De ruimte van Loosduinen De Longen van Den Haag. Gebiedsvisie Loosduinen buro Plint

De ruimte van Loosduinen

De Longen van Den Haag Gebiedsvisie Loosdu inen bu ro Plint

De ruimte van Loosduinen vo o r wo o rd U heeft zojuist de eerste pagina van een mogelijke toekomst voor Loosduinen open geslagen. In een verkenning van Loosduinen in het kader van Ruimte voor de Stad Den Haag hebben wij vol energie en inspiratie samengewerkt met onze gebiedscoalitie Loosduinen. In het eerste deel van dit document delen wij onze visie met u, waarna wij in deel twee ook aandacht schenken aan een reflectie op het proces en suggesties voor vruchtbare samenwerkingen in de toekomst. Samen hebben wij stappen gezet naar het Loosduinen van 2040 en beelden gevormd over een mogelijke toekomst. Deze zien wij vol vertrouwen tegemoet en we gaan de handen uit de mouwen steken om de volle potentie uit dit mooie groene stadsdeel aan de zuidgrens van Den Haag te benutten. buro Plint

Deel I De ruimte van Loosduinen analys e en v is ie

De ruimte van Loosduinen A NA LYSE Loosduinen is een stadsdeel met twee karakters: een ‘groen’ deel beginnend bij Kijkduin en de Zandmotor aan de zuidkant van de Lozerlaan via de landgoederen Ockenburgh en Vroondaal eindigend bij de Uithof. Dit deel is een groengebied met vooral vrijstaande woningen in een groene setting. En een ‘stads’ deel dat bestaat uit verschillende wijken met elk hun eigen karakter. Het dorp met de oude lintbebouwing langs de Loosduinse vaart, de duinvilla’s langs de kust en de bloemkoolstructuur van Nieuw Waldeck. Overeenkomstig is dat deze stadswijken bestaan uit 70% gestapelde appartementen en relatief veel groen tussen de blokken. Door deze strikte scheiding tussen het groene deel en het stadse deel zijn er twee gescheiden werelden ontstaan die op zichzelf staan. Een groen stedelijke villa wijk met veel dure woningen. Daarnaast een stadse wijk met veel hoogbouwflats en voorzieningen. STERKE PUNTEN Uit de workshops komt naar voren dat de kust en de duinen samen met het dorp Loosduinen de dragers van de identiteit zijn. Ook de aanwezigheid van groen tussen de woningen wordt als een goede kwaliteit ervaren. Het groen in Loosduinen is onderdeel van de eco-corridors richting midden-Delftland en Wassenaar. Hierdoor wordt er ook wel gesproken over Loosduinen als ‘De Longen van Den Haag’. De onafhankelijke “dorpse” identiteit van dit stadsdeel wordt als belangrijk punt genoemd. Kijkduin maakt ook onderdeel uit van het gebied. Dit is de tweede badplaats van Den Haag. Mits vernieuwd en verbeterd biedt dit veel kansen voor recreatie en werkgelegenheid tot Costa Sur van Den Haag.

Loosduinen ‘groen’ & ‘stads’- deel

Koopkracht Groen

Koopkracht Groen

Sterk: De Longen van Den Haag

Zwak: Armoedig groen

Koopkracht

Koopkracht

Sterk: Costa Sur van Den Haag

Zwak: Dalende koopkracht

ZWAKKE PUNTEN Verschraling van de (groen)voorzieningen in het stadse deel van Loosduinen wordt door de gebiedscoalitie als een belangrijke zwakte gezien. Daarnaast geven de bewoners aan dat de nieuwbouw uit de laren 70-80 de dorpse structuur heeft doorbroken en er voor gezorgd dat er nu een verrommeld beeld is ontstaan. Hierdoor is een deel van het dorpse karakter verloren gegaan. De winkelcentra voorzien in een behoefte aan sociaal contact van de bewoners. Echter door de achteruitgang en verschraling van het (kwaliteits-) aanbod verliezen de winkelkernen aan kracht en aantrekkelijkheid. Hierdoor daalt de koopkracht. Uit de bijeenkomsten bleek ook dat de deelnemers het openbaar groen in het stadse deel van Loosduinen schraal en armoedig vinden, dit moet opgeknapt en verzorgd worden. TRENDS Tijdens onze bijeenkomsten hebben wij een aantal trends besproken en gebruikt als inspiratie voor een gezamenlijke visie: • Zelfrijdende auto: Volgens experts hebben we in 2040 geen benzine auto meer in ons bezit. In plaats daarvan hebben we een abonnement op mobiliteit. Met een app op de smartphone roepen we een elektrische auto op. Deze auto staat op een externe parkeerplaats of rijdt rond op weg naar klanten. Een resultaat van deze ontwikkeling is een afname van het aantal parkeerplaatsen. Deze kunnen worden omgevormd tot groene plekken in de wijk. • Robotisering: door robots en zelf denkende computersystemen zal volgens experts (Deloitte) een deel van de banen verdwijnen. Bus chauffeurs, bankmedewerkers en productiemedewerkers worden vervangen door geautomatiseerde productiesystemen. Een grote groep mensen heeft dus minder geld maar ook meer vrije tijd te besteden. Deze mensen voorzien in hun levensonderhoud door zelf

