel de lesgevers in het ziekenhuis als bij de traditionele genezers in zijn dorp. Hij betreurde echter het feit dat er zo weinig dialoog is tussen de westerse geneeskunde en de traditionele vorm van genezen. Deze laatste apprecieerde hij vooral om de natuurlijke vorm van genezen. “Het idee is dat de genezing van Moeder Aarde zelf komt omdat wij ook zelf deel zijn van de natuur.” Hij zag het als een goed alternatief voor de westerse geneeskunde, ook omdat er geen contra-indicaties bij komen kijken. Hij gaf wel aan dat veel kennis verloren ging door de Spaanse Conquista en de daaropvolgende kolonisatie en onderdrukking. Toch wordt de traditionele geneeskunde nog erg veel uitgeoefend. Het is een vorm van genezen die zich richt tot de ziel, daar waar de westerse geneeskunde zich richt tot het lichaam.

De tweede geïnterviewde promotor was werkzaam is het ziekenhuis van la Caracola de Oventik, één van de vijf centra van de volksopstand van het EZLN. Hij was al sinds 1989 actief in het verzet en zei dat hij sinds 1996 herhaaldelijk lessen heeft gekregen van Mexicaanse en buitenlandse artsen die sympathiseerden met de opstand. Hij vertelde dat zijn kennis en vaardigheden, dankzij de jarenlange trainingen en goede lessen, die van de andere promotores in niet opstandig gebied ver overtreffen. Hij is dan ook 'full-time' actief als promotor in het ziekenhuis van Oventik. Dat hebben ze weten op te richten dankzij de hulp van verschillende binnen- en

vooral buitenlandse organisaties. Het ziekenhuis heeft

verschillende gespecialiseerde diensten zoals oftalmologie en gynaecologie. Hoewel de kliniek en de lessen geschoeid zijn op de leest van de westerse geneeskunde, proberen zij het herbolarium in hun therapieën te betrekken en houden actief de kennis van kruiden en planten in stand. Dit gebeurt vaak met de hulp van traditionele genezers, met wie zij dikwijls een goede band van samenwerking onderhouden.

De bevraagde artsen van de publieke gezondheidszorg verschilden enigszins in hun visie en opinie over de traditionele geneeskunde. De arts werkzaam in het grote ziekenhuis van San Cristóbal wees vooral op de onwetendheid van de lokale bevolking en de traditionele genezers

Resultaten

25


over ernstige en levensbedreigende pathologie. Hij gaf aan dat de indiaanse bevolking eerst een traditionele genezer opzoekt en pas later - te laat - naar het ziekenhuis komt. Er was, naar zijn weten, geen vorm van samenwerking tussen het ziekenhuis en traditionele genezers of vroedvrouwen. Hij voegde eraan toe dat hij eraan twijfelde of deze zin zou hebben, gezien de afstand tussen beide vormen van genezen.

De arts in de clínica mixta van Chamula zei dat de traditionele geneeswijzen ook goede elementen bevat, zoals kennis over geneeskrachtige kruiden. Toch gaf ze eveneens aan dat men zich te laat aanmeldt met ernstige pathologie. Men wil dan eerst een traditionele genezer raadplegen. Vandaar dat men het project van de clínica mixta op touw heeft gezet. In deze kliniek werken traditionele genezers en westerse artsen samen. Toch heeft dit niet altijd de gewenste resultaten omdat de traditionele genezers die in de kliniek werken, niet altijd evenzeer aanvaard worden door de plaatselijke bevolking en men weinig vertrouwen heeft in deze samenwerking. Andere traditionele genezers staan eveneens niet zeer positief tegenover het initiatief van de clínica mixta. Ook heel wat artsen, en dan vooral de oudere geneesheren, staan hier niet voor open. Zij staan erg weigerachtig tegenover veranderingen en samenwerking met de traditionele genezers.

De arts in het centrum van Nachig zei dat hij wel wist waar de traditionele genezers en vroedvrouwen in de buurt actief waren, maar hij had geen contact met hen. Hij wist van een eerdere,

beperkte

vorm

van

samenwerking

door

een

systeem

met

wederzijdse

doorverwijzingen. Deze samenwerking ging echter teloor omdat er geen vaste artsen in het centrum werkten, waardoor iedere opgebouwde vertrouwensband verloren ging. Hoewel hij toegaf dat hij weinig kennis had van traditionele geneeswijzen, leek het hem geen goede methode, tenzij er enige werking via het placebo effect zou spelen.

4.1.3. Samenvatting De resultaten van het kwalitatief onderzoek en de semigestructureerde diepte interviews behelzen verschillende thema's rond gezondheidszorg en traditionele geneeskunde. De meeste indiaanse vrouwen hadden in hun strijd tegen ziekte en armoede het gevoel niet of te beperkt geholpen te worden door de overheid en de publieke gezondheidszorg. Zij geven de voorkeur aan zelfzorg en in tweede instantie aan de traditionele genezer of vroedvrouw. Deze wijzen op het belang van hun manier van genezen: volgens de eigen cultuur en het eigen wereldbeeld.

Resultaten

26


Hierin vinden zij slechts weinig begrip of medewerking van de westers geschoolde artsen. Die ergeren zich aan de ondoeltreffendheid van de traditionele geneeswijzen en het late stadium waarin patiënten zich daardoor aandienen. Enkel in sommige verzetsgebieden is een beperkte vorm van samenwerken tot stand kunnen komen.

4.2. Literatuurstudie 4.2.1. Historische en antropologische beschouwingen Een korte historische en antropologische duiding is hier om verschillende redenen op zijn plaats. Om iets te begrijpen van de traditionele geneeskunde die in Los Altos dagelijks wordt beoefend, dient men dieper te graven dan een louter biowetenschappelijke interpretatie van deze vorm van gezondheidszorg en verder te kijken dan de grenzen van het louter medische. Doet men dit niet, dan loopt men onvermijdelijk het gevaar te verzanden in een paternalistische of afwijzende houding tegenover deze vorm van genezen. De traditionele geneeskunde is immers gestoeld op een volledig ander uitgangspunt en begrippenkader dan het westerse wetenschappelijke en evidence-based medisch denken. (Trueba, 2000; Pinxten, 2006)

4.2.1.1. México Profundo Wanneer men het in antropologische kringen in Mexico heeft over de indiaanse volkeren en hun cultuur, spreekt men van het “México Profundo”, het Diepe Mexico. Deze term verwijst naar de diepe worteling van deze indianen in de precolumbiaanse, meso-Amerikaanse beschavingen van Maya's, Azteken, Mixteken of Zapoteken. Het is belangrijk te erkennen dat er geen scherpe breuk is tussen dat precolumbiaanse verleden en het México Profundo van vandaag, maar een historische en culturele continuïteit over de eeuwen heen. (Batalla, 2005) In het leven van elke dag wordt men in Mexico en Chiapas voortdurend met deze continuïteit geconfronteerd.

Een groot deel, zoniet het grootste deel van de Mexicaanse bevolking is, zowel op het platteland als in de stad, wat fysische verschijning betreft, moeilijk of niet te onderscheiden van de echte indiaanse bevolking. Ze beschouwen zichzelf echter niet als indiaans, dikwijls

Resultaten

27


integendeel. Het is de ladinopopulatie, die het socio-economisch dikwijls niet veel beter stelt dan de indianen zelf. Deze bevolkingsgroep met overduidelijk indiaanse kenmerken, 'gedesindianiseerd' in de loop van de geschiedenis, is de erfenis van vijf eeuwen kolonisatie.

Dit proces van desindianisering, los van de biologische mestizering, is het gevolg van delocalisatie, slavernij, agressie en bekeringsdrang uitgaande van het koloniale regime, in verschillende pogingen om elke vorm van socio-culturele continuïteit te breken. Grote groepen van de bevolking hebben verschillende uiterlijke kenmerken van de indiaanse manier van leven bewaard, zoals bepaalde rituelen, vormen van medische praktijken, etenswaren, zelfs het zich bedienen van de indiaanse taal, vooral in rurale gebieden. Toch kunnen we deze bevolkingsgroepen niet altijd als 'indianen' beschouwen. Zij hebben in de loop van de kolonisatie een aantal kenmerken van de indiaanse cultuur behouden, maar hebben het overkoepelende besef van indiaan te zijn, de holistische omkadering van hun dagelijks doen en laten, verloren. Regionale verschillen, zoals de verschillende graad van bezetting en kolonisatie door de eeuwen heen en de recente enorme verstedelijking van het land, hebben deze populatie zeer onsamenhangend en divers gemaakt. (Batalla, 2005)

In de wetenschappelijke literatuur vindt men vele meetinstrumenten terug om (dikwijls vrij arbitrair) uit te maken wie of welke groepen als indiaans of niet indiaans beschouwd mogen worden. Men gaat dan uit van de afstamming, de plaats van geboorte, of - wat zinniger lijkt van het zich bedienen van een indiaanse taal. Een van de gangbare definities is: “bevolking ouder dan vijf jaar die een inheemse taal spreekt”. Toch stoot men in het hanteren van deze parameters vroeg of laat op soms onverwachte obstakels. De indianen in Chiapas zijn dikwijls het slachtoffer van illegale boskap of zien zich door andere omstandigheden - niet zelden van repressieve aard - vaak genoodzaakt te migreren naar andere streken. (Harvey, 1995) Genealogische reconstructie wordt in dat geval moeilijk. Ook taalgebruik zorgt voor problemen. Vele indianen spreken zowel hun eigen taal als het Spaans, terwijl veel nietindianen ook beide machtig zijn, en als moedertaal een indiaanse taal kennen.

Eerder dan af te gaan op deze uiterlijke kenmerken om onderscheid te maken tussen indianen en niet-indianen, lijkt het ons - hoewel minder exact- toch trefzekerder te spreken van een proces van desindianisering, daar waar grote lagen van de meso-Amerikaanse bevolking zich niet langer beschouwen als deel uitmakend van een indiaanse collectiviteit en als erfgenamen

Resultaten

28


van een welbepaald cultureel patrimonium. Het is een kwestie van “zich niet meer identificeren met...”, wat niet noodzakelijk een breuk met een culturele traditie of bepaalde aspecten ervan betekent, zoals taal of medische praktijk. (Batalla, 2005) Het deel uitmaken van een indiaanse collectiviteit, houdt dus in de eerste plaats een identificatie met een typisch indiaans cultureel erfgoed in. Dit culturele patrimonium omsluit een heel aantal sociale en culturele factoren, zoals materiële objecten, natuurlijke rijkdommen en territoria, sociale organisatiestructuren, waarden en een taal die uitdrukking geeft aan een bepaalde manier om de wereld rondom zich gestalte geven. (Trueba, 2000)

4.2.1.2. Holisme en autarkie De belangrijkste economische activiteit van de indiaanse gemeenschappen is de agricultuur met de maïsteelt op kop. (Harvey, 1995; Navarra, 2001) Op agricultureel en economisch niveau geldt het principe van de autarkie. Alles wat de gemeenschap nodig heeft voor de dagelijkse overleving wordt bij voorkeur binnen deze gemeenschap geproduceerd. Deze logica heeft een ruimere, maatschappelijke draagwijdte. De indiaan in de traditionele gemeenschappen moet van veel zaken en processen de basis kennen en verschillende vaardigheden ontwikkelen om meerdere taken te kunnen vervullen. Een indiaan is tegelijkertijd vader of moeder, landbouwer, bouwvakker, jager, klusjesman of marktkramer, heeft kennis van geneeskrachtige kruiden, weersomstandigheden, muziek of grondstoffen en soms komt daar nog een specifieke taak als vroedvrouw of een leidende functie in de gemeenschap bij. Dit geheel van vaardigheden en kennis leert men niet op school, maar in een proces dat zich in niets onderscheidt van het leven van iedere dag. Deze levenswijze is enkel mogelijk als men op kleine schaal werkt, zonder winstmarges of accumulatie van rijkdom na te streven. (Batalla, 2005)

De landbouw is, zoals alle activiteiten van de indianen, nauw verweven met economische, sociale en religieuze aspecten zodat het soms moeilijk is om grenzen te trekken waar het ene begint en het andere eindigt. De mens neemt als het ware een 'totale‟ houding aan tegenover de natuur, met als doel een zo geslaagd mogelijke integratie van de mens in deze natuur. Het is een manier om zich op harmonieuze wijze te oriënteren op die allesomvattende kosmos en daarom is het onmogelijk om bijvoorbeeld arbeid van het rituele te scheiden. (Jacinto, 1975)

Resultaten

29


Het moge duidelijk wezen dat een indiaanse identiteit in wezen gebaseerd is op deel uitmaken van een gemeenschap die, verder dan enkel deze uiterlijke culturele kenmerken, vertrekt vanuit een holistische, kosmische visie op mens en natuur waarbinnen iedere handeling of cultuuruiting gekaderd wordt. Toch kan men echter niet stellen dat de specifieke kenmerken van de indiaanse gemeenschappen van Mexico of van Chiapas helder omlijnd kunnen worden. Daarvoor zijn er teveel onderlinge verschillen.

4.2.1.3. Kolonisatie en continuïteit De culturele continuïteit van de precolumbiaanse culturen tot de huidige indiaanse volkeren in Chiapas en Mexico, vindt paradoxaal en ongewild haar wortels in de koloniale samenleving die volgde op de Spaanse Conquista. Het is niet de intentie van dit onderzoek om de historische achtergrond van de confrontatie tussen de indiaanse volkeren en de Spaanse conquistadores in al haar details te herscheppen. Toch draagt het uitzetten van enkele krachtlijnen bij tot een beter begrip van de verdere discussie.

