Nr.
10
M a r k t l e i d e r
i n
o n d e r n e m e n d
dec
08 | Twentevisie | Jaargang 20 | Nummer 10 | December 2008 |
Architect Sylvan van der Linde:
‘De regelgeving zit ons dwars’
T w e n t e .
colofon
| inhoud
6
risis gaat niet aan Sylvan van der C Linde voorbij
8
Stichting Vastgoedrapportage Twente op dreef
12 Beurs: rake klappen in vastgoedsector 15 Column Notarieel Advies 17 Onroerend Goed Transacties 20 G errit-Jan Nijenhuis wil betaalbaar bouwen 23 A boutaleb enthousiast over Myra Koomen… 24 C arrie ten Napel in gesprek met Sabine Uitslag 26 Memphis in beeld 30 Cees Anker reorganiseert het CBR 33 G ereviseerde motoren zuiniger dan nieuwe 34 Sven Harmsen traint Twentse ruiters 37 Column Juridisch Gezien 38 Nieuws en Feiten 43 Column Financieel Accent 45 Opmerkelijke personeelstransacties 47 Column Personeelsmarketing 48 Björn Kuipers: ondernemende arbiter 50 N ew Business Twente over en voor nieuwe ondernemers 54 IKTelgids
commentaar | jan medendorp
6 Sylvan van der Linde, modernist Zijn bouwwerken zijn wat je zou kunnen noemen ‘modernistisch’. Wil je een bijzonder huis of bedrijfspand laten ontwerpen, dan ga je naar Sylvan van der Linde. Maar voor niets gaat de zon op en in deze tijd van economische malheur nemen mensen met wat minder ook genoegen. En dat merkt de architect uit Zutphen. Maar hij is optimist: “Gewoon creatief blijven.”
24 Sabine Uitslag, politica In de reeks over ambitieuze vrouwen is Carrie ten Napel in gesprek met CDA politica Sabine Uitslag. Zij is nog maar 35 jaar, maar heeft al de werkervaring van een vrouw van vijftig. Inmiddels zit ze al een half jaar in de Kamer, waar ze probeert de zorg weer terug te brengen naar de kern. “Het moet weer gaan om de relatie tussen de patiënt en de zorgverlener.”
30 Cees Anker, bedrijvendokter In Twente herinnert menigeen zich hem nog als de oud-voorzitter van FC Twente en ook zijn rol bij tal van bedrijven zoals Connexxion is alom bekend. Tegenwoordig is Cees Anker werkzaam als interim-manager bij het Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen, het CBR. Toen hij daar binnenkwam schrok hij van de verouderde organisatie. Daar moest de bezem door en als iemand dat kan, dan is het Cees Anker.
Colofon Twentevisie is een onafhankelijk economisch magazine dat maandelijks (m.u.v. juli/augustus) verschijnt voor ondernemers in Twente. In dit blad zijn onder meer verhalen opgenomen van inter views die hebben plaatsgehad in het economische programma ‘Memphis’. De opnames vinden maandelijks op dinsdag plaats in de business-ruimte van de Grolsch Veste in Enschede. De data vindt u elders in dit magazine. Daarnaast fungeer t Twentevisie als of ficieel mededelingenorgaan voor deelnemers van de Industriële Kring Twente Uitgever Twentevisie b.v., Getfer tsingel 41, Enschede, Postbus 268, 7500 AG Enschede, Telefoon 053-4842180, Fax 053-4842189, E-mail:
[email protected], Website: www.twentevisie.nl Directie Mario Hannink Bladmanager Frederik van Leersum Redactie Jan Medendorp (hoofdredacteur), Anno Oude Engberink (eindredactie), Eric Brinkhorst (fotografie) Redactie IKT Niko Wind, Saskia Rikhof-Slot, Jaap Baar t (fotografie) Secretariaat IKT Hengelosestraat 585, Postbus 5501, 7500 GM Enschede, Telefoon 053-48 49 980, Fax 053 - 48 49 985 E-mail:
[email protected], Website: www.ikt.nl Adver tentie-exploitatie Twentevisie b.v., Angelica Speelman, Aleid Kluivers, Telefoon 053 - 484 21 80, Fax 053 - 484 21 89, E-mail:
[email protected] Acquisitie IKTelgids Lidy Busscher Vormgeving Wegener Studio Speciale Uitgaven, Enschede Druk Roelofs, Enschede Cover foto Eric Brinkhorst Oplage De oplage bedraagt ongeveer 7.000 exemplaren en wordt verspreid onder IKT-deelnemers, bedrijven met meer dan 5 werknemers, en zogenoemde ‘decision makers’. Ar tikelen uit deze uitgave mogen niet zonder toestemming van de uitgever worden overgenomen. Aan de inhoud van dit blad kunnen geen rechten worden ontleend. © Twentevisie bv
