De rol van formele en informele bronnen van steun voor Ghanese transmigranten

Universiteit Gent Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar 2014-2015

De rol van formele en informele bronnen van steun voor Ghanese transmigranten

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master of Science in het Sociaal Werk

Margot Lavent Promotor: Prof. Dr. Ilse Derluyn Copromotor: Mieke Schrooten

Abstract De globalisering heeft de wereld voorgoed veranderd. Een gevolg van deze omwenteling is het ontstaan van meervoudige migratiepatronen. Waar ‘traditionele’ migranten hun land van herkomst verlaten voor een definitief verblijf in een ander land, bewegen transmigranten zich voort over landsgrenzen heen. Daarnaast kennen transmigranten een transnationale levensstijl. Ze onderhouden netwerken op verschillende plaatsen in de wereld. Net zoals andere nieuwkomers kunnen transmigranten zich in kwetsbare situaties bevinden. Op die manier komen sociaal werkers steeds vaker in contact met deze groeiende doelgroep. Deze exploratieve masterproef brengt de verhalen van transmigranten in kaart. Op basis van kwalitatieve interviews met Ghanese transmigranten werd in eerste instantie een inzicht verworven hun leefwereld. Op die manier kon een beeld gevormd worden van hun welzijnsnoden en de rol die hun transnationaal en lokaal netwerk hierin speelt. Ook hun ervaringen met het sociaal werk werden bevraagd. De resultaten gaven onder meer een overzicht weer van de migratietrajecten die de transmigranten aflegden, zoals het traject Ghana-Libië-Italië, en welke migratiemotieven aan de basis lagen van hun bewegingen. Wat welzijnsnoden betreft, ervaren transmigranten door hun tijdelijk verblijf en mobiele levensstijl moeilijkheden die voortkomen vanuit een complex juridisch statuut en vormt het gebrek aan een lokaal netwerk een bijkomende uitdaging. De transnationale netwerken in verschillende landen als Ghana, maar ook het Verenigd Koninkrijk kregen in deze masterproef duidelijker vorm. Dit transnationaal netwerk werd tijdens de hulpverlening bevraagd, maar niet geraadpleegd. Aan de hand van de bevindingen uit dit onderzoek wil deze masterproef de kennis rond transmigratie en transmigranten verbreden zodat ook hulpverleners met deze nieuwe, groeiende doelgroep een kwaliteitsvolle hulpverleningsrelatie kunnen aangaan.

2

Voorwoord Ik heb lang nagedacht over hoe ik een origineel dankwoord zou kunnen schrijven. Origineel zou zijn: een gedicht of een pakkende quote misschien… Maar na twee jaar thesissen moet ik besluiten dat een standaard opsomming misschien zo slecht nog niet is. Laat ik in de eerste plaats beginnen met een grote DANKJEWEL aan iedereen die op één of andere manier heeft bijgedragen aan dit schrijfproces. Een paar personen in het bijzonder verdienen hun eigen bedankje.

Een eerste dankwoord gaat uit naar mijn promotor Prof. Dr. Ilse Derluyn en ook mijn onderzoekscollega’s Dirk Geldof en Sophie Withaeckx. Bedankt voor de fijne samenwerking, voor jullie expertise, tips, feedback en bemoedigende woorden. Bijzonder veel dank gaat uit naar onderzoekscollega en tevens co-promotor Mieke Schrooten. Een welgemeende dankjewel voor de kans die je me hebt geboden om mee te werken aan dit onderzoek.

A special word of thanks goes to all the Ghanaian respondents who participated in this dissertation. Thank you all for sharing your story. For your time, trust and hospitality. Thank you Chris and Samuel for your patience, translation and answers when I overloaded you guys with my questions. Me da mo ase paa!

Als laatste ben ik veel dank verschuldigd aan het thuisfront: familie en vrienden. Mama, papa, dank jullie wel voor de eindeloze kansen die jullie me hebben geboden. Mijn lieve zus, Tine, jij verdient de grootste dankjewel. Merci om naar mijn onophoudelijke vragen te luisteren en me telkens weer op weg te zetten. Merci voor je steun, je begrip en je motiverende woorden. Je bent mijn grote voorbeeld.

3

Inhoudsopgave Abstract................................................................................................................................. 2 Voorwoord ............................................................................................................................ 3 Inhoudsopgave ..................................................................................................................... 4 Inleiding ................................................................................................................................ 7

Deel I: Literatuurstudie ........................................................................................................ 8 Hoofdstuk 1. Situering: Grootstedelijkheid als context ....................................................... 8 Hoofdstuk 2 Terminologie................................................................................................ 10 2.1 Migratie ................................................................................................................... 10 2.2 Transnationalisme ................................................................................................... 13 2.3 Transmigratie .......................................................................................................... 15 2.4 Transmigranten ....................................................................................................... 17 Hoofdstuk 3. Transmigratie als nieuwe uitdaging voor stedelijk sociaal werk................... 20 3.1 Transnationaal sociaal werk .................................................................................... 20 3.2 Praktijkprincipes ...................................................................................................... 21 Hoofdstuk 4. Ghanese transmigranten ............................................................................ 24 4.1 Ghanese migratie .................................................................................................... 24 4.1.1 Ghanese migratie in de wereld ......................................................................... 24 4.1.2 Ghanese migratie in België .............................................................................. 25 4.2 Verbondenheid en transnationale activiteiten .......................................................... 26 4.2.1 Transport & Toerisme....................................................................................... 26 4.2.2 Telecommunicatie ............................................................................................ 26 4.2.3 Nostalgic trade ................................................................................................. 27 4.2.4 Remittances ..................................................................................................... 27 4.3 Transnationale netwerken ....................................................................................... 28 4.3.1 De Kerk ............................................................................................................ 28 4.3.2 Ghanese zelforganisaties ................................................................................. 28 Besluit.............................................................................................................................. 30

Deel II: Onderzoek .............................................................................................................. 31 Hoofdstuk 1. Probleemstelling, onderzoeksvragen en doelstellingen .............................. 31 1.1 Probleemstelling ...................................................................................................... 31 1.2 Onderzoeksvragen .................................................................................................. 32 1.3 Doelstellingen.......................................................................................................... 32 Hoofdstuk 2. Methodologie .............................................................................................. 33 2.1 Participanten ........................................................................................................... 33 4

2.1.1 Rekruteringswijze ............................................................................................. 33 2.1.2 Participanten .................................................................................................... 34 2.2 Dataverzameling: kwalitatief, interpretaties onderzoek ............................................ 35 2.2.1 Exploratief onderzoek....................................................................................... 35 2.2.2 Semi-gestructureerde diepte-interviews ........................................................... 36 2.3 Data-analyse ........................................................................................................... 36 2.3.1 Transcriptie ...................................................................................................... 36 2.3.2 Codering .......................................................................................................... 37 2.3.3 Analyse ............................................................................................................ 37 2.4 Kwaliteitscriteria ...................................................................................................... 37 2.4.1 Validiteit ........................................................................................................... 38 2.4.2 Betrouwbaarheid .............................................................................................. 39

Deel III: Resultaten ............................................................................................................. 41 Hoofdstuk 1. Wat zijn de achtergrondkenmerken van Ghanese transmigranten? ............ 41 1.1 Transmigratietrajecten ............................................................................................. 41 1.1.1 Rechtstreeks migratietraject ............................................................................. 41 1.1.2 Onrechtstreeks migratietraject .......................................................................... 42 1.2 Migratiemotieven ..................................................................................................... 44 1.2.1 Een beter leven ................................................................................................ 44 1.2.2 Volgmigratie ..................................................................................................... 45 1.2.3 Onveiligheid in Ghana ...................................................................................... 45 1.2.4 Andere ............................................................................................................. 46 1.3 Toekomstperspectieven .......................................................................................... 46 Hoofdstuk 2. Welke welzijnsnoden ervaren Ghanese transmigranten? ........................... 47 2.1 Leven als migrant .................................................................................................... 47 2.1.1 Heimwee .......................................................................................................... 47 2.1.2 De zoektocht naar werk .................................................................................... 47 2.1.3 Een precair verblijfsstatuut ............................................................................... 48 2.1.4 Taal als drempel............................................................................................... 49 2.1.5 Confrontatie met racisme en discriminatie ........................................................ 49 2.2 Leven als transmigrant ............................................................................................ 50 2.2.1 Geen of oppervlakkige lokale contacten ........................................................... 50 2.2.2 Juridische problemen gelinkt aan transmigratie ................................................ 51 2.3 Geen problemen ervaren......................................................................................... 52 Hoofdstuk 3. Welke netwerken zijn er aanwezig bij Ghanese transmigranten? ............... 53 3.1 Netwerken over grenzen heen................................................................................. 53 3.1.1 Wie bevindt zich waar? .................................................................................... 53 3.1.2 Hoe contacten onderhouden? .......................................................................... 54 5

3.2 Netwerken in België ................................................................................................ 54 3.2.1 Netwerken voor vertrek of netwerken bij aankomst .......................................... 54 3.2.2 Nieuwe netwerken uitbouwen ........................................................................... 55 3.2.3 Relatie met de Ghanese gemeenschap............................................................ 55 3.2.4 Contacten met religieuze organisaties .............................................................. 56 Hoofdstuk 4. Welke oplossingsstrategieën hanteren Ghanese transmigranten? ............. 57 4.1 Ervaringen met lokale hulp- en dienstverlening ....................................................... 57 4.1.1 Formele dienstverlening ................................................................................... 57 4.1.2 Formele hulpverlening ...................................................................................... 59 4.1.3 informele hulp- en dienstverlening .................................................................... 61 4.2 Beeldvorming over hulpverlening ............................................................................ 64 4.3 Inspelen op transnationale netwerken ..................................................................... 64 4.4 Drempels voor hulpverlening ................................................................................... 65 4.5 Transnationale en lokale persoonlijke netwerken als bronnen van steun ................. 66 4.5.1 Transnationale netwerken ................................................................................ 66 4.5.2 Lokale netwerken ............................................................................................. 68 4.6 Steun vinden bij zichzelf en het geloof ..................................................................... 68

Deel IV: Discussie en conclusie ........................................................................................ 70 Hoofdstuk 1. Bespreking van de onderzoeksresultaten ................................................... 70 1.1 Een leven als transmigrant ...................................................................................... 70 1.2 Welzijnsnoden ......................................................................................................... 71 1.3 (Trans)lokale netwerken en activiteiten ................................................................... 72 1.4 Steunbronnen en oplossingsstrategieën .................................................................. 74 Hoofdstuk 2. Beperkingen van het onderzoek ................................................................. 77 Hoofdstuk 3. Aanbevelingen............................................................................................ 78 3.1 Aanbevelingen voor verder onderzoek .................................................................... 78 3.2 Aanbevelingen voor praktijk en beleid ..................................................................... 78 Hoofdstuk 4. Epiloog ....................................................................................................... 80

Bibliografie ......................................................................................................................... 81 Bijlagen ............................................................................................................................... 91 Bijlage 1: Topiclijst interviews. ...................................................................................... 91 Bijlage 2: Codeboom NVivo. .......................................................................................... 94

6

Inleiding De invulling van migratie is de laatste jaren aan het veranderen. Modewoorden als superdiversiteit en nieuwe migraties tonen aan dat onze samenleving in grote steden in het bijzonder, diverser wordt (Vertovec, 2007; Martiniello, Rea, Timmerman, Wets, 2010; Geldof, 2013). Migreren betekent voor velen niet langer een enkele verplaatsing van een geboorteland naar een nieuwe bestemming. Migranten worden steeds vaker transmigranten (Glick Schiller, Basch, Szanton-Blanc, 1995). Mensen die steeds opnieuw en verder migreren naar nieuwe bestemmingen met een tijdelijke intentie. Doorheen deze migratiebewegingen proberen transmigranten telkens netwerken over landsgrenzen heen te onderhouden (Bauböck & Faist, 2010).

Deze masterproef handelt over de ervaringen van Ghanese transmigranten die momenteel in België verblijven. Meer specifiek ben ik nagegaan wat hun achtergrondkenmerken zijn, welke transnationale en lokale netwerken zij onderhouden, welke welzijnsnoden ze ervaren en op wie ze hiervoor beroep doen. Dit onderzoek heeft als doel kennis te verwerven en inzichten te verschaffen in de betekenis van transmigratie en transmigranten.

De scriptie is opgedeeld in vier grote delen. Deel één geeft een verkennende literatuurstudie weer waarin ik aan de hand van verschillende hoofdstukken enkele concepten bespreek. Zo ga ik in hoofdstuk één van start met de situering van deze masterproef in een grootstedelijke context. Hoofdstuk twee behandelt enkele essentiële begrippen die herhaaldelijk doorheen de hele scriptie worden gebruikt. Ik bespreek achtereenvolgens termen als migratie, transnationalisme, transmigratie, transmigranten en de uitdaging die transmigratie vormt voor het sociaal werk. Ik sluit af met de bespreking van Ghanese transmigranten als voorbeeld en een besluit. Deel twee geeft het feitelijke onderzoek weer waarin gebruikelijke elementen zoals de probleemstelling, onderzoeksvragen en doelstellingen alsook de methodologie aan de hand van twee hoofdstukken vorm krijgt. In het derde deel komen de onderzoeksresultaten aan bod. Vier onderzoeksvragen vormen in dit deel de rode draad. Het vierde deel ten slotte, maakt ruimte voor discussie. Op basis van een verbinding tussen de

onderzoeksresultaten

en

de

literatuurstudie

in

hoofdstuk

één,

tracht

ik

de

onderzoeksvragen zo goed mogelijk te beantwoorden. Hoofdstuk twee bevat de beperkingen van het onderzoek waarna ik in hoofdstuk drie overga tot aanbevelingen voor verder onderzoek, de praktijk en het beleid. Ik sluit de masterproef af met een korte, concluderende epiloog. 7

Deel I: Literatuurstudie In dit luik schets ik de theoretische achtergrond van deze masterproef. Ik ga dieper in op enkele centrale concepten die in de titel voorkomen en ik bespreek tevens het reeds verrichte onderzoek over dit onderwerp.

Hoofdstuk 1. Situering: Grootstedelijkheid als context

Vandaag de dag zijn er volgens de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM, 2014) ongeveer 232 miljoen internationale migranten1 en 740 miljoen IDP’s (Internally Displaced Persons). De organisatie stelt daarnaast dat meer dan 54% van de volledige wereldbevolking in stedelijke gebieden leeft. De IOM voorspelt dat tegen 2050 een groot deel van de wereld zal veranderen in een global city: Ze schatten het aantal stedelijke inwoners voor dat jaar op zo’n 6,3 miljard. In dit proces van urbanisatie spelen menselijke mobiliteit en migratie een belangrijke rol (IOM, 2014).

Verscheidene auteurs (Crul, Schneider & Lelie, 2012; Geldof, 2013) wijzen erop dat de urbane context in Europa in stijgende lijn gekenmerkt wordt door migranten2. Bovendien was de verscheidenheid aan nationaliteiten er nog nooit eerder zo groot. Voor het eerst in de geschiedenis komen zo veel mensen in zo’n korte tijd uit zo veel verschillende werelddelen samen. De impact van migratie is voornamelijk voelbaar in grote steden. Dit is voor België niet anders. Volgens het Itinera Institute (2012) komen ongeveer de helft van alle migranten in België eerst terecht in Antwerpen en Brussel. Daarna kiezen een groot deel van hen ervoor om naar een andere plek te verhuizen. Langzamerhand passen Antwerpen en Brussel volgens Geldof (2013) in het rijtje van majority-minority cities3 zoals New York, São Paolo en Amsterdam. Uit cijfers van het Kruispunt Migratie-Integratie (KMI, 2011) blijkt dat de bevolking van het Brussels Gewest in 2011 voor bijna 62% uit inwoners van vreemde herkomst4 bestond5. In het geval van de stad Antwerpen bedroeg dit percentage bijna 38%. 1

Een uitgebreide definiëring van dit begrip komt in het volgend hoofdstuk aan bod. Afhankelijk van de bron worden mogelijk verschillende definities gehanteerd. Indien nodig verduidelijk ik deze in de tekst of in een voetnoot. 2 “(…) een persoon die zich vanuit een andere lidstaat of van buiten de Europese Unie vestigt voor minstens 12 maanden in een bepaalde EU-lidstaat.” (Vanduynslager et al., 2013, p.8) 3 “ (…) steden waar de meerderheid van de bewoners uit een brede waaier van minderheden bestaat.” (Geldof, 2013, pp.26-27) 4 “De Studiedienst van de Vlaamse Regering (SVR) ontving van het Rijksregister data met gegevens over de huidige en de oudste nationaliteit van alle inwoners van het Vlaamse Gewest op 1 januari 2011. Op basis daarvan kan men voor elke inwoner op basis van zijn of haar oudste nationaliteit nagaan of hij of zij al dan niet van vreemde herkomst is. Is die oudste nationaliteit een niet-Belgische nationaliteit dan wordt de persoon door SVR beschouwd als een persoon van vreemde herkomst.” (Noppe & Lodewijckx, 2012, p.2) 5 Cijfers gebaseerd op het Rijksregister 8

Volgens Crul, Schneider en Lelie (2013) is het verschil tussen Brussel en bijvoorbeeld New York echter dat we in Brussel voorheen een duidelijk herkenbare meerderheidsgroep hadden.

Door

de

snel

veranderende

bevolkingssamenstelling

dreigt

deze

oude

meerderheidsgroep zijn kwantitatieve meerderheidspositie kwijt te spelen. Deze oude groep wordt bovendien vervangen door een nieuwe, erg heterogene groep en niet door een nieuwe meerderheidsgroep. Kenmerkend voor deze nieuwe groep is dat het verschil binnen deze groep vaak groter is dan het verschil tussen de voormalige meerderheidsgroep en een nieuwe groep. De sterke toename van verschillende migrantengroepen doet zich ook in andere West-Europese grootsteden voor. Zo stellen Crul en collega’s (2013) dat iedereen in desbetreffende steden uiteindelijk tot een etnische minderheid zal behoren.

In de literatuur wordt deze nieuwe ontwikkeling door verschillende begrippen omschreven. Zo spreken onder andere Vertovec (2007), Geldof (2013), en Maly, Blommaert en Ben Yakoub (2014) over superdiversiteit. Vertovec (2007) legt in deze context de focus op de diversificatie van de diversiteit: een groeiende diversiteit binnen de diversiteit. Er is zowel diversiteit tussen bepaalde groepen en gemeenschappen als binnen deze groepen en gemeenschappen. Hij bekijkt deze diversiteit niet enkel in termen van etniciteit, talen of landen van herkomst. Om het complexe karakter van superdiversiteit te begrijpen, moeten we rekening houden met een wisselwerking van meerdere elementen die een invloed hebben op waar, met wie en hoe mensen leven. Deze variabelen omvatten juridische statuten en hun gevolgen, kansen op de arbeidsmarkt, geslacht, leeftijd, de attitude van de lokale bewoners enzovoort. Deze dynamiek vormt de kern van superdiversiteit. Anderen, zoals Martiniello en collega’s (2010), spreken over nieuwe migraties en nieuwe migranten. Volgens hen is deze groep nieuwe migranten erg divers. Waarom dit volgens de onderzoekers een nieuwe groep is, ligt enerzijds aan de beperkte verblijfsduur van de groep in een bepaald land (maximum zes jaar). Anderzijds gaat het nieuwe aspect over het migratietraject van deze migranten of over een nieuwe groep op basis van etniciteit of nationaliteit die nog niet eerder in grote getale in België verbleef (bijvoorbeeld Pakistanen).

9

Hoofdstuk 2. Terminologie 2.1 Migratie

De Internationale Organisatie voor Migratie (IOM, 2011, p.62) definieert migratie als volgt: “The movement of a person or a group of persons, either across an international border, or within a State. It is a population movement, encompassing any kind of movement of people, whatever its length, composition and causes; it includes migration of refugees, displaced persons, economic migrants, and persons moving for other purposes, including family reunification.”

Migratie is een thema dat de laatste decennia hoog op de politieke agenda is komen te staan. Dit betekent echter niet dat migratie nieuw is. Castles, de Haas en Miller (2014) stellen dat zo lang als de mensheid bestaat er al sprake is van migratie. Demol (2011) ziet migratie als de rode draad doorheen de geschiedenis van de mensheid. Toch denken velen dat migratie een negatief verschijnsel is van de hedendaagse tijd. Bovendien gaat men er vaak van uit dat migratie eenrichtingsverkeer is, van Zuid naar Noord. Slechts minder dan de helft van het migratieverkeer verloopt echter op deze manier. Zo kan aan deze vorm van migratie een migratieproces binnen de grenzen van eenzelfde land voorafgaan en vinden er grote migratiestromen plaats binnen eenzelfde continent, zoals de migratiestromen van Soedan naar Egypte (Zohry, 2003; King & Skeldon, 2010). Migratie is tevens niet noodzakelijk een negatief proces. In het migratiedebat wordt deze oude perceptie stilaan vervangen door de overtuiging dat migratie kan bijdragen tot armoedebestrijding en ontwikkeling, zowel in het thuisland als in het gastland. Verschillende auteurs (Vertovec, 2007; Demol, 2011; Angenendt, 2014) spreken in deze gedachtegang over een triple winsituatie: goed beheerde migratiestromen hebben positieve gevolgen voor de migrant, het gastland en het land van herkomst.

De definiëring van wat een migrant nu eigenlijk is, blijkt erg complex. Volgens de IOM (2011) is er op internationaal niveau geen universeel geaccepteerde definitie voor wat een migrant nu eigenlijk is. Alle situaties waarin de beslissing om te migreren vrij door de betrokken persoon zelf werd genomen, met motieven voor ‘persoonlijk comfort’ en zonder tussenkomst van een externe dwingende factor werden beschouwd als een migratiesituatie. Dit betekent dat deze omschrijving ook van toepassing is voor individuen en familieleden die naar een ander land of een andere regio verhuizen om hun materiële of sociale omstandigheden te verbeteren en in het algemeen betere levensomstandigheden nastreven. De Verenigde 10

Naties (in: IOM, 2011) definiëren een migrant als een individu dat meer dan een jaar in een vreemd land heeft verbleven, ongeacht de oorzaken, vrijwilligheid, middelen en regelmatigheid van de migratie. Deze definitie zorgt ervoor dat personen die voor korte periodes reizen zoals toeristen en zakenmensen niet onder de definitie van migrant vallen. Toch sluit deze beschrijving een heel aantal mensen uit, zoals migranten die op korte termijn als seizoenarbeiders in het buitenland werken of groepen die binnen de grenzen van hun land van herkomst vluchten (IDP’s).

Migranten vormen een erg heterogene groep (Castles, 2000; Demol, 2011). Toch tracht men binnen deze groep onderverdelingen te maken. Castles (2000) stelt dat de meeste landen verschillende categorieën hanteren wat betreft hun migratiebeleid en statistieken. Zo maakt Australië bijvoorbeeld het onderscheid tussen blijvende migranten, tijdelijke migranten op lange termijn en tijdelijke bezoekers voor korte termijn. Andere landen bekijken migratie dan weer als een uitsluitend tijdelijk fenomeen. Deze verschillen wijzen erop dat de afbakening van de verschillen in de groep migranten erg subjectief is. De verschillende definities zijn gevolg van een bepaald overheidsbeleid ten gevolge van bepaalde politieke en economische overtuigingen. Castles (2000) besluit dat we acht groepen migranten kunnen onderscheiden: 

Tijdelijke arbeidsmigranten of gastarbeiders: mensen die voor een beperkte periode migreren om te werken en geld op te sturen naar het thuisland.



Hoogopgeleide business-migranten: mensen met een hoge professionele functie die zich verplaatsen binnen de internationale businesswereld op zoek naar werk.



Migranten zonder geldige verblijfsvergunning: mensen die een land binnen komen zonder in het bezit te zijn van de nodige documenten of toelatingen.



Vluchtelingen: volgens het Vluchtelingenverdrag (Genève, 1951) bestaat een goede definiëring van het begrip vluchteling uit de volgende elementen: de gegronde vrees, de vervolging, de vijf gronden (ras, nationaliteit, godsdienst, het behoren tot een sociale groep en politieke overtuiging), je buiten het land bevinden waarvan je de nationaliteit bezit en door gegronde vrees geen bescherming van het land kunnen inroepen waarvan je de nationaliteit bezit (Vluchtelingenwerk Vlaanderen, 2012).



Asielzoekers: mensen die zich verplaatsen over grenzen heen op zoek naar bescherming, maar die niet aan de strikte criteria van de Conventie van Genève voldoen om erkend te worden als vluchteling. Zo is het moeilijk een onderscheid te maken tussen vluchten door het risico op persoonlijke vervolging en een vertrek omwille van de teloorgang van sociale en economische structuren die nodig zijn om te kunnen overleven.

11



Gedwongen migranten: deze groep bevat niet alleen vluchtelingen en asielzoekers, maar ook mensen die genoodzaakt worden te migreren omwille van natuurrampen of ontwikkelingsprojecten zoals nieuwe industrieterreinen en infrastructuur.



Gezinsherenigers: mensen die migreren om familieleden te vervoegen die reeds eerder migreerden.



Terugkeerders: mensen die terugkeren naar hun land van herkomst na een verblijfsperiode

in

een

ander

land.

Veel

landen

hebben

een

speciaal

terugkeerprogramma voor deze groep.

België is een immigratieland, zo stelt het interfederaal gelijkekansencentrum (2013a). Om cijfermatige uitspraken te doen over migratiestromen en het aantal vreemdelingen6 doen zij beroep op cijfers uit het Rijksregister. In het jaar 2000 kwamen volgens het centrum 62 909 vreemdelingen naar België. In 2011 waren dit er 138 071. België wordt vooral gekenmerkt door Europese immigratie. In 2012 kwamen zo’n 39% van de vreemdelingen in België uit de EU-157 en 24% uit de nieuwe lidstaten8. Het aandeel migranten uit deze nieuwe lidstaten is tussen 2003 en 2012 meer dan verdriedubbeld: van 7% naar 24%. Dit is niet verwonderlijk, aangezien de nieuwe lidstaten toetraden tot de Europese Unie in 2004. Na Europese immigratie, volgt migratie vanuit Noord-Afrika. Subsaharaans Afrika en Azië worden als derde grootste herkomstregio beschouwd. Het centrum stelt de laatste twintig jaar een diversificatie van de herkomst van nieuwe Belgen vast. Bovendien merkt men een stijgende emigratie van vreemdelingen op. Dit wijst onder andere op de toenemende mobiliteit van deze bevolkingsgroep.