Het koloniale regime dat zich vanaf de 16e eeuw installeerde, kwam ideologisch gezien neer op de affirmatie van de superioriteit van de dominante Spaanse samenleving boven de inheemse. Dit systeem ging ook uit van een raciale superioriteit. Zo ontstond een hiërarchisch kastensysteem, waarin indianen en later de zwarte slaven, mestiezen en Spanjaarden een verschillende rang kregen, met hun corresponderende rechten, plichten en verboden. Dit kastensysteem, dat socio-culturele en biologische grenzen uitlijnde, bleef in wezen voortbestaan na de onafhankelijkheid van Mexico in 1821 en handhaafde zich doorheen de 19e en 20e eeuw tot heden. In Mexico is binnen de gelederen van de politieke, economische of intellectuele elite geen enkele indiaan te bekennen. Deze koloniale segregatie heeft er dus paradoxaal genoeg toe bijgedragen dat een zekere indiaanse maatschappijinrichting op minischaal heeft kunnen voortbestaan. Het koloniale regime heeft deze socio-culturele en biologische continuïteit in de hand gewerkt. (Batalla, 2005)

De indiaanse identiteit heeft typisch een lokaal karakter. De Conquista en kolonisatie drongen al snel grotere overkoepelende vormen van indiaans bestuur terug naar de kleinste eenheid van maatschappelijke organisatie; het dorp of de comunidad. (Batalla, 2005) De belangrijkste bron van de Meso-Amerikaanse cultuur vandaag is aldus de gemeenschap en vooral het gezin. (Greenfield et al., 2000; Maynard, 2002) Binnen deze context wordt kennis van generatie op

Resultaten

30


generatie doorgegeven. Hier ligt de grondslag van de culturele continuïteit van de indiaanse volkeren. De vrouw-moeder speelt hierbij een zeer belangrijke rol, bijvoorbeeld in het doorgeven van de (moeder)taal. (Trueba, 2000) Het lokale karakter van deze culturele eigenheid heeft bijgedragen tot een grote versnippering en diversiteit van de indiaanse volkeren.

4.2.1.4. Cultuur van verzet In de officiële cultuur van Mexico vindt men de indiaan vooral terug op de vele muurschilderingen van Rivera, Orozco of Siquieros, de vele archeologische sites of in verschillende antropologische musea, in essentie als de voorstelling van een dode wereld. (Collard, 2007) De levende indiaan is er zoek. Deze wordt geassocieerd met zwarte armoede, alcoholisme, luiheid en primitivisme en geldt als de keerzijde van de maatschappij. Als men de indiaan dan toch ergens terugvindt, is het in de kleurrijke toeristische brochures, die van hem een folklorisch, exotisch artikel maken voor externe consumptie.

Aldus is de koloniale gespletenheid geen verleden tijd, maar heeft een nieuwe invulling gekregen: een oude creoolse elite die zich vooral richt naar Europa, een ontwrichte ladino middenklasse, beroofd van haar identiteit, noch indiaan, noch Europeaan, haar heil zoekend in de 'American Dream' en zich spiegelend aan de andere kant van de grens, en een indiaanse populatie, het México Profundo, genegeerd en miskend door de andere bevolkingslagen. (Batalla, 2005) Het socio-culturele probleem waar Mexico mee worstelt, is niet die culturele diversiteit of het pluralisme an sich, maar de nog steeds voortdurende asymmetrie en koloniale verhouding tussen deze culturen.

Noch de Onafhankelijkheid in 1821, noch de Revolutie van begin de 20e eeuw konden een nationaal project naar voor schuiven waarin het México Profundo ten volle erkend werd. Er kwam geen verandering in het feit dat de relatie tussen het México Profundo en het Mexico van ladinos en mestiezen door geweld gekenmerkt wordt. Toch heeft het México Profundo weten te overleven en heeft weerstand geboden. De huidige sociaal bewogen Zapatista beweging, die opkomt voor de rechten van de indiaanse bevolkingsgroepen in Chiapas, is geen geïsoleerde rariteit maar kadert in een lange geschiedenis van gewapende indiaanse opstanden tegen het nationale onderdrukkende bewind. (Harvey, 1995)

Resultaten

31


Door vijfhonderd jaar onderdrukking zit opstandigheid de indianen zozeer in het bloed dat men kan spreken van een cultuur van verzet tegen al wat niet indiaans is, al wat van buitenaf komt. Deze dynamiek is als strategie van vitaal belang voor de overleving van het México Profundo. Het hardnekkige vooroordeel bestaat dat de indiaanse gemeenschappen extreem conservatief zijn en iedere verandering weren, ook al betekent deze een wezenlijke verbetering van hun algemene toestand. Dikwijls verklaren de indianen dat ze de dingen anders blijven doen omdat het de gewoonte (“la costumbre”) of de traditie is, ook al kunnen ze vaak de achterliggende betekenis van een bepaalde traditie of handeling niet verklaren. Vele van deze tradities lijken contraproductief of zijn discriminerend voor kwetsbare groepen of individuen binnen de gemeenschap, bijvoorbeeld de vrouwen. (Indigenous Women, Rights and Tradition, 1994) Het doorzetten van de traditie en deze vrijwaren van invloeden van buitenaf is echter een uitdrukking van de eigen autonomie, te kaderen binnen deze cultuur van verzet. (Batalla, 2005) Het zijn momenten waarop de identiteit van de groep wordt hernieuwd en bevestigd. Vele vrouwen uit indiaanse gemeenschappen verbergen bijvoorbeeld hun kind opdat

het

niet

gevaccineerd

zou

worden

in

het

kader

van

verschillende

gezondheidscampagnes uitgaande van de Mexicaanse overheid. Deze vaccinaties worden ervaren als elementen die vanuit de buitenwereld een bedreiging vormen voor de integriteit van de gemeenschap. Ze creëren afhankelijkheid van elementen die niet tot de eigen culturele sfeer behoren. Het behoud van de culturele identiteit wordt hier dus als prioritair ervaren op de bezorgdheid voor gezondheid en gezondheidszorg van buitenaf. (Jacinto, 1975)

Ondanks alle verzet, heeft de eeuwenlange onderdrukking diepe sporen nagelaten. Deze veranderingen betekenen niet noodzakelijk een inbreuk op de culturele continuïteit van deze gemeenschappen. Het belangrijkste voorbeeld daarvan is het katholieke geloof. Iedere indiaanse gemeenschap heeft een kerk als meest prominente gebouw in het dorp en iedere indiaan is gedoopt en woont regelmatig de eucharistieviering bij. Bij nader onderzoek blijkt echter dat het hier gaat om een variant van het katholieke geloof waarvan de rites en conceptualisaties vaak in vele aspecten afwijken van de dogma‟s van de Katholieke Kerk. De religieuze praktijk wordt in grote mate gecontroleerd door de gemeenschap en niet door een geestelijke vreemd aan deze gemeenschap. (Jacinto, 1975) Het katholieke geloof, dat het in de Bijbel opneemt voor de armen en onderdrukten, wordt ingeschakeld in de indiaanse strijd tegen armoede en het sociale en politieke onrecht en wordt aldus een werkbaar instrument, los van enige Joods-christelijke culturele traditie. (Moksnes, 2005) De indianen hebben het opgedrongen geloof geaccepteerd maar hebben het geherinterpreteerd, gereorganiseerd en Resultaten

32


ingepast in een schema dat niet christelijk is maar Meso-Amerikaans van oorsprong. Het geloof wordt ingeschakeld in de cultuur van verzet.

De aanwezigheid van elementen vreemd aan de eigen culturele sfeer betekent op zich geen verlies van authenticiteit. Wat wel van groot belang is, is wie de controle heeft over deze elementen: de eigen gemeenschap of buitenstaanders. Indien men zelf kan beschikken over de invulling van de eigen culturele identiteit, worden veranderingen mogelijk zonder dat een onderliggende structuur verloren gaat, maar veeleer geactualiseerd wordt. (Batalla, 2005) Het moge duidelijk wezen dat de Meso-Amerikaanse beschaving geen passief of statisch gegeven is waar veranderingen zich in een cultureel vacuüm inplanten. Er is continuïteit en dynamiek.

Desondanks schrijdt het proces van desindianisering steeds voort. Verschillende processen (zoals het opkomende protestantisme, de religieuze conflicten die eruit voortkomen, het verzet tegen socio-economisch onrecht en de repressie die erop volgt, de verkoop van gemeenschappelijke gronden, alcoholisme, migratie, milieuvervuiling) dragen bij tot het verlies en de teloorgang van “la costumbre”. (Ramón, 2006)

4.2.2. De Traditionele Geneeskunde 4.2.2.1. Situering De traditionele geneeskunde in Chiapas vindt haar wortels in de precolumbiaanse Maya beschaving van vóór de Conquista. De Maya geneeskunde was doorweven van religieuze elementen en bevatte een sterk spirituele dimensie. Op het moment van de Spaanse inval, was deze geneeskunde vrij hoogstaand. Een Spaanse kroniekschrijver schreef in zijn verslagen naar het vaderland dat het niet nodig was om artsen naar de Nieuwe Wereld te sturen, aangezien de kunde van de indiaanse genezers die van de Spaanse artsen evenaarde. (Antonio de Herrera y Tordesillas, “Historia general de los hechos de los castellanos en las Islas y Tierra Firme del mar Océano que llaman Indias Occidentales” 1615; Mérida, 1999) Er zijn verslagen van enkele uren durende operaties onder algemene narcose, het naaien van suturen met haren, het gebruik van planten en kruiden waarvan men nu weet dat ze antibiotica bevatten. (Navarra, 2001)

Resultaten

33


Veel van deze kennis ging echter verloren. Van de geschriften van de precolumbiaanse geneeskunde en riten is zo goed als niets bewaard. De indiaanse genezers en sjamanen hadden, naast hun kennis van geneeskrachtige kruiden en genezingsrituelen, ook een symbolische, maatschappelijke functie. Zij hadden kennis van astrologie, wiskunde en religie en hadden een grote voeling met de psychologie van het indiaanse volk. Meer dan genezers, waren zij een soort wijzen en uitdragers van de indiaanse cultuur. In het verzet tegen onderdrukking en slavernij bekleedden deze sjamanen dikwijls een belangrijke rol. Zij werden daardoor vaak geviseerd in de koloniale samenleving. (Batalla, 2005; Pliego, 2002)

Vanaf de periode van kolonisatie tot vandaag, werd de traditionele, indiaanse geneeskunde ingeschakeld in de eerder vernoemde cultuur van verzet. Het gebruik van traditionele geneeskunde is vaak een deel van het proces van zoeken naar legitimiteit en een symbool van verzet tegen desindianisering. (Nigenda, Cifuentes et al., 2004) Hoewel ze sterk beïnvloed werd door elementen vreemd aan de indiaanse cultuur, zoals het katholicisme, bleef de traditionele geneeskunde een sleutelrol bekleden in de manier waarop de indiaan betekenis en zin geeft aan de hem omringende wereld. (Jacinto, 1975) Het consulteren van de traditionele genezer maakt deel uit van de traditie, “la costumbre” en via het doorvoeren van deze traditie wordt de indiaanse identiteit geconstrueerd. (Batalla, 2005)

Hoewel de termen traditionele geneeskunde en indiaanse geneeskunde door elkaar worden gebruikt, is de overlapping niet volledig. Zoals reeds aangehaald, is de huidige traditionele geneeskunde het resultaat van de samensmelting van oorspronkelijke indiaanse geneeskunde met elementen afkomstig van buitenaf, zoals de koloniale, Spaanse geneeskunde en het katholicisme. Ze onderging een lange evolutie van verschillende eeuwen en kent diverse vormen en praktijken in verschillende staten en regio's. In Los Altos wordt de traditionele geneeskunde zeer frequent beoefend. In het noorden en oosten van Chiapas (La Selva) daarentegen, is de traditionele geneeskunde haast volledig verloren gegaan. (Pliego, 1998) Behalve door de indiaanse bevolking, worden vormen van traditionele geneeskunde ook beoefend en geconsulteerd door vele niet-indianen in verschillende socio-economische lagen van de Mexicaanse samenleving. (Mérida, 1999; Batalla, 2005)

Er is weinig wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de effectiviteit van de traditionele geneeskunde. (Pliego, 1998; Pliego, 2002; Solana, 1996) Van een aantal planten en kruiden

Resultaten

34


die gebruikt worden in de zelfzorg of de traditionele geneeskunde in Chiapas, is de geneeskrachtige werking al langer gekend. (OMIECH, 1997)

4.2.2.2. Ziekte en Gezondheid De concepten ziekte en gezondheid hebben voor de indiaanse bevolking van Los Altos een zeer brede draagwijdte. Alles wat de mens uit evenwicht met zijn omgeving brengt, iedere verstoring van deze harmonie wordt als ziekte of ziekmakend gezien en als dusdanig behandeld. Deze ziektes bestrijken een brede range van fysieke aandoeningen, ongevallen, epidemieën tot hongersnood of geweld en oorlog. (Pliego, 2005) In engere zin is ziekte het gevolg van een overtreding op de collectieve normen en gebruiken. Het niet nakomen van de verplichtingen tegenover de gemeenschap of het doorbreken van religieuze wetten, leidt tot het verschijnen van bepaalde ziektebeelden. Meestal is er sprake van inmenging van bovenaf. Een goddelijke kracht straft de mens voor zijn wangedrag. Soms is de ziekte eenvoudig een gevolg van de verstoring van het evenwicht mens-natuur op zich zonder inmenging van een goddelijke autoriteit. (Solana, 1996)

Ondanks het wijdverspreide katholicisme, is het wereldbeeld van de indiaanse bevolking van Los Altos animistisch. Dit betekent dat iedere entiteit, ieder wezen, naast zijn materiële verschijningsvorm, ook over een onzichtbare, spirituele eigenheid beschikt. Wat een naam kreeg, heeft een “ziel” (ch'ulel). Deze animistische entiteit handelt in een wereld en op een manier die voor de mens verborgen blijft. Enkel de traditionele genezer heeft toegang tot deze wereld en kan ze beïnvloeden. Het is deze animistische dimensie die iedere handeling, conceptualisatie en organisatie van de indiaanse bevolking kadert in een allesomvattend wereldbeeld. (Jacinto, 1975; Pliego 2005)