• •

•

voedsel te verbouwen en kleinschalig te verkopen. Mensen gaan meer recreëren of verdienen hun brood in het toerisme. Transitie naar duurzame energie: in 2040 is Den Haag grotendeels overgestapt op duurzame energie. Zonnepanelen worden grootschalig toegepast in de gebouwde omgeving. Klimaat adaptatie: om de hitte in de zomer en piekbelasting van heftige regenbuien te absorberen wordt er op grote schaal groen op en rond gebouwen gebruikt.. Dit vergroot de leef-kwaliteit en de biodiversiteit in de stad. Het zomerseizoen in nederland wordt langer, kijkduin wordt warmer en dus nog aantrekkelijker als badplaats voor zowel hagenaars als overige toeristen. Vergrijzing en zorg: om de stijgende kosten van de zorg in te perken zal een deel van de verzorging van ouderen door familie en mantelzorgers worden overgenomen. De generatie ouderen van na 1945 zal er veel aan doen om zorg binnenshuis te organiseren. Woonhotels en appartementencomplexen met een geïntegreerd zorgaanbod zullen toenemen. Wij verwachten een toename in de vraag naar kwaliteitsappartementen in een groene setting.

Klimaat adaptatie piekbelasting ZKD

Kijkduinsestraat voor en na

Lozerlaan voor en na

De ruimte van Loosduinen VI S I E Voor een vitaal stadsdeel in de toekomst stellen wij een aantal ingrepen voor die het groene deel van Loosduinen verbinden met het stedelijke deel. Door deze werelden met elkaar te verbinden wordt de aantrekkelijkheid van het woonmilieu versterkt en de economie en werkgelegenheid verbeterd. In samenspraak met de bewoners hebben we deze plannen ontwikkeld en aangevuld met lokale bewonersinitiatieven.

Door het ondertunnelen wordt niet alleen het groene karakter richting het dorp getrokken, maar ook de koopkracht van de bewoners van Vroondaal naar het dorp gericht. Ook de kwaliteiten van het erfgoed worden op deze manier bij het stadse deel van Loosduinen getrokken. Verschillende bewonersinitatieven op het gebied van sociaal en cultureel erfgoed zullen deze initatieven versterken tot een geintegreerd Loosduinen.

Ingreep 1: ondertunneling Lozerlaan Ockenburghlaan Loosduinen wordt, zeker in vergelijking met de andere stadsdelen van Den Haag, gekenmerkt door haar groene en dorpse karakter. In de volksmond wordt er daarom ook wel over Loosduinen gesproken als De Longen van Den Haag. Om deze kwaliteit te versterken hebben wij nagedacht over het versterken van dit dorpse en groene karakter, niet alleen op lokaal niveau, maar ook als een nieuwe groene stadsentree aan de zuidkant van Den Haag. Vanuit de nieuw doorgetrokken A4 kom je snel naar het dorp Loosduinen door een tunnel met daar bovenop een groen duin-daklandschap met versnipperde appartementen. Hierdoor ontstaat een lange groene zone die Den Haag een nieuw gezicht geeft naar de groene landgoederen aan de zuidkant. Het dorp Loosduinen wordt zo verbonden met de villa wijk Vroondaal en ook met het park Madestein. Het tunneldakpark zorgt voor een natuurlijke wandel- en fietsverbinding tussen Kijkduin, Vroondaal en Loosduinen waardoor deze drie pijlers van het stadsdeel elkaar kunnen versterken.

Koopkracht

Beoogd effect stijging koopkracht, revitalisatie groen, verbinding toerisme

P

Ingreep 3: revitalisatie ZKD terrein Ingreep 2: nieuwe groen verbindingen Ingreep 1: ondertunneling

Ingreep 2: verbinden van het bestaande groen tot één doorlopend groen netwerk rondom de wijken Vanuit zuidwestelijke richting steken groene uitlopers via het tunneldakpark de wijk in en zorgen zo voor een groene dooradering van het stadsdeel. Hierdoor wordt het groene karakter van Vroondaal, Madestein en Ockenburg meer doorgetrokken in het stedelijk weefsel. Op grote schaal wordt het Loosduinse netwerk verbonden met de ecologische corridors richting Wassenaar en Midden Delfland. Op deze manier ontstaat een nieuw gezicht van Den Haag vanuit het zuiden gezien. In het kader van de hittestress door de opwarming van het klimaat zorgt dit voor een aantrekkelijk leefklimaat. In de kom Loosduinen worden het bestaande erfgoed en de historische (dorpse) elementen zoals de molen en de abdijkerk door deze groene structuur met elkaar verbonden. Dit geeft allerlei mogelijkheden voor het realiseren van erfgoed/dorpse wandelroutes, maar ook groene routes voor dagelijks gebruik (boodschappen, hardlopen, hond uitlaten etc.). Op deze manier wordt de groene openbare ruimte, het groene tapijt wat er op dit moment een beetje verwaarloosd bij ligt, weer nieuw (economisch) leven ingeblazen. Om de dorpse identiteit en de ligging aan de kust te benadrukken schuiven we het duinlandschap het stadsdeel in. Dit komt tot uiting in hoogte verschillen en duinvegetatie van grassen en struiken. We planten speciale duinbomen die zijn “schuingewaaid” door de zuidwestenwind. Hierdoor ontstaan natuurlijke windwijzers waardoor plaatsbepaling makkelijker is en de nabijheid van de kust ook in het stadse deel wordt benadrukt. Een voorbeeld hiervan is een mogelijke vergroening van het dorpsplein. De bewonerssuggestie om de huidige wibra weg te halen brengt een mogelijkheid tot vergroening van het dorpsplein met hernieuwd uitzicht op het lokale erfgoed zoals de kerk en de molen.