Een belangrijke kanttekening moet gemaakt worden bij de afbakening van het concept vreemdeling die het interfederaal gelijkekansencentrum (2013b) bij deze cijfers hanteert. Het gebruik van het Rijksregister als informatiebron kent volgens Vanduynslager en collega’s (2013) namelijk enkele beperkingen. Het Rijksregister bestaat uit het bevolkingsregister (Belgen

en

vreemdelingen

met

een

permanente

verblijfsvergunning),

het

vreemdelingenregister (vreemdelingen met een tijdelijke verblijfsvergunning van meer dan drie maanden) en het wachtregister (asielzoekers). Asielzoekers, ingeschreven in het wachtregister, maken sinds 1995 geen deel meer uit van de officiële bevolkings- en migratiecijfers. Het interfederaal gelijkekansencentrum (2013b) stelt daarnaast dat meeste 6

“Een vreemdeling is een persoon met een huidige andere nationaliteit dan de nationaliteit van het land waarin hij of zij verblijft.” (Vanduynslager et al., 2013) 7 België, Duitsland, Denemarken, Finland, Frankrijk, Griekenland, Ierland, Italië, Luxemburg, Nederland, Oostenrijk, Portugal, Spanje, Verenigd Koninkrijk en Zweden 8 Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slovenië, Slowakije, Tsjechië, Bulgarije, Roemenië en Kroatië 12

vreemdelingen die zich in het Register inschrijven, de intentie hebben om zich voor lange tijd in België te vestigen. De inschrijving vergemakkelijkt namelijk een aantal dagdagelijkse procedures, zoals het openen van een bankrekening en het regelen van de sociale zekerheid. Individuen die echter voor korte duur in België blijven, hebben minder baat bij een inschrijving en dit gebeurt dan ook minder. Bovendien houdt het Rijksregister geen rekening met mensen zonder geldige verblijfsdocumenten, zolang hun situatie niet is geregulariseerd. De betrouwbaarheid van deze registratie kan dus in twijfel getrokken worden. 2.2 Transnationalisme

Net

zoals migratie is

ook transnationalisme geen nieuw verschijnsel.

De term

transnationalisme werd in het academisch discours voor het eerst gebruikt vanaf de jaren negentig (Glick Schiller et al., 1992). Het is dus een fenomeen dat volgens Buseyne (2014) al langer bestaat dan dat men het conceptualiseert. Transnationalisme kan begrepen worden als een nieuw perspectief in het analyseren, waardoor de wereld in het verleden en het heden herbekeken kan worden.

Verschillende auteurs trachtten een definitie te construeren voor de term transnationalisme: “When actual exchanges of resources or information, or marriages or visits, take place across borders between members of a diaspora themselves or with people in the homeland, we can say these are transnational activities; to be transnational means to belong to two or more societies at the same time. At that moment, the diaspora functions as a transnational community. When such exchanges do not take place (sometimes over many generations), but people maintain identification with the homeland and co-ethnics elsewhere, there is only a diaspora. In this way, not all diasporas are transnational communities, but transnational communities arise within diasporas.” (Vertovec, 2005, pp.3-4) “Practices and relationships that link migrants and their children with the home country, where such practices have significant meaning and are regularly observed.” (Smith, 2006 in: Levitt & Jaworsky, 2007, p.132) “The process whereby people establish and maintain socio-cultural connections across geopolitical borders.” (IOM, 2011, p.100)

Dat er voor het begrip transnationalisme geen eenduidige definitie voor handen is, bevestigt de IOM (2010). De uitwisseling, verbondenheid, contacten en handelingen over grenzen 13

heen en bijgevolg het overstijgen van de lokale ruimte als primair referentiepunt voor activiteiten en identiteiten staan echter in elke definitie centraal.

Castles, de Haan en Miller (2014) stellen dat in de huidige geglobaliseerde samenleving contacten over grenzen heen intensiever kunnen worden onderhouden. Noord-Zuid migranten, Erasmusstudenten, expats en vele andere reizigers houden vaak diepgaand contact met familieleden, vrienden en kennissen in verschillende landen. Zo ontstaan volgens Vertovec (2007) en Bruneau (2010) sterke transnationale banden en netwerken tussen de thuis- en gastlanden. Deze connecties krijgen vorm op verschillende manieren zoals het uitwisselen van informatie en ideeën alsook het verzenden van geld en goederen. Transnationalisme kan een uitbreiding zijn van een face-to-face contact tot een verafgelegen contact waarbij er vanop afstand wordt gecommuniceerd.

Portes, Guarnizo en Landolt (1999) voegen hier aan toe dat transnationale activiteiten op herhaaldelijke basis gebeuren en dat ze een aanzienlijke hoeveelheid tijd van de beoefenaars vragen. Bovendien beweren Portes en zijn collega’s dat de afstand en de aanwezige technologische vernieuwingen tussen en in de verschillende landen een rol spelen. Hoe groter de afstand tussen de verschillende landen, hoe minder intensief transnationale contacten optreden. Hoe groter de toegang tot vernieuwde technologieën, hoe frequenter transnationale activiteiten plaats vinden.

Er bestaan verschillende modellen (Portes, Guarnizo & Landolt, 1999; Itzigsohn & Saucedo, 2002; Snel, Engbersen & Leerkes, 2006) om transnationale activiteiten te analyseren. Orozco et al. (2005) hanteren voor de interpretatie van transnationale activiteiten het model van de vijf T’s, oorspronkelijk: “Transportation, Tourism Telecommunication, Nostalgic trade and Transfer of remittances”. Met andere woorden: 

Transport: familieleden of vrienden die elkaar in het thuisland of andere landen bezoeken.



Toerisme: de economische activiteiten van migranten die op bezoek zijn in hun thuisland.



Telecommunicatie: via telefoon of andere communicatievormen kunnen mensen contacten onderhouden met vrienden of familie in het thuisland (of in andere landen).



Nostalgic trade: de consumptie van goederen uit het thuisland alsook de import en export van deze goederen naar thuis- en gastland.



Transfer of remittances: de geldstroom tussen migranten in het thuis- en gastland.

14

Orozco en zijn collega’s bekijken transnationale banden voornamelijk op vlak van het thuisland enerzijds en het gastland anderzijds. Transnationale banden hoeven zich hier echter niet tot te beperken, zo stelt Vertovec (2007). Dergelijke relaties kunnen zich over meerdere landsgrenzen heen verspreiden

Castles, de Haas en Miller (2009) spreken tot slot over een transnationale shift die de politiek en samenlevingen van over de hele wereld beïnvloedt. Wederzijdse afhankelijkheid, internationale samenwerking en een transnationale vorm van samenleven zorgen ervoor dat het leven van miljoenen mensen in een snel tempo aan het veranderen is en hebben als gevolg dat verschillende samenlevingen onlosmakelijk met elkaar verbonden worden. Er is dus niet langer enkel sprake van landen van waaruit met emigreert aan de ene kant, en landen die migranten ontvangen aan de andere kant. 2.3 Transmigratie

Transnationalisme en transmigratie worden veelal in één adem uitgesproken. Beide fenomenen komen vaak samen voor, maar dit is niet altijd het geval. In wat volgt tracht ik het begrip transmigratie, en aansluitend transmigranten wat meer af te bakenen.

Glick Schiller et al. (1995, p.48) waren de eersten die het begrip transmigratie of transnationale migratie gebruikten in het academisch discours. Zij omschreven dit als volgt: “Transnational migration is the process by which immigrants forge and sustain simultaneous multi-stranted social relations that link together their societies of origin and settlement.”

Een transnationale levensstijl en de globalisering van de samenleving hebben volgens verschillende onderzoekers (Snel, Engbersen & Leerkes, 2004; Vertovec, 2007; Geldof, 2013) de laatste jaren enkele nieuwe gevolgen teweeggebracht. Zo heeft de globalisering het leven van de mens voorgoed veranderd. Sociale structuren, organisatorische contexten en zelfs alledaagse interpersoonlijke relaties situeren zich momenteel in een globale context. Het oude idee van migratie, waarbij mensen de stap maakten te emigreren naar het buitenland om zich er definitief te settelen óf na een korte periode terug te keren naar het thuisland, maakt vandaag steeds vaker plaats voor nieuwe vormen van migratie. In deze context heeft ook transmigratie nieuw gezicht gekregen en komt deze vorm van migratie bovendien veel vaker voor. In het kort stellen Furman, Negi en Salvador (2010) het volgende: transmigratie impliceert dat mensen veelvuldig heen en weer bewegen over grenzen heen, ze zijn mobieler geworden. Daarnaast is hun sociaal leven niet louter gericht 15

op het land waar ze verblijven, maar bestaat dit uit complexe netwerken die grenzen overschrijden. In wat volgt werk ik deze twee eigenschappen wat dieper uit.

Ten eerste zorgen transportverbeteringen volgens Audebert (2010) voor een grotere toegankelijkheid en een stijgende mobiliteit over landsgrenzen heen. De globalisering heeft veranderingen

teweeggebracht

op

verschillende

domeinen:

de

financiële

wereld

dereguleerde het internationale kapitaalverkeer door het de facto verdwijnen van landsgrenzen en de bijbehorende regulators. Ook op vlak van arbeid werden de grenzen heel wat soepeler. Daarnaast kregen kennis en cultuur een grensoverschrijdende achtergrond. Deze veranderingen hebben de mobiliteit van de hedendaagse wereldburger sterk doen stijgen. Het is echter niet zo dat grenzen vandaag de dag geen enkele rol meer spelen, integendeel, stelt Ikuteyijo (2014). Na 9/11 in de Verenigde Staten en andere aanslagen in verschillende Europese steden zoals Madrid en Londen zijn sommige landsgrenzen net strikter geworden. Er zijn meer en strengere grenscontroles en het gebruik van geavanceerde bewakingstechnieken is gestegen.

Audebert (2010) geeft aan dat de stijgende mobiliteit gevolgen voor de intentie van sommige groepen migranten om zich ergens te settelen. Transmigratie verschilt van traditionele migratie in meerdere opeenvolgende migratietrajecten en een zekere tijdelijkheid vanuit het standpunt van de migrant. Waar bepaalde groepen met ‘traditionele’ migranten migreerden om zich in het buitenland definitief te settelen, zijn de mogelijkheden om verder te migreren of terug te keren vandaag de dag (voor sommige migranten) veel talrijker.

Het tweede kenmerk dat Furman et al. (2010) aanhalen is de transnationale netwerken die transmigranten onderhouden. Volgens Schrooten (2012) is er sprake van technologische en elektronische vernieuwingen zoals mobiele telefonie, het gebruik van internet met sociale media en Skype. Deze vernieuwingen zorgen ervoor dat mensen vaker en intensiever contact kunnen houden met netwerken over grenzen heen. Het groeiend belang van deze nieuwe soorten van communicatie bij migranten werd onder andere geïllustreerd door het onderzoek van Madianou en Miller (2012). Zij onderzochten hoe nieuwe media werd gebruikt als een middel om contacten op lange afstand (in dit geval tussen de Filippijnen en GrootBrittannië) te onderhouden tussen Filipijnse kinderen en hun ouders die door migratie waren gescheiden. Uit dit onderzoek blijkt dat polymedia (het gebruik van een breed scala van communicatiemiddelen) steeds vaker middel wordt van transnationale communicatie. Het gaat hierbij niet enkel om het gebruik van één enkele technologie, maar om het kiezen tussen

verschillende

media-technologieën.

Ook

Schrooten

(2012)

toonde

deze

technologische vooruitgang aan in haar onderzoek bij Braziliaanse migranten. Uit beide 16

onderzoeken blijkt dat het belang van het internet en meer specifiek sociale netwerksites bij veel migranten steeds groter wordt. De vooruitgang op vlak van informatie- en communicatietechnologieën draagt volgens Mann en Stewart (2000), Wilding (2009) en Murthy (2008) (in: Schrooten, 2012) sterk bij tot het ontwikkelen en onderhouden van transnationale banden en een transnationale levensstijl. Door het gebruik van het internet, email, mobiele telefonie en zelfs online radio’s groeit de globale communicatie aanzienlijk. Deze goedkopere manier van communiceren vormt naast de snelgroeiende globalisering het unieke aan de transmigratie van vandaag (Furman et al., 2010) 2.4 Transmigranten

Aansluitend met het voorgaande, definieerden Glick Schiller et al. (1995, p.48) het begrip transmigranten: “Transmigrants are immigrants whose daily lives depend on multiple and constant interconnections across international borders and whose public identities are configured in relationship to more than one nation-state.”

Opmerkelijk is dat de lijn tussen migranten met een transnationale levensstijl en transmigranten in deze definitie (en ook in hun definiëring van wat transmigratie inhoudt) eerder vaag is. Transmigratie impliceert meerdere migratiebewegingen met vaak complexe patronen (Hunter, Lepley & Nickels, 2010). Transnationale contacten maken deze bewegingen mee mogelijk. Niet alle migranten met een transnationale levensstijl zijn transmigranten (zo kunnen gevestigde migranten vanuit een vaste verblijfplaats contacten onderhouden met vrienden of familie in verschillende landen), maar zo goed als álle transmigranten hebben transnationale netwerken (Pries, 2004).

Transmigranten worden aldus niet gedefinieerd volgens hun migratiemotief of het land waarnaar ze emigreren, maar volgens het proces van het heen en weer reizen over verschillende landsgrenzen heen (al dan niet uit eigen keuze) en volgens de contacten die ze over grenzen heen onderhouden (Hunter et al., 2010). Levitt en Glick Schiller (2004) stellen dat we, indien we het leven van deze grote groep mensen wil begrijpen, niet louter mogen kijken naar wat zich afspeelt binnen de nationale grenzen. Pries (2004) gebruikt voor de groep transmigranten dezelfde twee karakteristieken als bij de definiëring van transmigratie: het blijvend onderhouden van contacten over grenzen heen en de aanhoudende mobiliteit van de migranten die zich continu over landsgrenzen heen verplaatsen. Mohan en Clark Prickett (2010) geven aan de er binnen de groep van 17

transmigranten sprake is van een grote diversiteit. Verschillende groepen worden als geheel gezien als transmigranten, gebaseerd op het feit dat ze allemaal een leven leiden over grenzen heen. De groep bestaat tegelijkertijd uit unieke individuen met eigen specifieke kenmerken zoals etniciteit, geslacht en socio-economische klasse. Daarnaast zijn transmigranten afkomstig uit allerlei verschillende landen, verschillende situaties, elk met hun eigen achtergrond, migratiemotief en met eigen sterktes en zwaktes.

Een eenduidige definitie vinden van de term transmigrant is quasi onmogelijk, al is de definiëring van Glick Schiller en collega’s een goede poging. Het is een veelomvattende term die kan worden opgesplitst naargelang het gebruik. Voor deze masterproef, waarin ik de link leg met het sociaal werk en hulpverlening, zal ik een engere omschrijving van transmigranten gebruiken:

Om te beginnen, maak ik het onderscheid tussen een transnationale levensstijl enerzijds en transmigratie anderzijds, zoals duidelijk werd in de voorgaande delen. Transmigratie houdt een opeenvolgende, grensoverschrijdende migratie in. Een transmigrant verschilt, zoals reeds eerder aangehaald, van een ‘traditionele’ migrant in de blijvende mobiliteit op vlak van migratie. Ik hou daarnaast rekening met de tijdelijkheid die volgens sommige onderzoekers (Glick Schiller et al., 1995; Mohan & Clark Prickett, 2010) kenmerkend is voor transmigranten. Zelfs al heeft een rechtstreekse migratiebeweging plaats, als hij aan het migratieproces is gestart met een intentie van tijdelijkheid, wordt hij als transmigrant gedefinieerd. Redenen voor deze tijdelijkheid kunnen volgens Schrooten, Geldof & Withaeckx (2015) intrinsiek (bijvoorbeeld een terugkeer naar het land van herkomst, een hereniging met familieleden in een ander land) of extrinsiek (bijvoorbeeld drempels op vlak van regelgeving die enkel een tijdelijk verblijf in een land toelaten zoals een studentenvisum of een tijdelijke regularisatie) zijn.

Ten tweede focus ik op transmigranten die zich in een precaire leefsituatie bevinden. Pries (2004) geeft aan dat niet alle transmigranten zich in een kwetsbare positie bevinden. Een hulpverleningsinterventie is dan ook niet altijd nodig. Aangezien er weinig onderzoek werd verricht naar transmigranten in onzekere situaties en ik bovendien de link wil leggen met het sociaal werk, koos ik ervoor om transmigranten in een kwetsbare positie te bevragen. Maatschappelijke kwetsbaarheid gebruik ik in deze context voldoende ruim, denk maar aan precaire verblijfsstatuten, mensen in armoede of kwetsbare posities op de arbeidsmarkt enzovoort. Transmigranten kampen vaak niet alleen met dezelfde problemen als traditionele migranten zoals gescheiden zijn van hun familie, marginalisering, discriminatie en een daling op de sociale ladder (Ghorashi, 2003; Jokisch & Kyle, 2010). Naast deze problemen hebben 18

ze te maken met problemen uniek aan hun mobiele situatie. Zo worden transmigranten bijvoorbeeld vaker gecontroleerd bij grenscontroles (Martinez-Brawley & Gualda, 2006).

Tot slot richt ik mij op transmigranten die maximum vijf jaar geleden naar België zijn verhuisd. De steun aan migranten die pas aangekomen zijn, is volgens Ryan, Sales, Tikli en Siara (2008) en Boccagni (2010) beduidend anders dan de steun aan migranten die reeds in België gesetteld zijn. Schrooten, Geldof & Withaeckx (2015) stellen dat recentelijk gearriveerde migranten slechts een klein ontwikkeld sociaal netwerk hebben in het nieuwe thuisland en dat hun translokaal netwerk voorlopig beperkt is tot een affectieve en emotionele functie. In het beginstadium is er nog maar weinig sprake van praktische ondersteuning door deze netwerken. Daarnaast is het ook methodologisch niet vanzelfsprekend om het aspect tijdelijkheid in een theoretisch kader te vatten. Enkel via longitudinaal onderzoek is het mogelijk om migratietrajecten in de toekomst op te volgen. Wel kunnen de voorbij trajecten en toekomstige intenties bevraagd worden.

19

Hoofdstuk 3. Transmigratie als nieuwe uitdaging voor stedelijk sociaal werk In de voorgaande hoofdstukken werd duidelijk dat transmigranten intensief contacten met hun netwerk in het thuisland en andere landen onderhouden (Glick Schiller et al., 1995; Foner, 1997; Pries, 2004). Ze engageren zich over landsgrenzen en culturen heen. Daarnaast zorgt een verdere achteruitgang van de globale economische en sociale omstandigheden in zowel thuis- als gastlanden er volgens Furman, Negi en Salvador (2010) voor dat migranten steeds vaker ontmoedigd worden om zich ergens permanent te settelen, wat een mobiele levensstijl met meerdere migratiebewegingen als gevolg kan hebben. Dit vormt een unieke context voor het hedendaags sociaal werk.

3.1 Transnationaal sociaal werk

De eerste verkenning naar de onderlinge relatie tussen een transnationale levensstijl en het sociaal werk, werd uitgevoerd in de Verenigde Staten door Midgley (1993). In zijn onderzoek bestudeerde hij conceptuele discrepanties in het sociaal werk met betrekking tot de globalisering en internationaal sociaal werk. Volgens Furman en collega’s (2010) is er de laatste jaren steeds meer interesse vanuit de academische en professionele wereld over de wisselwerking tussen transnationalisme en transmigratie en hoe deze concepten het sociaal werk beïnvloeden. Tot op heden is er echter weinig geweten over deze relatie. Het boek uit 2010, samengesteld door Furman, Negi en Salvador is een poging om discussies en dialogen over deze wisselwerking op gang te brengen.

Gray (2005) formuleert een kritiek op deze ontwikkeling naar transnationaal sociaal werk. Hij vraagt zich af of dergelijke innovaties misschien gewoon slechts een middel zijn waarmee het sociaal werk een westerse blik kan opleggen aan diegenen uit een andere culturele context. Hij vreest met andere woorden voor (een meer humane vorm van) imperialisme. Rekening houdend met deze kritiek geloven Furman et al. (2010) nochtans dat het feit dat steeds meer mensen een transnationaal leven leiden, de ethische en morele noodzaak om een vorm van sociaal werk te ontwikkelen die aan hun noden tegemoetkomt teweegbrengt. Ze gaan ervan uit dat transnationalisme als vorm van sociale verandering betekent dat het sociaal werk op een onvoorstelbare manier zal veranderen en zal leiden tot een ware paradigmashift.

Furman, Negi en Salvador (2010) wijzen erop dat sociaal werk een beroep is dat de armsten en de meest kwetsbaren probeert te integreren in grote sociale veranderingen. Deze notie van sociale alertheid is een kerntaak van de sociaal werker en is ook van groot belang indien 20

men geconfronteerd wordt met globale veranderingen zoals de evolutie naar een vorm van sociaal werk dat de lokale grenzen overstijgt. De veranderende, globaliserende context waarin we nu leven zorgt ervoor dat sociaal werkers steeds meer zullen geconfronteerd worden met een nieuwe kwetsbare migrantengroep die een transnationaal leven leidt.

Furman, Negi en Salvador (2010) geven een aanzet tot de definiëring van wat zij transnationaal sociaal werk noemen. Het is volgens hen een opkomend praktijkgegeven dat drie elementen omvat. Transnationaal sociaal werk:

- biedt ondersteuning aan transnationale bevolkingsgroepen; - heeft een uitwerking over de grenzen van verschillende natiestaten heen, dit kan op fysiek vlak en/of door middel van vernieuwde technologie; - spitst zich toe op complexe transnationale problemen en dilemma’s. Furman en collega’s (2010) benadrukken dat deze vorm van sociaal werk het construeren van strategieën vereist voor oplossingen die twee of meer natiestaten integreren. Bovendien vergt transnationaal sociaal werk een samenwerking tussen sociaal werkers over grenzen heen teneinde het welzijn van deze doelgroep te optimaliseren.

3.2 Praktijkprincipes

Volgens Schrooten, Geldof en Withaecx (2015) en Schrooten en Lamote (2013) wordt het belang van transmigratie als globale realiteit voor sociaal-werk-praktijken steeds groter. We kunnen zoals Hunter en haar collega’s (2010) het noemen, spreken van een paradigmaverschuiving voor het sociaal werk. Het sociale leven van transmigranten is immers niet gericht op één gastland, maar bestaat uit complexe netwerken en transnationale contacten. Sociaal werkers kunnen dan ook niet langer enkel oog hebben voor relaties, structuren, wetten en de geschiedenis van één bepaald land, terwijl het referentiekader van hun cliënten vorm heeft gekregen door ervaringen in verschillende landen.

Hunter, Lepley en Nickels (2010) verworven in de Verenigde Staten en Latijns-Amerika praktijkervaring met individuen, gezinnen en gemeenschappen van wie hun identiteit verschillende landsgrenzen overschrijdt. Vanuit deze ervaring bevelen ze enkele praktijkprincipes aan die volgens hen bruikbaar zijn voor het werken met transmigranten en andere migranten met een transnationale levensstijl.

21

In het hulpverleningsverhaal focussen sociaal werkers die met migranten werken volgens Hunter en collega’s (2010) op verschillende aspecten van het leven van de cliënt: sociale steun in het gastland, directe en indirecte steun van de familie, socio-economische status, de leefomstandigheden voor het migreren, het gewoonwordingsproces van een nieuwe taal en cultuur, de migratiemotieven en de verwachtingen voor de toekomst. Het duale karakter van het transmigrant-zijn maakt dit alles nog complexer. Het is belangrijk dat sociaal werkers tijdens de interventie de situatie bekijken door de lens van een persoon in meerdere leefomgevingen.

Hunter et al. (2010) argumenteren bovendien dat sociaal werkers die met deze vernieuwde doelgroep werken op zoek moeten gaan naar nieuwe hulpbronnen. Het brede, internationale netwerk van de cliënt kan hierbij een handig hulpmiddel zijn. Vertrouwde steunbronnen moeten in het geval van transmigranten aangevuld worden met internationale advocaten, ambassades, tolken, enzovoort. Zelforganisaties of religieuze instellingen op zowel lokaal als globaal niveau kunnen ook een nuttige partner zijn. Net zoals het leven van transmigranten zich over verschillende grenzen heen uitstrekt, worden ook sociaal werkers genoodzaakt hun gezichtsveld verruimen. Dit kan bijvoorbeeld door het contacteren van internationale hulpbronnen. Hulpverleners moeten de cliënt een weg helpen vinden doorheen instanties op verschillende niveaus zoals de toegang tot gezondheidszorg en onderwijs (bijvoorbeeld het overbrengen van leerjaren) over grenzen heen. Een goede kennis van internationale immigratiewetten is dan ook een vereiste.

Hunter et al. (2010) focussen zich voor deze werkvormen op het ondersteunen van transmigranten. Hierbij moet echter een belangrijke nuance gelegd worden. De focus op een hulpverlening die niet alleen landsgrenzen, maar ook grenzen van verschillende contexten (zoals bijvoorbeeld een Westerse en niet-Westerse context) overschrijdt geldt niet alleen voor sociaal werkers die geconfronteerd worden met transmigranten als doelgroep. Een integrale aanpak is volgens Devillé en Basstanie (2013) noodzakelijk bij verschillende cliëntengroepen, ook bij het werken met migranten die zich definitief in een bepaald land willen settelen. Volgens hen speelt communicatie in deze context een hoofdrol. Ze benadrukken daarnaast het belang van de systeemtheorie. Binnen dit kader worden verschillende contexten verkend en focust de hulpverlener op meer dan enkel de ‘etnische cultuur’ van de cliënt. Eerder dan het denken in termen van culturele regels en uitzonderingen, ligt de nadruk op zorg op maat. Een tweede nuancering behoort toe aan een te categoriaal beleid, in dit geval in de specificiteit van het hulpverlenen aan transmigranten. In een inclusief beleid schuilen volgens Devillé en Basstanie (2013) enkele gevaren, zoals het ontbreken van aandacht voor andere minderheden met een achterstandspositie. 22

Daarnaast is deze vorm van beleidsvoering vaak niet haalbaar. Onze maatschappij, waar integratie en assimilatie gevaarlijk dicht bij elkaar liggen, laat weinig ruimte voor inclusie, zo klinkt het. Een inclusief, categoriaal beleid rond het werken met transmigranten met een tijdelijk verblijf houdt ten slotte een gevaar in voor een visie die te sterk op assimilatie focust wat betreft het werken met migranten die zich definitief in een bepaald land willen settelen.