Hoewel een ziekte zich meestal via het lichaam manifesteert, vormt deze vooral een bedreiging voor de ziel. De ziel kan in dromen reizen in tijd en ruimte. Wanneer de ziel echter te ver afdwaalt en een boze kracht of geest tegenkomt kan deze de ziel gevangen houden. Het is wanneer de ziel en het lichaam niet meer verenigd zijn, dat een persoon ziek wordt. (Ramón, 2006)

Wanneer iemand geconfronteerd wordt met een ziekte, is de eerste stap in het genezingsproces de zelfzorg. Wanneer deze echter ontoereikend is en men vermoedt dat er

Resultaten

35


sprake is van inmenging van verborgen krachten, gaat men een traditionele genezer raadplegen. (Mérida, 2005; Pliego, 2002)

4.2.2.3. Zelfzorg In Los Altos worden veel dagdagelijkse gezondheidsproblemen behandeld binnen de sfeer van het gezin. Dit gebeurt door middel van kruiden of kruidenmengsels die op velerlei manieren bereid worden en waarvan de kennis van de geneeskrachtige kruiden van generatie op generatie wordt doorgegeven, vaak van moeder op dochter. Ook door het opzeggen van gebeden, het brengen van kleine offers in de kerk of het branden van kaarsen probeert men de ziekte te bedwingen. Een patroon dat zeer vaak terugkomt, is dat men een vorm van traditionele zelfzorg (kruiden, etc.) combineert met een geneesmiddel. Dit medicament neemt men al dan niet terecht in omdat het bijvoorbeeld voor een vroegere, gelijkaardige aandoening ook werd voorgeschreven. Een groot deel van de kwaaltjes wordt door deze zelfzorg aangepakt, vooral wanneer men zich in het dagelijks functioneren weinig of niet beperkt voelt. Deze zelfzorg houdt men zolang mogelijk vol. Enerzijds hoopt men op deze manier zo snel mogelijk te genezen en anderzijds is het de meest goedkope vorm van behandeling. Bij deze zelfzorg, en in de hele traditionele geneeskunde, staan een aantal concepten centraal die betrekking hebben op de kwaliteiten die toegekend worden aan de gebruikte middelen. Deze middelen kunnen 'warme' eigenschappen bezitten, zoals alcohol, bloed van dieren of bepaalde kruiden. Andere kruiden bezitten dan weer 'koude' eigenschappen. Verschillende oorzaken van ziekte en ziektes zelf worden eveneens opgedeeld binnen deze taxonomie van het warmkoud systeem. Deze indeling vindt men terug in vele aspecten van de indiaanse fenomenologie. Voeding, de reproductieve- en levenscyclus, natuurlijke fenomenen, kleuren, seizoenen, ... Ziektes van 'koude' oorsprong worden dan best met middelen bestreden die over 'warme' eigenschappen beschikken, bijvoorbeeld stoombaden, en vice versa. Zo wordt koorts, een aandoening van 'warme' aard, best met kruiden bestreden met koude eigenschappen of met koude baden. (Solana, 1996)

4.2.2.4. Traditionele genezers Het woord jpoxtavanej, dat in het Tzotzil betekent 'hij of zij die geneest', is een algemene term voor een traditionele genezer of curandero. In Los Altos onderscheidt men echter een vijftal 'specialisaties'.

Resultaten

36


De j'ilol (mv. j'iloletic), of “hij/zij die kan zien”. De j'ilol is de belangrijkste spilfiguur in het landschap van de traditionele geneeskunde. Hij of zij is de vertegenwoordiger van de goden op deze aarde en beschikt over de gave om door te dringen in de wereld die verborgen blijft; de wereld van de animistische krachten. Via het voelen van pulsaties op de pols en verschillende andere plaatsen op het lichaam, luistert hij naar de woorden van de ziekte. Het bloed spreekt tot hem en vertelt hem hoe de zieke zijn aandoening heeft opgelopen. Een andere manier van “zien” is wanneer de j'ilol via een droom inzicht krijgt en te weten komt welke aandoening de zieke heeft, wie of wat ervoor verantwoordelijk is en hoe hij kan genezen. Meer nog dan het effectief op zich nemen van de daad van het genezen, is de j'ilol een priester-genezer. Hij waakt erover dat het evenwicht tussen de mens en de natuur en de krachten die hem omringen, bewaard blijft. De j'ilol wijst diegene die dit evenwicht verstoort, op zijn overtreding - die zich als een ziekte manifesteert - en brengt hem terug op het goede pad. Hij is een genezer van de ch'ulel, van de ziel, en zijn handelen situeert zich uitsluitend in de sfeer van het sacrale, in tegenstelling tot de andere 'specialiteiten' van de indiaanse geneeskunde. Hij draagt de verantwoordelijkheid van de spirituele gezondheid van de gemeenschap en bekleedt een voorbeeldfunctie. De j'ilol is dan ook het mikpunt van boze krachten en demonen die het evenwicht mens-omgeving willen verstoren. (Pliego, 2005)

Een j'ilol kan deze taak enkel op zich nemen als hij hiervoor een goddelijk mandaat gekregen heeft. In een droom komt een aartsengel of een heilige de aanstaande j'ilol meedelen dat hij met deze taak wordt belast en geeft hem de geheimen en attributen van het vak mee. Meestal gaat het om een drietal dromen of een veelvoud ervan. In een periode van beproeving wordt hij vervolgens herhaaldelijk ziek en dient hij zichzelf te genezen. Op deze manier openbaart de nieuwe j'ilol zich ook aan de gemeenschap. Het idee is dat men een ziekte en de pijn die erbij komt kijken, pas kent, als men die zelf ondergaat. Als de persoon in kwestie echter geen gehoor geeft aan deze roeping, wordt hij gestraft met ziektes of soms zelfs met de dood. De j'iloletic, net als de andere traditionele genezers, mogen geen compensatie vragen voor hun diensten. De j'ilol mag enkel aanvaarden wat de personen die hij geneest, uit eigen beweging aanbieden. (Pliego, 1998)

De jvetom jtamol of traditionele vroedvrouw (partera). In Los Altos komt de overgrote meerderheid van de bevallingen tot stand in aanwezigheid van een partera. In de stad San Cristóbal is dit ongeveer 60% en in de rurale gebieden is dit vrijwel de totaliteit van de

Resultaten

37


bevallingen. (Freyermuth, 1993) De taak van de partera bestaat er vooreerst uit om prenatale zorg te verstrekken aan de moeder en de foetus, ervoor te zorgen dat beiden voorbereid zijn op de geboorte en te waken over de prenatale ontwikkeling. In tweede instantie doet zij de bevalling bij de aanstaande moeder thuis en krijgt daarbij hulp van de echtgenoot. De taak van de partera strekt zich ook uit voorbij de geboorte. Ze staat in voor de fysieke en mentale recuperatie van de moeder en de verzorging van de neonaat.

Hoewel het beroep onlosmakelijk verbonden is met een religieuze en symbolische dimensie, is het vooral een fysische, meer dan een spirituele praktijk. Iemand - man of vrouw - kan partera worden na het ontvangen van een goddelijk mandaat, maar ook personen die vanuit eigen initiatief deze taak op zich nemen, worden als dusdanig aanvaard. Dikwijls krijgt een partera haar roeping terwijl ze zelf voor het eerst zwanger is en dient dan haar eigen bevalling te doen zonder enige hulp.(Pliego, 2005)

De j'ac'vomol of kruidengenezer. Deze traditionele genezer behandelt aandoeningen die niet bovennatuurlijk van oorsprong zijn. Het zijn meestal minder ernstige pathologieën waarbij een zalf, een kruidenthee, een massage volstaan om de ziekte te genezen. Wanneer op deze manier geen succes wordt geboekt, besluit men dat de aandoening bovennatuurlijk van aard is, dat een rituele genezing nodig is en wordt een j'ilol geraadpleegd. (Pliego, 2005)

De jtsac-bac behandelt uitsluitend letsels van het bewegingsapparaat; letsels van spieren, pezen en botten. Net als de kruidengenezer kan een jtsac-bac een goddelijk mandaat krijgen of vanuit een eigen roeping deze taak op zich nemen. Hoe dan ook volgt een proefperiode waarop de jtsac-bac zichzelf dient te genezen. Het is vooral een fysische taak, los van een spirituele context. Wanneer men een bovennatuurlijke inmenging vermoedt, wordt ook een j'ilol geraadpleegd. (Pliego, 2005)

De jtoibits of coponej’vits heeft een rituele en sacrale taak. Hij dient drie maal per jaar iedere heilige plaats in de omtrek van de gemeenschap te bezoeken en te bidden en te offeren tot de heilige krachten en wezens die zich daar ophouden. Deze heilige plaatsen kunnen kruispunten van wegen, grotten, bronnen, bergtoppen of kerken zijn. Hij vraagt er aan Moeder Aarde bescherming en voorspoed voor de hele gemeenschap onder de vorm van voldoende neerslag, een goede oogst, bescherming tegen ziektes en rampen als oorlog of hongersnood. De taak

Resultaten

38


van de jtoibits situeert zich in de sfeer van de gemeenschap en heeft niets of weinig te maken met individuele problematiek. Vaak ontvangt hij een goddelijk mandaat, hoewel dit niet noodzakelijk is. (Pliego 2005)

Hoewel deze taken afzonderlijk opgenomen kunnen worden, is het niet uitzonderlijk dat een persoon er meerdere op zich neemt. Vaak is het een j'ilol of een partera die ook de taak van kruidengenezer of jtsac-bac vervult. Omwille van de intensiteit van zowel de taak van j'ilol als die van partera, vindt men deze zelden gecombineerd terug. (Pliego, 2005)

Door het voortschrijdende proces van desindianisering en het verloren gaan van de traditie, staan vooral de taken van j'ilol en jtoibits op het punt om te verdwijnen. Het zijn deze vormen van traditionele geneeskunde die slechts zin krijgen wanneer ze ingebed worden in een overkoepelende en specifiek indiaanse manier om de wereld rondom gestalte te geven. Ze vragen een holistische en animistische benadering van mens en natuur en de wil van de gemeenschap om deze traditie in stand te houden. (Pliego, 2005; Ramón, 2006)

Daarnaast zijn het vooral de taken van traditionele vroedvrouw en kruidengenezer die een belangrijke rol blijven vervullen in rurale gemeenschappen waar de toegang tot de publieke gezondheidszorg problematisch is. (Pliego, 2002)

(Voor een schematische vergelijking tussen de traditionele en de westerse geneeskunde: zie bijlage 4.)

4.2.2.5. Bioprospectie/Biopiraterij a) Algemene principes Een niet te verwaarlozen externe invloed waarmee de traditionele geneeskunde te maken heeft, is de bioprospectie. Dit fenomeen is niet typisch voor Chiapas, maar heeft wel vergaande gevolgen voor de traditionele genezers in Los Altos. Bioprospectie is het verwerven van kennis over lokale en traditionele geneeskrachtige hulpbronnen - voornamelijk kruiden met geneeskrachtige werking - en hun toepassing. De interesse hiervoor komt voornamelijk uit de hoek van grote internationale farmaceutische concerns aangezien kennisverwerving via

Resultaten

39


bioprospectie bijdraagt tot de ontdekking van nieuwe geneesmiddelen. (Nigenda, Cifuentes et al., 2004)

Een andere term, die vooral de negatieve aspecten van deze praktijk benadrukt, is “biopiraterij”. De definitie die gehanteerd wordt door de milieudeskundige Vandana Shiva (2004) is de volgende: “Biopiraterij heeft te maken met het misbruik van intellectuele eigendomswetgeving. Deze legitimeert het eigendom van en de exclusieve controle over biologische bronnen, producten en procedés die al eeuwenlang gebruikt worden in nietgeïndustrialiseerde culturen. Patentclaims op biodiversiteit en inheemse kennis op basis van innovatie, creativiteit en de talenten van mensen in de derde wereld zijn daden van biopiraterij.” (Shiva, 2004)

De grond van het probleem is dat westerse kennissystemen met betrekking tot landbouw en geneeskunde worden beschouwd als de enige wetenschappelijke, en dus geldige kennissystemen. Inheemse kennissystemen worden als onwetenschappelijk, en dus als verwaarloosbaar beschouwd. Deze argumenten worden ook gebruikt om de traditionele geneeskunde in zijn geheel te negeren als alternatieve vorm van eerstelijnszorg. Hierdoor kunnen westerse bedrijven patenten nemen op kruiden en hun geneeskrachtige substanties die reeds eeuwenlang gebruikt worden in traditionele geneeskundige toepassingen, door de eenvoudige claim van “wetenschappelijke” ontdekking. (Shiva, 2004)

Op deze manier kunnen traditionele genezers hun geneeskrachtige kruiden in theorie niet langer rechtstreeks en 'gratis' uit de natuur verkrijgen, maar worden verondersteld te betalen voor deze middelen of kunnen de toegang hiertoe zelfs volledig ontzegd worden. (Reusch en Selle, 2002)

Biopiraterij en patenten op inheemse kennis van geneeskrachtige kruiden betekenen een dubbele inbreuk op de integriteit van deze inheemse culturen. Ten eerste is het een ontvreemding van elementen uit de eigen culturele sfeer en symboliek. Biopiraterij ontkent het bestaan van volwaardige, inheemse kennissystemen en negeert het belang van de traditionele geneeskunde binnen deze context. Ten tweede berooft het de lokale bevolking van de mogelijkheid tot zelfzorg en de financiële voordelen die deze vorm van geneeskunde biedt.