Loosduinse plein voor en na

Ingreep 3: instellen experimentenzone tuinbouw 2.0 Met het groene dorpse karakter als basis en een historie gelinkt aan de tuinbouw in het Westland zien wij voor Loosduinen de potentie om zich te ontwikkelen tot experimenteel stadstuinbouw laboratorium. Loosduinen heeft een groen karakter. Een deel van dit groen is nu onverzorgd en onfunctioneel kijkgroen. Daarnaast is dit deel van Den Haag traditioneel al gericht op de kastuinbouw van het Westland. Wij willen deze rijke historie in een nieuwe jas steken en het stadsdeel aanwijzen als stadstuinbouw experimentenzone. De meeste Loosduiners zijn zich bewust van hun omgeving en willen graag een steentje bijdragen aan een duurzaam toekomstperspectief. Met de zandmotor als internationaal voorbeeld voor ecologische experimenten leent Loosduinen zich bij uitstek om zich te ontwikkelen als vooruitstrevend en experimenteel stadsdeel voor stadstuinbouw. We zorgen voor test gebieden op grote schaal, zoals zilte landbouw bij de Zandmotor, gevel- en daktuinbouw op het ZKD terrein en de oude kasgebieden worden tot intensieve stadslandbouw zones omgevormd. Op deze locaties kunnen bewoners leren over experimentele ecologische stadstuinbouw om dit vervolgens zelf toe te passen op kleine schaal. Bijvoorbeeld: Privaat groen zoals van Parnassia wordt aantrekkelijk gemaakt als stadstuinen waar cliënten en bewoners de handen uit de mouwen kunnen steken en zo gezamenlijk rust en regelmaat vinden. Daarnaast kunnen stadstuinbouwprojecten in nieuw Waldeck worden gebruik als productie tuinen die groenten en fruit produceren voor bewoners met een minder grote portemonnee of een groen hart. Door deze aanpak zien wij ook de mogelijkheid om de vergrijzingsproblematiek aan te pakken. Loosduinen is het stadsdeel met de meeste ouderen. De woonvoorzieningen zijn redelijk, maar met name op het gebied van het aanbod voor dagbesteding kan er nog veel gewonnen worden. Beweging in de vorm van

buiten zijn en tuinieren lijkt een kans voor deze problematiek. Daarnaast zien wij ook de mogelijkheid om via deze weg de ouderen uit de wijk in ontmoeting te brengen met de jongste bewoners, waardoor wederom functiemenging ontstaat. De stadstuinbouw op kleine schaal is een goede mogelijkheid om ouderen en kinderen vanaf de basisschool samen te laten leren en experimenteren in de natuur. Bewonersparticipatie wordt op deze manier gestimuleerd in verschillende lagen van de bevolking. Deze aanpak voegt niet alleen iets toe aan de levendigheid van het groen in Loosduinen, maar ook aan de lokale economie. In de Loosduinse hoofdstraat en in Kijkduin komt er een wekelijke ecologische markt waar lokaal verbouwde producten verkocht kunnen worden ter uitbreiding van de ecologische winkel die op dit moment in het centrum aanwezig is.

Bedrijventerrein huidige situatie

Ingreep 4: touristische fietsroute fietssnelwegen richting Rotterdam en Den Haag Centrum aansluiting op (uitbreiding) OV Ingreep 1: ondertunneling

Ingreep 4: Fietsrotonde Loosduinen We maken een toeristische rotonde die Kijkduin zal verbinden met de Zandmotor (waar een soort FAST surfdorp komt) en met het vakantiepark (waar een luxe wellness locatie wordt gebouwd), vervolgens via Villa Ockenburg naar het dorp Loosduinen en dan weer terug via het tunneldakpark boven de Lozerlaan naar Kijkduin. Om deze rotonde aantrekkelijk te maken worden alle haltes voorzien van een witte fietsen plan zoals in De Hoge Veluwe het geval is. Op een aantal strategische plekken worden ook OV fietsen uitgeleend. Hierdoor worden de toeristen van Kijkduin en het Kijkduinpark verleid om de landgoederen en het dorp te bezoeken. Door de aangelegde groenstructuur ontstaat er een aantrekkelijk netwerk met leuke en verrassende stopplaatsen voor een drankje of een hapje. Deze infrastructuur zorgt voor een karakteristieke en onderscheidende beleving in de randstad die Den Haag op een unieke manier op de kaart zet. Er wordt ook gedacht aan het toevoegen van nieuw programma zoals een avonturenpark, een museum van licht en een natuurbegraafplaats.

Lozerlaan voor en na

Huidige ontwikkelingen 2685 woningen (huur/koop) Kijkduin visie 2020 12000m2 commercieel & 325 woninOndertunneling 840 woningen Parnasiaterreinen 140 zorgwoningen (20 om 120) Locaties Haagweg + Gamma Locatie 241 eengezinswoningen Ontwikkeling ZKD-terrein 150 woningen + horeca & leisure

De ruimte van Loosduinen I N T EN S I VERIN G

Tunnel Lozerlaan Op de tunneldak van de Lozerlaan wordt een duinlandschap gerealiseerd vermengd met ontspannen wonen in appartementenblokjes (ongeveer 30 stuks) met elk c.a. 28 appartementen. Dit komt neer op een programma van c.a 900 woningen.