Twentevisie 10/2008
Werktijd verkorting Het lijkt erop dat de regeling van de werktijdverkorting van minister Donner de crisis eerder opjaagt dan afremt: wie het eerst komt, wie het eerst maalt. En voor 1 januari melden, 62 Twente moet ambities tonen Willemsgang 5, Almelo
[email protected] anders krijg je niets. Het kabinet zou de banwww.punctuality.nl T. 0546 - 639370 ken opnieuw in de nek moeten hijgen. Eerst 64 Twenteconcert 2008 hebben die aan de basis van de kredietcrisis gestaan met hun foute producten, hun bonus67 Fish voor energie, passie en plezier sen en hun gegraai. Met belastinggeld gered verdommen ze het nu dat geld, ons geld, op 68 Octrooien als bescherming een goede manier te besteden. Met leningen en kredieten. Want er zijn bedrijven die op 69 Scope basis van hun orderportefeuille maandelijks krediet krijgen. En reken maar dat de banken 70 Twente Agenda er tegenwoordig snel bij zijn om de kredieten Kijk op www.visie.com af te knijpen of terug te draaien. En dus gaan er in de komende periode nodeloos goede bedrijven ten onder. Mijn afkeer van bankiers grenst inmiddels aan haat. Gevoed door de arrogantie van de afgelopen jaren, hebben Fortis, ABN AMRO, ING nu belastinggeld nodig om overeind te blijven. Personeel- en organisatieontwikkeling Ik begrijp de aandeelhouders die de Fortis-top voor rotte vis heeft uitgemaakt, maar ook de Bronkhorst High-Tech is een perfect voorbeeld aandeelhouders zijn schuldig, zie hun rol bij van een innovatief bedrijf. Deze Europese de verkoop van ABN AMRO. Het ging jarenlang marktleider op het gebied van flowmeters alleen maar over vermeerdering van waarde besteedt jaarlijks 15% van de omzet aan voor de aandeelhouders. research and development. 25% van de medeIk zag nog wel humor in de topmannen van de werkers is bezig met het modificeren van grote Amerikaanse autofabrieken die in hun bestaande producten of het ontwikkelen van privévliegtuigen naar Washington togen om nieuwe technologieën. Na productinnovatie is daar om geld te bedelen. De autofabrikanten 074 250 16 25 | pampeople.nl de focus van het Ruurlose bedrijf inmiddels ook hebben de politiek in de greep. Denk aan de gericht op marktinnovatie. Voor specials voor man die een probleem heeft als de bank een één afnemer wordt actief gezocht naar toepasmiljoen van hem krijgt. Maar als hij de bank singsmogelijkheden in andere markten. NIEUW IN OOST-NEDERLAND! tien miljoen schuldig is, heeft de bank een 014AdvTwentevisieNieuw.indd 3 19-08-2008 13:12:51 probleem. Groot, groter, grootst. Het zijn juist de grote bedrijven, van autofabriCOMMERCIEEL kanten tot banken, van toeleveranciers (VDL) KLANTGERICHTHEID tot zorginstellingen (Philadelphia) die nu in de LEIDINGGEVEN problemen zijn en heel veel andere bedrijven COMMUNICATIE meesleuren. Ik klapte niet hard genoeg toen VDL Machinefabriek Philips in Almelo overnam, daarom wilde de plaatselijke zetbaas Zie de bijsluiter in deze uitgave voor onze open trainingen en kijk op www.XL10.nl me niet te woord staan. Want VDL was toch de reddende engel. Het bedrijf staat nu vooraan zijn hand op te houden. Terwijl ik in Quote lees dat VDL zelf (oom van de vroegere JOBO5012 AD 50x40mm 1 06-01-2006 12:27:00 Twente-speler die er ook al zo’n zooitje van maakte) er privé niet onder leidt. Het Deeltijdonderwijs van Saxion. communisme deugt niet, Maatwerk voor uw mensen. het kapitalisme ook niet. Kom verder. Saxion. De systemen misschien nog wel, het gevaar zit saxion.nl/kennistransfer altijd in de mensen die 053-4871871 het uitvoeren.