23

Hoofdstuk 4. Ghanese transmigranten

In wat volgt licht ik Ghanese migranten als voorbeeldgroep van transmigranten toe, aangezien de ervaringen van deze groep de focus vormt van deze masterproef. Volgens de IOM (2011) is het van belang om naast het micro- en mesoniveau ook het macroniveau van een samenleving mee in achting te nemen, vermits deze een grote invloed kan hebben op individuele keuzes. Om die reden ga ik van start met een korte uiteenzetting over Ghanese migratie. 4.1 Ghanese migratie

4.1.1

Ghanese migratie in de wereld

Uit cijfers van de IOM (2009) blijkt dat er naar schatting zo’n anderhalf tot drie miljoen Ghanese migranten verspreid leven over drieëndertig landen in de wereld. Na andere WestAfrikaanse landen (71%) zoals Ivoorkust (met 305 648 Ghanezen), Nigeria (met 125 052 Ghanezen) en Burkina Faso (met 93 320 Ghanezen) zijn de Verenigde staten (7,3%) en het Verenigd Koninkrijk (5,9%) voor Ghanezen de populairste migratiebestemmingen. De IOM (2009) schat dat er in 2009 zo’n 461 549 Ghanezen in Europa en Noord-Amerika verbleven. Ook andere gastlanden in het noorden en zuiden van het Afrikaanse continent, met ZuidAfrika en Libië als belangrijkste migratiepolen, worden door Ghanese migranten verkend. Als we ons toespitsen op België, werd ons land volgens Boon en Ahenkan (2012) vooral een migratiebestemming voor Ghanezen toen Nigeria besliste om in 1983 een groot aantal Ghanese migranten uit te wijzen.

In West-Afrika is Ghana met 46% één van de koplopers wat betreft emigratie van hooggeschoolden, dat bevestigen meerdere bronnen (World Health Organization, 2004; IOM, 2009; Boon & Ahenkan, 2012). Het land heeft in grote mate te kampen met brain drain. Vooral professionelen uit de medische sector kiezen ervoor om te emigreren: meer dan 56% van de dokters en 24% verpleegkundigen werken in het buitenland. Daarnaast stellen deze zelfde bronnen dat bijna 8% van de Ghanese universiteitsstudenten in 2006 in het buitenland studeerde. Redenen om in het buitenland te gaan werken of studeren zijn uiteenlopend: ervaring opdoen, genieten van betere levensomstandigheden, geld sparen en het verder ontwikkelen van professionele vaardigheden. Bovendien traden nog nooit eerder zo veel jongeren toe tot de Ghanese arbeidsmarkt, terwijl het aantal jobs niet stijgt. Dit zorgt ervoor dat veel jongeren migreren naar het buitenland om daar werk te zoeken.

24

Bob-Milliar (2013) geeft aan dat Ghanezen vaak gebruik maken van transitlanden om naar Europa en Noord-Amerika te reizen. Voorbeelden van deze landen zijn Senegal, Gambia, Marokko en Libië. Vooral Libië werd vanaf het eind van de 19de eeuw één van de belangrijkste toegangswegen tot Europa. De grootste groep van deze migranten reist via land. Een groot aantal sterft in de woestijn van honger, dorst en fysieke uitputting. Bovendien worden deze trans-Saharan-migrants vaak geconfronteerd met dieven en rebellen in de Sahara. Zij die de tocht door de woestijn overleven, voeren handarbeid uit tot ze de oversteek over de Middellandse Zee naar het zuiden van Europa kunnen betalen. Dit wordt ook wel trans-Mediterranean migration genoemd. De CIREFI database (in: IOM, 2009) telde 2 541 Ghanese migranten zonder geldige verblijfsdocumenten die in 2007 in Europa werden aangehouden, vooral in Italië (953 aanhoudingen) en Spanje (744 aanhoudingen). Gezien de aard van deze migratievorm is dit cijfer waarschijnlijk slechts een beperkte indicatie.

Recenter stelde Frontex (2012), de koepel van Europese grensautoriteiten, 3 089 onwettige oversteken door Ghanezen vast in 2011, waarvan 2 734 aan een zeegrens. Het merendeel van deze trans-Mediterranean-migrants komt in Zuid-Europese landen als Spanje en Italië terecht. Een verdere migratie vanuit deze landen naar een land als België is niet altijd gepland, in het bijzonder bij transmigranten. Sommige migranten bouwen hun leven verder uit in Libië of Italië, zonder de intentie om nog verder te migreren. Schrooten (2012) stelt echter dat de economische crisis, die ongeveer in 2008 begon, hier een grote impact op heeft gehad. Migranten die zich oorspronkelijk wensten te settelen in Zuid-Europa werden genoodzaakt om verder migreren in de noordelijke richting van Europa in hun zoektocht naar betere levensomstandigheden. Deze verdere migratie kwam er als resultaat van de realiteit, dus niet als resultaat van hun eigen intenties.

4.1.2

Ghanese migratie in België

Vanduynslager en collega’s (2013) geven aan dat 10,6% van de totale Belgische bevolking in 2012 vreemdeling was. Ook hier interpreteert met de term vreemdeling als een persoon met een huidige niet-Belgische nationaliteit. Welk aantal van dit percentage om Ghanese migranten gaat is onduidelijk, aangezien niet iedereen geregistreerd wordt en het mogelijk is om als Ghanees in België de dubbele nationaliteit aan te vragen (Boon & Ahenkan, 2012). In 2008 werden er 16 000 Ghanezen in België geregistreerd, dat blijkt uit het landenprofiel opgesteld door de IOM (2009). Kwaku Acheampong, het hoofd van het Ghanese consulaat in België, (in: Boon & Ahenkan, 2012) spreekt dan weer over 4 500 Ghanezen, anderen tellen er 7 113 in 2010 (Hertogen, 2015) en 8 000 in 2013 (GEYC, persoonlijke communicatie, 26 juni 2015). Cijfers van het Interfederaal Gelijkekansencentrum (2012) 25

tonen aan dat er 3 314 Ghanezen met een wettige verblijfsplaats in België verbleven in het jaar 2012. Volgens deze laatste bron werden er het jaar daarvoor 22 Ghanezen zonder geldige verblijfsdocumenten in België gerepatrieerd. 4.2 Verbondenheid en transnationale activiteiten

Op basis van het model van Orozco et al. (2005), onderscheid ik vijf pijlers binnen transnationale activiteiten: transport, toerisme, telecommunicatie, nostalgic trade en remittances. Dit model kan op verschillende groepen worden toegepast. Aangezien ik de focus leg op Ghanese transmigranten is het dan ook vanzelfsprekend dat ik Orozco’s model op deze groep toe pas.

4.2.1

Transport & Toerisme

Vanuit Orozco’s onderzoek (2005) met Ghanese migranten in Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten in 2005, blijkt dat een meerderheid van de Ghanese migranten jaarlijks naar Ghana reist. Meer dan de helft bezoekt hun geboorteland zelfs meer dan één keer per jaar. Dit maakt de Ghanese diaspora een groep migranten die veel vaker dan andere migrantengroepen (zoals Latino’s en Filippino’s in de VS) naar hun thuisland reizen. Bovendien blijven de Ghanezen er langer dan andere migrantengroepen als ze hun thuisland bezoeken. Cijfers van USAID (2005) spreken dit echter tegen. Uit dit onderzoek blijkt namelijk dat een derde van de Ghanese migranten in het buitenland hun thuisland nooit bezoeken. Redenen voor een reis naar Ghana variëren, volgens Owusu (2006); gaande van het bezoeken van familie en vrienden tot een noodgeval zoals ziekte of overlijden van een familielid. Wat betreft de uitgaven van de Ghanese diaspora bij een bezoek aan het vaderland, spenderen Ghanezen er gemiddeld tussen één en drie duizend dollar.

4.2.2

Telecommunicatie

Naast effectieve bezoeken, onderhouden Ghanezen contact met elkaar in het thuisland en andere landen door middel van telecommunicatie. 88% van de Ghanezen in de VS en bijna 75% van de Ghanezen in het VK bellen familieleden in Ghana minstens één keer per week (Orozco, 2005). De laatste jaren worden dit soort telefoongesprekken steeds frequenter, onder meer door het goedkoper worden van internationale telefoongesprekken en de brede verspreiding van pre-paid telefoonkaarten (Vertovec, 2004). Transnationale communicatie via e-mail komt bij Ghanezen minder voor (Owusu, 2006). In tegenstelling tot radio’s en mobiele telefoons bezitten Ghanezen in Ghana namelijk weinig persoonlijke computers (AudienceScapes, 2015). 26

Londen kent volgens Akyeampong (2000) een grote Ghanese gemeenschap die op verschillende manieren met hun thuisland in verbinding staat. Het internet speelt hierbij een belangrijke rol. Zo zorgt de website van Okyeame, een Ghanees magazine, ervoor dat Ghanezen in het buitenland op de hoogte blijven van en kunnen discussiëren over Ghanese onderwerpen.

4.2.3

Nostalgic trade

Een derde manier waarop Ghanezen contact houden met het thuisland is volgens Orozco (2005) door middel van de consumptie van in Ghana geproduceerde goederen. Etenswaren (kruiden, gezouten vis en dergelijke) staan met stip op nummer één wat betreft de aankoop van goederen afkomstig uit Ghana. Daarna volgen Afrikaanse stoffen. Niet alleen online kunnen de Ghanese migranten dus hun sociale netwerken onderhouden, ook Ghanese voedingswinkels en kleine Ghanese bedrijfjes zorgen ervoor dat contacten in werkelijkheid niet verwaarloosd worden (Akyeampong, 2000).

4.2.4

Remittances

Verschillende bronnen (Akyeampong, 2000; Mazzucato, 2005; Orozco, 2005; IOM, 2009) tonen aan dat de toename van remittance flows op economisch vlak een belangrijk gevolg is van de groeiende migratie in Ghana. Ghanese banken stelden een stijging vast van 476 miljoen US Dollar in 1999 naar 1,5 miljard in 2005 wat betreft remittances. Deze geldstromen vormen een niet te verwaarlozen financieringsbron voor ontwikkelingsmiddelen in het Zuiden. In veel Afrikaanse landen is er bovendien sprake van een stijgend belang van deze remittances op vlak van socio-economische ontwikkeling en armoedebestrijding. In sommige landen zijn deze geldstromen goed voor 5% tot 20% van het Bruto Binnenlands Product. Meestal wordt dit geld besteed aan huisvesting, ondernemingen en begrafenissen. Als we de remittances vanuit België bekijken, merken Boon en Ahenkan (2012) op dat 85% van de Ghanezen in België tussen de €10 000 en €50 000 investeren in verschillende economische sectoren in Ghana. 86% van de respondenten in hun onderzoek, investeerden daarnaast in ontwikkelingsprojecten in hun eigen dorp of gemeenschap in Ghana. Het ging hierbij voornamelijk om school- en ziekenhuisprojecten.

Wat betreft sociale transnationale activiteiten, blijkt uit een onderzoek van CeMIS (2012) dat Ghanezen in België zich steeds vaker engageren op vlak van ontwikkelingssamenwerking. Er wordt niet enkel geld overgemaakt naar Ghana, ook de ervaring en kennis van de Ghanezen worden gebruikt om de levensomstandigheden van de Ghanese burger te bevorderen. Dit gebeurt voornamelijk op eigen initiatief. Mazzucato (2005) spreekt in dit 27

geval van een dubbel engagement. Migranten engageren zich in de richting van Ghana maar ook in de richting van het land waar ze op dat moment verblijven. 4.3 Transnationale netwerken Je eigen plekje vinden en je thuis voelen in een ‘nieuw’ land is niet altijd even makkelijk. Voor veel Ghanezen vormt het verenigingsleven niet alleen een manier om te overleven in de diaspora, maar ook om een sociaal netwerk op te bouwen. Twee elementen zijn hierbij volgens Akyeampong (2000) van belang: de Ghanese kerken en etnische zelforganisaties.

4.3.1

De kerk

Volgens Adogame (2003) speelt de kerk voor veel Ghanezen een belangrijke rol in het dagelijks leven. Deze religie kan beleefd worden over grenzen heen en creëert aldus een grenzeloze gemeenschap. Nieuwe vormen van technologie zoals internet, e-mail, televisie en audio-opnames hebben deze grenzeloze identiteit de laatste jaren alleen maar versterkt. Zowel de lokale als de globale bevolking hebben toegang tot de beleving en het uitvoeren van een bepaalde religie en kunnen zich hiermee identificeren. Zo kunnen Ghanezen zich identificeren met bijvoorbeeld de christelijke beleving in Ghana, zelfs al verblijven ze niet meer in hun thuisland. Op die manier creëren Ghanese migranten niet alleen een individuele maar ook een collectieve identiteit. Dit netwerk van gelovigen overstijgt op zijn beurt het religieuze. Leden van de kerk vormen niet alleen een religieus, maar ook een sociaal netwerk waarin ze een vorm van veiligheid en solidariteit ervaren. Daarnaast kunnen deze netwerken interfereren in de economische en politieke sfeer. Eind jaren negentig hadden vooral Pinksterkerken een grote invloed op Ghanese migranten in Europa, zo geeft Van Dijk (1997) aan. Dit waren de meest voorkomende Afrikaanse kerken in landen als het Verenigd Koninkrijk en Nederland, waar een groot aantal Ghanezen verbleven. Vandaag de dag zijn tal van kerkgenootschappen actief. Het stijgend aantal Afrikaanse migranten in Europa heeft voor tal van nieuwe religieuze invloeden gezorgd wat een diverser Europees religieus landschap als gevolg heeft.

4.3.2

Ghanese zelforganisaties

Het Ghanese volk staat volgens Mazzucato en Kabki (2009) bekend om hun actief verenigingsleven. Ook Owusu (2010) is hier mee akkoord. Ghanese migranten in het buitenland zijn hier geen uitzondering op. Om toch hun eigen cultuur te kunnen blijven beleven, hebben heel wat Ghanezen etnische en culturele organisaties opgericht. Zulke organisaties hebben een dubbele functie. Enerzijds, en dit was het oorspronkelijk doel, 28

helpen ze de Ghanese migranten om zich aan te passen aan hun nieuw thuisland. Zo wordt er bijvoorbeeld informatie gegeven over administratieve zaken (bijvoorbeeld de procedures omtrent het verkrijgen van een visum). Ook ondersteunen ze de Ghanezen op emotioneel vlak. Anderzijds, nadat de Ghanese migranten gesetteld zijn in het gastland, engageren deze zelforganisaties zich ten aanzien van Ghana onder de vorm van financiële steun voor ontwikkelingsprojecten.

Een veel voorkomende manier om zich verbonden te blijven voelen met het thuisland, tevens de focus van verscheidene onderzoeken (Akyeampong, 2000; Orozco, 2005; CeMIS, 2012), is het oprichten van organisaties die het voor migranten mogelijk maken om banden met een regio of stad uit het vaderland te onderhouden. Bovendien zorgen deze organisaties voor een gemeenschapsgevoel onder migranten met een gelijkaardige achtergrond. Een voorbeeld van een zogenaamde HTA of hometown association, zijn de Asante(man) Associations. Zij zorgen -nog meer dan de Ghanese kerken- ervoor dat de Ghanese cultuur levend blijft. Bij de Federation of Anglophone Africans in Belgium9 zijn er in België, beiden in Brussel, twee Asante Associations ingeschreven. Deze verenigingen omschrijven zichzelf op hun website (http://www.asanteman.org) als non-profitorganisaties die werden opgericht om leden van deze etnische groep uit Ghana en geïnteresseerden samen te brengen. Het doel van deze samenkomsten is om de Asantegebieden in Ghana sociaal en economisch te ondersteunen. Daarnaast HTA’s voor een sociaal netwerk en een herleving van de Ghanese cultuur in landen waar veel Ghanese migranten verblijven.

Naast de Asante Associations bestaan er in België nog enkele andere Ghanese organisaties, dit bevestigen Boon en Ahenkan (2012). The Ghana Council in België vormt de koepel voor deze verenigingen (GEYC, persoonlijke communicatie 20 juli 2014). Een deel van deze instellingen focust zich op het leven van de Ghanezen in Ghana zelf. Zo ontworpen enkele organisaties een beurssysteem voor studenten in hun thuisland en droegen heel wat Ghanese migranten in België bij tot het voorzien van drinkbaar water in dorpen verspreid over heel Ghana (Boon & Ahenkan, 2012). Andere organisaties leggen de nadruk op het behouden en bekend maken van de Ghanese cultuur in België. Een voorbeeld hiervan is The Ghana European Youth Congress (GEYC). Zij proberen de Ghanese jeugd in België en andere Europese landen meer voeling te laten krijgen met hun Ghanese achtergrond door het organiseren van debatten en culturele evenementen. Daarnaast bieden ze ook sociale ondersteuning (GEYC, persoonlijke communicatie 6 april 2014).

9

http://www.faabvzw.be 29

Besluit In de hedendaagse, grootstedelijke, superdiverse context onderhouden transmigranten contacten met netwerken die landsgrenzen overschrijden. De mobiele levensstijl en de complexe migratietrajecten die transmigranten afleggen, vormt samen met het aspect van een tijdelijke verblijfplaats een nieuwe uitdaging voor het (stedelijk) sociaal werk. Er is tot op heden echter weinig informatie voor handen om sociaal werkers te ondersteunen in het werken met transmigranten als doelgroep (Hunter, Lepley & Nickels 2010). Dit gebrek toont in de context van het stijgende aantal transmigranten aan, dat de noden van deze groep nog onvoldoende gekend zijn in sociaal-werk-praktijken (Portes, 1997; Furman & Negi, 2007; Hunter, Lepley & Nickels, 2010). Deze vaststelling heeft mij aangezet om me voor deze masterproef te richten op de welzijnsnoden van Ghanese transmigranten en welke steunbronnen ze in het geval van deze noden opzoeken.

30

Deel II: Onderzoek Na de schets van de bredere context waarin ik mijn masterproef situeer en een overzicht van de reeds aanwezige literatuur omtrent dit onderwerp in deel één, ga ik over naar het feitelijk onderzoek. In hoofdstuk één behandel ik de probleemstelling en enkele onderzoeksvragen die hieruit volgen. Ik bespreek daarnaast de doelen ik door middel van deze masterproef probeer te behalen. In hoofdstuk twee vervolgens, komt de methodologie aan bod.

Hoofdstuk 1. Probleemstelling, onderzoeksvragen en doelstellingen Deze masterproef sluit aan bij het Praktijkgericht Wetenschappelijk Onderzoek (PWO) vanuit het studiegebied Sociaal Agogisch Werk aan de Odisee Hogeschool in Brussel. Net als in dit onderzoek tracht ik meer inzicht te krijgen in het stedelijk sociaal werk met transmigranten.

1.1 Probleemstelling

Uit de literatuurstudie is gebleken dat onze huidige samenleving steeds diverser aan het worden

is.

De

laatste

decennia

werden

gekenmerkt

door

een

vooruitgang

in

communicatietechnologie en in de mogelijkheden van de mens om zich over landsgrenzen heen te verplaatsen. Dit heeft er enerzijds voor gezorgd dat migranten gemakkelijker en intensiever transnationale banden kunnen onderhouden. Anderzijds betekende dit een sterke toename van het aantal transmigranten. Deze ontwikkelingen zorgen voor nieuwe uitdagingen voor het sociaal werk. De onderzoekers uit het ruimere onderzoek namen in het kader van deze studie ook de ervaringen van hulpverleners mee in het verhaal over transmigranten. Om dit te kunnen doen, werden vier focusgroepen met sociaal werkers uit verschillende werkingen georganiseerd. Ik was bij elke focusgroep aanwezig en merkte dat een aantal hypothesen tijdens deze gesprekken voorzichtig werden bevestigd. Zo werd duidelijk dat sociaal werkorganisaties de nieuwe doelgroep van transmigranten nog te beperkt kennen, weinig zicht hebben op de specifieke noden die zij ervaren, of er nood is aan contacten door sociaal werkers over grenzen heen enzovoort.

Op economisch en politiek vlak werd reeds heel wat onderzoek omtrent de globalisering van de samenleving verricht. Ook transnationalisme, transmigratie en transmigranten zijn onderwerpen die veelvuldig afzonderlijk onder de loep werden genomen door tal van wetenschappers (Glick Schiller et al., 1992; Basch et al., 1995; Faist, 2000; Pellow, 2011). Deze onderzoeken besteden voornamelijk aandacht aan de economische gevolgen van transnationale

banden,

transnationale

contacten 31

in

een

context

van

ontwikkelingssamenwerking en het leven van transmigranten in het algemeen. De koppeling tussen het internationaal sociaal werk enerzijds en transmigranten anderzijds werd in de academische wereld tot op heden nauwelijks geanalyseerd (Furman, Negi & Salvador, 2010). Het effect van transmigratie op sociaal werk praktijken en professionals is een onderbelicht aspect in de ruime literatuur die reeds voor handen is. Ook de specifieke (welzijns)noden van deze doelgroep zijn nog onvoldoende gekend (Hunter, Lepley & Nickels, 2010).

1.2 Onderzoeksvragen

Deze probleemstelling gaf aanleiding tot het formuleren van vier onderzoeksvragen waarop deze masterproef antwoorden tracht te vinden:

1. Wat zijn de achtergrondkenmerken van Ghanese transmigranten? 2. Welke welzijnsnoden ervaren Ghanese transmigranten? 3. Welke netwerken zijn er aanwezig bij Ghanese transmigranten? 4. Welke oplossingsstrategieën hanteren Ghanese transmigranten?

1.3 Doelstellingen

Met deze masterproef wil ik de verhalen van Ghanese transmigranten verkennen en in kaart brengen. Daarnaast wil ik met behulp van internationale literatuur zicht krijgen op hun leefwereld, motieven en waar mogelijk patronen. Vanuit de ervaringen van de respondenten tracht ik de welzijnsnoden van Ghanese transmigranten te verkennen. In welke mate hun translokaal netwerk hierbij een rol speelt, vormt een aanvullende vraag.

Deze kennisverhoging kan een hulpmiddel zijn voor hulpverleners in het algemeen en sociaal werkers in het bijzonder, die met deze nieuwe, groeiende doelgroep een hulpverleningsrelatie aangaan. Op die manier kan er gestreefd worden naar een optimale ondersteuning met aandacht voor de specificiteit van een transnationale levensstijl.

32

Hoofdstuk 2: Methodologie In dit hoofdstuk geef ik een overzicht van de werkwijze die ik heb gebruikt om een antwoord te vinden op de onderzoeksvragen, dit om de transparantie van deze masterproef te vergroten (Howitt 2011a). Ik licht enkele relevante kenmerken van de participanten toe, alsook de manier van dataverzameling, data-analyse en de kwaliteitscriteria. 2.1 Participanten

De keuze voor Ghanese migranten werd gemaakt op basis van hun hoge mobiliteit. Daarnaast zijn hun migratieroutes vaak onvoorspelbaar (Schrooten, Geldof & Lamote, 2013). Ik wil bovendien nagaan of religieuze organisaties en familiale netwerken bij hen een bijzondere rol spelen .

2.1.1

Rekruteringswijze

Het vinden van geschikte participanten verliep bij aanvang van de interviewperiode niet erg vlot. Ik was immers op zoek naar Ghanese migranten met een maximale verblijfsduur in België van vijf jaar. Om aan mijn definitie van transmigrant te voldoen was de vereiste daarnaast een niet-rechtstreekse migratieroute van Ghana naar België, óf een rechtstreekse migratieroute zonder de intentie om zich in België te settelen. Om de grootstedelijke context van mijn masterproef te garanderen, ging ik bovendien op zoek naar Ghanese transmigranten die in de regio Brussel en Antwerpen wonen. Als de twee grootste steden van België (met elk meer dan 100 000 inwoners), zijn dit voor veel nieuwkomers steden van aankomst. In deze steden was het bovendien gemakkelijker om respondenten te vinden.

Via Ghanese vrienden kwam ik terecht bij de eerste respondenten. Ik bracht drie bezoeken aan een Ghanese kerk. Daarnaast plaatste ik op enkele Facebookgroepen een oproep, waardoor ik bij één participant en een Ghanese zelforganisatie terecht kwam. Vervolgens contacteerde ik telefonisch en via e-mail sociaal werkorganisaties, federaties van zelforganisaties en enkele hoofden van Ghanese en internationale kerken in Brussel en Antwerpen. Het Brusselse inburgeringscentrum bon verleende in deze fase van mijn masterproef een grote steun. Tijdens mijn Bacheloropleiding nam ik deel aan een onderzoeksproject met deze organisatie waardoor ik enkele contactpersonen via e-mail kon bereiken. Mijn vraag werd via deze contactpersonen doorgestuurd naar de trajectbegeleiders van bon. Bovendien wordt deze organisatie vertegenwoordigd in de stuurgroep van het PWO. Deze vertegenwoordigster contacteerde mogelijke participanten die aan de 33

voorwaarden van het onderzoek voldeden. Ze legde aan deze respondenten het onderzoek uit en vroeg daarna hun toestemming om door mij opgebeld te worden. Niet iedereen die door bon werd gecontacteerd wenste aan het onderzoek deel te nemen. De redenen hiervoor zijn mij onbekend. De contactgegevens van de geïnteresseerden werden daarna via e-mail aan mij bezorgd, waarna ik hen opbelde om een afspraak te maken. Op deze manier hebben zes interviews plaatsgevonden. Voor de interviews met drie participanten zonder geldige verblijfsdocumenten kon ik op de hulp rekenen van een Ghanese zelforganisatie. Via Facebook kreeg ik de kans om de voorzitter van deze zelforganisatie te informeren over het onderzoek. Hij was meteen bereid om mee te werken en introduceerde me aan drie participanten. Deze interviews vonden plaats in 2014.

Tijdens de tweede interviewronde (in 2015) werden er aansluitend vier interviews gepland, waarvan er uiteindelijk maar één plaatsvond. De drie interviews die uiteindelijk niet plaatsvonden, werden georganiseerd in samenwerking met de Ghanese zelforganisatie waarmee ik reeds eerder contact had. Deze organisatie had me opnieuw voorgesteld aan drie respondenten zonder geldige verblijfsvergunning. Twee van hen werden een week voor het geplande interview door de politie aangehouden en naar een opvangcentrum gebracht, waardoor de derde respondent niet meer bereid was om aan het onderzoek deel te nemen.

2.1.2

Participanten

De respondenten die aan deze masterproef deelnamen, zijn Ghanese transmigranten uit de regio’s Antwerpen en Brussel. Ik heb in totaal dertien interviews afgenomen. De leeftijd van de participanten varieerde tussen eenentwintig en zesendertig jaar. De participanten waren op het moment van het interview niet langer dan vijf jaar in België. Hun verblijfsduur varieerde van net geen jaar tot vijf jaar. Het al dan niet bezitten en het soort verblijfsvergunning was divers, gaande van het niet in het bezit zijn van een geldige verblijfsvergunning tot een verblijfsvergunning van onbepaalde duur.