Vanuit deze visie volgen een aantal mogelijke intensiveringslocaties. Wij sluiten hiermee deels aan bij de huidige plannen (madestein; niet verder uitgewerkt) en visies (kijkduin 2020). Daarnaast stellen wij zelf vier intensiverings locaties voor; intensiveren bovenop de ondertunneling van de Lozerlaan, intensivering op de parnasia terreinen als woon-zorgcombinaties, intensivering op diverse versnipperde industriele locaties in het stadse deel van Loosduinen met eengezinswoningen (haagweg en gammalocatie) en de intensivering als woon-werk combinatie op het ZKD- terrein.

Parnassia (2 locaties) Om wonen en zorg te combineren worden de percelen van Parnassia ingebreid met een ontspannen woonprogramma. Deze woningen zijn geschikt voor mensen met behoefte aan intensieve zorg, die wel zelfstandig willen blijven wonen.

Kijkduin Voor Kijkduin is het plan voor Kijkduin Bad uit het Masterplan Kijkduin 2020 integraal overgenomen. Hieronder volgt kort een opsomming van het programma. Programma commercieel: In Kijkduin Bad wordt in totaal circa 20.000 m2 BVO (bruto vloeroppervlak) aan nieuwe voorzieningen gerealiseerd. De sloop van het bestaande winkelcentrum bedraagt circa 12.000 m2 BVO. Dit betekent, dat in Kijkduin Bad circa 8.000 m2 BVO extra aan voorzieningen toegevoegd zal worden: • Deltaplein: ca. 5000 m2 BVO (extra); • Atlantic Hotel: ca. 2.000 m2 BVO (extra); • HHD en Zeehospitium: ca. 1000 m2 BVO (extra) Het woningprogramma voor Kijkduin Bad gaat uit van bandbreedtes en is als volgt over de verschillende ontwikkelvelden verdeeld: • A1. Deltaplein: ca. 245-275 woningen; • A2. Atlantic Hotel: ca. 30-50 woningen; • A3. Westduinlocatie: ca 15-25 woningen. Hard uitgangspunt is dat er maximaal 320 woningen worden gebouwd

Haagweg 1 is waar we tussen de flats een drietal blokjes met dekwoningen bouwen. Het binnenterrein wordt dan een parkeerplaats met een speeldek op de eerste verdieping.

Haagweg De Haagweg locatie bestaat uit 3 deelgebieden

Haagweg 2 is de scoutinglocatie. Hier willen we in overleg met bewoners kijken of we een combinatie van wonen en stadslandbouw kunnen ontwikkelen. Haagweg 3 is een locatie waar een aantal verouderde bedrijven staan. Deze worden gesloopt en er komen appartementen voor in de plaats. Gammalocatie Deze bedrijvenlocatie wordt omgezet in een groene nieuwbouw wijk met eengezinswoningen. ZKD-terrein In het bedrijventerrein willen we een aantal leegstaande bedrijfspanden transformeren naar woonwerk ateliers.

Deel II De ruimte van Loosduinen p roc e s e n re fl ec tie

Video verslag bijeenkomst 23 februari link

Video verslag bijeenkomst 6 maart link

De ruimte van Loosduinen Aa np a k b uro Pl int

In dit hoofdstuk beschrijven we de aanpak die Buro Plint voor de stadsverkenning in stadsdeel Loosduinen heeft gehanteerd. Onze insteek is geweest om een inclusieve en transparante aanpak neer te zetten, waarin verschillende doelgroepen zich uitgenodigd voelden, zich gehoord voelden en waarin samenwerking evenveel waarde had als het resultaat.

COMMUNICATIEAANPAK Ons doel als Buro Plint is een visie over de ruimte van stadsdeel Loosduinen neerzetten die gedragen wordt door de verschillende bewonersgroepen uit Loosduinen. Daarom leggen wij in onze communicatieaanpak de nadruk op het betrekken van verschillende doelgroepen, zodat de betrokken bewoners bij de stadsverkenning een afspiegeling vormen van de bewoners van Loosduinen. Om verschillende doelgroepen te betrekken hebben we kozen voor een laagdrempelige en informele insteek dat zich terug laat zien in communicatietaal en –kanalen en eveneens in de gebruikte locaties voor bijeenkomsten. Een aantal voorbeelden: Gebruik van ‘je of jullie’ in plaats van ‘u’. Nadruk op groepsgevoel, zoals ‘Beste Loosduiners’ als aanhef. Een informele en laagdrempelige uitnodiging, zoals ‘Kom gerust aanwaaien’, die first-timers makkelijker over de streep trekken om naar

-

een bijeenkomst te komen. Het versturen van uitnodigingen naar sportverenigingen, wijkberaden, de Loosduinse krant en via Facebook. Gebruik van bekende plekken voor bijeenkomsten waar bewoners makkelijk binnenlopen, zoals wijkcentra.