60
Bronkhorst scoort op innovatie
Dé specialist in Twente in werving, selectie & detacheren van topsecretaresses
Ook meer commerciële slagkracht?
60 Puur innovatief
Janneke bellen.
Kom verder met uw organisatie
Twentevisie 10/2008
‘Ik vind het van klasse getuigen dat Almelo en Enschede de binnenstad helemaal durven te herontwikkelen’
Sylvan van der Linde houdt
vastgoedspecial | architect
niet van slagroomtaarten passen bij de behoefte van het gebouw. Het is natuurlijk een heel moeilijk gebouw om vorm te geven. Als er wedstrijden gespeeld worden, als het stadion vol zit met mensen, dan ziet het er heel erg goed uit, maar als het leeg is dan is het een schraal gebouw in een omgeving die ook niet echt inspirerend is.” Van der Linde heeft wel wat te maken gehad met de inrichting, want hij doet ook aan binnenhuisarchitectuur. Hij tekende onder meer voor de dure inrichting van het onderkomen van de supportgroep.
Recessie
Architect Sylvan van der Linde in zijn kantoor in Zutphen: “Als alle gemeenten zo zouden werken als Enschede nu in Roombeek, hadden we veel meer bouwproductie.”
(door Jan Medendorp) De tijd dat alles wat er getekend werd ook werd gebouwd, is gelukkig voorbij. Want de nieuwe rijken hebben her en der, ook in het Twentse landschap, wat ‘slagroomtaarten’ laten verrijzen: vooral groot en met heel veel versierselen. Geld is fijn, maar je krijgt er niet automatisch een goede smaak van, zo leert de praktijk. Sylvan van der Linde
is een bekende architect uit Enschede (tegenwoordig woonachtig in Holten) die in het oosten van het land ook veel gemaakt heeft. Een opvallende man, niet alleen door zijn haardracht, ook door zijn keuze om zijn bedrijf ergens achteraf op een industrieterrein in Zutphen te vestigen. En hij rijdt rally voor Van Merksteijn Motorsport.
Over het nieuwe onderkomen van FC Twente (waar we tijdens het interview zitten) zegt hij onderkoeld: “Functioneel.” In opdracht van de vroegere voorzitters Fransen en Hartman heeft hij ooit een plan uitgedacht om het veld van FC Twente een paar meter te verlagen. “Daardoor zou de atletiekbaan verdwijnen en zou het publiek dichter op het veld komen te zitten.” Dat mocht niet zo zijn. “Ik vind dit nieuwe stadion precies Twentevisie 10/2008
De bouw is een van de sectoren waar de recessie al een paar maanden hard toeslaat. “Je moet ontzettend agressief op de markt reageren en je moet samen met je klanten vernieuwend zijn en dat gaat heel ver op dit moment. Iedereen heeft schulden gemaakt, alles kon. Wat je tekende, werd gebouwd. Er zijn nieuwe tijden, met zaken als budgetteringen en energievraagstukken.” Van der Linde is een modernistische architect. “Ik maak moderne gebouwen die veel warmte uitstralen. Modernistisch betekent ook geen overdaad.” Recentelijk heeft Van der Linde getekend voor de verbouw van het oude V&D-pand. “Dat is weer een mooi, warm gebouw geworden dat passend is in de stad.” Ook in het uitbreidingsgebied van Enschede heeft Van der Linde veel gebouwd. “Op het Business & Science park hebben we vrij veel gebouwd, zo’n beetje de hele straat als je richting de A1 rijdt.” Bij de opbouw van Roombeek viel Van der linde buiten het pulletje hoewel hij zegt dat zijn bureau ook niet is ingericht om al die particulieren te begeleiden bij de bouw van hun nieuwe woning. “Waar ik wel erg enthousiast over ben, is de wijze waarop de gemeente Enschede zeer positief meewerkt. Als dat overal zo was, dan hadden we veel meer bouwproductie op dit moment.”
