De rol van de huidige nucleaire technieken Nascholingsdag Beeldvorming bij ziekte van Parkinson Silvia Eshuis 3 oktober 2013
Medische beeldvorming
Radiologie CT MRI Röntgen echo
Nucleaire geneeskunde Planair SPECT(-CT) PET(-CT)
3 oktober 2013
Rontgen
Nucleaire geneeskunde
patiënt
patiënt patient
image
image
collimator
3 oktober 2013
1
Rontgen
Nucleaire geneeskunde
patiënt
patiënt patient
image
image
collimator
3 oktober 2013
Tracer principe Radiofarmacon = radionuclide + farmacon
Detectie
Orgaan / weefsel
Pathofysiologisch proces
Bijv CIT
123I-FP18F-FDG
3 oktober 2013
Anatomie
Fysiologie 3 oktober 2013
2
Camera
Gamma camera: planair single
photon emission computed tomography
= SPECT
PET camera: positron
emission tomography 3 oktober 2013
3 oktober 2013
Radiofarmaca-Parkinson
Pathofysiologie hersenen −Dopaminerge systeem −Glucoseconsumptie −Serotonerge systeem −Cholinerge systeem −Noradrenerge systeem 3 oktober 2013
3
Pathogenese ziekte van Parkinson Verlies van dopaminerge neuronen in substantia nigra (SN) Projectie vanuit SN naar striatum (nigrostriatale banen) Endogeen dopamine in striatum ↓
Striatum
Substantia nigra 3 oktober 2013
Dopaminerge systeem
Presynaptisch 123I-FP-CIT
SPECT = DaT-scan
Dopamine transporter
18F-DOPA PET
scan
AADC en opslag presynaptische vesicles
3 oktober 2013
DATransporter
3 oktober 2013
4
Voorbereiden 123I-FP-CIT SPECT/DAT scan
Staken medicatie die met dopamine receptor interfereren Cocaïne Amphetaminerge stoffen: methylphenidaat Benzatropine Bupropion Mazindol Phentanyl Sertraline
3 oktober 2013
123I-FP-CIT
SPECT/DAT scans
185 MBq FP-CIT 3 uur wachttijd 40 minuten gammacamera
3 oktober 2013
DAT-scan normaal en gestoord
3 oktober 2013
5
Dopaminerge systeem
Presynaptisch 123I-FP-CIT
= DaT-scan
Dopamine transporter
18F-DOPA PET
scan
AADC en opslag presynaptische vesicles
3 oktober 2013
F-Dopa
F-Dopa
3 oktober 2013
Voorbereiden 18F-DOPA PET scan
Antiparkinsonmedicatie toegestaan Muv
COMT-remmers
Geen grote hoeveelheden eiwit van tevoren Nuchter
Carbidopa 1h 2
van tevoren mg/ kg (max 150 mg) 3 oktober 2013
6
18F-DOPA
PET scans
200 MBq F-Dopa 90 minuten wachttijd 10 minuten in PET-camera
3 oktober 2013
18F-Dopa
PET normaal en gestoord
3 oktober 2013
Presynaptische dopaminerge beeldvorming Gezonden: goede opname in striatum bdz Ook goede opname in
Medicatie-geïnduceerd
parkinsonisme Vasculair parkinsonisme Essentiële tremor
Verminderde opname in PD
3 oktober 2013
7
Mevr B, 65 jr Schizofrenie sinds 1983: diverse medicamenten EPS, echter laatste tijd progressief en toenemend zorgafhankelijk EPS ikv
Medicamenteus
bepaald
IPD
DAT scan 3 oktober 2013
123I-FP-CIT-SPECT
3 oktober 2013
Mevr S-D, 53 jr Jarenlang bekend met psychosen, waarvoor meerdere antipsychotica gebruikt Tevens essentiële tremor (familiair) Sinds enige tijd extrapiramidaal syndroom DD
Medicamenteus IPD
F-DOPA PET 3 oktober 2013
8
18F-DOPA
PET
3 oktober 2013
Presynaptische dopaminerge beeldvorming 18F-Dopa
PET
Fraaie
beelden Korter stil liggen in de camera PET camera 18F-Dopa beperkt beschikbaar (niet commercieel)