Resultaten

40


Door het claimen van patenten en het ontstaan van monopolies, worden producten die men dagelijks gebruikt, plots onbetaalbaar. (Shiva, 2004)

b) Voorbeeld uit de praktijk Een illustratie van bioprospectie met weerslag op de studiepopulatie van dit onderzoek is het Maya ICBG (Maya International Cooperative Biodiversity Group) project in Chiapas. Het ICBG project ging uit van de University of Georgia (UGA), ECOSUR (El Colegio de la Frontera Sur) als lokale Mexicaanse partner en een farmaceutische firma Xenova Discovery Ltd uit Wales, UK. Het project spitste zich toe op onderzoeksactiviteiten i.v.m. “drug discovery”, instandhouding van de biodiversiteit en duurzame economische ontwikkeling. In praktijk kwam dit in Chiapas neer op botanisch overzichtsonderzoek met als doel het documenteren van de diversiteit van de regionale flora. (Berlin and Berlin, 2003) De staat Chiapas beschikt over een zeer grote diversiteit aan planten en kruiden door een grote variëteit aan microklimaten en reliëf. In Chiapas vindt men 14,7% van de gekende flora op aarde. (Reusch en Selle, 2002)

De gegevens bekomen uit de bioprospectie van ICBG, werden opgeslagen in databanken van ECOSUR en de Universiteit van Georgia, zodat het betrokken farmaceutisch bedrijf ze kon ophalen voor verder onderzoek en patentering. (Ugalde, 1998) De onderzoekers claimen dat ze hiermee vooruitgang op vlak van gezondheid en gezondheidszorg nastreven en dat hun onderzoek o.a. kan leiden tot het in stand houden van biologische rijkdommen. (www.icbg.org)

Een belangrijk probleem dat met dit soort onderzoek gepaard gaat is het verkrijgen van “prior informed consent” (PIC). Vele planten worden in verschillende gemeenschappen gebruikt en dit gebruik is vaak niet beperkt door nationale grenzen. Daarom is het moeilijk om te bepalen van wie en volgens welke wetgeving het informed consent verkregen moet worden om legitieme toegang tot natuurlijke rijkdommen te bekomen. Bovendien stelt de Mexicaanse wetgeving dat behalve deze toestemming ook een billijke compensatie moet voorzien worden voor de voordelen die uit het gebruik van deze rijkdommen gehaald worden. (Berlin and Berlin, 2003) In het interview met de promotor de salud dat in het kader van dit onderzoek plaats vond, kwam dit aspect aan bod. “Ze komen en vragen om te mogen praten met de mensen van het dorp. Dan komt er een commissaris en komen ze in ieder huis om te praten, te

Resultaten

41


vragen welke medicijnen, welke planten de mensen kennen. Ze noteren welke planten we kennen. Aan iedereen betalen ze 20 pesos (1,5 euro). Ze zeggen ook dat ze niet van Mexico zijn, maar van een ander land. Ze zeggen dat ze gestudeerd hebben en met hun diploma presenteren ze zich. Ze gaan de bergen in en halen daar planten en nemen die mee naar... ik weet niet naar waar!” Stilaan ontstond er vanuit verschillende indiaanse gemeenschappen een groeiende sfeer van wantrouwen en verzet tegen deze bioprospectie.

Met steun van deze gemeenschappen gaven ook verschillende NGO‟s werkzaam in de regio blijk van protest tegen het ICBG project. Zij voerden aan dat het project onaanvaardbaar was voor vele inheemse gemeenschappen in Chiapas die sterk tegen een commerciële exploitatie van hun traditionele kennis gekant zijn. (www.etcgroup.org) Het project gaf tevens aanleiding tot bezorgdheid over ecologische schade door overexploitatie om aan de vraag van de farmaceutische industrie te voldoen. (Nigenda, Cifuentes et al., 2004) Het ICBG project werd aldus in 2001 afgeblazen door ECOSUR, dat zwichtte voor de negatieve publieke opinie.

Vertegenwoordigers van verschillende NGO's zoals OMIECH en COMPITCH hopen echter op de ontwikkeling van een alternatieve aanpak. Zij gaan ervan uit dat wetenschappelijk onderzoek en farmaceutische commercialisatie van de geneeskrachtige kruiden in Chiapas onmogelijk is zonder toezicht en bescherming van de rechten en belangen van de inheemse populatie en de lokale gemeenschappen. (www.etcgroup.org)

De curandero die in dit onderzoek geïnterviewd werd, zei het volgende: “Het is belangrijk dat we de discussie in onze taal en op ons eigen ritme kunnen voeren. Dat we goed begrijpen wat die projecten inhouden en dat we ook eigen voorstellen kunnen doen over het gebruik van onze eigen kennis en middelen. We willen zekerheid dat niemand die kan patenteren en dat de welvaart die eruit voortkomt voor iedereen zal zijn.”

De kwestie van de bioprospectie blijft een gevoelig thema. ICBG Maya werd in 2001 opgedoekt maar ondertussen heeft ECOSUR reeds nieuwe samenwerkingsvoorstellen met de universiteit van Georgia geformuleerd. Deze liggen in de lijn van de oude ICBG structuren. (Reusch en Selle, 2002)

Resultaten

42


4.2.2.6. Politiek en wetgeving in verband met traditionele geneeskunde in Mexico en Chiapas a) Mexico Het Mexicaanse legislatieve en politieke discours is vanaf de Onafhankelijkheid in 1821, een project geweest van culturele en politieke homogenisering. Het volgde een liberale ideologie naar het model van de westerse natiestaten. Een ééngemaakt land, een ééngemaakt volk, een ééngemaakte cultuur. Pas in de jaren '30 van de 20e eeuw ontstond de discussie over de culturele diversiteit van het land. Het “probleem van het indigenisme” moest opgelost worden via de weg van de neutralisatie, het oplossen van deze culturen in een overkoepelende mestizering en desindianisering. (Batalla, 2005)

De traditionele geneeskunde werd in medische en officiële kringen beschouwd als naïef bijgeloof of tovenarij en ondervond heftige, tot zelfs militante weerstand. In 1945 werd betreffende de medische praktijk de exclusieve legaliteit ingevoerd van westers geschoolde artsen. Het resultaat was een periode van diabolisering, vervolging en opsluiting van traditionele genezers, onder meer omdat zij werden beschouwd als een belangrijke factor in de te breken sociale cohesie en continuïteit van de indiaanse culturen.

Deze politieke cultuur viel grosso modo samen met een grote bloei in de Mexicaanse economie van de jaren '40 tot en met de jaren '70 van de 20e eeuw. De welvaart die hieruit voortvloeide, maakte de investering mogelijk in een sociale zekerheid en gezondheidszorg die erin slaagde om zorg van hoge kwaliteit voor grote delen van de bevolking te verzekeren.

Naar het einde van de jaren 1970 toe, kwam vanuit verschillende hoeken kritiek op de politiek van integratie en desindianisering. Mensenrechtenorganisaties, antropologen en internationale instanties pleitten voor een beleid van respect en stimulering van het etnisch pluralisme. De Verklaring van Alma-Ata in 1978 markeert een belangrijk keerpunt. Om tegen het jaar 2000 te voorzien in basisgezondheidszorg voor iedereen, werd de participatie van de traditionele en etnische geneeskunde als een belangrijk hulpmiddel beschouwd. (Pliego, 2002)

Toen begin jaren '80 de oliemarkt ineenstortte en de Mexicaanse overheid zich genoodzaakt zag grote schulden te maken, kwam het land in een diepe economische recessie terecht. Deze

Resultaten

43


crisis werkte privatisering en besparingen in de gezondheidszorg in de hand. (Carruthers, 1996) De staat kon een basisgezondheidszorg niet langer garanderen en de focus werd vooral gelegd op grote programma's ter bestrijding van extreme armoede. (Lara et al., 1997) De verantwoordelijkheid voor gezondheid werd meer en meer overgedragen aan andere instanties - zoals NGO's - en aan het individu en de gemeenschap zelf. Aldus ontstond in rurale gebieden het fenomeen van de promotores de salud, vrijwilligers die het toezicht op de gezondheid van de gemeenschap op zich nemen. Binnen deze strategie werd ook de traditionele geneeskunde geïncorporeerd als legitieme bron van zorg.

In het kader van de economische crisis en de internationale kritiek werd afgestapt van een politiek van culturele integratie. In 1989 ondertekende Mexico Overeenkomst 169 van het ILO (International Labour Organisation) binnen het kader van de Verenigde Naties. Deze overeenkomst erkent de aspiraties van de indiaanse gemeenschappen wereldwijd om controle en zeggenschap te verkrijgen over eigen instellingen en economische ontwikkeling ter versterking van hun culturele identiteit en wijst de verschillende overheden op hun verantwoordelijkheden in dit proces. (www.ilo.org) In landen als Peru en Bolivia leidde dit tot een officiële erkenning en een geslaagde integratie en coördinatie van de traditionele geneeskunde met de westerse geneeskunde. In 1990 werd artikel 4 (in 2009 artikel 2) van de Mexicaanse grondwet gewijzigd en werd de multiculturaliteit van het land erkend. Er wordt gesteld dat de wet de ontwikkeling van de indiaanse talen, culturen, gebruiken en vormen van sociale organisatie zal beschermen en bevorderen. (www.cddhcu.gob.mx)

Toch leidden deze legislatieve processen niet tot een geslaagde harmonisatie tussen de traditionele en de westerse geneeskunde. In de jaren 1990 werden verschillende nationale congressen en programma's georganiseerd zonder dat grote successen werden geboekt. Organisaties van de traditionele genezers gaven steevast aan dat zij zich in de verschillende voorstellen en programma's ingeschakeld zagen zonder zeggenschap over de concrete realisatie van deze integratie en met gebrek aan controle over de invulling van hun eigen praktijk. (Pliego, 2002)

Resultaten

44


b) Chiapas Door de hervormingen van de gezondheidszorg in de jaren 1990, werd deze in verregaande mate gedecentraliseerd. In 1990 kwam de Ley de Salud del Estado de Chiapas tot stand: een wetgeving omtrent gezondheidszorg, in overeenstemming met de nationale Ley General de Salud. (www.ordenjuridico.gob.mx) In Titulo IV, Capitulo IV en V van deze wet worden de traditionele genezers ingelijfd in het systeem van de publieke gezondheidszorg als hulpkrachten. Zij worden in de onderste regionen van de hiërarchie van de structuren van de gezondheidszorg ingedeeld als individuele promotores, echter zonder dat de traditionele geneeskunde op zich erkenning krijgt. Daarbij worden de traditionele genezers verplicht programma's van bijscholing te volgen. (Pliego, 2002) Verschillende verenigingen van traditionele genezers in Chiapas, waarvan OMIECH en ODETIT (Organización De Terapeutas Indígenas Tzeltales) de belangrijkste zijn, hebben zich bezorgd getoond over deze ontwikkeling. Ze beschouwen deze wetgeving als een vergiftigd geschenk. Enerzijds geeft het hen een vorm van legale bescherming; anderzijds zien ze de wet als een bedreiging voor hun cultuur en praktijken. In hun kritiek wijzen ze erop dat bij het opstellen van deze wet, de traditionele genezers en de indiaanse gemeenschappen op geen enkele wijze werden betrokken of geraadpleegd. Het document is gericht op het doen opgaan van de traditionele geneeskunde in de westerse en kent geen effectiviteit toe aan de traditionele praktijken. Het gaat bovendien volledig voorbij aan de socio-culturele waarde die de indiaanse gemeenschappen toekennen aan de traditionele geneeskunde, aan het historisch belang en aan de specifieke conceptualisatie van ziekte en gezondheid van deze indiaanse traditie. De wet houdt ook geen rekening met wat in zowel artikel 2 van de Mexicaanse grondwet naar voor wordt geschoven als in de Overeenkomst 169 van het ILO. In deze documenten staat dat de indiaanse volkeren recht hebben op de ontwikkeling en bescherming van eigen instelling en socio-culturele gebruiken. (Pliego, 1995)

De intenties van de regering van Chiapas lopen parallel aan de evolutie op nationaal niveau. De traditionele genezers wordt als punt van eerste contact ingeschakeld in het systeem van gezondheidszorg omwille van de lage kosten die dit voor de overheid meebrengt, het overhevelen van deze kosten naar de gemeenschap en het individu en op deze manier de druk op de publieke gezondheidszorg te verminderen. Dit proces gaat echter niet gepaard met een erkenning van de traditionele geneeskunde als belangrijke socio-culturele factor binnen de indiaanse gemeenschappen. (Pliego, 2002)

Resultaten

45


In het licht van deze discussie vonden verscheidene samenkomsten plaats tussen organisaties van traditionele genezers en bestuurlijke instellingen van de staat Chiapas. Deze wierpen echter weinig vruchten af omdat de traditionele genezers vonden dat ze niet ernstig werden genomen in hun eis naar politieke en legislatieve erkenning. Eind 1998 vond in San Cristóbal de Las Casas een workshop plaats omtrent juridische kwesties en traditionele geneeskunde, op touw gezet door organisaties van traditionele genezers. (Pliego, 2002) In deze workshop kwamen volgende belangrijke eisen naar boven:

1. Ieder proces van wetgeving met betrekking op de indiaanse gemeenschappen moet gebeuren los van wetgeving die geen betrekking heeft op de indiaanse populatie. Dit moet resulteren in een wetgeving die niet het integreren en desindianiseren van de indiaanse bevolking tot doel heeft, maar haar aspiratie tot autonomie respecteert.

2. In ieder proces van wetgeving met betrekking op de indiaanse gemeenschappen, moet artikel 2 van de Mexicaanse grondwet en Overeenkomst 169 van het ILO richtinggevend zijn.

3. Het is niet mogelijk de interne mechanismen en criteria van de traditionele geneeskunde in wetten vast te leggen omdat deze deel uitmaken van de gewoontes en tradities van de indiaanse volkeren. Enkel de omstandigheden en voorwaarden onder de welke samenwerking tussen de publieke gezondheidszorg en de traditionele geneeskunde tot stand kan komen in een sfeer van wederzijds respect, kunnen en moeten in wetten gevat worden.