Tabel: onderzoeksgroep Demografische kenmerken

Aantal respondenten

Geslacht Man Vrouw Leeftijd 21 – 25 26 – 30 31 – 35 > 35

10 3 4 6 2 1 34

Burgerlijke stand Gehuwd Ongehuwd Gezinssamenstelling Samenwonend met partner en kinderen Inwonend bij (schoon)familie Samenwonend met vrienden en/of kennissen Alleenstaand met kinderen Alleenstaand Jaar van aankomst 2009 2010 2012 2013 2014 Verblijfsstatus In het bezit van geldige verblijfsdocumenten Niet in het bezit van geldige verblijfsdocumenten Totaal

4 9 5 2 2 1 3 4 4 3 1 1 10 3 13

2.2 Dataverzameling: kwalitatief, interpretatief onderzoek

De onderzoeker, die volgens Mortelmans (2011) in kwalitatief onderzoek centraal staat, kijkt op een interpretatieve manier naar de wereld. Hij gebruikt verscheidene methodes om aan onderzoek te doen terwijl hij op zoek gaat naar processen van betekenisgeving. Denzin en Lincoln (1994) zetten in plaats van de onderzoeker, het hele kwalitatieve veld centraal. De onderzoeker onderzoekt niet alleen een bepaalde realiteit, hij geeft er ook mee vorm aan.

Andere auteurs (Schuyten, 2004; Baarda, De Goede & Teunissen, 2005; Smeyers, 2007) vullen aan dat kwalitatief (of interpretatief) onderzoek geschikt is voor het bestuderen van belevingen en ervaringen. Het is een bruikbare manier om het perspectief van participanten bloot te leggen. Daarnaast gebruiken onderzoekers kwalitatief onderzoek als er over een bepaalde problematiek weinig kennis bestaat. De Ghanese transmigranten die ik geïnterviewd heb staan in de onderzoeksvragen van mijn masterproef centraal. Er wordt vertrokken vanuit hun perceptie en gevoel. Bijgevolg sluit de vraagstelling van mijn masterproef aan bij de kern van kwalitatief onderzoek.

2.2.1

Exploratief onderzoek

De persoonlijke verhalen en ervaringen van Ghanese transmigranten vormen de rode draad doorheen dit onderzoek. Eerder dan het toetsen van één of meerdere vooropgestelde hypotheses, heb ik gekozen voor een open, exploratief onderzoekstype. Da nadruk ligt in dit soort onderzoek volgens Baarda et al. (2005) op het verkennen van een onderzoeksthema. 35

Door verkennend te werk te gaan kan de onderzoeker theoretische inzichten uit de literatuur verder ontwikkelen. Aangezien er tot op heden weinig onderzoek is gebeurd naar het onderwerp van deze masterproef, is deze manier van onderzoeken aangewezen.

2.2.2

Semi-gestructureerde diepte-interviews

Kwalitatief interviewen is volgens Howitt (2011a) en Mortelmans (2011) een gebruikelijke vorm van dataverzameling bij interpretatief onderzoek. Kenmerkend voor deze interviews is het gebruik van vragen, door de interviewer opgesteld, om zo de geïnterviewde uitgebreid te laten vertellen over vooropgestelde thema’s.

Om de ervaringen van de Ghanese transmigranten te bevragen, maakte ik gebruik van kwalitatieve,

semi-gestructureerde

diepte-interviews.

Deze

interviewvorm

genereert

uitgebreide informatie omtrent ervaringen, gedachtes en gevoelens van participanten, zo stelt Howitt (2011a). Dit is ook de focus van het onderzoek. De nadruk bij deze interviews ligt op wat de participant te vertellen heeft, het is de geïnterviewde die het meest aan het woord is. De rol van de interviewer als actieve luisteraar beperkt zich louter tot het sturen van het gesprek aan de hand van enkele topics.

De interviews die ik heb afgenomen gebeurden face-to-face. De plaats van het interview liet ik bepalen door de participant. Ik heb me voor de vragenlijst10 van de gesprekken gebaseerd op de topiclijst uit het ruimere onderzoek. Ik koos ervoor om de interviews op te nemen met een recorder om deze nadien goed te kunnen transcriberen. Bij aanvang van het interview legde ik de doelen van het onderzoek uit en vroeg ik mondeling om toestemming voor de opname. Vervolgens werd anonimiteit en vertrouwelijkheid gegarandeerd. Ik nam negen interviews af in het Engels en één in het Nederlands. Drie interviews werden afgenomen in het Akan-Twi, waarvoor ik beroep deed op een tolk. 2.3 Data-analyse

2.3.1

Transcriptie

Howitt (2011b) omschrijft transcriptie als het proces waarbij een geluids- of video-opname wordt omgezet in een schriftelijke tekst met het oog op een verdere analyse van de verzamelde data. Transcriberen is een tijdrovend, maar noodzakelijk proces dat bijdraagt aan de kwaliteitscriteria, die later in dit hoofdstuk aan bod komen. Door dit proces geraakt de

10

Zie bijlage 1 36

onderzoeker vertrouwd met de data en kunnen er eerste verbanden gelegd worden. Ik koos ervoor om elk interview letterlijk te transcriberen, inclusief pauzes en expressies om zo goed mogelijk de ervaringen en gevoelens van de participanten over te brengen.

2.3.2

Codering

Na de transcriptie van de interviews maakte ik gebruik van het computerprogramma NVivo om de interviews te coderen. De analyse van de verzamelde data is een langdurig werk, waarbij een programma als NVivo duidelijkheid kan scheppen, stelt Mortelmans (2011). Het programma levert weliswaar geen kant-en-klare analyses af, maar het is een handig instrument om gegevens te ordenen zodat het analyseren gemakkelijker kan verlopen. De omvang van het basismateriaal uit het volledige onderzoek was erg groot waardoor ik niet langer in staat was om schriftelijke analyses te maken.

In de eerste codeerfase voerde ik alle getranscribeerde interviews in NVivo in en stelde ik aan de hand van de topiclijst voor de interviews een codeboom op. In deze fase maakte ik gebruik van een erg ruime codeboom. Na het coderen van enkele interviews, kwam ik tot de conclusie dat deze codeboom te ruim was. Een nieuwe, meer beknopte versie werd ontworpen met de vier grote thema’s die in de vragenlijst naar voren kwamen als basis. De resterende interviews werden allemaal aan de hand van deze nieuwe codeboom 11 gecodeerd.

2.3.3

Analyse

Mortelmans (2011) stelt dat het analyseren van data een cyclisch proces is: de onderzoeker blijft doorheen deze fase steeds vergelijken en aanpassen. Op die manier controleert hij in hoeverre zijn theoretisch werk standhoudt. Dit was ook het geval voor deze masterscriptie. Twaalf interviews vonden plaats in een eerste fase en één gesprek gebeurde na een eerste analysefase, dit om meer diepgang te krijgen in enkele thema’s die in de eerdere gesprekken niet altijd voldoende werden belicht.

2.4 Kwaliteitscriteria

Kwaliteit binnen wetenschappelijk onderzoek is volgens Mortelmans (2007) een moeilijk te definiëren thema dat bovendien hevig bediscussieerd wordt. In de (post)positivistische wetenschapsbenadering wordt kwaliteit gezien als objectief en universeel. De subjectieve

11

Zie bijlage 2 37

inbreng van de onderzoeker mag bij het verzamelen en het analyseren van de onderzoeksdata geen rol spelen. Van Zwieten (2007) stelt echter dat deze objectiviteit bij kwalitatief

onderzoek

op

een

andere

manier

gehanteerd

wordt.

Kwalitatieve

onderzoeksresultaten komen namelijk tot stand door tussenkomst van de onderzoeker. Men moet dus rekening houden met zijn of haar persoonlijke inbreng. Mortelmans (2007) vult aan dat

de

onderzoeksresultaten

universeel

bruikbaar

moeten

zijn.

Waar

het

objectiviteitscriterium verwijst naar vereisten van validiteit en betrouwbaarheid, duidt generaliseerbaarheid op het universeel toepassen van de onderzoeksresultaten.

2.4.1

Validiteit

Interne validiteit

De validiteit van wetenschappelijk onderzoek verwijst naar waarheid of juistheid, onderzoeksresultaten moeten precies en correct zijn (Mortelmans 2007). Sandelowski (1993) beweert dat de kern van validiteit zit in het feit dat een onderzoeker met een bepaald onderzoeksinstrument meet wat hij beweert te meten. Interne validiteit toont aan hoe goed een bepaalde onderzoeksmethode representeert wat door de onderzoeker onderzocht wordt (Meyrick 2006).

Er zijn verschillende strategieën om de interne validiteit van een onderzoek te verhogen (Mortelmans 2007). Guba en Lincoln (1989) stellen er vier voor: Ten eerste is het van belang om meer diepgang in de dataverzameling te krijgen. Dit heeft een geloofwaardige weerspiegeling van de betekenisgeving van de respondenten tot gevolg. Daarbij is het nuttig om bijvoorbeeld tijdens de interviews niet enkel aan de oppervlakte te blijven, maar een zekere diepgang te ontwikkelen in het gesprek. Tijdens de interviews heb ik telkens voldoende tijd genomen om de respondent beter te leren kennen. Het bijwonen van enkele kerkdiensten bijvoorbeeld, droeg in het geval van enkele geïnterviewden bij tot een meer diepgaande band. Vervolgens kan het nuttig zijn om meerdere soorten dataverzameling, theorieën, methodologieën of zelfs meerdere onderzoekers in te zetten. Deze diversificatie helpt om triangulatie tegen te gaan. De interne validiteit van een onderzoek verhoogt als het onderwerp vanuit verschillende perspectieven wordt bekeken. De samenwerking met de andere onderzoekers uit het ruimere onderzoek verhoogde op dit vlak de validiteit van mijn masterproef.

38

Ten derde kunnen member checks of controle bij de respondenten bijdragen tot een verhoogde interne validiteit. Hierbij vraagt de onderzoeker feedback van de participanten van het onderzoek. Tot slot kan het onderzoeken van negatieve bewijzen een bijdrage leveren tot een hogere interne validiteit. In deze situatie gaat de onderzoeker in de analyse op zoek naar cases die deze analyse tegenspreken. Op die manier kunnen de resultaten aangepast worden. In de tweede interviewfase kwam tijdens een interview een fragment voor die niet bij een eerdere analyse aansloot. Dit heb ik meegenomen in de uitwerking van de resultaten. Externe validiteit

Externe validiteit of generaliseerbaarheid wordt door Mortelmans (2007) omschreven als de eis dat de onderzoeksresultaten transfereerbaar zijn naar de populatie van het onderzoek en naar een andere context. Door het beperkt aantal interviews is veralgemening in deze masterproef niet realistisch. Ik streef immers niet naar een generaliseerbaarheid van de onderzoeksresultaten, maar ik tracht via exploratief onderzoek enkele ervaringen te onderzoeken en nieuwe inzichten te verwerven vanuit het verhaal van de respondenten.

2.4.2

Betrouwbaarheid

De betrouwbaarheid van onderzoeksresultaten betekent volgens Mortelmans (2007) dat een instrument dezelfde resultaten moeten opleveren als het opnieuw gebruikt wordt. In het geval van een stabiliteit over respondenten heen, wordt hetzelfde instrument opnieuw gebruikt door andere onderzoekers. In het geval van stabiliteit in de tijd, wordt hetzelfde instrument door dezelfde onderzoekers, maar op een ander tijdstip gebruikt.

Interne betrouwbaarheid

Aan de hand van enkele methodologische aspecten kan de interne betrouwbaarheid van een kwalitatief onderzoek verhoogd worden. Maso & Smaling (1998) geven hiervan enkele voorbeelden: selectie en training van de onderzoekers, computergebruik bij de data-analyse en methodetriangulatie. Bij het werken met meerdere kwalitatieve onderzoekers in één team kan er volgens Mortelmans (2007) niet gegarandeerd worden dat zij eenzelfde instrument op dezelfde manier gebruiken. Een oplossing in dit geval is het vergelijken van de verzamelde datagegevens. Indien interviewers hun werk systematisch en grondig hebben uitgevoerd, kunnen overeenkomsten gevonden worden in de data. Dit was ook zo in het geval van deze masterproef. Er werden met de andere onderzoekers regelmatig overlegmomenten 39

georganiseerd, waarin we moeilijkheden en tussentijdse resultaten bespraken. Daarnaast werden er tijdens deze overlegmomenten overeenkomsten in de verworven data vastgesteld. Mortelmans (2007) ziet het geven van toegang tot het basismateriaal aan externen als een manier om interne betrouwbaarheid aan te tonen. Ook deze verhoging van de betrouwbaarheid was van toepassing op het onderzoek. Zo werd er een stuurgroep samengesteld waarmee doorheen het onderzoeksproces drie maal werd vergaderd. Tijdens deze vergaderingen werden onder andere tussentijdse onderzoeksresultaten besproken en werkdocumenten verfijnd. Externe betrouwbaarheid

Naast interne betrouwbaarheid geeft Mortelmans (2007) aan dat een onderzoeker ook kan bekijken of een studie als geheel repliceerbaar is. Dit is niet altijd even eenvoudig. Een onderzoek wordt in een specifieke context uitgevoerd en is in die zin altijd uniek. In het geval van kwalitatief onderzoek kunnen we dus niet spreken van identieke resultaten indien we exact hetzelfde onderzoek uitvoeren. Wat we wel kunnen doen is kijken of instabiliteit doorheen de tijd het gevolg is van sociale veranderingen, ondoordachte methodologische beslissingen of verkeerde analyses. De externe betrouwbaarheid van een kwalitatief onderzoek kan aangetoond worden door transparantie wat betreft het verloop van het onderzoek. Dit kan door zelfreflectie (openheid over de positie van de onderzoeker) en door methodologische duidelijkheid of audit trial (transparantie over het verloop van het onderzoeksproces).

40

Deel III: Resultaten In dit deel ga ik dieper in op de resultaten van het exploratief onderzoek. Ik bespreek per onderzoeksvraag de belangrijkste vaststellingen en regelmatigheden. Om de stem van de respondenten zo veel mogelijk te laten doorwegen, maak ik gebruik van citaten uit de interviews. Om anonimiteit te garanderen, werk ik met pseudoniemen.

Hoofdstuk 1. Wat zijn de achtergrondkenmerken van Ghanese transmigranten?

Om na te gaan hoe de transnationale levensstijl van de geïnterviewde Ghanese transmigranten eruit ziet, start ik dit onderdeel met een algemene voorstelling van hun achtergrondkenmerken. Ik ga van start met de - voor sommigen - complexe migratietrajecten die de respondenten volgden vooraleer ze in België aankwamen. Vervolgens ga ik hun migratiemotieven na en geef ik een overzicht van hun toekomstvisie, gezien ook de intentie van het verder migreren een kenmerk is van het transmigrant-zijn. 1.1 Transmigratietrajecten

Kenmerkend voor transmigranten zijn de verschillende migratietrajecten die ze hebben afgelegd. De geïnterviewde Ghanezen kunnen op vlak van mobiliteit en het overschrijden van meerdere landsgrenzen opgedeeld worden in twee groepen. De eerste groep migreerde rechtstreeks van hun geboorteland naar België, zonder de intentie om zich definitief in België te settelen. De andere geïnterviewden kwamen via minstens één ander land naar België.

Traject Ghana – België Interne migratie binnen Ghana - België Ghana – Italië – België Ghana – Zweden – België Ghana – Zambia – Ghana – België Ghana – Libië – Italië – België Ghana – België – Nederland – België Interne migratie binnen Ghana – Libië – Italië – België Totaal

1.1.1

Aantal respondenten 4 1 1 1 1 3 1 1 13

Rechtstreeks migratietraject

Een eerste deel geïnterviewden zijn migranten gekenmerkt door een ‘traditionele’ migratieroute: Ghanezen die rechtstreeks vanuit hun geboorteland naar België zijn gereisd. 41

Wat hen echter transmigrant maakt, is de intentie om niet in België te blijven. Zij overwegen in de (nabije) toekomst een nieuwe migratie of willen terugkeren naar Ghana. Hun verblijf in België is slechts tijdelijk. Deze respondenten zijn voornamelijk studenten wiens ouders al een langere periode in België verblijven. Daarnaast zijn er een paar geïnterviewden die vanuit Ghana rechtstreeks hun man of vriendin die al eerder naar België waren verhuisd, volgden.

1.1.2

Onrechtstreeks migratietraject

Alle andere respondenten kwam al dan niet intentioneel in België terecht via een migratietraject dat meerdere locaties omvat. Hoe lang ze telkens op deze plekken verbleven was sterk afhankelijk van de omstandigheden waarin ze zich op dat moment bevonden. Zo was Maxwells droombestemming de Verenigde Staten. Toen zijn visum er geweigerd werd, besloot hij om naar Zweden te migreren, waar hij uiteindelijk maar enkele maanden verbleef. Het bleek er niet eenvoudig om een leven op te bouwen en hij kwam uiteindelijk naar België. “I stayed for three months in Sweden, because the first day I reached Sweden, the person who was supposed to pick me up did not come. […] Luckily the owner [of an African shop in Sweden] was a Ghanaian pastor, he has a church in Sweden. He told me:” I will not let you go to any place, I will take you as my son.” […] He took care of me but I didn’t feel comfortable. […] When I was working in Ghana, my last work place in Ghana, the one I was working with has a family here in Belgium, so I called him and I said: “When I came here in Sweden, things are not going right.” He called a guy who is in Belgium and confirmed if he had a place for me to come and stay there. He was also going through the same process, when he was in Denmark. He was even sleeping outside over there so he will not let his brother from the same country experience the same thing. So we made the process and then he sent me money, I bought the ticket for the Thalys and came straight to Belgium.” (Maxwell, 30) Heel wat Ghanezen maken gebruik van transitlanden om naar Europa en Noord-Amerika te migreren (zie ook Deel I, hoofdstuk 4). De respondenten die ik heb geïnterviewd, reisden naar Europa via Libië. Libië is volgens verschillende auteurs (de Haas 2012; Bob-Milliar 2013; Van Langendonck 2014) naast Algerije, Tunesië en Marokko één van de belangrijkste transitlanden voor migranten uit West-Afrika op weg naar Europa. Enkele respondenten vertelden in de interviews over een dergelijk risicovol traject. Vanuit Ghana reisden ze voornamelijk te voet via verschillende landen zoals Mali en Niger naar Libië waar ze enkele jaren verbleven. Verschillende participanten gaven aan dat er naast Libië en Italië voor hen geen andere optie was. De Ghanese migranten die fysiek sterk genoeg waren, werkten 42

voornamelijk in de bouwsector om de oversteek over de Middellandse Zee naar het zuiden van Europa te betalen. Het leven in Libië werd door deze transmigranten als erg hard en risicovol omschreven. “We got an attack from the Arabs in Libya. Sometimes some of these Arab people come over there and they kill people anyhow they want. Because of that, I took the risk to come to Italy. When I came to Italy, it only took me one month and then I got away from that country too.” (Daniel, 28)

Eenmaal ze genoeg geld verzameld hadden om hun traject te kunnen betalen, probeerden deze respondenten de oversteek naar Italië te maken per boot. Ze werden verplicht om al hun bezittingen achter te laten. Dit werd streng gecontroleerd door de Arabieren die de oversteek regelden. De reis van Libië naar Italië duurde bij de meesten een viertal dagen. “So we went with the boat and there were too many people on the boat so I was really afraid. The boat was really really heavy… I have never experienced fear like that before...” (Isaac, 29)

De verblijfsperiode in Italië was voor de respondenten van verschillende duur, gaande van vier maanden tot drie jaar. Ze kwamen terecht in verschillende vluchtelingenkampen. Sommigen vonden kortdurende baantjes. Ook in Italië hadden de participanten geen gemakkelijk leven. Het verhaal van Isaac over zijn leven in Italië illustreert dit treffend: “I was issued a three month document by the Italian authorities. They didn’t call me for any interview or nothing. So when they called me to come, they gave me a negative report and they asked me to leave Italy. They gave me fifteen days to leave Italy and I had nowhere to go and I was not working. So I was at the supermarket and I used to beg for food on the street to have something to eat. I was sleeping at the train station in Italy. […] At the place I was staying, there was a fight. Some mafia Italian people came there one day and they shot two guys, that was in 2009. So all of us ran away from there... So then a guy told me he had a family in Belgium. I came along with that man to Belgium.” (Isaac, 29)

Enkele respondenten kregen in Italië een tijdelijke verblijfsvergunning. Slechts bij één respondent werd dit document verlengd. Het merendeel van de participanten vond geen werk door de ongunstige economische situatie waarin Italië zich op dat moment bevond. Dit zijn de twee grootste factoren waardoor men genoodzaakt was ook dit land te verlaten. 43

1.2 Migratiemotieven

De migratiemotieven van de respondenten zijn uiteenlopend en spelen sterk op elkaar in. Bij de meeste respondenten was er sprake van meerdere redenen om (opnieuw) te migreren.

1.2.1

Een beter leven

De zoektocht naar een beter leven blijkt de belangrijkste drijfveer om een migratieproces aan te vatten. Dit ‘beter leven’ situeert zich op verschillende domeinen gaande van kwaliteitsvol onderwijs, een goede job, uitgebreide sociale voorzieningen tot een stabiel politiek landschap. “When I was in Ghana, I studied computer technician. I was working in Ghana, but eventually, I decided to have a different plan…to seek for experience in different countries. […] Well so my friends gave me advice and then I took the decision myself to leave. Because in Ghana, when you you complete school, even when you are holding the certificate, when it comes to applying for work, it’s very difficult. Even if they see your qualification they will not give you the job.” (Maxwell, 30)

Migreren blijkt niet altijd het gevolg van een doordachte beslissing op basis van een rationele afweging. Soms zijn migranten door onverwachte gebeurtenissen genoodzaakt om (opnieuw of verder) te migreren. Een voorbeeld van zo’n onverwachte wending is de economische crisis die Zuid-Europa de afgelopen jaren teisterde. Sommige respondenten waren niet van plan om vanuit Italië verder te migreren. Verschillende respondenten hadden na een eerste migratiebeweging hun leven in Italië opgebouwd Door deze onverwachte wending werden ze echter genoodzaakt hun reis verder te zetten. In plaats van een ‘gevestigde’ migrant werden ze plots transmigrant. Italië werd niet hun eindbestemming, maar een transitland (Schapendonk en Steel 2014). “I was there [in Italy] with my parents. They are in the U.K. now but I decided to stay. […] I worked in Italy for five years but four years ago I lost my job. So I decided to come here because I used to come to look at the system. I got to know if it was better than Italy. Then I decided to move to here finally.” (Emanuel, 25) “I was working in Italy and when I came first, I was an asylum seeker. They gave me fixed six month documents but the document was not strong enough for me to do anything there. Later they say when it’s expired, I go, I pay money for renewal, they 44

give me another six months… And it’s like… I was not gaining anything good from it. Just paying money to lawyers and others. I lost my job also at that time and I decided, no, Italy is… Because there is no job, yea… And so I decided to find a place around Italy and travel to it. […] I had a friend in Italy who traveled to Belgium. He told me yea Belgium is very good. So I decided to come to Belgium.” (Adofo, 29)

Typerend voor transmigranten is het feit dat ze in het geval van onverwachte wendingen er niet voor kiezen om terug te migreren naar hun thuisland, maar opteren voor een vernieuwde migratie naar een ander land. Ze opteren een heroriëntering om toch hun doelen proberen te bereiken. De keuze voor België is dan ook vaak een kwestie van toeval.

1.2.2

Volgmigratie

Ik interviewde verschillende jonge Ghanezen die via gezinshereniging naar België migreerden. Voor de ouders van deze respondenten was België al langer een nieuw thuisland. Al dan niet in samenspraak met de jongere, werd beslit om hun studies in België verder te zetten. Daarnaast migreerden enkele respondenten om bij hun partner te zijn en het gezin bij elkaar te houden. De aanwezigheid van familiale en sociale netwerken in België speelden voor deze respondenten een rol bij de beslissing om naar België de migreren. “They [my parents] asked me. Because I was in school there [in Ghana] and they asked me if I wanted to come to Belgium or not. I just told them yes because I didn’t really know what it was all about. I just said yes, I want to come.” (Doris, 21)

1.2.3

Onveiligheid in Ghana

Naast een ongunstige (economische) situatie vormt onveiligheid één van de belangrijkste motieven waarom mensen migreren of vluchten (Castles, de Haas en Miller, 2014). Drie respondenten gaven aan dat ze naar België migreerden omwille van veiligheidsredenen. Twee respondenten werden uitgesloten door hun omgeving in Ghana en een derde verliet zijn geboorteland doordat hij er omwille van zijn seksuele geaardheid niet aanvaard werd. “I was adopted by a new family. One day I was taking a shower and the man’s wife came to me and she wanted me to have an affair with her but I resisted. The woman started shouting so some people started rushing in and they came to me and I was beaten, really really beaten. […] Finally I ran away from the man, I ran to another village in Ghana. But the man was rich and the children were also looking for me

45

because it was alleged that I attempted to rape his wife and their mother. So the only chance I got was to leave Ghana.” (Daniel, 28) “I was living around the central part of Ghana. Because of my social orientation, I had to move from that part to the capital to see if I could have a normal life because in my mind, when it comes to the capital, it’s a divers culture and then everybody understands. But when I came to Accra it was the same thing. So I decided not to be intimidated by people, then I decided to just get out of the country.” (Gyasi, 36)

1.2.4

Andere

Naast de zoektocht naar een beter leven, volgmigratie en onveiligheid werden tijdens de interviews nog verschillende andere migratiemotieven genoemd. De wereld ontdekken, avontuurlijke aspecten en de liefde zijn hier voorbeelden van. 1.3 Toekomstperspectieven Transmigratie gaat niet alleen over het traject dat transmigranten afleggen voor ze een bepaalde bestemming bereiken. Naast dit aspect is de intentie om in de toekomst verder of opnieuw te migreren even belangrijk. Ook voor deze nieuwe migratiebeweging is er sprake van verschillende motieven. Zo kan de taal een beslissende factor zijn in het migreren naar het Verenigd Koninkrijk of de Verenigde Staten. Daarnaast willen sommigen de kennis die ze hebben opgedaan in België, investeren in hun land van herkomst. Verschillende respondenten gaven aan dat België niet het eindpunt is van hun migratietraject. Ze zullen vroeg of laat terugkeren naar Ghana of verkiezen een andere bestemming. Of deze nieuwe migratie of een terugkeer mogelijk is, is voornamelijk afhankelijk van hun financiële situatie. “Ja, mijn eindbestemming gaat sowieso Ghana zijn. Maar nu, het kan misschien lang zijn, het kan drie of vier jaar duren en dan zeg ik van oké, terug. Want ik wil hierna misschien iets bij doen, studeren voor een jaar en dan wat werken voor ervaring op te doen, iets opsparen en teruggaan ja.” (Kofi, 28)

Hoewel sommigen bij de start van hun migratieproces niet de intentie hadden om zich in België te settelen, zien ze België naarmate ze het leven hier ‘gewoon worden’ steeds meer als onverwachte eindbestemming. De aanwezigheid van kinderen weegt hier vaak door. Ten slotte speelt ook de mening van familie en vrienden een rol in het migratieproces. Deze netwerken kunnen een ondersteunende houding aannemen, maar kunnen zich ook sceptisch opstellen bij het idee om (verder) te migreren. 46

Hoofdstuk 2. Welke welzijnsnoden ervaren Ghanese transmigranten?