DaT-scan Voldoende beeldkwaliteit Langer stil
liggen in de camera
Gamma camera 123I-FP-CIT
goed beschikbaar (bestellen) 3 oktober 2013
Dhr H, 69 jr VG: DM, TIA Sloffen met de benen Verdenking M Parkinson
3 oktober 2013
9
3 oktober 2013
Mevr J-H, 73 jr VG: vasculaire pathologie, DM, hypertensie Hypokinesie, rigiditeit
3 oktober 2013
3 oktober 2013
10
Mevr D-K, 76 jr Bradykinesie, houdingstremor hoofd en handen Geen rigiditeit DD IPD, essentiële tremor
3 oktober 2013
3 oktober 2013
Presynaptische dopaminerge beeldvorming
Normale opname striataal bdz in essentiële tremor, medicatie-geïnduceerd parkinsonisme, vasculair parkinsonisme Parkinson: verlaagde opname in striatum Soms asymmetrisch Putamen <
caudatus
MSA, PSP, CBD: verlaagde opname striataal MSA, CBD:
PSP: symmetrisch, caudatus ook verlaagd asymmetrisch 3 oktober 2013
11
Presynaptische dopaminerge beeldvorming
Nigrostriatale systeem gedegenereerd: Ziekte
van Parkinson
PSP
Onderscheid mbv 18F-Dopa-PET of DAT scan
MSA CBD DLB
Nigrostriatale systeem intact bij: Essentiële
tremor parkinsonisme Medicamenteus geïnduceerd parkinsonisme Gezonden Vasculair
3 oktober 2013
Presynaptische systeem
Postsynaptische systeem
3 oktober 2013
Dopaminerge systeem
Presynaptisch 123I-FP-CIT
SPECT = DaT-scan
Dopamine transporter
18F-DOPA PET
scan
AADC en opslag presynaptische vesicles
Postsynaptisch 123I-IBZM
SPECT PET
11C-raclopride
3 oktober 2013
12
Postsynaptische systeem 123I-IBZM
SPECT / 11C-raclopride PET Onderscheid IPD↔MSA/PSP ↔ gezond? IPD: postsynaptische binding normaal / ↑ Progressie: postsynaptische binding normaal / ↓ Begin:
MSA, PSP: postsynaptische binding ↓ Veel spreiding Onderscheid lastig
3 oktober 2013
11C-Raclopride-PET
IBZM
3 oktober 2013
Kim et al, Movement Disorders 2002 3 oktober 2013
13
Differentiëren IPD van andere vorm van parkinsonisme Nigrostriatale systeem gedegenereerd: Ziekte
van Parkinson
PSP
Patroon van glucoseverbruik
MSA CBD DLB
Nigrostriatale systeem intact bij: Vasculair
parkinsonisme geïnduceerd parkinsonisme Essentiële tremor Medicamenteus
3 oktober 2013
Glucose is de belangrijkste energiebron van de hersenen
3 oktober 2013
Radiofarmaca-Parkinson
Pathofysiologie hersenen −Dopaminerge systeem −Glucoseconsumptie −Serotonerge systeem −Cholinerge systeem −Noradrenerge systeem 3 oktober 2013
14
18FDG-PET
= 18F fluorodeoxyglucose Glucose-analoog Glucosemetabolisme Plaatsen met hoge FDG-opname geassocieerd met hersenactiviteit Verschillende ziektebeelden: verschillende glucoseverbruikpatronen
3 oktober 2013
Patroonherkenning
3 oktober 2013
Voorbereiden 18FDG-PET scan Geen benzodiazepines!!! Normaal glucose 200 MBq FDG 30 min wachttijd in het donker zo stil mogelijk liggend
Corticale
activatie
Acquisitie: 1 positie van 6 min 3 oktober 2013
15
18FDG
normaal brein
3 oktober 2013
Ziekte van Parkinson
DAT-scan / F-DOPA PET: Putamen Soms
↓ asymmetrisch
FDG-PET: Vroeg
IPD: ↑ striatum Vergevorderd IPD: ↓ striatum
3 oktober 2013