4. Er dienen financiële middelen en juridische procedures ingeschakeld worden ter bescherming, versterking, onderzoek en ontwikkeling van de traditionele geneeskunde en haar natuurlijke bronnen.

5. De overheid dient haar rol als zorgverlener terug op te nemen om in samenwerking met de traditionele geneeskunde een goede zorg te kunnen garanderen aan de indiaanse gemeenschappen.

Resultaten

46


4.2.3. Publieke gezondheidszorg en westerse geneeskunde 4.2.3.1. Gezondheidszorg in Mexico Het Mexicaanse zorgsysteem vertoont veel gelijkenissen met het systeem in de Verenigde Staten. Om aan de vraag van gezondheidszorg te voldoen, bestaan er drie verschillende, parallelle systemen in Mexico.

Vooreerst is er het systeem van sociale zekerheid uitgaande van de Mexicaanse overheid. Deze staat in voor de verzekering van ziektekosten voor werknemers in de formele, staatsafhankelijke sector van de economie en hun familie. (Barraza-Llorens, Bertozzi et al., 2002) Deze verzekeringsinstanties zijn het IMSS (Instituto Mexicano del Seguro Social), de grootste en belangrijkste publieke instelling voor gezondheidszorg (Laurell, 2007) en de speciale diensten voor overheidsambtenaren: het ISSSTE (Instituto de Seguridad y Servicios Sociales para los Trabajadores del Estado). Ook de petroleumsector gecontroleerd door de overheid (PEMEX) en het leger hebben een eigen sociale zekerheid. (Brown, Pagan et al., 2005) Deze verschillenden instituten beschikken elk over hun eigen infrastructuur, afzonderlijke financiering en dienstverlening. (Barraza-Llorens, Bertozzi et al., 2002) Alle kosten van zowel consultaties, medicamenten, opnames als labonderzoeken worden door deze instellingen terugbetaald. Deze sector vertegenwoordigt en dekt ongeveer 40 tot 50% van de Mexicaanse bevolking. Financiering gebeurt zowel door de werknemers, de werkgevers als de overheid

Voor het deel van de bevolking dat niet via tewerkstelling verzekerd is, blijven twee opties mogelijk. Er bestaat in Mexico een uitgebreid net van private gezondheidszorg. Deze bestaat uit een grote variatie aan zorgverleners en private instellingen zoals kleine klinieken, privépraktijken, ziekenhuizen en apothekers. Deze zijn werkzaam vanuit commercieel oogpunt en betaling van deze diensten gebeurt volledig “out of pocket”. Zowel de verzekerde als de niet verzekerde bevolking maakt regelmatig gebruik van deze private sector. De kwaliteit van de geleverde zorg is echter zeer uiteenlopend en wordt onvoldoende gecontroleerd.

Voor de niet verzekerde bevolking die de kosten van deze private gezondheidszorg niet kan dragen, zijn er de overheidsdiensten van het Ministerie van Gezondheidszorg (Secretaría de Salud). Deze bestaan uit klinieken, artsenpraktijken en ziekenhuizen gefinancierd door de Resultaten

47


overheid. Zij voorzien in een standaard behandelingspakket in eerste en tweede lijn. In theorie moet iedere instelling beschikken over de generische vorm van alle geneesmiddelen van een lijst opgesteld door het Ministerie van Gezondheidszorg (Cuadro Básico de Medicamentos). Deze worden zonder bijkomende kosten verstrekt. Ook grote campagnes zoals Oportunidades gaan uit van het Ministerie van Gezondheidszorg. Het percentage van de Mexicaanse bevolking volledig afhankelijk van deze instellingen, is ongeveer 40%.(Barraza-Llorens, Bertozzi et al., 2002; Brown, Pagan et al., 2005; Laurell, 2007; Gómez-Dantés et al., 2004; Leyva-Flores et al., 1998)

Sinds de economische crisis van de jaren „80 werden de uitgaven en investeringen in de openbare gezondheidszorg drastisch teruggeschroefd. De beschikbare middelen gingen vooral naar de sociale zekerheid van de formele sector, ten nadele van de gezondheidszorg voor de niet verzekerden. Vooral regio's met groot economisch belang en noordelijke en centrale staten werden bevoordeeld in de uitgaven van het Ministerie van Gezondheidszorg. De nadruk kwam vooral op curatieve zorg in tweede en derde lijn te liggen en niet langer op preventieve campagnes, sanitaire projecten op grotere schaal of zorg op eerste lijn. De socio-economische kloof die de afgelopen decennia kleiner was geworden, werd terug uitgediept. (Lara et al., 1997; Pliego, 2002) Ter bestrijding van de extreme armoede in het land, werden in de jaren '90 van de 20e eeuw een aantal programma's gelanceerd zoals Progresa (de voorloper van Oportunidades). De evaluaties van de impact van dit programma op nationaal niveau zijn erg variabel. (Zarco et al., 2006)

Parallel met deze programma's werden hervormingen van het Mexicaanse systeem voor gezondheidszorg doorgevoerd. Deze hervormingen waren echter vooral structureel van aard en slaagden er niet in de socio-economische kloof te dichten. Integendeel, volgens de CEPAL (Comisión Económica para America Latina y El Caribe) verkeerde einde jaren '80 34% van de Mexicaanse gezinnen in armoede. In 2000 was dit gestegen tot 38%. (www.eclac.org) Hoewel resultaten werden geboekt op vlak van zorg op tweede en derde lijn, zorg voor de formele sector (IMSS, ISSSTE), huisvesting, ondervoeding en milieuvervuiling, werd weinig gerealiseerd op vlak van verbetering van eerstelijnszorg, terugdringing van fraude en corruptie in de gezondheidszorg en vereenvoudiging van de ingewikkelde bureaucratie en administratie binnen de sector. (Gómez-Dantés, 2004)

Resultaten

48


De Mexicaanse gezondheidszorg bleef sterk gefragmenteerd. De uitgaven per capita in de formele sector zijn veel groter dan in de zorg voor niet verzekerden. 65% van de nietverzekerde patiënten krijgt bij consultatie niet de nodige geneesmiddelen, in tegenstelling tot slechts 8% in de formele sector. Ook het aantal artsen per capita ligt lager in de gezondheidszorg uitgaande van het Ministerie van Gezondheidszorg, dan in de formele sector: respectievelijk 107 tegenover 139 artsen per 100 000 inwoners. Vele artsen zijn bovendien niet bereid om gedurende lange periodes in afgelegen rurale gebieden te werken en deze posten worden vaak opgevuld door net afgestudeerde artsen die hun 'Servicio Social' doen. (Gómez-Dantés et al., 2001; Gómez-Dantés et al., 2004; Pliego, 2002)

Bijna alle bevolkingsgroepen hebben hoge “out of pocket” gezondheidsuitgaven, maar de armste 2 à 3 miljoen van de ongeveer 22 miljoen Mexicaanse huishoudens spendeert meer dan een derde van hun jaarlijkse inkomen aan gezondheidszorg. (Barraza-Llorens, Bertozzi et al., 2002) Weinig artsen houden rekening met de soms hoge kosten van de medicijnen die ze voorschrijven voor patiënten uit de armere lagen van de bevolking. (Leyva-Flores et al., 1998) Ook de toegang tot openbare gezondheidsdiensten is ongelijk verdeeld. Zo bevallen vrouwen uit de laagste inkomensgroepen slechts in minder dan 10% van de gevallen in een ziekenhuis, terwijl dit in de hoogste inkomenscategorie meer dan 80% is. Deze verschillen in socioeconomische situatie en gezondheidsstatus worden door het gesegmenteerde Mexicaanse systeem van gezondheidszorg mee in stand gehouden. (Barraza-Llorens, Bertozzi et al., 2002)

4.2.3.2. Gezondheidszorg in Chiapas Chiapas is er op vlak van gezondheidszorg slecht aan toe. Minder dan 20% van de inwoners geniet enige vorm van sociale zekerheid en de meerderheid heeft onvoldoende middelen om over toegang te beschikken tot private gezondheidsdiensten. (Reyes-Guillen et al., 2008) De effectieve dekking van gezondheidsproblemen door de sociale zekerheid bedraagt slechts 54%, het laagste niveau in Mexico. Wanneer we enkel niet overdraagbare ziektes en trauma's beschouwen (die 82% van alle aandoeningen representeren), zakt dit nog verder tot 35,6%. In studies werd aangetoond dat deze effectieve dekking in rechtstreeks verband staat met de publieke uitgaven per capita in gezondheidszorg. In Chiapas is deze drie keer lager dan in het Federaal District Mexico City. (Lozano et al., 2007) Bovendien stelt de geografische en demografische situatie in Chiapas een bijkomend probleem. Zeer veel kleine indiaanse gemeenschappen bevinden zich op moeilijk bereikbare plaatsen als bergachtig gebied of

Resultaten

49


tropisch woud. In deze kleine, afgelegen locaties vindt men geen artspraktijken of gezondheidscentra terug. Deze zijn slechts bereikbaar mits een reis van uren tot dagen, afhankelijk of men zich gemotoriseerd vervoer kan permitteren. Deze situatie stelt extra problemen in verband met toegankelijkheid tot de gezondheidszorg. De bevolking van deze kleine gehuchten en dorpen is dikwijls volledig afhankelijk van promotores de salud en traditionele genezers. (Merida, 1999; Ochoa-Díaz et al, 1999)

4.2.3.3. Gebruik en perceptie van de publieke gezondheidszorg in Chiapas Zoals hierboven reeds werd aangegeven, is de eerste vorm van zorg die de bevolking, en vooral de indiaanse populatie inroept, de zelfzorg of zorg binnen de familiale sfeer. Vooral de vrouwen spelen hierin een coördinerende rol. Deze zelfzorg hanteert men zo lang mogelijk, onder andere vanwege de lage kosten die eruit voortvloeien. Pas wanneer men niet meer kan werken of normaal functioneren, zoekt men meer gespecialiseerde hulp. Wat men hierbij niet uit het oog mag verliezen, is dat er een tendens bestaat tot het combineren van verschillende soorten zorg. De zelfzorg wordt niet stilgelegd na het consulteren van een arts en vaak wordt zowel een traditionele genezer als een arts geraadpleegd; meestal ook in die volgorde. (ReyesGuillen, Sanchez-Perez et al., 2008; Bronfman, 1997) Waar in de westerse geneeskunde een logica van exclusiviteit primeert, is onder de indiaanse bevolking dikwijls een additieve logica van kracht. Verschillende geneeskundige alternatieven kunnen tezelfdertijd of sequentieel van kracht zijn zonder dat deze elkaar uitsluiten.

Of men een traditionele genezer of een westers geschoolde arts opzoekt, hangt af van een aantal belangrijke factoren. Enerzijds maakt men onderscheid tussen ziektes waarvan men meent dat zij beter door de westerse artsen en de publieke gezondheidszorg behandeld worden, en ziektes die cultureel van aard zijn, en waarvoor men eerder de traditionele genezer zal raadplegen. Ten tweede spelen economische en financiële factoren een belangrijke rol in de keuze van zorg. Wanneer men verzekerd is bij de sociale zekerheid, zal men sneller geneigd zijn de publieke gezondheidszorg op te zoeken dan wanneer men niet verzekerd is. De traditionele geneeskunde is dan weer geliefder omwille van haar lage kosten. Wanneer het te veel tijd en verborgen kosten vraagt om een kliniek of een casa de salud te bereiken, is men ook minder snel geneigd zich tot daar te begeven, maar verkiest men een traditionele genezer. De westers geschoolde artsen zijn weinig of niet op de hoogte van de kost die de

Resultaten

50


geneesmiddelen of behandelingen die ze voorschrijven met zich meebrengen. (Leyva-Flores et al., 1998; Ochoa-Díaz et al, 1999)

Een derde factor die mee bepaalt of men al dan niet gebruik maakt van de publieke gezondheidszorg, zijn eigen ervaringen of ervaringen van familie en vrienden met deze instellingen. De algemene overtuiging is dat de publieke diensten van slechte kwaliteit zijn en slecht georganiseerd zijn. Vaak weerkerende klachten zijn zeer lange wachttijden, een consult geweigerd worden of de zeer korte duur van het consult, de arrogante houding van de artsen en de ontoereikende capaciteit van het verplegend personeel om de aandoening te genezen. Er is wantrouwen voor de voorgeschreven behandeling en de kwaliteit van het medicament. Men vindt dat artsen voor iedere aandoening hetzelfde medicijn geven. 40% van de armste populatie is bezorgd over de kwaliteit van de diensten en de slechte ondersteuning die ze krijgt door de verstrekkers ervan en 60% rapporteert het niet tijdig verkrijgen van de nodige zorgen. (Brown, Pagan et al., 2005)

Wegens de beperkte beschikbaarheid van medicijnen in de klinieken van de publieke gezondheidszorg dient men deze vaak te kopen in private apothekers. In vele gevallen is men niet bereid de tijd en kosten op zich te nemen van zowel een bezoek aan de arts als aan de apotheker en beperkt men zich tot deze laatste. Een hospitalisatie, ook in een ziekenhuis van de publieke gezondheidszorg betekent dikwijls dat men leningen moet aangaan omdat men de bijkomende kosten niet kan betalen.

Aldus ontstaat een houding waarin men de publieke gezondheidszorg om economische, praktische en culturele redenen liever mijdt dan consulteert. De indiaanse en rurale bevolking eigent zich de slechtste elementen van de moderne geneeskunde toe: het overmatig en overhaast gebruik van medicamenten. Om dezelfde redenen dringen de beste elementen van deze westerse vorm van genezen niet door tot deze bevolking: een cultuur van preventie. (Bronfman et al., 1997)

Resultaten

51


4.2.3.4. Voorbeeld van de verhouding tussen de formele gezondheidszorg en de traditionele geneeskunde Hier volgt een voorbeeld van een onderzoek dat de problemen of situaties die in deze thesis behandeld worden, in de praktijk aantoont. Er kan een bias optreden omdat dit een beperkt en eenmalig onderzoek was, maar het voorbeeld dient als illustratie van hoe reële gezondheidsproblemen door de tweestrijd tussen traditionele en westerse geneeskunde suboptimaal aangepakt worden of zelfs gecreëerd worden.