In dit hoofdstuk verken ik de welzijnsnoden de Ghanese respondenten. Hierbij probeer ik een onderscheid te maken tussen klassieke noden van ‘traditionele’ migranten en nieuwkomers, en welzijnsnoden gelinkt de levensstijl van transmigranten. 2.1 Leven als migrant Een migratieproces kan heel wat moeilijkheden teweegbrengen. Voor sommigen verloopt dit proces zonder noemenswaardige problemen. Anderen ondervinden tijdens de verschillende stadia van hun traject verscheidene uitdagingen die op elkaar inspelen.

2.1.1

Heimwee

Hoewel dit niet altijd een welzijnsnood is waarbij men naar de hulpverlening stapt, blijkt de grootste moeilijkheid in het leven buiten Ghana, ‘heimwee’ te zijn. Het gemis naar back home is voor veel respondenten erg groot. Vooral alleenstaanden haalden heimwee aan als een verlieservaring. Het missen van belangrijke gebeurtenissen binnen de familie, zoals een overlijden of een huwelijk, doet de respondenten met heimwee terugdenken aan Ghana. Ook bij gebeurtenissen in België wordt het gemis naar de familieleden in Ghana genoemd. “I want my mother to come and stay… Because it’s difficult when you don’t have any relatives here. I miss her a lot. […] Because when I gave birth to this one [her baby], I was in the hospital for a long time but it was difficult for me to… I have another child so I couldn’t… My mother hasn’t even seen her grandson.” (Serwa, 31)

2.1.2

De zoektocht naar werk

Een cruciale zorg voor het merendeel van de respondenten is het ontbreken van een vaste baan. Het niet hebben van een job heeft niet alleen financiële gevolgen. Het is ook een manier om zich nuttig te voelen en een dagdagelijkse bezigheid te hebben. “Imagine people working and they are even complaining, so imagine me, I don’t even have work. It’s not easy for me. There are people who can work but they don’t. And people who are really devoted on getting a job don’t get one. But people who are having the chances, are not working, so those who want don’t get it but those who don’t want, they don’t use their chances. That’s how it is.” (Emanuel, 25)

47

De zoektocht naar werk hangt nauw samen met de complexiteit om een werkvergunning te krijgen. Werk vinden zonder geldige verblijfsdocumenten blijkt, volgens sommige respondenten, in België alles behalve evident, in tegenstelling tot in bepaalde andere landen. Daarnaast heeft bijna geen enkele respondent de vereiste diploma’s of getuigschriften, waardoor het bijna onmogelijk is om een goede baan te vinden. “They [3 respondenten] all want to work but they need the right documents for that. Once that is okay they can start living their lives. If they can work then it’s a start for all of them. They only need the document that will give them the permit to start working. They don’t even need money from the government, they don’t need nothing. All they want now is just a document for them to work. And they believe that when they have the document, they can get a job.” (Ghanese zelforganisatie)

2.1.3

Een precair verblijfsstatuut

Niet alleen een werkvergunning maar ook een (gebrek aan een) verblijfsvergunning zorgt voor veel respondenten voor ongerustheid. Het ontbreken van geldige verblijfsdocumenten is voor een aantal respondenten momenteel hun grootste zorg. Niet alleen de angst en onzekerheid om uit het land gezet te worden, maar ook het ontbreken van tal van rechten zorgt voor heel wat bijkomende problemen. Zo kunnen deze respondenten in veel gevallen geen beroep doen op dienst- of hulpverlening. “I also don’t understand the language. I wanted to do an integration course and Flemish course to learn the language but they told me they cannot inscribe me until I have some card. I don’t know how to get a card, I don’t know anything… When I get a card, then I can learn the language.” (Isaac, 29)

Een obstakel voor respondenten zonder verblijfsvergunning blijkt de toegang tot gezondheidszorg. In België hebben mensen zonder wettig verblijf recht op dringende medische hulp. Naast zorgen op een spoedgevallendienst betekent dit ook zorgen van curatieve en preventieve aard. Op basis van medische getuigschriften keurt het lokale OCMW een opname op de spoedafdeling of een medische behandeling goed. Dat deze procedure niet altijd even vlot verloopt, bewijst het volgende verhaal. “I got knocked down by a car. The ambulance came for me and they took me to the hospital. They asked me about my address and stuff and I gave the address of the family from the guy I came to Belgium with because that was the only address I knew. 48

Then I was introduced to a lawyer and the bills were sent to that address. That very day I got to the hospital, I got asked to get out of the hospital. […] I was asked to go to a clinic in Porte de Namur. So I went and explained to the doctor over there that I got knocked down by a vehicle and that I still was in pain. […] This doctor gave me another note to go to another hospital. They said because I don’t have mutuel card, they can do nothing for me and I had to pay it instantly. I didn’t have money so I left the hospital. Until today I’m still having problems with my health and I have nowhere to go. As I am talking to you right now, I have all the documents from the doctors with me. I have nowhere to go and I have nobody to go to.” (Isaac, 29)

2.1.4

Taal als drempel

Taal speelt een belangrijke rol in het opbouwen van contacten en het zich een weg banen in de maatschappij. Het overgrote deel van de respondenten haalde dit punt aan als struikelblok. De taal leren op zich ervaren ze niet zozeer als moeilijkheid. Integendeel: veel respondenten die Nederlandse les volgen, halen een hoog niveau en zijn gemotiveerd om bij te leren. De respondenten ervaren de taaldrempel vooral als een barrière om contact te leggen met andere Nederlandstaligen, om een baan te vinden en om administratieve moeilijkheden uit te klaren. Daarnaast ervaren enkele geïnterviewden situaties waarin er geweigerd wordt of waarin men niet in staat is om met hen in het Engels te communiceren. “This one I’m still finding it difficult. Last week Friday, I went to post office to pay my bill and I wrote the information, the account number, everything on the paper. When I went to the post office, I show it to the woman, that I want to pay something and she said she doesn’t understand the English language. So I was trying to say it in Flemish and she said: “No, I don’t understand it.” But even when she told me that she doesn’t understand English, she was speaking it in English! She was not saying it in French! And this woman did not help me! She said that I have to go because she cannot do anything about it and I left… yeah it was very sad.” (Serwa, 31)

2.1.5

Confrontatie met racisme en discriminatie

Net zoals andere migranten, worden transmigranten meer dan eens geconfronteerd met racisme en discriminatie. Sommige geïnterviewden benadrukten dat er van racisme in hun thuisland bijna geen sprake is, wat dit gevoel van ongelijkheid bij hen nog groter maakt. “The way we have been treated here sometimes, like a racist way. There are a lot of Europeans in Africa and they don’t get treated like that. For example when I was 49

coming from Italy. Everybody was going through security and nobody was checked but me. I’m not a drug dealer, I don’t deal with smugglers, so why me? “If you open my bag, I want you to fix my bag for me late. You open it and look for what you want. After that you can give me my bag.” That’s what I told him and he said: “Okay I’m sorry, I’m just doing my job.” But everybody was going, then why me? So certain things like that… We are all the same and we don’t do that in our country. We are all one. So if you for example would go to Ghana, you will not be searched. They won’t do anything, you are free. But when I come here it’s not like that.” (Emanuel, 25) 2.2 Leven als transmigrant

Uit de interviews is gebleken dat transmigranten enkele specifieke welzijnsnoden kennen die mogelijk gelinkt kunnen worden aan hun mobiele levensstijl. Een verblijf in verschillende landen heeft meerdere gevolgen: ze moeten telkens opnieuw een leven opbouwen in een nieuwe omgeving. Daarnaast kunnen hun verwachtingen gekleurd zijn door ervaringen uit eerdere verblijfplaatsen. Deze ervaringen kunnen nuttig zijn in een nieuwe verblijfplaats, maar kunnen ook voor verwarring en frustratie zorgen. Tijdens de interviews kwam naar voor dat sommige respondenten door een verblijf in meerdere landen een vergelijking kunnen maken. Dat deed Serwa ook, toen ze besliste om opnieuw naar België te migreren. “I was here first and then I go back to Holland and later I moved back to Belgium. Yeah because when I compare the two countries, I consider that Belgium is better than Holland. […] When you go to register for the asylum [in Holland], it was not easy. It was more difficult than in Belgium.” (Serwa, 31) “Only here in Europe I have seen that others reject their family… Others walk out from home, they leave their mother or father behind even when the mother or father is old, they don’t even care about it. And sometimes even someone dies and it’s only a dog that has to bark for them to know something has happened. Africa is not like that. Even if we are not living together, there is a family home you visit.” (Ata, 32)

2.2.1

Geen of oppervlakkige lokale contacten

De mobiliteit en tijdelijkheid in het leven van transmigranten betekenen een extra uitdaging om telkens opnieuw een lokaal netwerk op te bouwen. Een bepalende factor hierin is het bestaan van een reeds aanwezig netwerk in het aankomstland. Deze zorgen vaak voor een eerste kennismaking met de nieuwe omgeving. Het ontbreken van een dergelijk netwerk 50

vormt dan ook een bijkomende moeilijkheid. Een aanzienlijk deel van de respondenten gaf aan dat het niet vanzelfsprekend is om lokale contacten te leggen. Hier zijn volgens de respondenten

twee

oorzaken

voor:

het

niet

voldoende

beheersen

van

een

gemeenschappelijke taal en de geslotenheid van de Belgische bevolking. “Even though I tried to make a friend, but if you don’t know how to speak the language, it’s very difficult. […] Another example like if you want to go to a program like our church is doing this, I invite them [Belgians] to come with me, they will give you an excuse or they will not come and sometimes we are doing football club something like that and if I ask them to come so that you know our culture they won’t come. They are not very open.” (Doris, 21)

2.2.2

Juridische problemen gelinkt aan transmigratie

De mobiele levensstijl van transmigranten zorgt ervoor dat het nationale recht van een bepaald land niet altijd toepasselijk is op de situatie van het individu. Hun wettelijk statuut en bijhorende rechten zijn soms moeilijk te bepalen. Een voorbeeld uit de interviews, is het statuut van langdurig ingezetene. Volgens het Kruispunt Migratie-Integratie (2015) kunnen mensen met dit statuut en andere onderdanen van EU-lidstaten zich, door het recht op vrij verkeer van werknemers, vrij verplaatsen doorheen de Europese Unie. Voor een langdurig ingezetene gelden echter enkele voorwaarden: de persoon moet werken of studeren of op een andere manier kunnen bewijzen dat hij of zij over ‘stabiele, regelmatige en toereikende inkomsten’ beschikt. Indien deze voorwaarden niet voldaan zijn, kan dit een uitwijzing of een intrekking van de verblijfsdocumenten betekenen. Bovendien hebben werkloze derdelanders, afhankelijk van hun statuut en de sociale wetgeving in de herkomstlanden, niet altijd recht op werkloosheidsuitkeringen of andere vormen van sociale steun. Een dergelijke situatie zorgt voor heel wat stress en een grote druk om snel werk te vinden. “I had a permanent stay [in Italy]. Not the Italian nationality but my paper is a European permanent stay. It has no expiry date. So they said it’s acceptable to get a residence here. And I’ve got an address, I have everything. […] All people from Italy got papers but me. I have proved that I had no bad record in Italy. So I have gathered everything but they said they still need working contract or schooling attestation or I have to find a Belgian citizen to marry. […] But many people with my situation have gotten five year documents to stay here, but me I don’t know… pfff… if you go to talk to people they will all tell you different ideas… It’s really frustrating. I have changed my residence from Italy to Belgium and I’ve provided the needed social documents 51

they asked for. But they said, I still need to prove working documents so either I get married here or I go to a normal school because language school is not accepted. So that’s my problem.” (Emanuel, 25) 2.3 Geen problemen ervaren

Het kaderen van de welzijnsnoden van de geïnterviewde transmigranten helpt onder andere hun kwetsbaarheid in kaart te brengen. Toch is het noodzakelijk om dit beeld te nuanceren. Naast heel wat problemen, ervaren sommige respondenten hun leven als beter dan in een eerdere verblijfplaats. “Yea life here It’s not bad. I think for me it’s better than America. Because if you’re in America, when you are sick, they will not treat you… You need insurance before they can treat you. But in Belgium it seems like they are very good people. Even if you don’t have insurance, they still can help you. […] I have some friends, they don’t have papers, but still they can get treatment. They will not die. […] and for me, the help of the OCMW, they are helping people that way is good, because through that, the person can study hard, you know, because he knows that people are supporting him, helping him, so he can study hard to achieve his goal.” (Kwame, 23)

De manier waarop mensen moeilijkheden ervaren is bovendien subjectief. Sommigen duiden op het belang van je eigen ingesteldheid om een goed leven te leiden en om te gaan met moeilijkheden. “Stel dat je iets mocht veranderen aan België, maakt niet uit wat, wat zou het zijn? Ik bekijk het altijd zo met twee brillen. Eerst met mijn Ghanese bril op en dan zet ik de Belgische bril op. Dan zie ik een verschil, dan zie ik een contrast, dan zie ik hoe allez, hoe dat het georganiseerd is. Daarmee denk ik dat het moeilijk is om negatieve dingen te zien.” (Kofi, 28)

52

Hoofdstuk 3. Welke netwerken zijn er aanwezig bij Ghanese transmigranten?

Uit de literatuurstudie is gebleken dat transmigranten contacten onderhouden over grenzen heen. In dit hoofdstuk schets ik de (trans)lokale netwerken die voor de respondenten van belang zijn. Ik sluit dit hoofdstuk af met een kijk op de relatie van de respondenten met de lokale Ghanese gemeenschap. 3.1 Netwerken over grenzen heen

3.1.1

Wie bevindt zich waar?

Alle respondenten hebben familieleden en vrienden die zich over verschillende landen en werelddelen verspreiden. Het grootste buitenlandse netwerk van de Ghanese transmigranten bevindt zich in het thuisland. Respondenten onderhouden op verschillende manieren contact met familieleden, vrienden en kennissen in Ghana. Naast een netwerk in hun geboorteland hebben respondenten contact met vrienden en familie in landen buiten Europa zoals de Verenigde Staten en Libië. Meestal blijven deze contacten echter oppervlakkig. Ook in Europese landen zoals Italië, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Duitsland situeren zich transnationale netwerken. Voor sommigen zorgt de kleinere afstand tussen vrienden of familieleden voor een intensere band. “Ik heb nog een vriendin, een kennis, die was in the U.K. recent, maar zij is twee weken geleden terug geweest naar Ghana. Toen zij in the U.K. was, ontwikkelden wij een heel goed contact. […] Dat was pas toen we uit Ghana waren dat we een heel goed contact kregen. En ik kan echt zeggen dat zij is ook nu één van de belangrijkste personen in mijn leven is. Ja zij staat op dezelfde plaats als mijn zus, ik noem haar altijd een zus. […] Wij steunen mekaar en we maken hetzelfde mee dus ja.” (Kofi, 28)

Andere respondenten met Europese netwerken hebben slechts af en toe contact met hen. Vaak zijn zij gewoon op de hoogte dat deze mensen in de buurt verblijven, maar wordt er geen intensief contact onderhouden. “Normally I may say I have some relatives maybe in Germany but it’s not the people that we call. Once a year maybe we say hello, how are you, something like that. Maybe it’s my grandmother’s sons our daughters. But we don’t speak often. Just once in a while, they say oh I went home and I ask about you and I got your telephone number. And then you can talk but it’s not continuous. […] But I speak to guys in Italy. 53

Even I told them if I get the chance, I would like to come and buy some shoes there. I speak to them. I speak to people in Germany, I speak to people in Holland.” (Ata, 32)

3.1.2

Hoe contacten onderhouden?

Dat de Ghanese respondenten contacten onderhouden over grenzen heen, werd ondertussen al duidelijk. Hoe intensief ze deze contacten onderhouden en op welke manier, verschilt per persoon. Zo hebben jongere respondenten vaker contact met leeftijdsgenoten in Ghana en andere landen via sociale media zoals Facebook en Skype. Oudere respondenten onderhouden eerder sporadisch contact met bijvoorbeeld hun ouders in Ghana via telefoon. Sommigen geven in de interviews aan dat dit komt doordat hun ouders geen toegang hebben tot een computer en/of internet. Een andere reden voor het sporadische contact met familieleden in Ghana is de hoge telefoonkost. “I talk to her [mother in Ghana] a lot. I talk to her even more than I talk to my father [in Belgium]. I don’t talk to her every day though. Sometimes I call her once a month or twice a month. It depends cause I have to buy credit every time. It’s very expensive. […] She [mother in Ghana] doesn’t know anything about that [social networks]. She doesn’t even know internet and all that, she doesn’t know any technology, nothing, so she doesn’t know about these things either (lacht).” (Kwame, 23) Naast contact via telefoon en andere communicatiemiddelen getuigen de respondenten maar zelden van een bezoek aan Ghana. Slechts twee geïnterviewden plannen in hetzelfde jaar van het interview een bezoek aan hun thuisland. Hiervoor worden verschillende redenen aangegeven. De voornaamste oorzaak is geldgebrek. 3.2 Netwerken in België

3.2.1

Netwerken voor vertrek of netwerken bij aankomst

Enkele respondenten kwamen op basis van gezinshereniging naar België zoals reeds in het eerste hoofdstuk aan bod kwam. Familieleden in België vormen voor deze geïnterviewden een eerste netwerk. Ze worden door hen opgevangen en wegwijs gemaakt in de Belgische samenleving. “Nee ik had geen Ghanese contacten [toen ik net in België arriveerde], ik had twee jaar geen Ghanese contacten. Ik had alleen contact met haar [Belgische partner] en

54

haar familie was ook mijn familie. Ik heb mij daar ook altijd heel goed gevoeld en ze waren heel vriendelijk voor mij.” (Kofi, 28)

3.2.2

Nieuwe netwerken uitbouwen

Net zoals andere nieuwkomers trachten ook transmigranten een nieuw netwerk uit te bouwen. Een bestaand netwerk op een nieuwe bestemming, zorgt meestal voor een eerste aanknopingspunt bij het leren kennen van nieuwe mensen. Anders dan mensen met voornamelijk contacten binnen de eigen gemeenschap die de Ghanese kerk bezoeken, gaan deze respondenten meestal naar een internationale kerk, waar mensen met verschillende achtergronden samen komen. Ook op school of tijdens de inburgeringscursus leren participanten mensen met verschillende achtergronden kennen. “Oh everybody! We have all sorts of people. It’s a multi-national church. There are people from Ghana, Nigeria, Congo, Sierra Leone and Liberia. We have white people visiting us but they don’t come continuously. Maybe it’s too loud for them.” (Ata, 32)

Van contacten met Belgen is er weinig sprake. Sommige respondenten willen wel graag aansluiting vinden bij de Belgische gemeenschap, maar getuigen dat Belgen erg gesloten zijn waardoor ze moeilijk contact kunnen leggen. Ook taalverschillen kunnen hierbij een drempel vormen. “Yes. People from Ghana we always talk in our own language so it’s easy for us to contact each other and we pray a lot. And Belgian people they are more like, we talk today but tomorrow we are not friends anymore.” (Doris, 21)

3.2.3

Relatie met de Ghanese gemeenschap

Transmigranten kunnen net als andere nieuwkomers aansluiting zoeken bij landgenoten of mensen uit dezelfde gemeenschap. Volgens Ryan et. al (2008) kunnen deze contacten een belangrijke vorm van sociaal kapitaal betekenen. Ze helpen nieuwkomers op weg in een nieuwe samenleving door hen kennis te laten maken met verschillende voorzieningen en nuttige contactpersonen. Ghanezen ontmoeten elkaar op verschillende plaatsen zoals in de kerk, op culturele evenementen of op straat. “I know a lot of Ghanaians because of the work [online Ghanaian tv/radio station] I do. We are very close because of the work I do. […] Because of church, we go to church

55

together and my friend introduced me to other people and so on. We don’t have any family here so we have to make friends.” (Maxwell, 30) “One thing about we, Ghanaians, is that it’s easy to locate someone from our culture because for example we hear our language. So the moment I hear the language, I say oh, are you Ghanaians? And then the conversation starts from there. Cause we know we are foreigners in this country.” (Ghanese zelforganisatie)

Niet alle respondenten zoeken echter toenadering tot mensen uit hun eigen gemeenschap. Sommigen kiezen er expliciet voor om geen contacten te leggen met andere Ghanezen of ze willen er expliciet afstand van nemen. Bij enkele respondenten is er sprake van een sterk wantrouwen en uitgesproken negatieve gevoelens en ervaringen met landgenoten. “Ze heeft ook geen vrienden, als ze vrienden wil maken, zijn er altijd problemen.” (F) “Wat bedoel je met problemen?” “Because they talk a lot…” (F) “Ja, dat is het probleem, in Afrika praten ze veel hé. Die heeft dit over jou gezegd… Er zijn altijd mensen die praten over jou” (A) “Heb je dezelfde ervaring hier in België met mensen uit Ghana?” “Ja! Zij zijn hetzelfde of ze nu in Ghana of in België zijn hé. Ze praten té veel.” (A) (Akua, 26 en haar man Fante)

3.2.4

Contacten met religieuze organisaties

Veel respondenten hebben contact met religieuze organisaties. Voor hen heeft de kerk een dubbele functie. In de eerste plaats vormt de Ghanese of internationale kerk een plaats om te bidden. Tegelijk vormt de kerk een belangrijke plek voor nieuwkomers om nieuwe mensen te ontmoeten. Het is daarnaast voor velen een plaats om tot rust te komen en om steun te vinden in het geloof. “Okay, the fact is, it’s [church] a place where many Ghanaians come together and we get to know each other, we talk to each other, advice each other, ask questions… So we get to know more people. And it makes it so easy for me to have contact with the Ghanaian community so anything at all, if I take my phone and call someone yea this and this and that yea the person will respond.” (Adofo, 29) Niet alle respondenten kiezen ervoor om naar de kerk te gaan. Soms is dit omdat ze geen contact willen met de Ghanese gemeenschap of omdat ze er geen tijd voor hebben. 56

Hoofdstuk 4. Welke oplossingsstrategieën hanteren Ghanese transmigranten?

Het

vorige

hoofdstuk

behandelde

de

voornaamste

welzijnsnoden

van

Ghanese

transmigranten. Hoe de respondenten met deze noden omgaan, welke strategieën zij hanteren en of het inzetten van hulp- of dienstverlening een onderdeel van deze strategie kan zijn, komt in dit hoofdstuk aan bod.

4.1 Ervaringen met lokale hulp- en dienstverlening

Alle

respondenten,

uitgezonderd

één

student,

kennen

verschillende

hulpverleningsorganisaties. Vooral de formele, georganiseerde Belgische hulpverlening is bij velen bekend. Sommige respondenten zijn ook bekend met informele initiatieven, zoals Ghanese zelforganisaties (ik laat persoonlijke netwerken hier even buiten beschouwing). 4.1.1

Formele dienstverlening

Met verschillende dienstwen komen (trans)migranten rechtstreeks in contact. Deze instellingen kunnen een belangrijke rol spelen als opstap naar andere organisaties of vormen een eerste opvangnet bij moeilijkheden.

De gemeente

Net zoals voor andere nieuwkomers is de gemeente één van de instanties waarmee transmigranten al snel mee in contact komen; het is immers een plaats waar mensen met een geldige verblijfsvergunning zich moeten inschrijven. De ervaringen met deze instantie worden niet altijd positief omschreven. Vaak is de gegeven informatie volgens de respondenten onduidelijk of onvolledig. Dit kan voor frustraties zorgen. “So when I came, I went to the commune where I have my address. They told me okay if this is the situation then this is what we need from you. Then I submitted the documents and they gave me the first attestation and told me to bring some other documents with a working permit attached or a working contract. But if I don’t have a working permit, I cannot get any work to do.” (Emanuel, 25)

Maxwell kwam in contact met de gemeente nadat een ambtenaar van de burgerlijke stand het vermoeden had van een schijnhuwelijk tussen hem en zijn partner. “The only problem I had was the one in the commune because he was not believing our story. He was really doubtful. The police came and checked it and gave the 57

confirmation but the guy was still in doubts. I could see from the face they were doubting my story.” (Maxwell, 30) Inburgering

De dienstverlening door onthaalbureaus en integratiecentra zoals bon in Brussel en Atlas in Antwerpen werden meerdere malen vernoemd. Dit is niet verwonderlijk, aangezien het Brussels onthaalbureau mij in contact bracht met enkele participanten uit Brussel. Respondenten zijn overwegend positief over deze organisaties. Niet alleen ervaren ze inburgeringslessen als bruikbaar, deze plaatsen vormen ook de ideale manier om nieuwe mensen te leren kennen. Bovendien zorgen de trajectbegeleiders uit deze organisaties voor een goede ondersteuning. “Okay, when I started the opleiding, I also decided that integration course is very important […] Bon is giving me the course about how to find my way in Belgium in case of anything. I really like it.” (Adofo, 29) Consulaat Enkele Ghanezen verwijzen naar The Ghana Council, of het consulaat. De meningen over de functie en de werking van het consulaat zijn verdeeld. Na wat rondvraag blijkt dat The Ghana Council een dubbele functie vervult. Enerzijds valt de werking te vergelijken met deze van een ambassade. Anderzijds is The Ghana Council de nieuwe naam van het oude Ghanaba, een sociale organisatie met een ondersteunende functie voor alle Ghanezen in België. Niet iedereen is tevreden over de diensten en de werking van het consulaat. Zo is hoofd van een Ghanese zelforganisatie niet te spreken over de steun die hij als organisatie ontvangt. In een interview vertelt hij hoe moeilijk het is om als informele organisatie steun te vinden bij de overheid. De voorzitter beweert dat het Ghanese consulaat, die volgens hem een koepelrol speelt voor Ghanese organisaties in België, de taak niet op zich neemt om Ghanezen in België in een kwetsbare situatie te ondersteunen. “They are the umbrella of the entire group of Ghanaian organizations in Belgium but they don’t do this. […] It’s more like a gathering for them, not a social thing. But it should be! Because these organizations are meant to help people like them [undocumented Ghanaians]. Because you don’t expect someone like them to go to the government to make a report or to go to the minister. They can’t go there. They don’t speak the language so they have to come to the Ghana Council and they have 58

to take it to the higher people. But the Council is not doing this! It makes the job of our organization very difficult.” (voortrekker van een Ghanese zelforganisatie) De respondenten zelf zijn ook bekend met het The Ghana Council. “I have met a lot of Ghanaian elders here and I’ve gone to the Ghana Council and I have narrated my story to them but they never helped me. I know a lot of people, even in gare du Nord who went to the Council also but they never helped them so it’s really a problem.” (Daniel, 28) Taallessen en arbeidsgerichte opleidingen

Heel wat respondenten volgen lessen Nederlands bij verscheidene instanties: bon, Het Huis van het Nederlands, Bruxelles formation, Centre de Phonétique Appliquée de Bruxelles (CPAB) en verschillende Centra voor Volwassenenonderwijs (CVO). De taallessen worden gezien als een opstap naar een verdere opleiding of het vinden van werk. Sommige respondenten uit Brussel vinden het moeilijk om Nederlands te blijven oefenen in een stad waar de taal niet vaak gesproken wordt. “I did Dutch classes but I work here in Brussels and then I keep forgetting the Dutch. Als je niet spreken, alles in de vuilnisbak (lacht). Maar ik wil later spreken. So I’m starting with French. […] I thought to do cours de soir for French but I am trying to see maybe somewhere in July. Because I need to speak French frequently.” (Ata, 32)

Naast lessen Nederlands volgen enkele respondenten een arbeidsgerichte opleiding aan verschillende instellingen zoals Groep Intro, Intec Brussel of een reguliere school om zo gemakkelijker een job te vinden. “Okay so I got a job and it’s combined with school. I have to do the stage so yea. […] It’s verzorging in a rusthuis and it is in Dutch. (Doris, 21, Ghana)

Naast contacten met bovengenoemde instanties, vermelden enkele respondenten contacten met de politie. Sommigen doen beroep op advocaten voor juridische hulp.