Casus mevr V-R, 54 jr A/ sinds ca 9 mnd trillende li-arm, later ook slepend linker been. Kracht linker-arm ↓. HA/ zeker geen M Parkinson Neuroloog elders: waarschijnlijk M Parkinson Second opinion LO/ rust- en houdingstremor linker hand. Geringe rigiditeit linker arm en – been. Verminderde armswing links. Verdenking M Parkinson
3 oktober 2013
16
18F-DOPA
SOR: Nu caudatus bdz normaal Putamen bdz verlaagd: rechts lager dan links
3 oktober 2013
18FDG-PET
3 oktober 2013
MSA
DAT-scan / F-DOPA PET: caudatus
en putamen ↓, symmetrisch
FDG-PET: ↓, symmetrisch Cerebellum ↓ Striatum
3 oktober 2013
17
Mevr E-H, 49 jr
A/ Sinds 2 jr frozen shoulder rechts Trager,
loopproblemen, handschrift bij osteopaat bezoek
Verbetering
O/ hypokinesie, rigiditeit, houdingstremor re > li B/ ropinirol en later Sinemet: aanvankelijk redelijk, later onduidelijk effect op medicatie 2-3 jr later: dysarthrie, urge-klachten, obstipatie, dysfagie, frequent vallen Twijfel idiopathische M Parkinson of variant B/ FDG- PET scan
3 oktober 2013
18FDG-PET
mevr E-H, 49 jr
3 oktober 2013
PSP
DAT-scan / F-DOPA PET: striatum
↓, symmetrisch
FDG-PET: mediofrontaal,
basale ganglia, cerebellum, thalamus ↓ Caudale deel gyrus cingularis anterior ↓
3 oktober 2013
18
FDG-PET en PSP Mediofrontaal, basale ganglia, cerebellum, thalamus ↓
3 oktober 2013
Dhr L, 74 jr A/ < 6 jr trager lopen, strakker gelaat. O/ hypomimiek. Voorovergebogen en zeer langzaam lopen. Geringe rigiditeit extremiteiten bdz en ernstige bradykinesie. IPD? Geen effect antiparkinsonmedicatie, ook niet na ophogen Sterk progressief verloop
3 oktober 2013
18FDG-PET
3 oktober 2013
19
CBD
DAT-scan / F-DOPA PET:
FDG-PET:
striatum
asymmetrisch ↓
asymmetrisch
parietaal ↓ frontaal ↓ temporaal ↓ striatum ↓ thalamus ↓
3 oktober 2013
Casus Mevr H-M, 73 jr Valneiging Frontaal executieve functiestoornissen Asymmetrisch hypokinetisch rigide syndroom. DD CBD dan wel PSP
3 oktober 2013
18FDG-PET
3 oktober 2013
20
???
risperidone 1 dd 3mg ibuprofen 3 dd 400mg oxazepam 2dd10mg temazepam 1dd10mg 3 oktober 2013
Casuïstiek
3 oktober 2013
Dhr W, 72 jr VG/ 2 jr geleden trauma capitis, osteoporose, myocard infarct Alg achteruitgang (ook cognitief), verminderde mobiliteit met vallen eci LO/ maskergelaat, rigiditeit li>re ook axiaal, mgl verticale blikparese DD PSP, IPD, vasculair
3 oktober 2013
21
3 oktober 2013
3 oktober 2013
Mevr V-S, 63 jr
Sinds val 3 jr geleden slechter lopen en reukverlies Evenwichtsstoornissen ‘zeeziek’ Vallen en angst om te vallen Obstipatie LO/ hypokinetisch rigide Iets rusttremor Durft
syndroom li>re
niet te staan
3 oktober 2013
22
3 oktober 2013
3 oktober 2013
Conclusie beweginsstoornissen Dopaminerge
systeem
Presynaptisch
dmv DAT-scan of 18F-DOPA-
PET: IPD/MSA/CBD/PSP
tov
gezonden/vasc/medicamenteus/ET
Postsynaptisch
3 oktober 2013
23
Conclusie beweginsstoornissen Glucoseconsumptie patroonherkenning
dmv18FDG-PET:
voor onderscheid IPD ↔
MSA↔PSP ↔CBD
3 oktober 2013
Is dit alles? Rol serotonerge en cholinerge systeem in PD Rol van BBB/PgP (11C-verapamil), microgliale activatie (11C-PK11195) in PD 123I-MIBG hart: onderscheid MSA – IPD
3 oktober 2013
Vragen?
3 oktober 2013
24
3 oktober 2013
25