‘Het is niet alleen een tekeningetje maken, een factuurtje schrijven en weg’ Bureaucratie “De projecten lopen bij ons minstens vijf jaar, maar dat kan zo maar uitlopen tot tien jaar. Dat is gigantisch veel tijd om een bouwproject rond te krijgen. Wat in Roombeek is gerealiseerd in korte tijd is uniek. Dat lukt nergens.” Niet alleen Twentevisie 10/2008
als gevolg van de langzame molens in de stadhuizen, maar ook omdat iedereen overal bezwaar tegen kan maken. “Ik verslijt gemiddeld drie gemeentelijke werkleiders tijdens een bouwproces als gevolg van mutaties en dergelijke. En ze willen allemaal hun zegje doen, dat houdt geweldig op. Dat zou anders moeten. De architect moet een duidelijke rol krijgen; in samenwerking met bureaus, met de betrokken mensen, met aannemers kunnen we prima projecten maken. Het duurt nu allemaal zo verschrikkelijk lang. Als we deze recessie het hoofd willen bieden, dan moeten we beginnen met die hele regelgeving te versimpelen. Er wordt gezegd dat dat ook gebeurt; nou ik merk er weinig van.” Van der Linde heeft dertig tekenaars aan het werk en voor hen heeft hij voorlopig nog werk liggen.
‘Als we de recessie het hoofd willen bieden, moeten we hele regelgeving versimpelen’
aties devalueerden wanneer de eigenaren alles wit schilderden en Ikea-meubels naar binnen sjouwden. “Het vak is een bezieling natuurlijk, dat grijpt je helemaal, dus je doet er alles aan om ook het interieur onder controle te krijgen. Daar vecht je voor als een leeuw, dat geeft de meerwaarde aan je ontwerp.” En er zijn geen ivoren torens meer, architecten moeten hun producten echt verkopen en begeleiden. “Vanaf het moment dat je een stedenbouwkundig model voorlegt tot het aanvragen van de bouwvergunning, tot het enthousiast maken, het presenteren aan de raden van bestuur, aan commissarissen, alles en iedereen moet je enthousiasmeren, opdat ze het proces mee gaan trekken tot het bouwen, tot het bewaken van de aannemer, tot het opleveren, tot het interieur…” Dus het is niet alleen een tekeningetje maken, een factuurtje schrijven en weg. “We moeten zorgen dat wordt uitgevoerd wat we op papier hebben gezet; het gaat niet vanzelf. Daarom moet je een goede chemie met je opdrachtgever hebben. De klant wordt een vriend van me; je bent immers heel veel jaren tot elkaar veroordeeld.”
ABN AMRO Sylvan van der linde heeft de liefde voor het vak meegekregen van zijn vader die als architect in dienst was bij ABN AMRO. Pa was zijn kruiwagen, via hem kon hij als startende ondernemer (vijftien jaar geleden) ook aan de slag bij de bank. “De afstanden waren toen groter, de projectontwikkelaar uit Amsterdam had weinig interesse naar Enschede te komen. We waren toen jong en bruisend maar met weinig technische ervaring.” Dat werd opgelost door een fusie met een bureau in Warnsveld. “Dat bureau werkte veel voor de overheid.” Maar zijn partner had niets met computers en liet zich uitkopen. “Ik ben in die regio gebleven; weet je, er werken nog steeds jongens bij mij die dagelijks van Enschede naar Zutphen rijden.” Dat hij op een industrieterrein zit en niet in een oud pand zoals zoveel van zijn collega’s, deert hem niet, zegt hij: “Ik ben dienstverlener, ik rijd naar de klant, door heel Nederland. Een architect uit Zutphen rijdt naar Rotterdam en zwaait op de autobaan naar de architect die van Rotterdam naar Zutphen rijdt. Wij werken nooit daar waar je je kantoor hebt.”