4.1.2

Formele hulpverlening

Tien

van

de

dertien

respondenten

kwamen

reeds

in

contact

met

formele

hulpverleningsorganisaties. De lijst van organisaties was erg lang, gaande van de ‘bekende’ 59

organisaties zoals het OCMW en inburgeringscentra tot het Jongerenadviescentrum (JAC) en Lhiving. OCMW/CPAS

Één van de meest gekende organisaties is het Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW) of zijn Franstalige tegenhanger Centre Public d'Action Sociale (CPAS). De respondenten doen voornamelijk beroep op het OCMW voor financiële hulp, eerder dan voor psychosociale ondersteuning. Er is geen regelmatig contact tussen de participanten en de sociaal werkers van het OCMW. Ook al kennen de meeste respondenten deze organisatie, niet iedereen kan er beroep op doen of heeft er behoefte aan. “Are you receiving an allowance at the moment from OCMW/CPAS? Yea. […] I just met her [social worker at OCMW] a few times, but I don’t talk to her anymore. I just go to her when I have to papers I have to give her from school, then I go and give it to her.” (Kwame, 23) “Government money is not for free… I have been in Belgium, Belgium has given me five years document. I have never worked here before, I have not paid any taxes yet directly. And to receive OCMW it’s… I am not really interested in receiving something from them. I have been told before about it, but I am not interested.” (Adofo, 29) VDAB/Actiris

Voor de zoektocht naar werk doen meerdere respondenten beroep op Actiris of de VDAB. “Thuis deed ik een opleiding horeca: hotel en cateringmanagement en dat is ook hetzelfde ding wat ik hier in België wil doen. Het zal mij wel lukken binnen een paar jaar. Ik ben net begonnen bij VDAB en nu wacht ik daar op een assistent die aan mij gaat uitleggen hoe ik een opleiding daarvoor moet volgen en zo. Dus misschien dat er mij volgende maand iemand gaat bellen.” (Akua, 27, Ghana) Medische hulpverlening

Enkele respondenten hebben ervaring met medische hulpverlening. Hoewel deze vorm van hulp een basisrecht is, blijkt het niet altijd even vanzelfsprekend om op dit recht beroep te

60

kunnen doen. Daarnaast hebben negatieve ervaringen vaak te maken met een taalbarrière of voelen sommigen zich slecht behandeld omwille van hun migratie-achtergrond. “I remember when I went to the hospital when I was pregnant and the gynecologist told me that she don’t speak English, only French. The way this woman treat me, it was very bad. But I kept it on myself because I don’t have a choice.” (Serwa, 31) Andere welzijnsorganisaties

Naast bovengenoemde organisaties doen de respondenten ook beroep op enkele andere welzijnsvoorzieningen: de werkwinkel, het JAC, een opvangorganisatie van ONE (de Franstalige tegenhanger van Kind & Gezin) en Lhiving (een organisatie die ondersteuning biedt aan mensen met hiv of een andere chronische aandoening en die zich in een precaire leefsituatie bevinden).

4.1.3

Informele hulp- en dienstverlening

Contacten binnen de eigen Ghanese gemeenschap spelen voor velen een rol in het dagelijks leven.

Naast

het

uitgebreide

contact

dat

transmigranten

hebben

met

formele

hulpverleningskanalen, zijn er ook informele organisaties vanuit de Ghanese gemeenschap die diensten aanbieden. Zelforganisaties

Wat betreft informele, doch deels georganiseerde hulpverlening (ik reken bijvoorbeeld mantelzorg in dit onderdeel niet mee) blijkt dat er enkele Ghanese organisaties in België bestaan die ook onder de respondenten bekend zijn. Op vlak van deze organisaties is er bijzonder veel onduidelijkheid. Tijdens het onderzoek ben ik op zoek gegaan naar Ghanese organisaties in België. Deze bestaan wel, maar dit zijn bijna uitsluitend culturele organisaties met als doel de Ghanese cultuur bij Ghanezen in België en andere geïnteresseerden bij te brengen en levend te houden. Daarnaast ligt bij een deel van deze organisaties de focus voornamelijk op ontwikkelingshulp in Ghana zelf. De enige twee organisatie waarmee ik contact hebben kunnen leggen was Kente fm/Kente tv en GEYC, Ghana European Youth Congress, die ook in de literatuurstudie aan bod kwamen. “I went to GEYC because I find it very difficult with the children and he [GEYC] is the one who is doing the process of adopting the children and all that. […] Three years 61

ago, I’ve gotten a leg fracture and because I don’t have any papers or money to pay the bills so GEYC is paying for all that.” (Daniel, 28)

Ik stelde tijdens de interviews de vraag naar Ghanese organisaties in België. Sommige respondenten zijn van dergelijke organisaties op de hoogte. Zo vermelden ze een union in Luik, die waarschijnlijk een soort van ontwikkelingshulp biedt voor de mensen in Ghana. Wat voor organisatie deze vzw is, is tot op heden onduidelijk. “There’s a union or something like that. […] They gather themselves to do donations. […] Every month maybe they contribute five euros or ten euros, so as time goes away they gather about a thousand euros. They use it to buy something like hospital equipment for some clinic in Ghana. Or maybe a school that needs help. […] It’s just maybe sometimes monthly they pay, but only the members of that group. […] But this union, but not everybody joins. So I think it’s a small group.” (Ata, 32)

Daarnaast zijn de respondenten bekend met Kente fm en Kente tv (kentetv1.com). Dit is een online tv -en radiokanaal, gevestigd in de buurt van Brussel, dat Ghanezen in België (en in het buitenland) op de hoogte houdt van de laatste nieuwtjes uit Ghana en de wereld. Er worden verschillende programma’s uitgezonden: interviews met bekende Ghanezen, politieke debatten, culturele programma’s, muziekvideo’s enzovoort. Daarnaast organiseert Kente culturele feesten zoals een Ghana Independence Party. Van de respondenten die deze organisatie kennen, woonden er twee een activiteit bij. Federations of Anglophone Africans (FAAB), een koepelorganisatie voor Afrikaanse Engelstalige (zelf)organisaties kwamen ook aan bod. “I know the one from Miss Ghana Belgium and I know FAAB. For example you can learn computer there and also Kente festivals and the embassy. […] [I know these organizations] through my friends, through Facebook. But a lot of things because my boyfriend works for those kind of things so he tells me about it. […] I’ve been to an event of GEYC once.” (Doris, 21)

Één respondent sprak over Nananom, waarbij belangrijke ouderen van een bepaalde bevolkingsgroep samenkomen om te praten over de Ghanese gemeenschap binnen en buiten België. Slechts een beperkte groep kan lid worden van dit soort ‘organisaties’ en de focus is cultureel van aard. Ze bieden geen sociale ondersteuning.

62

“There is another one, we call it in our native language Nananom which means the kings or chiefs, they also have an association. […] Nananom is for those people who are having the placement of kingship in Ghana but who live in Europe, they have formed a group. […] We have ten regions in Ghana: Accra, Kumasi the people there are Ashanti, Koforidua, Sekondi-Takoradi and so on. Almost all of them have their representative here. […] It’s not really an organization, but they come together and they discuss things. How to improve the Ghanaian community here. […] They make an activity, but only like once a year. A social gathering like football competition. […] No, it’s not an official organization for support.” (Maxwell, 30)

Religieuze organisaties

In het vorige hoofdstuk kwam reeds aan bod dat het grootste deel van de respondenten regelmatig een Ghanese of internationale kerk bezoekt. Of deze kerken ook sociale ondersteuning bieden, daarover zijn de meningen verdeeld. Kerken organiseren volgens de meeste respondenten geen sociale activiteiten en bieden geen ondersteuning op materieel of financieel vlak. De nadruk ligt op het organiseren van religieuze diensten. Aan de andere kant getuigen enkelen dat de Ghanese kerk wel aandacht schenkt aan de minderbedeelde leden van de kerk. “I go to church every Sunday. […] It’s a place where we can meet. […] Yeah for religious reasons. They don’t do social activities, just the religious part. (Serwa, 31) “Yea the church provides social services. In our church, every Sunday, we have a social welfare group. Those who are working, will support those who don’t work. Anything you can give, like ten or twenty or fifty or one hundred euros, you can put it in a bowl and after we collect, let’s say we have three hundred euros, then we have to share it amongst ten or twenty people. And sometimes they also give them food like rice and stuff. […] Some of them ask for a ticket for transport, they don’t need food. So these things take place in church after the religious ceremony.” (Maxwell, 30)

Sommige respondenten betreuren het feit dat hun kerk in België geen sociale ondersteuning biedt en vinden dat ze meer hulp voor mensen in precaire situaties zouden moeten bieden. Hierbij verwijzen ze soms naar ervaringen in eerdere verblijfplaatsen. “Does the Ghanaian church provide social support as well?

63

It depends on the churches. Some of them help people in situations like this for example by giving them twenty euros or fifty euros from time to time. But not many churches do that, only a few.[…] Not in our own church [in Belgium], things like that don’t happen unless somebody you know as a friend from church willingly helps you. Not from the church itself. […] The church is supposed to help people without jobs, that was how it’s done in my own church in Italy.” (Emanuel, 25) 4.2 Beeldvorming over hulpverlening

Hoe en of transmigranten op zoek gaan naar hulp en er effectief beroep op doen wordt grotendeels bepaald door de aard van hun eerste of eerdere contacten met verschillende vormen van hulp- of dienstverlening. Positieve ervaringen kunnen ervoor zorgen dat men sneller bij officiële instanties hulp gaat zoeken, negatieve ervaringen kunnen voor een verlies van vertrouwen zorgen. “After going through my asylum procedure and coming out, I’ve had many assistants who were very helpful to me. […] When something got even a little difficult, I could talk to them. For example when I had to translate my letters from English to Nederlands or French or anything. And they’re open to me, I can go into their office and talk anytime I want. […] I went through good times with the assistants I had. They were very sociable to me and even in all the places I’ve gone to and all the assistants I have worked with, I didn’t work with them alone, there were other professionals too and I can only say that they were very helpful. Very very very helpful.” (Gyasi, 36) “When I went to VDAB, I said please, I would love to go to school. But they didn’t want to pay my school because my partner earns a lot. But some people are staying home, watching tv while getting money. If they are giving money to the person, they have to make sure that he’s doing something good with it.“ (Maxwell, 30)

4.3 Inspelen op transnationale netwerken

Volgens de respondenten nemen hulpverleners in sommige organisaties, voornamelijk instanties die algemene begeleiding en ondersteuning bieden zoals bon en Atlas, zelf het initiatief om over familie of vrienden in het buiteland te praten. In geen van deze situaties wordt er door de hulpverleners ook echt contact met hen gelegd en doen zij dus ook geen beroep op deze netwerken. In andere gevallen is het de transmigrant zelf die het onderwerp van translokale netwerken introduceert 64

“Oh yes! She [social worker from bon] asked me about my family, how they are doing, if I still talk to them, my father brought me here, this and that, you know.” (Kwame, 23)

Andere organisaties gaan niet op deze contacten in, zo getuigden enkele participanten. Meestal zijn dit organisaties die praktische zaken regelen, zoals bijvoorbeeld het OCMW. Een andere reden waarom hulpverleners geen informatie vragen wat betreft de translokale netwerken van hun cliënt is omdat de transmigrant er zelf geen nood aan heeft of omdat ze vinden dat het initiatief hierover van de sociaal werker moet komen. Ik stelde daarnaast de vraag of de respondenten het nodig achten dat de hulpverlener met wie ze contact hebben dieper ingaat op hun translokale netwerk. De meningen hierover waren verdeeld. “Yes! It’s very important! Social worker means somebody who’s helping you in every area of your living. And family back home are also part of our lives so we really need them concerning such matters.” (Adofo, 29) “I think they should not ask because even if they ask, I don’t think they will help. […] No I don’t think it’s necessary because if they call my mother, she doesn’t understand English, she can’t speak it. She speaks only Ghanaian language.” (Serwa, 31) “Normally, when they [social workers] ask about it, it’s no problem because my mother is there and she is living. So to know my family it’s not a problem, but the most important family I have is here.’ (Ata, 32) 4.4 Drempels voor hulpverlening

De meest voorkomende drempels wat betreft de formele hulpverlening blijken het niet kennen van de hulpverlening, of er geen vertrouwen in hebben. Doris verkoos om niet dieper op dit gebrek aan vertrouwen in te gaan. De overtuiging van ‘het zelf wel kunnen oplossen’ van enkele respondenten kwam in dit thema vaak naar voor. In een volgend punt (4.6) ga ik hier verder op in. “I really don’t trust organization people. Sometimes I have to talk to my mom […] my mom is like a friend to me. We share a lot of secrets and also jokes.” (Doris, 21)

Hoewel enkele respondenten eerder in contact kwamen met hulpverlening, voelden ze zich soms niet geholpen. Dit was ook het geval voor Kwame. Hij had eerder een trajectbegeleider bij een inburgeringsbureau, maar nadat de cursus was afgelopen, stopte ook de begeleiding. 65

“Yea! I wish I had someone like that [a social worker]. Right now no one is helping me in this country. […] There are some people who have been here for a long time, you know, maybe they know the situation… How to find a job and things like that, you know. But now no one seems to be helping me.” (Kwame, 23)

Wat betreft informele organisaties doen de Ghanese respondenten niet vaak beroep op deze instanties. Voornamelijk omdat ze niet op de hoogte zijn van het bestaan ervan. Daarnaast waren sommigen niet geïnteresseerd in hun (vooral culturele) aanbod of hadden ze geen tijd om naar de evenementen te gaan.

4.5 Transnationale en lokale persoonlijke netwerken als bronnen van steun

Zoals eerder beschreven in hoofdstuk drie, onderhouden Ghanese transmigranten contacten met mensen over landsgrenzen heen. In wat volgt, ga ik na in welke zin deze netwerken een bron van steun kunnen vormen en bij welke problemen transmigranten op hen beroep doen.

4.5.1

Transnationale netwerken

Uit de gesprekken met Ghanese transmigranten blijkt dat grensoverschrijdende netwerken wel degelijk een bron van steun kunnen zijn, voornamelijk op emotioneel vlak. Op financieel vlak ontvangt slechts één respondent steun van zijn familie in het buitenland. De andere respondenten geven aan dat familieleden in Ghana niet in staat zijn hen op financieel of materieel vlak te ondersteunen, aangezien ze hier de middelen niet voor hebben. “I talk to them [family in Ghana] always. Even I tell them that it is not as easy as we thought it would be, how we imagined it to be. And it’s also we believe in God so we still pray to God, so that is how they are supporting me. They don’t support me financially, but they support me in terms of encouragement.” (Maxwell, 30)

Van contacten in andere landen zoals het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten krijgen de respondenten ook geen financiële of materiële steun. Velen beschouwen deze contacten enkel als kennissen. Problemen worden zelden met dit netwerk besproken. “Nee, ik doe niet echt beroep op hen [familie en vrienden in Frankrijk en het V.K.] , ik zie ze ook niet echt als vrienden. […] We spreken maar heel af en toe, maar nooit over onze problemen. Als ik heb problemen heb, dan bel ik naar mijn familie in Ghana.” (Akua, 27) 66

Wat betreft het verlenen van steun door de respondenten kan ik in het algemeen stellen dat er op veel verschillende niveaus aan verschillende netwerken ondersteuning wordt geboden. Deze steun strekt zich uit over verschillende contacten, gaande van familie tot kennissen en van België tot in Ghana en andere landen. “If they [friends in Ghana] need my support or something or advice, I give it to them. And support in terms of money euhm if they ask me and it’s really important, then I have to help them. And also I was planning to send some things like clothes to the people who don’t have much in my country, I want to do that also.” (Doris, 21)

Veel respondenten vertellen dat familieleden in Ghana van hen verwachten dat er financiële middelen worden overgemaakt. Hierbij vermelden sommigen dat de mensen in Ghana niet beseffen dat het leven in België niet altijd gemakkelijk verloopt. Als een familielid naar het buitenland kan verhuizen, moet hij ook in staat zijn om iets terug te doen voor de familie en vrienden die achter blijven in Ghana, zo klinkt het. “They [people in Ghana] only ask me, Maxwell, please to this, do that. And I say man, you have to take time it’s not as easy as you think. Even me, while I was in Ghana, I was thinking the same like that. Even though my brothers who travelled told me the bad side of it too, I was not believing it because we think that if Europe is really that bad, you will come back to Ghana. So if I complain “Mama or papa Europe is bad or Belgium is no good”, they will say if it’s not good, come and we will see for ourselves. They don’t really believe me when I say it just like that. […] So if I call them, they will demand like I need some money to do this or that.” (Maxwell, 30)

Sommige respondenten geven aan dat ze hun familie en kennissen wel willen helpen, maar dat ze niet iedereen kunnen helpen, zeker niet op materieel of financieel vlak. Het enige wat ze voor hen kunnen doen is advies geven en hen steunen als ze het emotioneel moeilijk hebben. “If it’s somebody that used to pray back home, they can end up discussing something with me and I will tell them my ideas. So somebody can call for advice. Nowadays I even advise people in Spain or Italy because they aren’t getting jobs and some of them are just depending on the state benefit, maybe four hundred euros a month. […] I know those who are trying, who need help so if I get their number, I just speak to them but the thing is, I can’t help everybody. I can’t accommodate everyone where I live. The problem is: I cannot solve it. Because of the crisis in Europe.” (Ata, 32) 67

4.5.2

Lokale netwerken

Wat betreft contacten in België kunnen sommige respondenten bij vrienden of familieleden terecht. Zo goed als geen enkele respondent verkiest om bij praktische problemen aan te kloppen bij mensen uit de eigen gemeenschap. Als de mogelijkheid er is, wordt er eerder beroep gedaan op de formele, Belgische hupverlening of in enkele gevallen op een Ghanese zelforganisatie. Zoals eerder naar voor kwam, wordt er af en toe op landgenoten beroep gedaan voor advies, maar echt van afhankelijkheid van andere Ghanezen is maar weinig sprake. Ook al hebben veel Ghanese respondenten een uitgebreid Ghanees netwerk, zowel binnen als buiten België, toch kiezen de meesten van hen er niet voor om in het geval van problemen bij hen steun te zoeken. “I cannot ask for help just like that and I can’t explain my problem with anybody no no that is not possible. […] Everyone is a criticist so I choose to live… Because when I was coming, no one knew I was coming and I knew no one here also so yea… People, we all meet together, we laugh together but you don’t know the thought behind their minds so I am very careful how to deal with some people.” (Adofo, 29)

4.6 Steun vinden bij zichzelf en het geloof

Een aanzienlijk deel van de respondenten vindt in de eerste plaats steun bij zichzelf. Er is wel sprake van vrienden of familie, maar in een moeilijke situatie beschouwen ze zichzelf als de eerste persoon om op terug te vallen. Sommige geïnterviewden vermelden hun geloof als een aanvulling op hun eigen krachten. Tijdens dit onderdeel van de interviews komt het wantrouwen voor anderen in het algemeen, en personen uit de eigen gemeenschap in het bijzonder, bij sommige respondenten sterk naar voor. De basis van dit wantrouwen wordt niet altijd duidelijk aangegeven. Meestal spreekt men over het feit dat vrienden of familie hen toch niet kunnen helpen of dat mensen uit de Ghanese gemeenschap niet betrouwbaar zijn. Bovendien hebben sommigen gewoon geen tijd om vriendschappen op te bouwen en/of te onderhouden. “I don’t have any friends at all. After I finish school, I come back home, so I just… I’m just learning the language, you know. I do my learning and in the evening I go to school. […] Nobody is supporting me, I always manage on my own. I don’t trust anybody because… Do you believe in the bible? Well they say, don’t put your trust in the hands of man. Like trusting him this guy will do this for me, this guy will to that for me… Later he will tell you ooh I cannot do it for you and then you’ll be disappointed 68

and then what are you going to do? So yea that’s the point. So whenever I have a problem, I just manage on my own.” (Kwame, 23) “Normally, I don’t rely… I don’t put my hope on just ordinary people. […] And to me, normally I would say I don’t have friends. I’ve got a lot to do at home: I have to wash, take care of the garden and I have to give all most of the time. […] I solve it [a problem] myself because I normally use biblical principles, because I’m a Christian, I use the bible. Because for example if I come to see you and you will give me advice, then maybe God doesn’t like it that way. And always I have to put down the mallet myself. And sometimes I don’t need much advice because I can end up telling you something in my marriage or maybe something concerning my family and later I just told you later somebody else will tell it. So I like to solve it myself.” (Ata, 32)

69

Deel IV: Discussie en conclusie In dit deel tracht ik aan de hand van de resultaten uit het vorige deel een antwoord te formuleren op de vooropgestelde onderzoeksvragen. Waar mogelijk, koppel ik terug naar de literatuurstudie. Vervolgens beschrijf ik de beperkingen van het onderzoek, waarna ik overga tot aanbevelingen voor verder onderzoek, de praktijk en het beleid. Ik sluit deze masterproef af met een concluderende epiloog.

Hoofdstuk 1. Bespreking van de onderzoeksresultaten 1.1 Een leven als transmigrant

Beck en Beck-Gernsheim (2014) omschrijven transnationaliteit als het leven in één land en tegelijk ook elders. Mensen combineren verschillende leefwerelden en culturen en reizen indien mogelijk heen en weer. Daarnaast stellen Glick Schiller, Basch en Szanton Blanc (1995) dat hedendaagse migratie een complex proces is dat ervoor zorgt dat migranten verbonden blijven met verschillende plaatsen en op deze plekken ook contacten onderhouden. Pries (2004) voegt hieraan toe dat transmigranten een hoge mate van mobiliteit kennen gekenmerkt door veelvuldige grensoverschrijdende migratietrajecten. Een groep die binnen deze tendensen vorm krijgt, zijn transmigranten. Hun grensoverschrijdende proces wordt in de interviews bevestigd. Reeds bij de zoektocht naar respondenten die aan alle voorwaarden (maximum vijf jaar in België, woonachtig in de regio Antwerpen of Brussel, geen rechtstreeks migratietraject, tenzij met de intentie om verder te migreren) voldoen, ondervond ik dat een aantal Ghanezen via een rechtstreeks migratietraject in België terecht komen en hier ook bewust voor kiezen. De Ghanezen die ik bevroeg, hadden na deze rechtstreekse migratie echter de intentie om zich niet in België te settelen, wat hen transmigrant maakt. Toch is gebleken dat ondertussen meer dan de helft van de respondenten via een complexer traject, via verschillende landen, in België is beland. Het theoretisch kader over meervoudige migratietrajecten (Audebert, 2010; Bauböck & Faist, 2010) krijgt door de verhalen uit de interviews over trajecten zoals de Libiëroute bovendien duidelijk vorm. De auteurs stelden immers dat mobiliteit verschillende vormen kan aannemen naargelang de middelen doelen waarmee ze verbonden zijn. Zo migreerden Ghanezen via Libië uit noodzaak, geldgebrek en op zoek naar veiligheid. Ik zou kunnen stellen dat in de toekomst steeds meer Ghanezen via een complex traject naar België zullen migreren, indien zich onverwachte wendingen zullen voordoen. Garrett (2011) stelt immers dat mensen met een transnationale levensstijl – een kenmerk dat ook aan transmigranten toebehoort – deze levensstijl legitimeren als een manier om met plotse veranderingen om te gaan. 70

Transmigranten kennen een aantal redenen om te vertrekken vanuit hun land van herkomst. In het algemeen kan ik vanuit de gesprekken met Ghanese transmigranten stellen dat zij grotendeels gemeenschappelijke migratiemotieven hebben met andere nieuwkomers. Dit zijn meestal de klassieke push en pull factoren zoals onveiligheid in het herkomstland, de zoektocht naar een betere economische situatie en volgmigratie (European Communities, 2000). Naast motieven die een eerste migratie teweegbrengen, kunnen aan de basis van een nieuwe migratiebeweging dezelfde of andere motieven een rol spelen, zoals onverwachte wendingen. Een voorbeeld van een dergelijke plotse verandering is een economische crisis of medische problemen. Migratie is dus niet altijd het gevolg van een rationele kosten-baten afweging. Deze plotse ontwikkelingen spelen niet alleen op microniveau (in het persoonlijk leven van het individu), maar ook gebeurtenissen op macroniveau kunnen voor een onverwachte nieuwe migratie zorgen.

Één kenmerk van het transmigrant-zijn is het tijdelijke aspect van een verblijf in een bepaald land (Engbersen & Snel, 2004). Mensen kunnen rechtstreeks van Ghana naar België migreren. Transmigranten zien deze migratie echter als een tijdelijke tussenstop naar een volgende bestemming om zo hun doelen te bereiken (Glick Schiller et al., 1995; Mohan & Clark Prickett, 2010). Dit aspect van tijdelijkheid wordt tijdens de interviews bevestigd: respondenten met een rechtstreeks migratietraject verkiezen een nieuwe migratie boven een definitief verblijf in België en ook respondenten met een onrechtstreeks traject denken na over hun volgende bestemming. Dit tijdelijk perspectief kan het gevolg zijn van een onzeker verblijfsstatuut, maar evenzeer van een persoonlijke keuze (Engbersen & Snel, 2004). 1.2 Welzijnsnoden

Verschillende auteurs (Ghorashi, 2003; Jokisch & Kyle, 2010) beweren dat transmigranten in kwetsbare situaties bepaalde welzijnsnoden delen met andere migranten, zoals het omgaan met de emotionele gevolgen van het leven in een gesplitste familie. Uit verhalen van de Ghanese transmigranten wordt duidelijk dat transmigranten inderdaad moeilijkheden ervaren waarmee mogelijks ook andere mensen met een migratie-achtergrond te kampen hebben. Zo hebben ze heimwee, lijkt de zoektocht naar werk soms eindeloos en ervaren ze een nieuwe taal als een barrière. Bovendien worden de respondenten ook met racisme en discriminatie geconfronteerd en bezorgt een onzeker verblijfsstatuut hen heel wat stress.