BIJEENKOMSTEN Naast de twee geplande bijeenkomsten door het projectteam van Ruimte voor de Stad op 11 februari en 12 maart heeft Buro Plint twee bijeenkomsten georganiseerd om samen met bewoners een visie op te stellen. 11 februari – De Nieuwe Regentes Tijdens de startbijeenkomst was er gelegenheid tot een eerste kennismaking en werksessie met de gebiedscoalitie. Wij hebben van dat moment gebruik gemaakt om zoveel mogelijk informatie te vergaren over Loosduinen en input te verwerven voor de visievorming. Door middel van de volgende vragen werd een eerste inventarisatie over de identiteit van Loosduinen gemaakt: Wat wil je behouden en wat wil je verbeteren in Loosduinen? Waarom woon je in Loosduinen/Wat is er leuk aan Loosduinen? Samen met de aanwezige bewoners werd meteen een vervolgdatum gepland voor de volgende bijeenkomst, zodat hierbij zoveel mogelijk bewoners aanwezig konden zijn. 23 februari – De Rozenbottel (Loosduinen) Na de kennismaking stond de volgende bijeenkomst in het teken van visie vorming. Het doel was het verhelderen van bestaande identiteiten (plekken) met kwaliteiten voor Loosduinen en met kwaliteiten m.b.t. de transities richting 2040. Oftewel: wat vinden bewoners belangrijk in hun stadsdeel en waar zien zij mogelijkheden en kansen voor Loosduinen in 2040?

6 maart – Wijkcentrum Vruchtenbuurt Vooraf aan de derde bijeenkomst is de input van de bewoners uit de eerdere bijeenkomsten door Buro Plint verwerkt in vier overkoepelende scenario’s voor Loosduinen. Deze scenario’s zijn uitgewerkt in schetsen waarop bewoners op 6 maart hun feedback konden geven en aanpassingen/aanvullingen ter plekke konden tekenen op het schetspapier samen met de ontwerpers. Op deze manier konden bewoners zelf de rol van stedenbouwkundige / architect aannemen. 12 maart – Megastores Na de bijeenkomst van 6 maart is de input van bewoners opnieuw meegenomen in de ontwikkeling van de schetsontwerpen van de vier scenario’s. De aangescherpte schetsontwerpen werden op 12 maart gepresenteerd in de Megastores. Bewoners, voorbijgangers en professionals konden opnieuw hun feedback geven op de schetsontwerpen en hun laatste ideeën die hen nog op het hart lagen delen. Opnieuw konden aanvullingen en aanpassingen getekend worden op de schetsontwerpen, zodat het ontwerpen tot op het laatste moment een interactief proces tussen bewoners en ontwerpteam was. WERKVORMEN Tijdens de bijeenkomsten zijn verschillende werkvormen gebruikt. Hieronder worden de verschillende werkvormen kort toegelicht. Energizers We gebruiken energizers om mensen met elkaar te verbinden en een groepsgevoel te creëren om op deze wijze een constructieve samenwerking te laten ontstaan tussen bewoners van verschillende komaf, leeftijd, ervaring en ideeën. In de praktijk merken we dat mensen meer open voor elkaars ideeën staan tijdens een brainstorm als zij daarvoor een gezamenlijke opdracht hebben gedaan en al iets meer over elkaar weten (bijvoorbeeld wie ze zijn en waarom ze hier zijn).

Appreciative Inquiry Appreciative inquiry is een benadering die gericht is op het creëren van energie en creativiteit en het voeden van innovatie bij mensen. Daarnaast richt Appreciative Inquiry zich op het ontdekken en waarderen van de factoren die al succesvol zijn voor een organisatie, team of in dit geval stadsdeel. Tijdens de brainstorm was de opdracht: “Noem zoveel mogelijk plekken die al goed/mooi/sterk/ bijzonder zijn in stadsdeel Loosduinen.” Het praten en denken hierover brengt positiviteit naar boven dat mensen met elkaar verbindt. Daarnaast stimuleert het de creativiteit, zodat mensen sneller out of the box gaan denken.

Storytelling Buro Plint heeft storytelling gebruikt voor het opgang brengen van doordachte verbeelding over wat er in de toekomst mogelijk zou kunnen zijn. Door een beeld te schetsen – dit hebben wij gedaan d.m.v. het vertellen van een kort verhaal en door het laten zien van inspirerende voorbeelden - over hoe Loosduinen er in 2040 uit zou kunnen zien m.b.t. de transities, werden bewoners uitgenodigd om over de drempel stappen van de beperkingen die in het hier en nu liggen en in plaats daarvan de mogelijkheden van een nieuwe situatie te onderzoeken. Brainstorm op basis van thema’s Het vragen naar input over een stadsdeel, waarin ongeveer 40.000 mensen wonen, werken en leven resulteert in uiteenlopende visies en belangen. Om ruimte te bieden aan verschillende visies en deze niet tegenstrijdig aan elkaar te laten zijn, maar aanvullend, hebben wij gekozen voor het voeren van brainstorms in thema’s. Iedere bewoner kon aan een brainstormtafel aanschuiven bij een thema van zijn of haar interesse. Op deze manier worden mensen met elkaar verbonden om dat ze waarde hechten aan hetzelfde thema, ze hebben een ‘common ground’. Mensen worden collega’s in plaats van concurrenten in het uitwerken van het desbetreffende thema.