In het kwalitatief onderzoek van Reyes-Guillén et al. (2008) naar ziekteperceptie i.v.m. tuberculose in Los Altos, Chiapas, kwam de discrepantie tussen gebruik van traditionele en “westerse” geneeskunde sterk naar voor. Voor dit onderzoek werden zowel patiënten, hun familie, artsen als gezondheidspromotoren geïnterviewd.

Verschillende patiënten gaven aan dat ze behalve de antituberculose behandeling die ze van het Pulmonary Tuberculosis Control Program in Chiapas kregen, ook traditionele geneeskunde gebruikten om hun ziekte te verlichten. Een van de redenen hiervoor was gevolg van de ziekteperceptie. Verschillende patiënten voelden TBC aan als een simpele hoest. Ze waren vooral bezorgd over het feit dat de behandeling de hoest niet (tijdig) wegnam, maar hen integendeel slechter deed voelen dan de ziekte zelf. Meestal werden de traditionele geneeswijzen gebruikt als complementaire, niet-curatieve behandeling. De meerderheid van de patiënten geloofde echter ook niet dat de antituberculose behandeling hun kon genezen. Indiaanse patiënten verklaarden aan de onderzoekers: “Als god wil dat ik zo ziek ben, en als ik moet sterven, dan kan er niets aan gedaan worden”.

Familieleden vermeldden dat de artsen geen uitleg gaven bij de behandeling en niet hielpen wanneer bijwerking optraden. Ook het tekort aan medicatie, de constante verandering van arts, de zeer lange wachttijden vooraleer zorg verkregen werd en het feit dat de familie niet bij de behandeling werd betrokken, waren frequent terugkerende klachten.

De artsen en gezondheidspromotoren gaven aan dat bijwerkingen van de behandeling de voornaamste reden waren voor non-compliance. Zij vermeldden ook een gebrek aan inzet vanwege de patiënten, negatieve invloed van de familie en slechte arts-patiëntrelaties, o.a. door slechte communicatie en wederzijdse desinteresse. Zowel de artsen als de

Resultaten

52


gezondheidspromotoren stonden negatief tegenover traditionele geneeskunde. De artsen beschouwden de traditionele medische kennis van geen waarde bij de behandeling van TBC, en de promotoren zagen zichzelf als superieur ten opzichte van traditionele genezers, die ze bovendien als concurrentie zagen. Traditionele genezers die bevraagd werden zeiden dat de community health coordinators een bron van conflict waren in de gemeenschappen vanwege hun minachting voor de traditionele geneeskunde.

Uit dit voorbeeld blijkt dat de gezondheidssituatie van de bevolking in Chiapas lijdt onder het wederzijdse onbegrip, vaak gebaseerd op misverstanden en slechte onderlinge communicatie. In dit geval leidde dat tot het ontwikkelen van multi-drug-resistente TBC door noncompliance. Patiënten zijn niet therapietrouw omdat ze onvoldoende uitleg krijgen, de dokters elkaar te frequent afwisselen om een arts-patiëntrelatie te kunnen opbouwen, en medicatie vaak niet beschikbaar is. De westerse geneesmethodes worden vaak niet goed begrepen omdat ze kaderen in een ander ziekteconcept. Artsen doen ook geen huisbezoeken wanneer de patiënt niet in staat is zelf naar de gezondheidspost te komen. Daar tegenover staat dat patiënten en hun familie een veel betere relatie hebben met de traditionele genezers op vlak van vertrouwen en communicatie omdat deze luisteren naar de noden van de patiënt en het er mee eens zijn dat de “officiële” therapie zeer lang duurt en bijwerkingen heeft. De traditionele genezers betrekken bovendien de familie beter bij de verzorging van de patiënt en zien toe op de therapietrouw.

Er was geen interactie tussen de verstrekkers van de institutionele en de traditionele geneeskunde. (Reyes-Guillen, Sanchez-Perez et al., 2008)

Resultaten

53


4.2.4. Het vraagstuk van de complementariteit 4.2.4.1. Probleemstelling De problematiek van het spanningsveld tussen traditionele en westerse geneeskunde en hun eventuele interculturele complementariteit kunnen in een aantal punten worden samengevat:

1. Het uitgangspunt van de officiële instanties van de publieke gezondheidszorg, is dat alle gebruikers gelijk zijn, met de impliciete verwerping van het in overweging nemen van eventuele socio-culturele variabelen bij de indiaanse en de niet-indiaanse bevolking in het opstellen van programma's en campagnes.

2. Verschillende studies wijzen uit dat er wel degelijk sprake is van socio-culturele variabelen

die

bij

de

implementatie

van

gezondheidszorg

in

indiaanse

gemeenschappen een belangrijke rol spelen. Deze variabelen worden in de praktijk meer aanzien als barrières die overwonnen moet worden dan als een mogelijkheid tot ontwikkeling. Om de zorg en gezondheid in de indiaanse gemeenschappen te verbeteren,

verwacht

de

overheid

een

volledige

acceptatie

van

de

gezondheidscampagnes door de indiaanse bevolking omdat deze moeten bijdragen tot hun eigen vooruitgang. Kritiek en weigering coöperatie vanuit de indiaanse gemeenschappen wordt als contraproductief en als teken van onwil ervaren.

3. Verschillende indiaanse organisaties eisen de herwaardering van de traditionele geneeskunde, zowel op juridisch, medisch als cultureel vlak. Zij leggen de nadruk op de etnische en culturele identiteit bij de beleving en gebruik van gezondheid en gezondheidszorg. Toch bestaat er niet iets als een duidelijk afgebakende indiaanse identiteit, maar een kleurrijke variatie van volkeren die zich wel als indiaans beschouwen, maar daar dikwijls zeer uiteenlopende connotaties aan vast hangen. Dit geldt ook wat betreft de traditionele geneeskunde. De indiaanse gemeenschappen zijn zich echter bewust van de grenzen van deze genezingsmethodes en erkennen de noodzaak van de aanwezigheid beide vormen van gezondheidszorg. (Instituto Interamericano de Derechos Humanos, 2006; Ochoa-Díaz et al, 1999))

Resultaten

54


4.2.4.2. Voorwaarden tot harmonisatie Om dit proces van interculturele dialoog in de gezondheidszorg te bevorderen, dienen een aantal voorwaarden vervuld te worden.

Centraal dient een bereidheid tot samenwerking te staan. Er valt weinig te verwachten van een dialoog wanneer de betrokken partijen met een uitgangshouding van fatalisme of paternalisme op elkaar toe treden. De officiële instellingen en de westerse geneeskunde in het algemeen, dienen afstand te nemen van hun aanspraak op exclusieve geldigheid. Deze strookt niet met de realiteit waarin de indiaanse populatie zich niet beperkt tot deze ene vorm van zorg. De biomedische en publieke sector van de gezondheidszorg is niet in staat om aan de verantwoordelijkheid van een globale zorg voor de indiaanse bevolking tegemoet te komen; een zorg die zowel biologisch, mentaal, sociaal als cultureel van aard is. Dit wil zeggen dat een multiculturele visie binnen het systeem van de gezondheidszorg mogelijk moet worden. Het medisch personeel dient onderricht in thema's en onderwerpen te genieten die verder gaan dan het louter biomedisch referentiekader. Het dient noties te hebben van medische antropologie, interculturele gezondheidszorg en op de hoogte te zijn van de etno-culturele perspectieven op ziekte en gezondheid binnen de populatie die ze behandelt. (Gómez, 2004; Pliego, 1998)

Er dient onderzoek te gebeuren naar ziekte en ziekteperceptie bij de indiaanse populatie binnen de context van zowel de publieke gezondheidszorg als de traditionele geneeskunde. Deze kennis moet als doel hebben om beter in te spelen op de zorgvraag uitgaande van de indiaanse populatie en niet het van boven af inschakelen van verschillende programma's en campagnes. Om een idealisering van deze samenwerking te vermijden, dient te worden nagegaan, los van oorzakelijke of metafysische beschouwingen, bij welke ziektebeelden duidelijke culturele elementen spelen en bij welke niet, welke best binnen de context van de traditionele of de westerse geneeskunde behandeld worden en waar overlappingen van zorg mogelijk zijn.

Het is nodig om programma's en ontwikkelingsprojecten ter bevordering, onderzoek, versterking en bescherming van de traditionele geneeskunde op te starten of verder te ondersteunen. Deze ondersteuning bestaat niet uit het verplichten van individuele traditionele genezers om bijscholing met biomedisch inslag te volgen, maar het stimuleren van

Resultaten

55


uitwisseling van kennis en vaardigheden tussen genezers onderling. In deze context zijn de traditionele vroedvrouwen van onschatbare waarde om aan de niet ingevulde nood van perinatale zorg tegemoet te komen. Daarnaast moet men aan de vraag van zowel de traditionele genezers als de indiaanse gemeenschappen in verband met een rechtvaardige en respectvolle legalisatie en wetgeving omtrent de traditionele geneeskunde tegemoet komen. (Instituto Interamericano de Derechos Humanos, 2006)

Het is vooral van belang dat de indiaanse gemeenschappen waaraan men zorg wil verstrekken, actief betrokken worden in de dialoog. Het uiteindelijke doel is het welbevinden van de bevolking waarvoor men zorg wil verstrekken. Binnen deze context van interculturele zorg, dient men de vrije keuze van therapeut en therapie aan de patiënt over te laten.

Het is duidelijk dat in het ontwikkelen van een complementair systeem van gezondheidszorg een veelheid aan actoren moeten interageren: de indiaanse gemeenschappen en traditionele genezers, de publieke en private sector voor gezondheidszorg, de universiteiten, politieke en legislatieve organen, internationale organisaties en NGO's. Er dienen ruimtes en mogelijkheden gecreëerd te worden om communicatie, ontmoeting, participatie en begrip mogelijk te maken en de perspectieven van deze verschillende actoren dienen systematisch in kaart te worden gebracht. (Gómez, 2004)

Complementariteit tussen verschillende vormen van geneeskunde kan zich op drie niveaus voltrekken. Het politieke en legislatieve niveau, de sfeer van de gezondheidszorg en haar instituten of als individuele keuze. Het ene garandeert het andere niet, zoals blijkt uit de praktijk. Bovendien is het op elkaar afstemmen van deze niveaus een proces dat lange tijd zal duren en complex in haar uitwerking zal zijn. De traditie van verwijdering en segregatie tussen de traditionele en de westerse geneeskunde, zal niet plots veranderen, enkel en alleen doordat een politiek beleid deze twee bijvoorbeeld in eenzelfde instelling samenbrengt. Toch is een politieke en legislatieve erkenning en aanzet tot samenwerking een eerste noodzakelijke stap in de richting van interculturaliteit in gezondheidszorg.

Resultaten

56


4.2.4.3. Tot slot Over heel Latijns-Amerika zijn al verschillende samenwerkingsprojecten opgestart tussen de traditionele en biomedische geneeswijzen, het ene al succesvoller dan het andere. Vooral in Peru en Chili zijn al veel concrete verwezenlijkingen op het vlak van interculturele zorg behaald. Het is echter moeilijk om de bevindingen van deze projecten te veralgemenen. In Chili werd in de provincie Cautín in gebied dat wordt bewoond door Mapuche indianen, een ziekenhuis opgestart waar zowel traditionele genezers als westers geschoolde artsen werkzaam zijn in een complementaire zorgverlening. (Instituto Interamericano de Derechos Humanos, 2006) Het succes van deze ruimtelijke organisatie van interculturele zorg in een zelfde gebouw mag niet zomaar doorgetrokken worden naar projecten elders in LatijnsAmerika. Het matige succes van de clínica-mixta in San Juan Chamula in Chiapas, is te verklaren door het essentiële element van de traditionele geneeskunde in Los Altos dat de genezer thuis bij de zieke komt. In het geval van de clínica-mixta in Chamula is dit niet het geval. Daar dient de zieke tot in de kliniek te komen. Dit in rekening gebracht, wordt een ruimtelijke organisatie van complementariteit van de zorg minder vanzelfsprekend. De indiaanse bevolking ziet deze gemengde praktijk als een impliciete onderwerping van de traditionele geneeskunde aan de westerse, en staat dus weigerachtig tegenover het concept van de clínica-mixta. Het is van primordiaal belang om het juiste terrein af te bakenen waarop samenwerking tot stand kan komen. Dit kan zeer uiteenlopend zijn in Mexico en Chiapas, gezien de verscheidenheid aan indiaanse volkeren, hun culturele niches en de variaties binnen de traditionele geneeskunde. In Los Altos zijn reeds enkele projecten opgestart met een systeem van doorverwijzingen en terugverwijzing van de westers geschoolde arts naar de traditionele genezer en vice versa. (Pliego, 2002) Toch is het moeilijk, zoniet onmogelijk, een vast schema uit te tekenen op basis waarvan samenwerking en complementariteit tot stand dient te komen. Appreciatie van diversiteit en bereidheid tot dialoog binnen een unieke setting zijn onontbeerlijk wil men tot samenwerking komen binnen

een interculturele

gezondheidszorg.

Resultaten

57


5. Discussie Het

is

niet

mogelijk

om

de

gezondheidssituatie

en

het

gebruik

van

de

gezondheidsvoorzieningen van de indiaanse bevolking in Chiapas te begrijpen zonder kennis te nemen van de complexe geschiedenis en de cultureel antropologische context van de inheemse volkeren. De continuïteit tussen de precolumbiaanse beschaving van de Maya's en de huidige indiaanse populatie werd de voorbije eeuwen getekend door een repressief koloniaal regime.