Wat nauwelijks eerder onderzocht werd, zijn de specifieke welzijnsnoden waarmee transmigranten te maken hebben. Het is dan ook moeilijk om de bevindingen uit de interviews met bestaande literatuur te vergelijken. Uit de gesprekken met de respondenten 71

blijkt dat transmigranten naast gedeelde problematieken, te kampen hebben met welzijnsnoden die gelinkt kunnen worden aan hun mobiele levensstijl en de tijdelijkheid van hun verblijf. In dit kader zijn twee grote drempels aanwezig: het ontbreken van een (uitgebouwd) lokaal netwerk en juridische moeilijkheden met betrekking tot hun onduidelijk statuut. Deze specifieke drempels kunnen een basis vormen voor extra uitdagingen zoals administratieve onduidelijkheden, het ontbreken van bepaalde rechten, eenzaamheid en het gebrek aan sociale ondersteuning. Bovendien moeten ze frequenter dan andere migranten (opnieuw) helemaal van nul beginnen, na eerdere migratie-ervaringen. Andere migranten kunnen deze problemen ook ervaren. Doordat transmigranten telkens opnieuw migreren lijkt het echter alsof ze opnieuw een lokaal netwerk moeten uitbouwen, veel vaker van migranten die ervoor kiezen zich te settelen in één land.

Ondanks dat Pries (2004, p.31) er op wijst dat transmigranten zich in kwetsbare posities bevinden toen hij het volgende stelde: “Transmigrants are not the new sovereign cosmopolitans who move freely and voluntarily between different locales, places and opportunities without problems.”, hoeft dit niet te betekenen dat álle transmigranten alleen maar moeilijkheden kennen. Hoewel deze mensen zich vaak in een precaire situatie bevinden, benadrukken sommigen dat er ook heel wat zaken goed lopen. Door hun mobiele levensstijl die landsgrenzen overschrijdt, zijn transmigranten in staat om het leven in verschillende landen met elkaar te vergelijken (Hunter et al., 2000). Vanuit een vergelijking met eerdere verblijfplaatsen kan het leven in België er dan ook plots veel beter uitzien. In dit opzicht kan gesuggereerd worden dat een verblijf in België al dan niet positief geëvalueerd wordt, naargelang de eerder doorkruiste landen. Daarnaast stelt Guarnizo (2010) het volgende:

net

doordat

transmigranten

meerdere

landen

doorkruisen,

kunnen

ze

vaardigheden en capaciteiten verwerven die voor hen handvaten kunnen bieden in het opbouwen van een ‘nieuw’ leven op een ‘nieuwe’ locatie. 1.3 (Trans)lokale netwerken en activiteiten

Verschillende auteurs (Vertovec, 2007; Bauböck & Faist, 2010; Perrin & Martiniello, 2011; Faist, Fauser & Reisenauer, 2013) stellen dat groepen mensen steeds meer verspreid geraken over de hele wereld en tegelijkertijd nauwe contacten met elkaar over grenzen heen onderhouden. Men spreekt in deze context langzamerhand van transnationale ruimtes en gemeenschappen. Door een verblijf in meerdere landen, zijn sociale netwerken van transmigranten al sneller transnationaal dat deze van andere migranten. Levitt en Jaworsky (2007) vullen aan dat het hierbij niet enkel gaat om contacten tussen landen van herkomst en aankomst, maar over contacten met mensen op meerdere locaties. Dit inzicht wordt in 72

bijna alle interviews bevestigd. Alle bevraagde respondenten onderhouden contacten over grenzen heen, zowel in thuis- en aankomstlanden als in landen waar ze al dan niet eerder verbleven. Voor Ghanese transmigranten blijken familieleden (in het bijzonder leden van het kerngezin) in Ghana op de eerste plaats het belangrijkste transnationale netwerk, gevolgd door vrienden, familieleden en kennissen in andere landen, gaande van de Verenigde Staten tot Duitsland. Bovendien kunnen deze transnationale netwerken een invloed hebben op de beslissing om te migreren (Ryan et al., 2008). Vooral gezinsherenigers bevestiggen dit. Één van de verklaringen voor de mogelijkheid om intensief grensoverschrijdende contacten te onderhouden ligt volgens de inzichten van verschillende auteurs in het artikel van Schrooten (2012) in de invloed van toenemend gebruik van vernieuwde communicatiemiddelen zoals Skype en Viber. Vooral jongere respondenten herkennen zich in deze uitspraak. Ze getuigen dat ze via één klik eenvoudig met vrienden in het buitenland kunnen praten. Transnationale contacten worden op deze manier vergemakkelijkt.

Transmigranten onderhouden internationale netwerken met behulp van transnationale activiteiten. In de literatuurstudie besprak ik het model met de vijf T’s van Orozco en zijn collega’s (2005). Hun model, dat gebruikt werd om voornamelijk de verbintenis met het thuisland weer te geven, maar ook van toepassing is op contacten tussen verschillende landen, blijkt gedeeltelijk te kloppen na een vergelijking met de resultaten uit de interviews. Volgens het model zou een groot deel van de (Ghanese) migranten jaarlijks een bezoek brengen aan het thuisland. Uit de gesprekken blijkt dat deze intentie er wel degelijk is. Geldgebrek gooit echter vaak roet in het eten. Op vlak van telecommunicatie werd duidelijk dat er wel degelijk contacten onderhouden worden door middel van verschillende communicatievormen. Dit gebeurt zowel telefonisch als via online tv- en radiokanalen. Nostalgic trade, of de consumptie van goederen geproduceerd in Ghana is volgens Orozco ook een manier om de band met Ghana te onderhouden. In de interviews werd dit aspect niet bevraagd. Tot slot komen de veelbesproken (Akyeampong, 2000; Mazzucato, 2005; Orozco, 2005; IOM, 2009) remittances of geldstromen naar het buitenland aan bod. Uit de bevraging blijkt dat dit de meest voorkomende vorm van steun is die de Ghanese transmigranten aan familieleden en/of vrienden in het buitenland bieden.

Naast transnationale netwerken blijken ook lokale netwerken een cruciale rol te spelen in het leven van transmigranten. De geïnterviewden getuigen dat dit netwerk een eerste aanknopingspunt is om nieuwe mensen in België te leren kennen. Het ontbreken van deze netwerken of steunfiguren kan dan ook voor extra moeilijkheden zorgen. Zeker omdat het opbouwen van nieuwe netwerken in België niet altijd even gemakkelijk is, zo stelden de respondenten. Het lokale netwerk van Ghanese transmigranten bestaat uit mensen met 73

verschillende achtergronden. Daarnaast spelen contacten binnen de eigen gemeenschap een bijzondere rol. Zoals Ryan en collega’s (2008) het noemen, kunnen laatstgenoemden een zekere vorm van sociaal kapitaal betekenen. Een deel van de respondenten is het hiermee eens. Nochtans is dit niet altijd het geval. Na negatieve ervaringen met landgenoten (zoals het schenden van vertrouwen of uitgesloten worden in Ghana) kiezen sommige respondenten er voor om afstand te nemen van landgenoten. Deze attitude wordt meestal doorgevoerd in het attenderen van de Ghanese kerk. Respondenten die toenadering zoeken bij landgenoten, geven de voorkeur aan een bezoek aan de Ghanese kerk, terwijl anderen eerder een internationale kerk bezoeken. Algemeen kan ik stellen dat er verschillend wordt gereageerd op contacten binnen de eigen gemeenschap, afhankelijk van eerdere ervaringen. Er is sprake van zowel toenadering als spanning. Het sociaal kapitaal, blijkt dus niet altijd gegarandeerd. 1.4 Steunbronnen en oplossingsstrategieën

Om de welzijnsnoden, die in 1.2 worden gespecifieerd aan te pakken, kunnen transmigranten verschillende oplossingsstrategieën inzetten. Bijna alle respondenten zijn op de hoogte van een uitgebreid aanbod van hulp- en dienstverlening. Na hun aankomst in België komen sommigen automatisch in aanraking met verschillende vormen van dienstverlening zoals gemeente, politie, inburgerings- en integratiecentra. Wat betreft formele hulpverlening, komen heel wat instanties aan bod zoals (financiële) ondersteuning door het OCMW, VDAB enzovoort. Hoewel veel formele organisaties gekend zijn en op een deel hiervan beroep wordt gedaan, kan er sprake zijn van drempels. Voorbeelden van deze barrières zijn taalverschillen en onduidelijke informatie. Wat betreft informele bronnen van steun binnen de eigen gemeenschap zoals zelforganisaties en religieuze instellingen, betekenen deze vooral voor mensen zonder geldige verblijfsdocumenten een belangrijke (en vaak enige) ondersteuning. Deze steunbronnen zijn echter niet altijd in staat om de overvloed aan hulpvragen te beantwoorden, wat uit een gesprek met een Ghanese zelforganisatie blijkt. Vooral gebrek aan middelen en ondersteuning vanuit de overheid liggen volgens hem aan de basis van dit probleem.

De ervaringen met de hulpverlening zijn gemengd. Sommige respondenten spreken uitsluitend positief over het contact met sociaal werkers. Anderen staan hier wat twijfelachtig en soms wantrouwend tegenover. Mogelijke oorzaken hiervoor kunnen voorgaande slechte ervaringen of helemaal geen ervaringen zijn. Furman, Negi en Salvador (2010) definiëren transnationaal sociaal werk, waarin hulpverleners het transnationale netwerk van migranten tijdens de hulpverlening betrekken. Tijdens de interviews polste ik bij de respondenten of de 74

sociaal werkers waarmee ze in contact kwamen dieper waren ingegaan op hun transnationale levensstijl. In het algemeen kan ik stellen dat het transnationale netwerk in eerste instantie bevraagd wordt. Dit gebeurt voornamelijk door instanties met een begeleidende en ondersteunende functie en in mindere mate door organisaties waarop men bij praktische problemen beroep doet. De hulpverlener probeert door een bevraging zicht te krijgen in de bredere context en leefwereld van zijn cliënt (Furman et al., 2010). Vaak blijft het uitsluitend bij een situering van dit netwerk. Volgens geen enkele respondent neemt de hulpverlener het initiatief om contact te leggen met hun transnationale netwerk. Of de respondenten dit contact wenselijk achten, varieert. Bij sommigen zijn familie en vrienden in het buitenland een belangrijk onderdeel van het leven en willen zij dat sociaal werkers hier aandacht voor hebben. Voor anderen speelt dit netwerk eerder een bijkomende rol. Praktische problemen zoals taaldrempels kunnen er voor zorgen dat transmigranten contacten tussen hulpverleners en hun transnationaal netwerk niet noodzakelijk vinden. Furman et al. (2010) wezen hier eerder op. Hoewel de hulpverlening zelf in deze masterproef niet werd bevraagd, blijkt dus vanuit de ervaring van de transmigranten dat er nog maar weinig sprake is van transnationaal sociaal werk. De genoemde instanties hebben geen uitwerking over grenzen heen en spitsen zich niet specifiek toe op transnationale dilemma’s (Furman et al., 2010).

Naast de aanwezigheid van informele netwerken, onderzocht ik de steun die deze netwerken kunnen

bieden

en/of

ontvangen.

Naast

hun

transnationale

contacten,

proberen

transmigranten (net als andere nieuwkomers) een nieuw lokaal netwerk op te bouwen. Beide netwerken vervullen verschillende functies. Transnationale en lokale netwerken vormen voor transmigranten een belangrijke aanvulling op het hulpverleningsaanbod dat in een bepaald land beschikbaar is (Ryan et al., 2008). Voor emotionele ondersteuning doet men beroep op contacten in Ghana, terwijl lokale contacten eerder worden aangesproken voor informatieve aangelegenheden. Voor een luisterend oor kunnen respondenten terecht bij netwerken in het buitenland zoals het Verenigd Koninkrijk. Toch hebben deze netwerken ook hun beperkingen. Zo kon slechts één respondent beroep doen op zijn internationale contacten in het geval van praktische of financiële moeilijkheden. Een mogelijke verklaring hiervoor ligt in het feit dat ‘achterblijvers’ in het thuisland of andere verblijfplaatsen verwachten dat hun familielid of vriend een beter en vooral financieel comfortabeler leven zal leiden waardoor ze zelf een financiële bijdrage wensen. Deze hypothese wordt door de respondenten bevestigd. Naast het ontvangen van steun, bieden transmigranten ook zelf steun. Zo delen ze ervaringen met landgenoten waar ook ter wereld. Daarnaast geven ze advies en emotionele steun. Sommigen bieden indien mogelijk praktische ondersteuning. Wat betreft financiële

75

ondersteuning proberen respondenten in de mate van het mogelijke aan de verwachtingen van hun familie en soms vrienden te beantwoorden. . Naast het geven en ontvangen van steun, beschikken de geïnterviewde transmigranten over een grote mate van zelfredzaamheid. Hier zijn verschillende verklaringen voor mogelijk die aansluiten bij bestaande literatuur (Castles, de Haas & Miller, 2015). Zo zijn het vaak veerkrachtige mensen die de stap durven zetten om te migreren. Daarnaast kiezen sommigen ervoor zelf hun problemen aan te pakken vanuit een wantrouwen ten opzichte van anderen of de hulpverlening of zoeken ze een oplossing en kracht in hun geloof. Bovendien kan deze zelfredzaamheid uitgaan van een persoonlijke overtuiging waarin men wil aantonen dat men eerst in staat is om zelf bij te dragen aan het ontvangende land, vooraleer men zelf iets ontvangt.

Ik kan besluiten dat de grotere mobiliteit, tijdelijkheid en onzekerheid van transmigranten op verschillende vlakken een invloed heeft op hun oplossingsstrategieën. Zo ervaren transmigranten in het bijzonder bijkomende problemen bij een gebrek aan een lokaal netwerk en als gevolg van een complex juridisch statuut. Voor deze en andere welzijnsnoden zetten

transmigranten

verschillende

strategieën

in,

gaande

van

formele

hulp-en

dienstverlening tot informele hulpverlening, alsook eigen (trans)lokale netwerken en ten slotte zichzelf en het geloof. Voor praktische en financiële steun doet men voornamelijk beroep op de eerste en in mindere mate tweede steunbron. De eigen lokale netwerken worden geraadpleegd als het gaat om adviserende of informatieve vragen. Transnationale netwerken ten slotte vervullen een motiverende rol waarin ze vooral emotionele ondersteuning bieden. De mobiele levensstijl van transmigranten heeft daarnaast een invloed op de georganiseerde hulp- en dienstverlening. Zo kunnen transmigranten, meer dan andere migranten, vergelijken tussen verschillende manieren van hulpverlenen in meerdere landen. Dit kan leiden tot een grotere appreciatie van het hulpverleningslandschap of een meer kritische blik. Als ik het verder over de hulpverlening heb, blijkt dat de transnationale netwerken van transmigranten in sommige gevallen bevraagd worden. Daar blijft het echter bij; hulpverleners betrekken hen niet bij de hulpverlening.

76

Hoofdstuk 2. Beperkingen van het onderzoek Een goede onderzoeker is een kritische onderzoeker. Het is dan ook van belang om enkele kritische reflecties weer te geven. Een eerste beperking van het onderzoek ligt in de aard van de steekproef. Ik ging op zoek naar Ghanese transmigranten uit de regio Brussel en Antwerpen met een maximale verblijfsduur van vijf jaar in België. Daarnaast was een rechtstreeks migratietraject niet wenselijk, tenzij er een intentie was om verder te migreren. Bovendien speelde het aspect ‘kwetsbaarheid’, waar geen afgebakende definitie voor werd gebruikt, een rol. Dit alles zorgde voor een erg afgebakende onderzoeksgroep. Net zoals migratie geen vaststaand gegeven is, kunnen we ook netwerken niet statisch weergeven. Hoe de samenstelling van deze netwerken eruit ziet en wat hun belang is, kan op korte termijn snel veranderen (Curran & Saguy, 2001; Curran & Rivero-Fuentes, 2003). Of en hoe deze netwerken veranderen kon niet voldoende onderzocht worden. Bovendien valt het tijdelijke aspect en de intentie om verder te migreren moeilijk te onderzoeken. Methodologisch gezien kon enkel de intentie om verder te migreren bevraagd worden. Beperkingen in tijd en ruimte alsook op financieel vlak zorgden ervoor dat het onmogelijk was om transmigranten doorheen hun complexe migratietraject te volgen.

De samenstelling van de steekproef kan een tweede beperking betekenen. Ik interviewde dertien respondenten, waarvan slechts drie vrouwen. Hierdoor is een generalisatie van de welzijnsnoden en netwerken van ‘dé Ghanese transmigrant’ onmogelijk. Dit is dan ook niet het

doel

van

deze

masterproef.

Binnen

interpretatief

onderzoek

wordt

immers

overdraagbaarheid van de onderzoeksresultaten eerder dan een veralgemening als doel vooropgesteld (Malterud, 2001).

Tot slot werden drie interviews afgenomen met een tolk en was er bij deze gesprekken dus geen sprake van rechtstreekse communicatie. Tegenover dit nadeel merkte ik dat de respondenten die met behulp van een tolk werden bevraagd, veel gedetailleerder en uitgebreider hun verhaal konden vertellen. Bovendien was deze tolk een vertrouwd gezicht uit dezelfde gemeenschap als de respondenten. Meeuwesen, Harmsen en Sbiti (2011) stellen dat sommige mensen een informele tolk verkiezen omdat ze hun verhaal niet kwijt willen aan een ‘vreemde’. Toch schuilen enkele gevaren in het gebruik van een informele tolk, stellen Meeuwesen et al. (2011). Zo kan het voorkomen dat deze tolk een eigen belang heeft bij het vertalen waardoor hij of zij bepaalde elementen aan het verhaal van de respondent kan toevoegen of weglaten.

77

Hoofdstuk 3. Aanbevelingen 3.1 Aanbevelingen voor verder onderzoek

Deze masterproef is een eerste verkennende zoektocht naar het leven van Ghanese transmigranten. Na deze verkenning, blijven er nog enkele vragen onbeantwoord die een basis kunnen bieden voor verder onderzoek.

Een eerste, en wellicht minst realistische, suggestie voor verder onderzoek is het volgen van transmigranten vanaf de eerste stap in hun migratieproces. Op die manier kunnen onderzoekers de complexe trajecten beter in kaart brengen. Bovendien kunnen problemen die zich voordoen meteen worden opgespoord, alsook de oplossing voor deze moeilijkheden. Er kan van dichtbij onderzocht worden op welke netwerken transmigranten in welke situatie beroep doen. Of dit soort onderzoek op ethisch en financieel vlak uitvoerbaar is, betwijfel ik echter.

Als tweede en meer haalbare aanbeveling lijkt het mij nuttig om ditzelfde onderzoek uit te voeren met een grotere en meer diverse steekproef. Het kan interessant zijn om net die transmigranten te bevragen die nog meer gekend zijn door hun mobiele levensstijl, bijvoorbeeld de Roma.

Ten derde is het aangewezen om in het thema van transmigratie niet alleen de kant van de transmigranten te onderzoeken, maar ook op verkenning te gaan doorheen de verhalen van hulpverleners die met deze migranten werken. Het lijkt me hierbij belangrijk om de resultaten van dit masterproefonderzoek terug te koppelen naar de professionals. Deze suggestie vindt reeds een beginnende uitwerking in het ruimere onderzoek. 3.2 Aanbevelingen voor praktijk en beleid

Aangezien het netwerk van transmigranten zich over meerdere landen verspreidt, zullen sociaal werkers zich moeten richten op relaties, ervaringen en hulpbronnen die zich buiten de Belgische grenzen bevinden. De leefwereld van cliënten krijgt immers vorm binnen deze netwerken. Hunter et al. (2010) stellen dat de stijgende transmigratie gevolgen heeft voor hulpverlening op drie niveaus.

Een eerste gevolg bevindt zich volgens Hunter et al. (2010) op het microniveau, in de relatie tussen hulpverlener en cliënt. Op dit niveau is het van belang dat hulpverleners inzichten 78

verwerven in de translokale leefwereld van hun cliënt. In deze context zullen ze op soms onverwachte plaatsen op zoek moeten gaan naar hulpmiddelen. Volgens Tjin A. Djie en Zwaan

(2007)

werkt

een

groot

deel

van

de

hulpverleners

vandaag

al

met

systeemtheoretische benaderingen, waarin men aandacht heeft voor de context van de cliënt alsook de netwerken die een rol spelen. Toch is gebleken dat hulpverleners niet altijd voldoende

inzicht

hebben

in

de

impact

van

grensoverschrijdende

netwerken.

Kennisverhoging over dit thema kan hieromtrent een hulpmiddel zijn.

Op het mesoniveau is het aanbevolen om nieuwe samenwerkingsvormen te creëren die grenzen van natiestaten overschrijden, zo stellen Hunter et al. (2010). Zo kunnen nieuwe actoren zoals zelforganisaties in binnen- en buitenland betrokken worden in de hulpverlening. Mede vanuit de input van het gesprek met een Ghanese zelforganisatie, lijkt het mij erg nuttig om zelforganisaties een groter belang toe te kennen. Het doctoraatsonderzoek van Bert Anciaux uit 2014 bevestigt deze stelling. Hij stelt immers vast dat door het werken met zelforganisaties bepaalde doelgroepen gemakkelijker bereikt kunnen worden. De interviews met de Ghanezen brachten bovendien bij dat mensen die geen toegang vinden in het formele hulpverleningscircuit (door bijvoorbeeld het ontbreken van geldige verblijfsdocumenten), wel kunnen aankloppen bij zelforganisaties. Verder kan een samenwerking tussen internationale partners een meerwaarde bieden in de hulpverlening aan transmigranten. Tot slot spreken Hunter en collega’s (2010) over het macroniveau, waarin ik een korte, maar krachtige aanbeveling voor het beleid formuleer. Op beleidsniveau zullen structuren, regels en denkkaders aangepast moeten worden dat hulpverleners creatief en grensoverschrijdend kunnen werken. Als hulpverleners willen samenwerken met internationale partners en/of netwerken is er nood aan voldoende tijd en financiële middelen.

79

Hoofdstuk 4. Epiloog

In deze masterproef verkende ik de ervaringen van Ghanese transmigranten. De respondenten namen me tijdens hun interview mee doorheen hun vaak complexe migratieproces, waar België voor velen slechts een tussenstop bleek te zijn. In gedachten vertrok ik samen met hen in Ghana. Al dan niet in samenspraak met familieleden, vertrokken we, soms halsoverkop, vanuit een klein dorpje naar een grote stad zoals Accra. In de eerste plaats op zoek naar veiligheid, het maakte niet uit in welk land we die veiligheid zouden vinden. Andere keren verlieten we Ghana, goed voorbereid, op zoek naar een beter leven in een Europees land. Ik kwam doorheen mijn denkbeeldige reis in tal van landen terecht: Mali, Libië, Italië, Zweden, het Verenigd Koninkrijk, Nederland… En uiteindelijk ook in België. We ontmoetten onderweg veel verschillende mensen, over landsgrenzen heen. We ontmoetten andere Ghanezen, lotgenoten en helpende handen. We ontmoetten ook werende handen, mensen die misbruik probeerden te maken van vluchtelingen in precaire situaties. Waar we ook waren, we bleven in contact met verschillende mensen in verschillende landen, zowel familieleden, vrienden als kennissen. Ze boden meestal een luisterend oor en de nodige duwtjes in de rug. Deze hulp was erg welkom toen zich verschillende problemen voordeden, zoals heimwee, werkloosheid en armoede. Problemen gelinkt aan het ingewikkelde juridische statuut en een beperkt lokaal netwerk zorgden voor heel wat kopzorgen. Soms werden deze problemen opgelost, vooral met behulp van sociaal werkers. Andere keren geraakten we er zelf aan uit en bood God de nodige steun toen we samen de kerk bezochten. Na deze inzichten houden we samen even halt. Benieuwd naar wat de volgende bestemming zal zijn en wat de toekomst zal brengen. Het was een unieke en leerzame ontdekkingstocht.

80

Bibliografie Adogame, A. (2003). Betwixt identity and security: African new religious movements and the politics of religious networking in Europe. Nova Religio: The Journal of Alternative and Emergent Religions 7(2), 24-41. Akyeampong, E. (2000). Africans in the Diaspora: The Diaspora and Africa. African Affairs 99,

183-215.

Geraadpleegd

op

http://www.jstor.org/stable/723808?seq=1#page_scan_tab_contents Anciaux,

B.

(2014).

Zelforganisaties

in

Vlaanderen.

Onderzoek

naar

plaatselijke

(zelf)organisaties op basis van etnisch-culturele identiteit. Een maatschappelijke en agogische verkenning van voorwaarden en kansen, beperkingen en uitdagingen. Brussel: ASP. Angenendt, S. (2014). Triple-win Migration: Challenges and Opportunities. Framework paper for the Migration Strategy Group on Global Competitiveness. Geraadpleegd op http://www.boschstiftung.de/content/language1/downloads/MSG_policy_brief_Angenendt.pdf Audebert, C. D. M. K. (2010). Migration in a Globalised World: New Research Issues and Prospects. Amsterdam: Amsterdam University Press. AudienceScapes.

(2015).

Ghana

Communication

Profile.

Geraadpleegd

op

http://www.audiencescapes.org/country-profiles-ghana-media-communication-overviewtelevision-radio-internet-mobile%20phones-newspapers-word-of-mouth-opinion Awases, A., Gbary, A., Nyoni, J. & Chatora, R. voor World Health Organization (2004). Migration of Health Professionals in Six Countries: A Synthesis Report. Geraadpleegd op http://info.worldbank.org/etools/docs/library/206860/Migration%20study%20AFRO.pdf Baarda, D.B., De Goede, M.P. & Teunissen, J. (2005). Basisboek kwalitatief onderzoek: Praktische handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek. Groningen: Stenfert Kroese. Bauböck, R., & Faist, T. (2010). Diaspora and transnationalism: Concepts, theories and methods. Amsterdam: Amsterdam University Press. Beck, U. & Beck-Gernsheim, E. (2014). Distant love. Personal life in the global age. Cambridge: Polity Press.