Ikea Woonhuizen, bedrijfspanden, winkels, zelfs binnenhuisarchitectuur doet Van der Linde. Met dat laatste begon hij toen hij zag dat zijn fraaie cre-
Almelo Van der Linde is niet opgetogen over de uitbreidingsgebieden van onder meer Enschede. “Als je ziet wat er op vrije kavels gebouwd wordt, dat zijn echt huizen die wij vijftien jaar geleden cataloguswoningen noemde.” Een stuk enthousiaster is hij over de binnenstedelijke ontwerpen van Almelo en Enschede. “Juist in de binnensteden kan nog zoveel ontwikkeld worden. Dat gebeurt veel te weinig, maar het is natuurlijk ook heel erg moeilijk. Vergeet niet dat politiek gezien een nieuwbouwwijk geld in het laatje brengt bij de gemeente. Bestaande panden herontwikkelen levert alleen maar leges op.” “En kijk eens naar Almelo. Wat die gemeente binnenstedelijk doet, is toch geweldig knap. Ja, knap. Als je een heel gebied durft af te breken en opnieuw durft te herontwikkelen, vind ik dat getuigen van klasse. Enschede heeft het ook gedaan. Geweldig. Of je het nou mooi of lelijk vindt, er is wel wat gebeurd. Hengelo heeft het niet gedaan, helaas.” In Almelo heeft Van der Linde de herontwikkeling van de nieuwe bioscoop voor zijn rekening genomen. “Een bioscoop aan de rand van de stad zetten, is niet zo moeilijk. Deze ondernemer durft dat in de binnenstad te doen, wat veel duurder is en veel meer problemen met zich meebrengt. Ik vind dat stoer.” ■
Nieuw bestuur Stichting Vastgoedrapportage Twente heeft flink aan de weg getimmerd
‘Onze doelstellingen voor het (door Anno Oude Engberink) Niet dat de leden van het voormalige bestuur van Stichting Vastgoedrapportage Twente, Roy Duijn, Wybrand Beugelink en Daniël Spikker, geen vertrouwen hadden in hun opvolgers, maar het loslaten van hun geesteskind, dat ze in vijf jaar tijd groot hadden gemaakt, moet niet gemakkelijk zijn geweest. Het was immers maar afwachten hoe het er over een jaar voor zou staan. Maar Pieter Schut, Paul Wolters en Raymond Wolbers hebben hun vertrouwen niet beschaamd. Integendeel, bij aanvang van hun klus werden ze betiteld als ‘een nieuw en ambitieus bestuur, dat met frisse ideeën de vastgoedrapportage nog verder kan opstuwen in de vaart der volkeren’ en die betiteling hebben ze meer dan waargemaakt. Bestuurslid Pieter Schut, werkzaam bij KienhuisHoving Advocaten en Notarissen, luwt het eerbetoon: “Ik denk dat we heel tevreden mogen zijn over wat we in het afgelopen jaar bereikt hebben, maar laten we niet vergeten dat we in een aardig gespreid bedje terecht kwamen. Het echte werk is in de afgelopen vijf jaar door het oude bestuur gerealiseerd en wij hadden een prachtige basis om op verder te bouwen.” De bestuursleden Paul Wolters van IAA Architecten, Raymond Wolbers van Snelder Zijlstra Bedrijfsmakelaars en onderzoeker Wouter Tijhuis, eveneens van Snelder Zijlstra, beamen beurtelings Schuts woorden: “Wij hoefden inderdaad niet opnieuw te beginnen, integendeel. Het is zelfs erg prettig om voort te borduren op iets wat in de kern der zaak gewoon goed is, maar dat neemt niet weg dat wij onze eigen ideeën in de bestaande constellatie hebben geïmplementeerd en verschillende dingen verder hebben geprofessionaliseerd.” Schut: “We hebben ons stempel op de organisatie proberen te drukken en ik denk dat we daar in geslaagd zijn.”