Scenario’s Om de input van bewoners op een creatieve manier te verwerken hebben we verschillende verhaallijnen ontwikkeld die we scenario’s hebben genoemd. In de scenario’s komen de vier transities richting 2040 aan bod en worden deze met elkaar verbonden. De voordelen hiervan zijn: Ideeën van bewoners blijven zichtbaar door meerdere scenario’s te ontwerpen in plaats van een visie die de verscheidenheid aan ideeën reduceert. Hierdoor ontstaat een groter draagvlak voor het ontwerp. Door het gebruik van meerdere scenario’s kunnen tegengestelde visies naast elkaar bestaan. De transities kunnen op verschillende niveaus tot uiting komen. Het proces blijft hanteerbaar: aanpassingen in het ene scenario leidt niet tot een volledige herziening van het andere scenario. Het maakt de creatieve vertaling van idee naar visie voor bewoners concreet. Gezamenlijke schetsontwerpsessies Als ontwerpteam maken wij de creatieve vertaling van input van de bewoners naar visie door het gebruik verschillende scenario’s. Om te controleren of deze creatieve vertaling de input van de bewoners juist heeft verwoord hebben we verschillende ontwerpsessies gehouden met bewoners. Hierbij konden zij zelf aanpassingen maken op de schetspapieren om de scenario’s aan te scherpen of bij te stellen. Verwachtingsmanagement We willen graag goed samenwerken met bewoners en dat vraagt om goede communicatie en informatie en om een goede sfeer tijdens de bijeenkomsten. Om hiervoor te zorgen vragen we tijdens elke bijeenkomst naar de verwachtingen van bewoners. Door middel van vragen als: ‘Wat kom je halen?’ en ‘Wat kom je brengen?’ worden verwachtingen helder en kunnen deze worden bijgesteld als nodig. Het geeft bewoners ook de ruimte om vooraf hun behoeften kenbaar te maken.

 

De ruimte van Loosduinen Reflectie Loosduinen

In dit hoofdstuk blikken we terug op de uitkomsten van de aanpak die we hebben gehanteerd. Dit hebben we gedaan op basis van eigen observaties en op basis van de ervaring van bewoners uit Loosduinen. Deze ervaring hebben we opgehaald door het uitvoeren van een enquête die is afgenomen onder 13 bewoners. COMMUNICATIEAANPAK De gehanteerde communicatie aanpak heeft geleid tot een diverse groep betrokken bewoners, met name doordat we uitbreidend op de bestaande gebiedscoalitie bewoners hebben opgeroepen deel te nemen aan het proces. Via verschillende kanalen zoals de Loosduinse Krant en Facebook hebben we mensen bereikt die nog niet eerder op een dergelijke manier betrokken waren geweest bij stedelijke ontwikkeling. Ook hebben we op deze manier een jonger publiek aangetrokken. Contact Met de betrokken bewoners zijn we op verschillende manieren in contact geweest, wat varieerde van telefonisch contact en individuele ontmoetingen met enkele zeer betrokken bewoners tot algemene mails met updates over de bijeenkomsten en de loop van het project. Ook wisten mensen ons te bereiken als ze zelf input wilden aanleveren, waardoor we een rijke en gedetailleerde aanvulling hebben ontvangen op de input die uit de bijeenkomsten voort is gekomen. Op de bijeenkomsten zijn bewoners die betrokken willen zijn bij de ontwikkeling van hun stadsdeel in contact gebracht.

Bereik van bewoners De betrokken groep Loosduiners kwam vanuit het hele stadsdeel, waarvan de reacties op de enquete een mooie afspiegeling zijn (afbeelding links). We hebben de input van jongeren gemist; dit kwam ook uit de reacties van de bewoners naar voren. Door vanaf het begin ook scholen te betrekken zou deze belangrijke groep in de toekomst ook gehoord kunnen worden.

deelnemers bewonersenquete Taal In de loop van het proces is gebleken dat het doel van het project niet voor alle betrokkenen altijd even helder was. We hebben er vrij snel voor gekozen om op zoek te gaan naar een eigen taal die zoveel mogelijk tot de verbeelding zou spreken. Het inzetten van storytelling (zoals werd benoemd in de reflectie op onze werkvormen) over Loosduinen in 2040 had tot effect dat ruimtelijk en toekomstgericht denken in alledaagse taal gestimuleerd werd. Daarnaast hebben we goed geluisterd naar de taal van de bewoners, om die te betrekken in ons ontwerpvoorstel. DOELGROEP ANALYSE Deze aanpak heeft geresulteerd in de betrokkenheid van een grotere verscheidenheid aan Loosduiners, maar heeft ook gestuit op kritiek vanuit een aantal bewoners vanuit de gebiedscoalitie. Kritische geluiden waren dat er een gebrek was aan feitelijke kennis over het stadsdeel. Gezien de beperkte tijd voor de stadsverkenning waren wij niet in de gelegenheid om op voorhand van alle bestaande plannen op de hoogte te zijn. Uiteindelijk hebben wij in ons ontwerp reeds bestaande visies gecombineerd met de nieuwe input.

De usual suspects versus de doorsnee bewoner De gebiedscoalitie bestond voornamelijk uit bewoners die reeds actief waren in bewonersorganisaties en soortgelijke organen. We kozen er bewust voor om ook bewoners buiten die kringen te betrekken, wat gedeeltelijk gelukt is door onze communicatieaanpak. Aandacht voor een nog breder betrokken groep bewoners zou in de toekomst goed zijn, wellicht door naast stadsdeel-breed ook gerichter per buurt of wijk de oproep om mee te doen uit te laten gaan. BIJEENKOMSTEN Over het algemeen zijn bewoners positief over de gehouden bijeenkomsten. Als positieve punten worden genoemd dat het gezellige, goed georganiseerde en inspirerende bijeenkomsten waren. Andere positieve geluiden waren dat er veel geleerd was over het stadsdeel, dat er goede ideeën bovenkwamen en dat het leuk was om gelijkgestemden te ontmoeten. Bij twee bewoners was de ervaring dat er een beperkte opkomst was. Ontmoetingen Men vond het een positieve ervaring om nieuwe mensen en gelijkgestemden te ontmoeten. De belangrijkste reden voor ons om energizers te gebruiken is om bewoners met elkaar te verbinden, een groepsgevoel te creëren, die ondersteunend is aan het brainstorm proces; mensen werken in de praktijk na een energizer beter met elkaar samen. Het gebruik van de energizers door een aantal bewoners als niet prettig ervaren. Een andere groep bewoners gaf aan dat het voor hen een verfrissende aanpak was.