81

Bob-Milliar, G.M. & Bob-Milliar G.K. (2013). The Politics of Trans-Saharan Transit Migration in the Maghreb: Ghanaian Migrants in Libya, c.1980 – 2012. African Review of Economics and Finance, 5(1), 60-73. Boccagni, P. (2010). Private, public or both? On the scope and impact of transnationalism in immigrants’ everyday lives. In R. Bauböck & T. Faist (Eds.), Diaspora and transnationalism: Concepts, theories and methods (pp. 185–204). Amsterdam: Amsterdam University Press. Boon, E. & Ahenkan, A. (2012). The Socio-economic Contribution of African Migrants to their Home and Host Countries: The Case of Ghanaian Residents in Flanders, Belgium. International Migration & Integration 13(3), 343–363. Buseyne, M. (2014). Transnationalisme (Master’s thesis, Katholieke Universiteit Leuven). Geraadpleegd op http://www.academia.edu/6253402/Transnationalisme Bruneau, M. (2010). Diasporas, Transnational Spaces and Communities. In R. Bauböck and T. Faist (Eds.), Diaspora and Transnationalism: Concepts, Theories and Methods (pp. 3549). Amsterdam: Amsterdam University Press. Castles, S., de Haas, H., & Miller, M. (2014). The Age of Migration. International Population Movements in the Modern World. Hampshire: Palgrave Macmillan. Crul, M., Schneider, J., & Lelie, F. (2013). Superdiversiteit. Een nieuwe visie op integratie. Amsterdam: VU University Press. Curran, S., Saguy, A. (2001). Migration and Cultural Change: A Role for Gender and Social Networks? Journal of International Women’s Studies, 2(3), 54-77 Curran, S., Rivero-Fuentes, E. (2003). Engendering Migrant Networks : The Case of Mexican Migration. Demography, 40(2), 289-307. De Haas, H. voor International Organization for Migration (IOM). (2013). Irregular Migration from West Africa to the Meghreb and the European Union: An Overview of Recent Trends. Geraadpleegd op http://www.unhcr.org/49e479ca0.pdf Demol, C. (2011). Migratie: een wereldwijd fenomeen, lokale integratie. Dimensie 3: Het magazine van de Belgische ontwikkelingssamenwerking, 2, 3-6. Denzin, N.K. & Lincoln, Y.S. (1994). Handbook of Qualitative Research. In D. Mortelmans, Kwalitatieve analyse met NVivo (p.15). Leuven: Acco.

82

Devillé, A. & Basstanie, J. (2013). Van etikettering tot hulpverlening – Hulpverlening aan immigranten in de 21ste eeuw. Geraadpleegd op http://www.kifkif.be/actua/van-etiketteringtot-hulpverlening-hulpverlening-aan-immigranten-in-de-21ste-eeuw European Communities (2000). Push and pull factors of international migration. A comparative

report.

Geraadpleegd

op:

http://www.nidi.nl/shared/content/output/2000/eurostat-2000-theme1-pushpull.pdf Faist, T., Fauser, M., & Reisenauer, E. (2013). Transnational migration. Cambridge: Polity Press. Federale Overheidsdienst Binnenlandse Zaken (2015). Bevolking in grote steden: aantal inwoners.

Geraadpleegd

op:

http://www.ibz.rrn.fgov.be/fileadmin/user_upload/nl/bev/statistieken/stat-2-1_n.pdf Foner, N. (1997). What’s New About Transnationalism?: New York Immigrants Today and at the Turn of the Century. Diaspora: A Journal of Transnational Studies, 6(3), 355-375. Frontex

(2012).

Annual

Risk

Analysis

2012.

Geraadpleegd

op

http://frontex.europa.eu/assets/Publications/Risk_Analysis/Annual_Risk_Analysis_2012.pdf Furman, R. & Negi, N.J. (2007). Social work practice with transnational Latino populations. International Social Work, 50(1), 107-112. Furman, R., Negi, N. J., & Salvador, R. (2010). An introduction to transnational social work. In N. J. Negi & R. Furman (Eds.), Transnational social work practice (pp. 3–19). New York: Columbia University Press. Garrett, N. (2011). Transnationalism, Home and Identity: Personal Essays. Geraadpleegd op http://thedigitalsilkroute.com/images/references/GarretN2011.pdf Geldof, D. (2013). Superdiversiteit: Hoe migratie onze samenleving verandert. Leuven: Acco. Ghorashi, H. (2003). Ways to survive, battles to win: Iranian women exiles in the Netherlands and United States. New York: Nova Science Publishers, Inc. Glick Schiller, N., Basch, L. & Szanton-Blanc, C. (1992). Transnationalism: A New Analytic Framework for Understanding Migration. Annals of the New York Academy of Sciences, 645, 1–24. Glick Schiller, N., Basch, L. & Szanton-Blanc, C. (1995). From immigrant to transmigrant: Theorizing transnational migration. Anthropological Quarterly, 68(1), 46–63. 83

Gray, M. (2005). Dilemmas of international social work: Paradoxical processes in indigenisation, imperialism and universalism. International Journal of Social Welfare, 14(2), 230-237. Guarnizo, L.E. (2010). The Emergence of a Transnational Social Formation and The Mirage of Return Migration Among Dominican Transmigrants. Identities: Global Studies in Culture and Power, 4(2), 281-322. Guba, E.G. & Lincoln, Y.S. (1989). Fourth generation evaluation. Newbury Park: Sage. Hertogen, J. Bijkomende vreemdelingen per nationalieit tussen 1999-2010. Geraadpleegd op http://www.npdata.be/BuG/178-Nationaliteiten-in-Belgie/Nationaliteiten-Belgie.htm Howitt, D. (2011a). Qualitative interviewing. In G. Van Hove & L. Claes (Eds.), Qualitative Research and Educational Sciences: A Reader about Useful Strategies and Tools (pp. 77108). Harlow: Pearson Custom Publishing. Howitt, D. (2011b). Data transcription methods. In G. Van Hove & L. Claes (Eds.), Qualitative Research and Educational Sciences: A Reader about Useful Strategies and Tools (pp. 155178). Harlow: Pearson Custom Publishing. Hunter, C. A., Lepley, S., & Nickels, S. (2010). New practice frontiers: Current and future social work with transmigrants. In N. J. Negi & R. Furman (Eds.), Transnational social work practice (pp. 222–241). New York: Columbia University Press. Ikuteyijo, L. (2014). The impact of European Union Migration Policies on Irregular Migration in Sub-Saharan Africa. In M.W. Roberts & J. Hennebry (Eds.), Territoriality and Migration in the E.U. Neighbourhood: Spilling over the Wall (pp. 100). Dordrecht: Springer. Interfederaal Gelijkekansencentrum (2012). Migraties en migrantenpopulaties in België. Geraadpleegd

op

http://www.diversiteit.be/sites/default/files/legacy_files/Migratie/2012/Demo2010N.pdf Interfederaal Gelijkekansencentrum (2013a). Migratie Jaarverslag 2013. Geraadpleegd op http://www.diversiteit.be/sites/default/files/documents/publication/jvs_cntr_2013_migratie_nl_ web.pdf Interfederaal Gelijkekansencentrum (2013b). Migratiestatistieken: gegevensbronnen en definities.

Geraadpleegd

op

http://www.diversiteit.be/diversiteit/files/File/migratiedossier/H1.StatistischeBronnen.STATDE M.dec.2012.NL.pdf

84

International Organization for Migration (IOM) (2008). World Migration Report 2008. Geraadpleegd op http://publications.iom.int/bookstore/free/WMR_1.pdf International Organization for Migration (IOM) (2010). Migration and Transnationalism: Opportunities

and

Challenges.

Geraadpleegd

op

http://www.iom.int/jahia/webdav/shared/shared/mainsite/microsites/IDM/workshops/migration _and_transnationalism_030910/background_paper_en.pdf International Organization for Migration (IOM) (2011). Glossary on Migration. Geraadpleegd op http://www.epim.info/wp-content/uploads/2011/01/iom.pdf International Organization for Migration (IOM) (2014). Migration Initiatives 2015: Regional Strategies.

Geraadpleegd

op

http://publications.iom.int/bookstore/free/Migration_Initiatives2015.pdf Itinera Institute (2012). België, immigratienatie: statistieken en evoluties. Geraadpleegd op http://www.itinerainstitute.org/sites/default/files/articles/pdf/20120515_analyse_belgique_terr e_immigration_lh_nl_0.pdf Itzigsohn, J. & Saucedo, S. G. (2002. Immigrant Incorporation and Sociocultural Transnationalism. International Migration Review, 36(3), 766-798. Jokisch, B., & Kyle, D. (2010). The unintended consequences of migration: Exploring the importance of transnational migration between Ecuador and New York. In N. J. Negi & R. Furman (Eds.), Transnational social work practice (pp. 147–158). New York: Columbia University Press. King, R. & Skeldon, R. (2010). ‘Mind the Gap!’ Integrating Approaches to Internal and International Migration. Journal of Ethnic and Migration Studies, 36(10), 1619-1646. Kruispunt Migratie-Integratie (2011). Jaarboek integratie en inburgering 2011. Geraadpleegd op http://www.inburgering.be/sites/default/files/Jaarboek_IntegratieInburgering2011_LR.pdf Kruispunt Migratie Integratie (2015). Langdurig ingezetene in België. Geraadpleegd op http://www.kruispuntmi.be/thema/vreemdelingenrecht-internationaalprivaatrecht/verblijfsrecht-uitwijzing-reizen/langdurig-ingezetene/langdurig-ingezetene-inbelgie Levitt, P. & Glick Schiller, N. (2004). Conceptualizing Simultaneity: A Transnational Social Field Perspective on Society. International Migration Review, 38(3), 1002-1039. doi: 10.1111/j.1747-7379.2004.tb00227.x

85

Levitt, P. & Jaworsky, N. (2007). Transnational migration studies: Past developments and future trends. Annual Review of Socioly, 33, 129-156. Madianou, M. & Miller, D. (2012). Migration and New Media: Transnational Families and Polymedia. Oxon: Routledge. Malterud, K. (2001). Qualitative research: standards, challenges, and guidelines. American Journal of Medical Quality, 23, 389-395. Maly, I., Blommaert, J., & Ben Yakoub, J. (2014). Superdiversiteit en democratie. Antwerpen: EPO. Martinez-Brawley, E., & Gualda, E. (2006). US/Spanish comparisons on temporary immigrant workers: Implications for policy development and community practice. European Journal of Social Work 9(1), 59–84. Martiniello, M., Rea, A., Timmerman, C. & Wets, J. (2010). Nouvelles migrations et nouveaux migrants en Belgique – Nieuwe Migraties en Nieuwe Migranten in België. Gent : Academia Press. Maso, I. & Smaling, A. (1998). Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie. Amsterdam: Boom. Mazzucato, V. & Kabki, M. (2009). Small is beautiful: the micro-politics of transnational relationships between Ghanaian hometown associations and communities back home. Global Networks 9(2), 227-252. Mazzucato, V. (2005). Ghanaian migrants’ double engagement: a transnational view of development and integration policies. Global Migration Perspectives, Global Commission on International Migration 48. Meeuwesen, L., Harmsen, H. & Sbiti, A. (2011). Als je niet begrijpt wat ik bedoel. Tolken in de gezondheidszorg. Mikado. Meyrick, J. (2006). What is good qualitative research? A first step towards a comprehensive approach to judging rigour/quality. Journal of Health Psychology 11, 799-808. Michielsen, J., Notteboom E. & Lodewijckx, I. voor CeMIS. (2012). Diaspora en ontwikkelingssamenwerking. Een onderzoek naar de rol van de diaspora uit Congo, Ghana en Marokko bij ontwikkelingssamenwerking met de stad Antwerpen. Antwerpen: CeMIS: 94.

86

Midgley, J. (1993). Promoting a development focus in the community organization curriculum: Relevance of the African experience. Journal of Social Work Education 29(3), 269-278. Mohan, B., & Clark Prickett, J. E. (2010). Macro social work practice with transmigrants. In N. J. Negi & R. Furman (Eds.), Transnational social work practice (pp. 191–204). New York: Colombia University Press. Mortelmans, D. (2007). Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden. Leuven: Acco. Mortelmans, D. (2011). Kwalitatieve analyse met NVivo. Leuven: Acco. National Development Planning Commission (NDPC). (2006). Growth and Poverty Reduction Strategy

(GPRS

II).

Geraadpleegd

op

http://www.ndpc.gov.gh/GPRS/GPRS%20II%20Final%20Flyer.pdf Noppe, J. & Lodewijckx, E. (2012). De gekleurde samenleving. Personen van vreemde herkomst

in

Vlaanderen.

Geraadpleegd

op

http://www4.vlaanderen.be/dar/svr/afbeeldingennieuwtjes/demografie/bijlagen/2012-03-26webartikel2012-3-vreemde-herkomst.pdf Orozco, M., Lowell, L., Bump, M., Fedewa, R. (2005). Transnational Engagement, Remittances and their Relationship to Development in Latin America and the Caribbean. Washington DC: Institute for the Study of International Migration, Georgetown University. Owusu-Ansah, E.A. (2005). The Case for the Representation of the People (Amendment) Bill. IEA Policy Analysis 1(7), 1-6. Owusu, T. (2000). The role of Ghanaian immigrant associations in Toronto, Canada. International Migration Review, 34(4) 1155-1181. Owusu, T. (2006). Transnationalism Among African Immigrants in North America: The Case of Ghanaians in Canada. In Konadu-Agyemang (Ed.), The New African Diaspora in North America: Trends, Community Building, and Adaption (pp.273-274). Lanham, Maryland: Lexington Books. Portes, A. (1997). Immigration theory for a new century: Some problems and opportunities. International Migration Review, 3(4), 799-826. Portes, A., Guarnizo, L.E. & Landolt, P. (1999). The study of transnationalism: pitfalls and promise of an emergent research field. Ethnic and Racial Studies, 22(2), 217-237. doi: 10.1080/014198799329468 87

Pries, L. (2004). Determining the causes and durability of transnational labour migration between Mexico and the United States: Some empirical findings. International Migration, 42(4), 4–39. Quartey, P. voor International Organization for Migration (IOM). (2009). Migration in Ghana: A

Country

Profile.

Geraadpleegd

op

http://publications.iom.int/bookstore/free/Ghana_Profile_2009.pdf Ryan, L., Sales, R., Tilki, M., & Siara, B. (2008). Social networks, social support and social capital: The experiences of recent Polish migrants in London. Sociology, 42(4), 672–690. doi: 10.1177/0038038508091622 Sandelowski, M. (1993). Rigor or rigor mortis: the problem of rigor in qualitative research revisited. Advances in Nursing Science 16(2), 1-8. Schapendonk, J. & Steel, G. (2014). Following Migrant Trajectories. The Im/Mobility of subSaharan African Migrants en Route to the European Union, Annals of Association of American Geographers 104 (2):, 262-270. Schrooten, M. (2012). Moving ethnography online: Researching Brazilian migrants’ online togetherness. Ethnic and Racial Studies, 35(10), 1794–809. Schrooten, M. & Lamote, F. (2013). Translokaliteit als nieuwe context voor sociaal werk: Nood aan onderzoek en experiment. TerZake, 7, 30–33. Schrooten, M., Geldof, D. & Withaeckx, S. (2015). Transmigration and urban social work: Towards

a

research

agenda.

European

Journal

of

Social

Work.

doi:

0.1080/13691457.2014.1001725. Smeyers, P. (2007). Over de noodzaak van interpretatief onderzoek voor de pedagogische wetenschappen. In B. Levering & P. Smeyers (Eds.), Opvoeding en onderwijs leren zien. Een inleiding in interpretatief onderzoek (pp. 27-49). Amsterdam: Boom. Smith, R. (2006). Transnational localities: community, technology and the politics of membership within the context of Mexico and US migration. In P. Levitt & B.N. Jaworsky (2007), Transnational Migration Studies: Past Developments and Future Trends. doi: 10.1146/annurev.soc.33.040406.131816 Snel, E., Engbersen, G.B.M, & Leerkes, A.S. (2004). Voorbij landsgrenzen. Transnationale betrokkenheid als belemmering voor integratie?. Sociologie, 51(2), 75–99.

88

Snel, E., Engbersen, G.B.M. & Leerkes, A.S. (2006). Transnational involvement and social integration. Global Networks, 6(3), 285-308. Szanton Blanc, C., Basch, L. & Glick Schiller, N. (1995). Transnationalism, Nation-States and Culture. Current Anthropology, 34(4), 683-686. Tjin A Djie K. & Zwaan (2007). Beschermjassen, transculturele hulp aan families. Assen: Koninklijke Van Gorcum. United Nations (2013). The number of international migrants worldwide reaches 232 million. Population Facts, 2. USAID Ghana (2005). Private Remittance flows to Ghana. Project Country Report. Washington, DC: Country Report. Van Dijk, A. (1997). From Camp to Encompassment: Discourses of Transsubjectivity in the Ghanaian Pentecostal Diaspora. Journal of Religion in Africa, 17(2), 135-159. Vanduynslager, L., Wets, J., Noppe, J. & Doyen, G. (2013). Vlaamse Migratie- en Integratiemonitor

2013.

Geraadpleegd

op

http://www.emnbelgium.be/sites/default/files/attachments/2013-11-26-vmim2013.pdf Van Langendonck, G. (2014, 30 juni). Helse poort naar Europa. NRC Handelsblad. Geraadpleegd op http://www.nrcreader.nl/artikel/6123/helse-poort-naar-europa Van Zwieten, M. & Plochg, T. (2007). Kwalitatief onderzoek. In T. Plochg, R.E. Juttmann, N.S. Klazinga, J.P. Mackenbach (Eds.), Nederlands handboek gezondheidszorg-onderzoek (pp. 77-93). Houten: Bohn Stafleu Van Loghumm. Vertovec, S. (2004). Trends and Impacts of Migrant Transnationalism. Centre on Migration, Policy and Society Working Paper No. 3, University of Oxford. Geraadpleegd op https://www.compas.ox.ac.uk/fileadmin/files/Publications/working_papers/WP_2004/WP0403 .pdf Vertovec, S. (2005). The political importance of diasporas. Centre on Migration, Policy and Society

Working

Paper

No.

13,

University

of

Oxford.

Geraadpleegd

op

https://www.compas.ox.ac.uk/fileadmin/files/Publications/working_papers/WP_2005/Steve% 20Vertovec%20WP0513.pdf Vertovec, S. (2007). Super-diversity and its implications. Ethnic and Racial Studies, 30(6), 1024–1054. doi:10.1080/01419870701599465

89

Vluchtelingenwerk

Vlaanderen

(2012).

60

jaar

vluchtelingenverdrag.

Brussel:

Vluchtelingenwerk Vlaanderen. Webster, S. K., Arenas, A.-T., & Magaña, S. (2010). Incorporating transnational social work into the curriculum. In N. J. Negi & R. Furman (Eds.), Transnational social work practice (pp. 205–221). New York: Columbia University Press. Zohry, A. (2003). The place of Egypt in the regional migrations system as a receiving country. Revue européenne des migrations internationals, 19(3), 129-149.

90

Bijlagen Bijlage 1: Topiclijst interviews

How long have you been in Belgium? -

How do you like it here? Where do you live? Have you lived somewhere else before? o In Belgium, or outside Belgium? Do you live here alone or with your partner/relatives? o Who’s part of the family? o Are there other people staying here? (friends, acquaintances ...)

How did you end up in Belgium? -

-

Why did you leave Ghana? Why did you choose Belgium? Have you made this decision on your own or did you make it together with your relatives? Did you come straight from Ghana to Belgium or have you stayed in other countries first? o How long did you stay/live there? o How did the journey go? Was it easy or difficult to get access to Belgium?

What people are important to you? With whom do you have a lot of contact? -

From your own family. People who aren’t relatives, but the ones you have got a lot of contact with.

How is the contact maintained: by telephone, internet, visits…? When can you go to X? Are there things you do for X? How do you experience this relationship? -

Do you feel good about it? Are there aspects you’d like to change? Can you call on them if you’d return to Ghana or move to another country?

What did you expect when coming to Belgium? -

What did you find easy/difficult here in Belgium?

Have you got a job or are you looking for a job? 91

-

When working: How did you find this job? When not working: Are you receiving an allowance?

Are you taking any courses/lessons/tranings? -

What and where? In case of Dutch lessons: what level?

Have you met new people? Made some friends? -

Where did you meet them?

How is the contact with the Ghanaian community here in Belgium? -

Did you have any friends or relatives who were living here before you came to Belgium? Do you know any organizations within the Ghanaian community? o What activities or services do they offer? Do you visit church? o Which activities can you attend there? Does it help you to have contact with other people from Ghana?

What are the main difficulties you have experienced in Belgium so far? Can you take care of these problems on your own or do you prefer advice or help from someone else? -

Who did you approach first to help you with these problems? Who did you contact next?

How did you hear about organization X? -

Who told you that you can go there if you have some questions/problems? o Did you go by yourself or did someone go with you? What kind of you support do they give you? o What do you think about the support you received from X? Do you know that there are social organizations who could provide you with support? If so, why didn’t you go there?

Did you receive any help from organizations within the Ghanaian community or mosques/churches? -

From which ones? What kind of help? What do you think about the support you received from them? How is it for you to go to people from your own community to talk about your problems? For what kind of problems you’d rather go to people from the Ghanaian community? Would you ask for help from organizations within the Ghanaian community? 92

Are there people in your family or friends abroad you told your problems to? -

Who? Whas that important to you? Did they give you help/advice? Have they encouraged you to ask for help or not? Are there any other organizations abroad you contact in case there are any problems?

Did you consult your relatives first before you asked for help elsewhere? -

Who? Was that important to you? What do they think about the fact that you’re asking help or talk about your problems with people outside the family? Did they encourage you to ask for help or not? Were your relatives involved in this assistance? Do you think it’s better to consult your family first when you’re having problems? With what kind of problems relatives can help best?

Does the social worker ask about your family abroad or have you told them about them yourself? -

Did you tell the social workers that your family and friends abroad help you? Did you tell them that you help your relatives and friends abroad? Do you find it easy to explain your family situation to a social worker? Were the social workers understanding towards your situation?

Would you like to stay in Belgium? -

Is that possible? Why / why not? Why not? Do you think about going back to Ghana soon or eventually? Or is there any other country you’d want to go to? o On what does that depend for you?

Before we end the conversation, I want to ask you if there’s anything you’d like to add that I may have overlooked. What the most important thing we talked about in this entire conversation, according to you? What advice would you give to social workers so they could provide better support to people who just arrived in Belgium? Can I contact you again if I have any further questions? Would you like to kept informed about this research?

93

Bijlage 2: Codeboom NVivo NODEN ERVAREN aard van de noden administratieve problemen - papierwerk geen of oppervlakkige lokale contacten hebben geen rechten hebben geen vast werk vinden gezondheidsproblemen heimwee - familie en herkomstland missen noden gelinkt aan kinderen precair verblijfsstatuut racisme en discriminatie taal als drempel verdacht van schijnhuwelijk geen of weinig problemen ervaren gevolgen afhankelijk zijn financiele problemen hebben het moeilijk hebben - stress juridische complicaties tgv transmigratie niet erkend worden - je geen mens voelen problemen met huisvesting uitgebuit worden door werkgever zich alleen voelen PROBLEMEN OPLOSSEN aard van de ervaring negatief positief ervaring met formele instanties gemeente interim juridische hulp - advocaat politie vakbond VDAB Actiris ervaringen met hulpverlening beeldvorming over hulpverlening drempels voor hulpverlening ervaringen met hulpverlening buiten België geen ervaringen met hulpverlening - niet kennen of niet willen geen HV willen HV niet kennen inspelen op sociale en familiale netwerken lokale netwerken transnationale netwerken soort hulpverlening formele hulpverlening inburgering informele hulpverlening medische hulpverlening vinden van hulpverlening persoonlijke strategieën alhamdulillah - berusten in de situatie 94

arbeidsgerichte opleidingen volgen bidden een goede burger zijn een partner vinden eigen taal als hulpmiddel geluk hebben het zelf doen hulp vragen aan onbekenden Nederlands leren werk vinden zich aanpassen - het gewoon worden zich niet geholpen voelen / aanpassen SOCIALE EN FAMILIALE NETWERKEN onderhouden van contacten via bezoeken via communicatiemiddelen opbouwen van sociale netwerken in België contacten met Belgen contacten met niet-Belgen (buiten eigen gemeenschap) moeilijk contacten leggen nieuwe vrienden maken vooraf contacten leggen relatie met etnische gemeenschap afhankelijkheid van landgenoten attitudes tav etnische gemeenschap aansluiting zoeken afstand nemen of neutraal staan uitgesloten worden zelf landgenoten helpen contacten met religieuze instellingen bijwonen van gebedsdiensten bijwonen van sociale activiteiten geen contacten met religieuze instellingen hulp ontvangen contacten met socio-culturele zelforganisaties geen contacten met organisaties ervaringen met landgenoten geen of beperkte ervaringen negatieve ervaringen met landgenoten positieve ervaringen met landgenoten WAAR geografische situering van netwerken buiten Europa - niet herkomstland in België in Europa in herkomstland WAT aard van de relatie familie kan niet helpen familie niet kunnen helpen - onmacht intensiteit van de contacten negatieve gevoelens - gespannen relatie ondersteuning geven advies en info geven emotionele steun geven praktische of materiele steun geven 95

ondersteuning krijgen advies en informatie krijgen emotionele steun krijgen praktische of materiële steun krijgen openheid of schaamte tov familie of vrienden positieve gevoelens WIE belangrijke personen buiten de familie buren collega's - werkgever vrienden in de familie (verre) familie - niet gespecifieerd broers en zussen grootouders kinderen neven en nichten ooms en tantes ouders partner schoonfamilie TRANSMIGRANT ZIJN besluitvormingsproces attitudes van familieleden het zit in de familie migreren op aanraden van familie - vrienden mijn leven was daar onverwacht migreren - geen keuze hebben zelfstandige beslissing grenzen overschrijden gesplitste familie gevoelens en ervaringen bij de reis heen en weer reizen meerdere keren migreren - migratiebewegingen voor België verloop van de immigratieprocedure vooraf alles regelen migratiemotieven andere redenen avontuur economische redenen - werk zoeken een goed leven zoeken familieleden vervoegen gezinshereniging huwelijksmigratie de België-route je man volgen medische redenen onveiligheid in herkomstland studeren migratietraject transmigratietraject van herkomstland rechtstreeks naar België via derde land naar België via EU-land naar België 96

Duitsland Frankrijk Italië Nederland Spanje-route via niet-EU-land toekomstperspectieven ik wil hier blijven invloeden op besluitvorming migratiemoe zijn terugkeer - nieuwe migratie overwegen verschillen ervaren met vroegere verblijfplaats(en) verwachtingen taz van België geen verwachtingen negatieve beeldvorming van België positieve beeldvorming van België waarom België migreren op aanraden van familie - vrienden toeval volgmigratie familie volgen sociale netwerken volgen voorkennis over België

97