De indiaanse bevolking bevindt zich in een spanningsveld. Aan de ene kant is er de westerse biomedische geneeskunde, die zich allerminst op zijn best aan hen presenteert. De publieke gezondheidszorg is ontoereikend. De instellingen die zorg dienen te verschaffen aan de armste bevolkingsgroepen van Mexico, kampen met een tekort aan personeel, medicijnen en verzorgingsmateriaal en lijden onder het sterk gebureaucratiseerde systeem. Dit heeft een deficiënte infrastructuur en een versnippering van financiële en logistieke middelen tot gevolg. De Mexicaanse gezondheidszorg is er één van verschillende snelheden. De discrepantie in kwaliteit en beschikbaarheid van zorg tussen de private sector en de publieke gezondheidszorg, is groot. De artsen en het verplegend personeel van de publieke gezondheidszorg zijn dikwijls weinig enthousiast om zich voor langere tijd te vestigen in afgelegen, rurale gebieden, waardoor de continuïteit van de bestaande zorgverlening doorbroken wordt. Bovendien komen deze artsen uit een bevolkingslaag met een volledig verschillend socio-economisch en cultureel referentiekader en kunnen ze zich onvoldoende identificeren met de cultuur en de gebruiken van hun patiëntenpopulatie. In hun vorming komen thema‟s als medische antropologie, interculturaliteit in gezondheidszorg of traditionele en alternatieve vormen van genezing amper aan bod. De indiaanse bevolking voelt zich door hen vaak niet begrepen, en dus niet geholpen. Heel wat preventieprogramma‟s worden topdown geïmplementeerd, zonder inspraak van de doelpopulatie; de indiaanse gemeenschappen. Mede hierdoor schieten vele van deze programma‟s niet alleen hun doel voorbij maar worden ze ook gezien als een poging tot culturele inmenging van de overheid, waartegen een bepaalde houding van verzet bestaat. Ook andere invloeden van buitenaf zoals de bioprospectie in naam van farmaceutische bedrijven worden als bedreiging en inmenging van de westerse geneeskunde en maatschappij ervaren. Deze farmaceutische industrie aast immers op het verwerven van de traditionele kennis van geneeskrachtige planten, maar opnieuw is hierbij weinig tot geen inspraak van de gemeenschap, waardoor deze praktijk op verzet stuit. Discussie

58


Aan de andere kant is er de traditionele geneeskunde. Vele indianen wenden zich, naast de zelfzorg, tot deze vorm van genezen omdat deze enerzijds financieel minder belastend is en hen anderzijds een hanteerbaar socio-cultureel referentiekader biedt omtrent ziekte en gezondheid. De traditionele geneeskunde opereert op een heel ander niveau dan de officiële, westers georiënteerde gezondheidszorg. Ze richt zich op het spirituele, holistische referentiekader waarin ziekte en gezondheid in de indiaanse cultuur geplaatst worden. Toch wordt ze noch door de traditionele genezers, noch door de indiaanse patiënten als oplossing voor alle gezondheidsproblemen gehanteerd.

Het idee dat de westerse geneeskunde en de daarop gebaseerde gezondheidszorg en de traditionele geneeskunde mutueel exclusief zijn, is onjuist. De rurale en indiaanse bevolking in Chiapas maakt van beide gebruik in een door zichzelf gecreëerd zorgcontinuüm. Deze continuïteit bestaat enkel omdat de indiaanse patiënt zelf behandelingen en zorgverlening uit beide systemen combineert vanuit een eigen perceptie en beleving van ziekte en gezondheid. Hierin sluiten de traditionele en de westerse geneeskunde elkaar niet uit, maar heerst een additieve logica.

Men kan zich afvragen of nauwe samenwerking tussen de traditionele en biomedische geneeskunde nodig en wenselijk is. Ziekte en ziektegedrag komen tot stand door interacties tussen biologische, socio-economische en culturele elementen. De betekenis en de interpretatie die een individu aan symptomen geeft, worden in min of meerdere mate bepaald door deze factoren. Een verschil in interpretatie en verklaring van deze symptomen in de indiaanse traditie en de westerse geneeskunde zorgt voor wederzijds onbegrip. Het verschillend etiopathogenetisch begrippenkader en een deficiënte communicatie tussen arts en patiënt, zorgen ervoor dat misverstanden ontstaan tijdens de consultatie en ook de therapie mislukt. Om deze reden en om het welzijn van de indiaanse patiënt is toenadering en interculturaliteit in de gezondheidszorg een ethische prioriteit. Door de aanpassing van artikel 2 in de Mexicaanse grondwet en het ondertekenen van Overeenkomst 169 van het ILO, heeft Mexico een weg ingeslagen waardoor zij deze diversiteit als één van de fundamenten van haar samenleving erkent. De twee systemen van zorg opereren echter los van elkaar en de gezondheidssituatie van de indiaanse patiënt lijdt onder dit gebrek aan samenwerking. Het wederzijdse onbegrip leidt tot inadequate zorg voor de indiaanse populatie. De gevolgen voor morbiditeit en mortaliteit in de indiaanse populatie zijn nefast.

Discussie

59


Harmonisatie tussen de medische sector en de traditionele geneeskunde is niet mogelijk indien men het niveau van de gezondheidszorg niet overstijgt. Heel wat factoren, die niet strikt tot de medische sfeer behoren, hebben immers invloed op gezondheid en gezondheidszorg. De gezondheid van de indianen en de indiaanse gemeenschappen in Los Altos, Chiapas, is een focuspunt waarin verschillende thema‟s samenkomen: mensen- en vrouwenrechten, onderwijs, democratie, ontwikkeling, milieuzorg, socio-economische vraagstukken en culturele identiteit. Aandacht voor al deze factoren is belangrijk bij de vorming en implementatie van een degelijk beleid omtrent gezondheidszorg.

Een van de belangrijkste uitdagingen voor de overheid en de gezondheidszorg in Mexico de komende jaren is het opheffen van de socio-economische barrières die bestaan op vlak van toegankelijkheid tot de gezondheidszorg en te evolueren naar een systeem van gelijke en rechtvaardige zorg. Om dit mogelijk te maken, moeten aan een aantal voorwaarden voldaan worden.

Een bereidheid tot samenwerking met de indiaanse bevolking is van prioritair belang. Vanuit de overheid moeten stappen ondernomen worden om meer toenadering te zoeken tot de verschillende indiaanse gemeenschappen. Om de gezondheidsstatus van de armere bevolkingsgroepen in ruraal Chiapas op een duurzame manier te verbeteren, is het essentieel dat de indiaanse bevolking toegang en inspraak heeft tot de beleidsvorming en -uitvoering en de middelen die hiervoor nodig zijn.

Om tot een betere gezondheidssituatie voor de indiaanse bevolking te komen zijn structurele veranderingen noodzakelijk. Meer en beter bestede middelen zijn nodig voor de publieke sector van de gezondheidszorg. Er dient nog meer aandacht te gaan naar preventieve campagnes. Concrete interventiestrategieën zijn nodig om de precaire gezondheidssituatie van de inheemse populatie te verbeteren. De overheid heeft o.a. met Oportunidades al stappen in die richting ondernomen. Dit soort campagnes kunnen op korte termijn inderdaad een belangrijk effect hebben. Ze zullen echter niet effectief zijn op lange termijn indien de onderliggende oorzaken van de bestaande sociale ongelijkheid en wijdverspreide armoede in Chiapas niet worden aangepakt. Het voorzien in gezondheidszorg alleen volstaat immers niet om de gezondheid van sociaal uitgesloten groepen te verbeteren. Er is voldoende bewijs dat

Discussie

60


socio-economische veranderingen meer impact hebben dan medische interventies wanneer het gaat over de aanpak van gezondheidsongelijkheid.

Binnen de publieke gezondheidszorg dient ruimte gecreëerd te worden voor pluralisme en interculturaliteit in de zorg. Concreet is onderzoek nodig om los van etiologische verklaringen, te bepalen welke ziektebeelden best binnen de context van de westerse of de traditionele geneeskunde worden behandeld en waar overlap en complementaire zorg nodig is. De traditionele geneeskunde heeft recht op bescherming en ondersteuning om haar de gelegenheid te geven zich van binnenuit te organiseren en een dynamiek van uitwisseling en consolidatie van kennis tot stand te laten komen.

Een transparante oplossing of een concreet algoritme volgens de welke samenwerking concreet tot stand moet komen, is niet voorhanden. De geografische, demografische, culturele en socio-economische verschillen tussen de verschillende indiaanse gemeenschappen zijn te groot om specifieke bevindingen te veralgemenen tot nationaal niveau.

De aanzet tot interculturele gezondheidszorg is op zich geen barrière die overwonnen moet worden, maar een uitdaging tot een meer complete en democratische gezondheidszorg. Het is een kans voor de westerse geneeskunde om zich te herbronnen en concepten en instrumenten van de traditionele geneeskunde te verkennen die bij kunnen dragen tot een optimalisatie van haar zorg. Vooral wat betreft het verbeteren van sociale, interculturele en ecologische aspecten van zorg en genezing, heeft de biomedische geneeskunde in Mexico nog een lange weg af te leggen. Opvolging en begeleiding van therapeutische processen, intensieve zwangerschapsbegeleiding of nauwe arts-patiëntrelaties zijn essentiële elementen waarin de westerse geneeskunde faalt in haar zorgverlening voor de indiaanse gemeenschappen. De westerse geneeskunde is zeer efficiënt wat betreft wetenschappelijke onderbouwing en therapie van somatische aandoeningen, maar is ontoereikend als gaat om de aanpak van aandoeningen waarbij culturele elementen een belangrijke rol spelen. De twee systemen van zorg vertonen leemtes, maar maken complementariteit geenszins onmogelijk.

Discussie

61


Bij de interpretatie van de resultaten en de conclusies die eruit getrokken worden, kunnen volgende bemerkingen geplaatst worden:

De onderzoekspopulatie van de field study was vrij beperkt, en mogelijk onderhevig aan een aantal biases (zie: 3.Methodologie). De meeste onderzoeken die geciteerd werden in de literatuurstudie vonden bovendien plaats in gebied gecontroleerd door de overheid. In het onderzoek kwam naar voor dat in ziekenhuizen in gebieden gecontroleerd door het EZLN (meer bepaald in de Caracola de Oventik) geïntegreerde vormen van geneeskunde beoefend wordt. Er werken indiaanse promotores de salud, bijgestaan door westers geschoolde artsen. Deze promotores kennen het herbolarium en andere middelen die worden gebruikt voor zelfzorg en staan in contact met de traditionele genezers van hun gemeenschap. Wetenschappelijke evaluaties van de weerslag van dit samenwerkingsverband op de gezondheid van de indiaanse bevolking, ontbreken echter. Vanuit officiële instanties heerst veel weerstand om zich in deze geïsoleerde gevallen te verdiepen en conclusies uit deze vorm van complementariteit van zorg in de verzetsgebieden door te trekken naar de publieke gezondheidszorg.

Aangezien dit onderzoek een waaier van onderwerpen en problematiek beslaat, lenen een aantal thema‟s zich tot verder onderzoek. Het doel van deze tekst is echter de lezer ervan bewust maken dat de problemen aangaande de gezondheidssituatie van de inheemse bevolking een zeer complexe materie is waarin veel actoren met verschillende uitgangspunten en doeleinden interageren. Het opzet van dit onderzoek was deze elementen in kaart te brengen.

De situatie omtrent gezondheid en gezondheidszorg en de relatie tussen de westerse en de traditionele geneeskunde in Mexico kan in grote lijnen geëxtrapoleerd worden naar mondiaal niveau. In vele zuiderse ontwikkelingslanden in Latijns-Amerika, Afrika of Zuid-Oost Azië, is de publieke gezondheidszorg naar westers model zeer beperkt en ontoereikend. De vele traditionele en inheemse vormen van genezen hebben ondanks periodes van kolonisatie en repressie niet aan belang ingeboet. Ze vormen voor enorme lagen van de wereldbevolking een belangrijke, zoniet dé belangrijkste vorm van zorg. Het is een wereldwijde uitdaging de grote hiaten in de verstrekking van adequate zorg voor iedereen op te vangen zonder afbreuk te doen aan de enorme culturele diversiteit van de populatie die ze nodig heeft.

Discussie

62


6. Referentielijst 

BARRAZA-LLORENS M., BERTOZZI S., GONZALEZ-PIER E., GUTIERREZ J. P.: Addressing inequity in health and health care in Mexico. Health Affairs, 2002, n° 3, 47-56.



BATALLA G. B.: México Profundo, Una Civilización Nedaga. Debolsillo, Mexico City, 2005.



BELL B.: Cola Wars in Mexico. In These Times. Online, oktober 2006. Opgehaald op 22 juli 2007 van www.inthesetimes.com/article/2840/



BERLIN B., BERLIN E. A.: NGOs and the process of prior informed consent in bioprospecting research: The Maya ICBG project in Chiapas, Mexico. International Social Science Journal, 2003, n° 4, 629-635.



BRONFMAN M., CASTRO R., ZÚÑIGA E., MIRANDA C., OVIEDO J.: Del “Cuánto” al 'Por Qué”: La Utilización de los Servicios de Salud desde la Perspectiva de los Usuarios. Salud Pública de México, 1997, n° 5, 442-450.



BROWN C. J., PAGAN J. A., RODRIGUEZ-OREGGIA E.: The decision-making process of health care utilization in Mexico. Health Policy, 2005, n° 1, 81-91.



CARRUTHERS D.V.: Indigenous Ecology and the Politics of Linkage in Mexican Social Movements. Third World Quarterly, 1996, n° 5, 1007-1028.



COLLARD P.: syllabus Cultura de España y Hispanoamerica, Gent, 2007.



FREYERMUTH G. E.: Medicina Indígena y Medicina Alópata: Un encuentro difícil en los Altos de Chiapas. Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social Sureste, Chiapas, Mexico, 1993.