SAMENWERKING IN ONTWERPSESSIES De meerderheid van de bewoners had het gevoel hun ideeën over de ruimte van Loosduinen kwijt te kunnen en dat die serieus werden genomen. Bewoners gaven aan dat hier ruimte voor was tijdens de bijeenkomsten, maar ook per e-mail, telefoon of een persoonlijke ontmoeting. Tevens hebben wij een presentatie gegeven aan bewonersorganisatie Commissie Loosduinen, die een eigen visie en uitgewerkt plan heeft voor Loosduinen - genaamd de ‘Loosduinse Vaart’, om samenwerking in de visie over Loosduinen tot stand te brengen. Visie Om de visie van de Loosduinse bewoners naar voren te laten komen in ons ontwerp hebben we in onze aanpak drie thema’s gebruikt als startpunt, ‘groen’, ‘zee’ en ‘stad’. Op basis hiervan konden mensen met een gemeenschappelijke interesse al schetsend visies vormen over specifieke karaktertrekken van Loosduinen. De term verdichting riep veel vragen op bij verschillende bewoners, wat volgens ons tevens voortkwam uit onduidelijkheid over de invulling van deze term vanuit het overkoepelende Ruimte voor de Stad kader. Het is van belang geweest om samen te zoeken naar gepaste ‘werkdefinities’ om ondanks onduidelijkheid aandacht te kunnen vestigen op het uitwerken van een visie. Bewoners hebben veel input geleverd die gebaseerd was op functiemening, waarbij de combinatie van groen en economie het meest naar voren sprong. ERVARING STADSVERKENNING VAN RUIMTE VOOR DE STAD We vroegen in de enquête aan bewoners hoe zij het meewerken aan de stadsverkenning van Ruimte voor de Stad hebben ervaren. Voor velen was dit een begin van een groter proces en de energie om hier mee door te gaan is dan ook nadrukkelijk aanwezig. Uit de enquête bleek ook dat men heldere ideeen heeft over hoe het vervolgproces eruit zou kunnen zien. Hieronder volgen enkele suggesties.

• • • • • • • • •

Openbare schetsbijeenkomsten van gebieden in ontwikkeling Een stadsdeel-excursie naar de Dienst Stedelijke Ontwikkeling van Gemeente Den Haag Een aantal vaste ontmoetingsmomenten in het jaar waarop lopende projecten worden besproken en toekomstwensen worden gedeeld Een vervolg op het Ruimte voor de Stad traject voor en door bewoners Digitale middelen Betere samenwerking met de wijken Meetings met ondernemers en stadsmakers Tijdige bewonersbetrokkenheid bij belangrijke ontwikkelingen Een andersom-benadering waarbij bijvoorbeeld wethouders en projectleiders van een project als RvdS uitgenodigd worden in buurten en wijken en samen met bewoners gaan praten over dergelijke onderwerpen zoals die bij het project RvdS zijn besproken.

De ruimte van Loosduinen Re flectie op Ruimte voor de Stad Afsluitend delen we graag vanuit de feedback van de bewoners en onze eigen ervaring enkele punten van reflectie op het project Ruimte voor de Stad. Dit kan gezien worden als een reeks suggesties die ook ondersteuning kunnen bieden voor de voortzetting van Ruimte voor de Stad. GEBRUIK VAN BESTAANDE KENNIS EN ADAPTIEVE AANPAK Een goede voorbereiding scheelt over het algemeen tijd tijdens het proces. Gezien de korte duur van (de start van) dit traject was het beschikbaar stellen van bestaande kennis een handige opstap geweest voor ons als ontwerpteam. Voorbereiding Voorbereiding zou kunnen bestaan uit de volgende elementen: • Goede briefing ontwerpbureaus • Bv. door een crashcourse door stadsdeelmanager • Wat is het doel van het project? • Voorbereiding startbijeenkomst: gebiedscoalitie kennismaking • Voorbereiding op zowel inhoud als proces • Duidelijkheid over het proces wat betreft data en doel bevorderen inhoudelijke diepgang • Heldere informatievoorziening bij start project, waardoor de verwacht ingen van bewoners / gebiedscoalitie beter te controleren zijn • Meer tijd voor ontwerpteams om zich voor te bereiden, in te lezen, te verdiepen in het stadsdeel en de bestaande plannen te verkennen