Vastgoedborrels en projectbezoek
Het bestuur v.l.n.r. Paul Wolters, Pieter Schut en Raymond Wolbers.
Een van de doelstellingen die het nieuwe bestuur zich bij aanvang van zijn klus had gesteld, was om de Vastgoedborrels, die vier keer per jaar plaatsvinden in restaurant De Jaargetijden in Enschede, inhoudelijk meer body te geven. Raymond Wolbers: “De Vastgoedborrels - waarvoor men zich via www.vastgoedrapportage.nl kan opgeven - blijken een uitstekende netwerkfunctie te hebben voor de inmiddels ongeveer 250 leden.” Waar hij meteen aan toevoegt dat er is nog voldoende Twentevisie 10/2008
vastgoedspecial | vastgoedrapportage
eerste jaar zijn gerealiseerd’ Meer dan 500 geïnteresseerden bezochten de zesde editie van het Symposium van de Stichting Vastgoedrapportage Twente in het Muziekcentrum in Enschede.
ruimte is voor nieuwe leden. “Daarnaast hebben we dit platform een inhoudelijk meer kwalitatieve basis gegeven door de interviews met gasten die er echt toe doen. Zo was bij de laatste borrel in november, waar ruim honderd leden voor hadden ingeschreven, Hans Oude Breuil, directeur van Grolsch Vastgoed, te gast. Het was onder andere interessant te horen hoe het acquisitiebeleid van Grolsch in elkaar steekt en hoe Grolsch omgaat met het beheer van zijn vastgoedportefeuille.
De Vastgoedprijs 2008 werd tijdens het Symposium uitgereikt aan het project IIspa topsporthal in Almelo. Wethouder Van Broekhoven nam de prijs in ontvangst.
Ook het verhaal van marketeer Loed van Heek en bedrijfsmakelaar Roy Duijn om de A1 en de A35 met twaalf kilometer snelweg met elkaar te verbinden, vond een aandachtig gehoor.” De activiteiten voor de leden van de Vastgoedborrel blijven niet beperkt tot de borrels. Het voornemen van het nieuwe bestuur om minimaal één keer per jaar een projectbezoek te organiseren, heeft inmiddels zijn beslag gekregen. Liefst 125 leden waren onlangs te gast bij het nieuwe ROC van Twente in Hart van Zuid in Hengelo. Paul Wolters: “Projectleider Jan Nieuwenhuizen had, in samenwerking met bouwonderneming Van Wijnen, een mooie rondleiding opgetuigd door de voormalige gieterij van Stork. Het is imposant om te zien hoe jong en oud elkaar in het nieuwe schoolgebouw ontmoeten. Het gebouw is een eerbetoon aan de hard werkende arbeiders van Stork, dat met zijn gieterij de toekomst van de economie in Twente mede heeft bepaald. Daarnaast is het ontwerp doorspekt met hypermoderne staaltjes architectuur en bouwkunst. Hengelo mag trots zijn op dit gebouw.” Wolters zegt het niet, maar hij zelf is ook zichtbaar trots, omdat Harry Abels van ‘zijn’ IAA verantwoordelijk is voor het architectonische gedeelte. Hoe ziet het bestuur overigens de toekomst van zo’n groot masterplan als Hart van Zuid gezien de huidige economische situatie. Pieter Schut: “Het zal wel even lastig zijn om alles te verhuren, maar dat zal wel los lopen. Het gaat immers om een langdurige ontwikkeling waarbij de risico’s verspreid worden over tientallen jaren.”