GÓMEZ-DANTÉS O., GARRIDO-LATORRE F., TIRADO-GÓMEZ L. L., RAMÍREZ D., MACÍAS C.: Abastecimiento en Medicamentos en Unidades de Primer Nivel de Atención de la Secretaría de Salud de México. Salud Pública de México, 2001, n° 3, 224-232.



GÓMEZ-DANTÉS O., GÓMEZ-JÁUREGUI J., INCLÁN C.: La Equidad y la Imparcialidad en La Reforma del Sistema Mexicano de Salud. Salud Pública de México, 2004, n° 5, 399-416.



GÓMEZ M.B.D.: Medicina Occidental y Otras Alternativas: ¿Es Posible su Complementariedad? Reflexiones Conceptuales, Caderno de Saúde Pública, 2003, n° 2, 635-643.

Referentielijst

63




GREENFIELD P.M., MAYNARD A.E., CHILDS C.P.: History, Culture, Learning and Development. Cross-cultural Research, 2000, n° 4, 351-374.



HARVEY N.: Rebellion in Chiapas: rural reforms and popular struggle. Third World Quarterly, n° 1, 39-73, 1995.



Indigenous Women, Rights and Tradition (About our lives and our rights). Synthesis of notes from the workshop “The Rights of Women in Our Costums and Traditions” held in San Cristóbal de Las Casas, Chiapas, May 19-20, 1994.



INSTITUTO INTERAMERICANO DE DERECHOS HUMANOS, ORGANIZACIÓN PANAMERICANA DE LA SALUD: Medicina Indígena Tradicional y Medicina Convencional, San José, Costa Rica 25 juni 2006, opgehaald op 14 maart 2009 van http://200.10.250.206/bvsapi/e/proyectreg2/paises/costarica/medicina.pdf



JACINTO A.: El Mundo Numinoso de Los Mayas : Estructura y Cambios Contemporáneos. Secretaría de Educación Pública, Mexico City, 1975.



LARA A., GÓMEZ-DANTÉS O., URDAPILLETA O., BRAVO M.L.: Gasto Federal en Salud en Población no Asegurado: México 1980-1995. Salud Pública de México, 1997, n° 2, 102-109.



LAURELL A. C.: Health system reform in Mexico: A critical review. International Journal of Health Services, 2007, n° 3, 515-535.



LEYVA-FLORES R., ERVITI-ERICE J., DE LA LUZ KAGEYAMA-ESCOBAR M.: Prescripción, Acceso y Gasto en Medicamentos entre Usuarios de Servicios de Salud en México. Salud Pública de México, 1998, n° 1, 1-8.



LOZANO R., GAKIDOU E., ABBOTT-KLAFTER J., FEEHAN D.M., VIDAL C., ORTIZ J.P.O., MURRAY C.J.L.: Evaluación Comparativa del Desempeño de los Sistemas Estatales de Salud Usando Cobertura Efectiva. Salud Pública de México, 2007, vol. 49, supl. 1, S53-S69.



MAYNARD A.E.: Cultural Teaching: The Development of Teaching Skills in Maya Sibling Interactions. Child Development, 2002, n° 3, 969-982.



MERIDA, J.L.M.: La Medicina Tradicional en Chiapas, La Importancia de su Reconocimiento. Sociedad Chiapaneca de Salud Pública A.C., Tuxtla Gutiérrez, 1999.



MOKSNES H.: Suffering for Justice in Chiapas: Religion and the Globalisation of Ethnic Identity. The Journal of Peasant Studies, 2005, n° 3 & 4, 584-607.



NAVARRA R. V.: Nivel de Uso de la Medicina Tradicional en las Diferentes Esferas Sociales de la Ciudad de Comitán de Domínguez, Chiapas en Niños de 0 a 12 años. San Cristóbal de Las Casas, 2001.

Referentielijst

64




NIGENDA G., CIFUENTES E., HILL W.: Knowledge and practice of traditional medicine in Mexico: A survey of healthcare practitioners. International Journal of Occupational and Environmental Health, 2004, n° 4, 416-420.



OCHOA-DIAZ LOPEZ H., SANCHEZ-PEREZ H. J., RUIZ-FLORES M., FULLER M.: Social inequalities and health in rural Chiapas, Mexico: agricultural economy, nutrition, and child health in La Freyalesca Region. Cadernos de Saúde Pública, 1999, n° 2, 261-270.



OMIECH: Las Plantas Medicinales Utilizados por Los Mayas de Los Altos de Chiapas, OMIECH A.C., San Cristóbal, 1997.



PINXTEN H.: syllabus Culturele Antropologie II, Gent, 2006.



PLIEGO J.T.P.: Política Sanitaria y Legislación en Materia de Medicina Indígena Tradicional en México. Cadernos de Saúde Pública, Rio de Janeiro, 1995, n° 2, 202211.



PLIEGO J.T.P.: La Medicina Tzotzil en el Complejo de la Interrelación entre las Medecinas: Un Acercamiento. Quehacer Científico en Chiapas, San Cristóbal de Las Casas, 1998.



PLIEGO J.T.P.: Medicína Maya: Pasado y Presente. OMIECH, San Cristóbal de Las Casas, 2000, n° 2, 72-82.



PLIEGO J.T.P.: Política Sanitaria Dirigida a los Pueblos Indígenas de México y Chiapas 1857-1995. Instituto de Estudios Indígenas, Mexico City, 2002.



PLIEGO J.T.P.: El Mandato de los Dioses, Etnomedicina entre los Tzotziles de Chamula y Chenalhó, Chiapas. Instituto de Investigaciones Antropológicas de la Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM), Mexico City, 2005.



POPOL VUH. Las Antiguas Historias del Quiché. Vertaling van de originele tekst en inleiding door Adrián Recinos. Fondo de Cultura Económica, Mexico City, 2005.



RAMÓN P.P.: Ch'ulel: Una Etnografía de las Almas Tzeltales. Fondo de Cultura Económica, Mexico City, 2006.



REUSCH K., SELLE U.: Medicina de Todos; La Biopirateria en Chiapas. Filmdocument. Selle Filmproduktion 2002.



REYES-GUILLEN I., SANCHEZ-PEREZ H. J., CRUZ-BURGUETE J., JUAN M. I. D.: Anti-tuberculosis treatment defaulting. An analysis of perceptions and interactions in Chiapas, Mexico. Salud Publica De Mexico, 2008, n° 3, 251-257.

Referentielijst

65




SÁNCHEZ-PÉREZ H.J., LÓPEZ H.O.D., DEL MAR GARCÍA-GIL M., MARTÍNMATEO M.: Bienestar Social y Servicios de Salud en la Región Fraylesca de Chiapas: el Uso de Servicios de Atención Prenatal. Salud Pública de México, 1997, n° 6, 530538.



SHIVA V.: De feiten over biopiraterij. Lemniscaat, Rotterdam, 2004.



SOLANA E.E.: Tres Prodecimientos Diagnósticos de la Medicina Tradicional Indígena, Alteridades, 1996, vol. 6, 19-26.



STEVENS G., DIAS R. H., THOMAS K. J. A., RIVERA J. A., CARVALHO N., BARQUERA S., HILL K., EZZATI M.: Characterizing the epidemiological transition in Mexico: National and subnational burden of diseases, injuries, and risk factors. Plos Medicine, 2008, n° 7, 1163-1163.



TRUEBA H.T.: Interpreting Menchú's Account: Sociocultural and Linguistic Contexts. Qualitative Studies in Education, 2000, n° 2, 115-129.



UGALDE J.C.F.: La bioprospección como estrategia para la conservación y el desarrollo: una propuesta operativa para Chiapas, México. Departamento de Ordenamiento Ecológico y Áreas Protegidas. El Colegio de la Frontera Sur, San Cristóbal, 1998.



WACKENIER L., WIERCKX K.: Het Gebruik van Anticonceptie bij Indiaanse Vrouwen in Chiapas (Mexico): een Kwalitatieve Benadering. 2008.



ZARCO A., MORA G., PELCASTRE B., FLORES M., BRONFMAN M.: Aceptabilidad de los Suplementos Alimenticios del Programa Oportunidades. Salud Pública de México, 2006, n° 4, 325-331.

Referentielijst

66


Internetbronnen: 

Cámara de Disputados H. Congreso de la Unión http://www.cddhcu.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/1.pdf



Comité Técnico Especializado de Información Estadística y Geográfica. www.seieg.chiapas.gob.mx



CONAPO (Consejo Nacional de Población) www.conapo.gob.mx



ETC group (Action group on Erosion, Technology and Concentration) www.etcgroup.org



H. Congreso del Estado de Chiapas www.ordenjuridico.gob.mx/Estatal/CHIAPAS/Leyes/CHIALEY38.pdf



ILO (International Labour Organisation) www.ilo.org/ilolex/cgi-lex/convde.pl?C169



INEGI (Instituto Nacional Estadística y Geografía) www.inegi.org.mx



OECD: OECD Health Data 2008. www.oecd.org/health/healthdata



PAHO (Pan American Health Organization). www.paho.org



Plan de Desarrollo Chiapas Solidario 2007-2012 academia.unach.mx/planeacion/images/insumos/Doctos_Nacionales/PDCH_07_12/ Chiapas_solidario.pdf



UNDP (United Nations Development Programme) www.democraticdialoguenetwork.org



UNDP: Human Development Report 2007/2008 hdr.undp.org/en/reports/nhdr



UNDP: Informe sobre Desarrollo Humano México 2006-2007. Hdr.undp.org



WHO: Country Cooperation Strategy www.who.int/countryfocus/cooperation_strategy/en/



www.chiapas.gob.mx



nl.wikipedia.org/wiki/Chiapas



www.wikipedia.org



www.sancristobal.gob.mx

Referentielijst

67


Bijlage 1 De Mexicaanse staten gekleurd volgens HDI zoals vermeld in het UN Mexico 2007 Report, Wikipedia. Het Federaal District, meestal vermeld als een afzonderlijk onderdeel met de hoogste HDI (hoger dan 0,88) is hier ingedeeld bij de donker groene staten.

Chiapas

(http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/Mexico_HDI_states.svg/800px-Mexico_HDI_states.svg.png) 18 maart 2009

Bijlage


Bijlage 2 Kaart van Chiapas met de verschillende zones. De grijs-groene zone centraal stelt Los Altos voor met als hoofdstad San Cristóbal de Las Casas. Het is een gebied dat geografisch bestaat uit middelhoge bergen en plateaus. De licht groene zone ten oosten van Los Altos is La Selva. Het is bergachtig en in grote mate bedekt met ondoordringbaar tropisch woud.

(INEGI:http://mapserver.inegi.org.mx/geografia/espanol/estados/chis/fisio.cfm?c=444&e=13) 22 januari 2009

Bijlage


Bijlage 3 Kaart van de staat Chiapas die de marginalisatiegraad in de verschillende gemeentes van Chiapas weergeeft. De regio van Los Altos ligt centraal met als centrum de stad San Cristóbal de Las Casas.

(http://www.seieg.chiapas.gob.mx/seieg/wp-content/uploads/2008/07/mapas/tematicos/marginacion.pdf) 22 januari 2009

Bijlage


Bijlage 4 Tabel ter vergelijking van de traditionele en de westerse geneeskunde.

Kenmerken

Biomedische geneeskunde

Traditionele geneeskunde

Zorgverstrekker

Arts, apotheker, verpleging

Traditionele genezer

-Taal -Afkomst -Geslacht -Vorming -Sociale klasse -Selectie

-Hoofdzakelijk Spaans -Blank of mesties -M/V -Universiteit, specialisatie -Middenklasse, burgerij -Socio-economische elite

-Indiaans dialect, rituele taal -Indiaans, soms mesties -M/V -Goddelijk mandaat, ervaringen -Armste lagen, rurale context -Initiatieproeven, dromen

Instelling

Publieke/Private zorg

Diensten binnen de gemeenschap

-Plaats van zorg

-Thuis bij ziekenhuis

-Duur behandeling

-Casa de salud, medische praktijk, ziekenhuis -Vaste uren, meestal overdag -Hoge kosten -Biochemische samenstelling, commercieel verkrijgbaar -Kort

Paradigma

Biologische oorzaak-gevolg

Geïntegreerde kosmovisie

-Oorzaak ziekte

-Kiemen, bacteriën, virussen, toeval -Fysieke stelsels, biologische fragmentatie -Korte anamnese

-Persoonlijk, ecologisch, religieus, psychologisch, moreel onevenwicht -Spirituele gezondheid

Overzicht

Somatisch

Psychosomatisch, spiritueel

-Therapie -Dieet -Medicatie -Geloof

-Individueel -Dure voedingssupplementen -Duur -Afwezig

-Individueel, familie, gemeenschap -Traditionele voedingselementen -Kruiden, rituelen,... -Kosmovisie, rituelen, spiritualiteit

-Angst en wantrouwen -Wetenschappelijke houding, neerbuigend -Scheiding

-Vertrouwen, respect, geloof -Sympathie, dienstbaarheid

-Uren van zorg -Kosten -Medicatie

-Interessegebied -Verbale behandeling -Instrumenten -Diagnostisch systeem

-Dag en nacht -Lage kosten -Traditionele rituelen, natuurlijke kruiden -Lang

-Conversatie, geïntegreerde dialoog met de familie -Stethoscoop, manometer, -Kruiden, dieren, wierook, alcohol, weegschaal,... gebeden, heiligenbeelden,... -Labo-analyse, klinisch onderzoek, -Diagnose via dromen, dieren of gespecialiseerde onderzoeken kruiden

Houdingen -Patiënt – therapeut -Therapeut – patiënt

-Therapeut – gemeenschap (Instituto Interamericano de Derechos Humanos, 2006)

Bijlage

-Integratie, raadgeving, leidersfiguren

De traditionele geneeskunde in Chiapas, Zuid-Mexico

Recommend Documents