Adaptieve aanpak Een adaptieve aanpak is voor dit project van groot belang. Zo is bij ons ook de aanpak veranderd door de tijd heen, waardoor de invulling van de bijeenkomsten steeds een reactie was op de voorgaande bijeenkomst. Je gaat een intentie aan als ontwerpteam en onduidelijkheid over het proces kan je rol als communitybuilder gecompliceerd maken. Hoe diep ga je het contact aan? Om samen de aanpak vorm te geven zou een verslaglegging van het proces en met name de ontwikkeling daarvan voor iedereen toegankelijk moeten zijn. Een interactief document of een combinatie tussen een offline en online omgeving zouden daarin kunnen voorzien. Afstand van stoep tot stadhuis verkleinen Ook zou het proces op verschillende manieren kenbaar gemaakt kunnen worden door zichtbaarheid en tastbaarheid te creëren in de openbare ruimte. De eventuele planvorming voor een herinrichting van het Loosduinse hoofdplein zou bijvoorbeeld op het plein zelf kunnen plaatsvinden. Een schetstafel waar mensen een stedelijk ontwikkelaar aan zien tekenen. Een maquette waar kinderen zelf aan mee kunnen bouwen. Vanuit scholen zouden excursies naar deze publieke ontwerplocaties kunnen worden georganiseerd om ook de input van jongeren te betrekken. De insteek van de betrokkenheid van bewoners is op deze manier een stuk laagdrempeliger en divers van aard. Andersom gedacht kan een excursie naar de Dienst Stedelijke Ontwikkeling op het stadhuis ook een interessante insteek zijn om oude rolverdeling te doorbreken en de afstand tussen de stoep en het stadhuis te overbruggen. Samenstelling van de gebiedscoalitie De gebiedscoalitie was in dit geval niet zorgvuldig gekozen. Stadsdeel Loosduinen had een grote gebiedscoalitie die grotendeels aanwezig was tijdens de eerste bijeenkomst. In de gebiedscoalitie zaten voornamelijk mensen die bij een wijkorganisatie en/of bij de Commissie Loosduinen zaten. Een deel van de bewoners had ruime ervaring in stedenbouwontwikkeling vanuit hun eigen achtergrond. Er was een relatief oude doelgroep aanwezig, met

een minimale leeftijd van 40 jaar. Het was een uitdaging om deze groep mensen vanuit hun huidige rol mee te nemen in de open aanpak die wij wilden hanteren. De samenstelling van een gebiedscoalitie vergt aandacht. Samenwerking tussen verschillende gemeentelijke programma’s De programma’s en agenda’s van de verschillende wethouders hebben elk hun eigen focus, maar de overlap is enorm en daardoor verwarrend. We zouden kunnen spreken van een verzuiling in de gemeentelijke aanpak. Onze ervaring leert dat vanuit de bewoners functiemenging als zeer belangrijk element wordt gezien. Ruimte voor de Stad zou een overkoepelend programma kunnen vormen, waaronder bijvoorbeeld Ruimte voor Groen en Ruimte voor Zorg zouden kunnen vallen. Dan wordt duidelijk dat men binnen het Ruimte voor de Stad traject input kan leveren binnen het thema waar men zich voor interesseert. Met name in de communicatie naar bewoners toe is een helder kader van groot belang. Transparantie over de verschillende programma’s die lopen binnen de gemeente en samenwerking tussen deze verschillende programma’s zouden de nodige ondersteuning bieden aan de bottom-up aanpak die bewonersparticipatie stimuleert. Rol en invloed van bewoners Bewoners ervaren onduidelijkheid over hun rol en invloed. Dit is op dit moment begrijpelijk omdat het verloop van het project nog niet vastgelegd is. Toch zou het goed zijn als er antwoorden kunnen worden gegeven op onderstaande vragen. • Waar hebben we als bewoners invloed op? • Wat gebeurt er met onze ideeën? • Hoe linken de visie en ideeën die we hebben over 2040 met het nu? Een antwoord kan ook zijn ‘dat weten we niet’ of ‘de bedoeling is om dat samen uit te vinden’. Eerlijkheid over het feit dat we in een verkennende en experimentele fase zitten kan ook helderheid bieden.manier kijken naar de stad waarin we wonen en werken. We kijken uit naar de ontwikkeling van de Agenda Ruimte voor de Stad.

De ruimte van Loosduinen nawo o rd Als algehele ervaring blikken wij als ontwerpteam terug op een unieke ervaring. Zowel door de samenwerking binnen ons interdisciplinaire ontwerpteam als de samenwerking met bewoners en de gemeente is dit een bijzonder, complex en tevens daardoor uitdagend project. We hebben gezien hoe positieve energie bij bewoners is gaan stromen en hoe blikken op de stad veranderen; hoe de projectleiders actief zoeken naar de juiste kaders en dat wij zelf ook op een andere manier kijken naar de stad waarin we wonen en werken. We kijken uit naar de ontwikkeling van de Agenda Ruimte voor de Stad. Gebiedsregiseur:

Arnie Caprino

Creatief team: Marjolijn Rijskamp Renee Rooijmans Renske Maria van Dam Wessel Tiessens

Buro Plint [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

Aangevulde gebiedscoalitie Marius Schoon Arend Rooseboom Arjen van der Burg Bernadette Michels Bert van der Valk Cees van den Bos

Condor Wessels Conny Ruijgrok Eric van Baarsel Hank Hoogwout Hanneke Besseling Henk de Valk Herman van den Muijsenberg Ineke Weijs Jan Hofker Janneke Bosveld Jennij van der Kooij Johan van Nieukerken Jos Cuppens Lee Vlijter Lenneke Maan Lianne Pierik Lynn van Leerzem Marian Lucassen Marjolein Minks Nicole Olvers Petra Storm Pim Unkel Pjer Wijsman Ramon Meesters RichelleKrens-Kluit Ruud Voskuil Ryanne van Ree Sabine Wensink Sebastiaan BergenHenegouwen Suzanne Stevens Tine Zee Wil Bianchi Wouter van Elst Eric Beugelsdijk Jennifer Kempers Angeline van Leeuwen