Het Symposium Op 24 september jl. vond voor de zesde keer het Symposium plaats. Na vijf jaar te gast te zijn geweest in CineStar, was dit keer het Muziekcentrum plaats van handeling. Aanleiding en middelpunt van de symposia is altijd de presentatie van de nieuwe vastgoedrapportage, het fraai uitgevoerde magazine waarin in een zevental hoofdstukken - Wonen, Kantoren, Winkelruimten, Bedrijfsruimten, Bedrijventerreinen, Infrastructuur en Sociaal-economische Ontwikkelingen - de stand van zaken met betrekking tot het vastgoed in Twente uit de doeken wordt gedaan. De structuur van de rapportage lijkt na zes jaar wel vast te staan en ingrijpende wijzigingen hierin ligTwentevisie 10/2008
gen niet in de lijn der verwachting. Onderzoeker Wouter Tijhuis: “We hebben onze weg na zes uitgaven inderdaad wel gevonden; aan de opzet zal dan ook niet veel veranderen. Gezien de positieve reacties van de vele geïnteresseerde partijen is daar ook allerminst reden toe. Onze hoofddoelstelling is en blijft om de markt te voorzien van objectieve informatie over de vastgoedmarkt, onderbouwd met talrijk cijfermateriaal. Die insteek heeft de rapportage gemaakt tot wat het nu is: een gerespecteerd en betrouwbaar naslagwerk, dat door verschillende belanghebbenden wordt geraadpleegd om bepaalde beslissingen mede te onderbouwen.” Maar het blijft wel droge kost, kan dat niet anders? Tijhuis: “Wie niet in de vastgoedwereld zit, zal de rapportage inderdaad misschien zien als een saai rapport dat je niet op een vrije zondagmiddag voor de gezelligheid leest. Waar het om gaat is dat de belanghebbenden er informatie uit kunnen halen waar ze wat aan hebben. Natuurlijk moet de rapportage leesbaar blijven, maar daarom vullen we de informatie ook aan met verhelderende diagrammen en veel foto’s. En vanaf de komende editie zullen we de informatie wat gedifferentieerder en praktijkgerichter aanbieden.” De kwalificatie ‘saai’ kan zeker niet worden toegedicht aan het omlijstende programma tijdens het Symposium. Na de reacties van de afgelopen jaren ten aanzien van de lengte en inhoud van de spreekbeurten en de paneldiscussies was er dit jaar een andere opzet. Raymond Wolbers: “We hebben de opbouwende kritiek opgepikt en dit jaar meer Schwung, vaart en spektakel in het programma gebracht met aansprekende gasten en knallend entertainment. Dat is door de bezoekers zeer positief ontvangen. VIP Events zorgde ervoor dat er van een verrassend en spectaculair aanbod van entertainment kon worden genoten.” Na afloop hadden de honderden bezoekers een primeur: als eersten konden zij, napratend met een borrel en een hapje, het fonkelnieuwe Muziekkwartier aanschouwen. Evenals het ROC in Hengelo kreeg ook dit gebouw alle waardering. Pieter Schut: “Ja, er gebeurt nogal wat in Twente op het gebied van nieuwbouw. We mogen best trots zijn op wat er op dat vlak in onze regio allemaal plaatsvindt.”
vastgoedspecial | vastgoedrapportage
In navolging van de gemeentes Almelo en Enschede is de gemeente Hengelo ook founder geworden van Stichting Vastgoedrapportage Twente. Wethouder Jan Bron van de gemeente Hengelo (tweede van rechts) en het bestuur van de Stichting Vastgoedrapportage Twente tekenen het contract voorafgaande aan het symposium op 24 september jl. Hoewel er geen causaal verband is tussen foundership en de locatie van het symposium, lijkt het voor de hand te liggen dat het symposium volgend jaar in Almelo of Hengelo plaatsvindt. (V.l.n.r. Raymond Wolbers, Paul Wolters, wethouder Jan Bron en Pieter Schut.)
Vastgoed Prijs Twente naar Almelo Die woorden van Pieter Schut worden onderschreven door de aard en de kwaliteit van de inzendingen voor de jaarlijkse Vastgoedprijs Twente. Voorgaande jaren hadden al een reeks illustere winnaars voortgebracht: het van Heekplein in Enschede (2004), de HTS-locatie in Enschede (2005), De Stadsbleek in Oldenzaal (2006) en het Binnenstadsplan Almelo (2007). Dit jaar was voor het eerst gekozen voor een thematische benadering. Waarom? Paul Wolters: “Een thematische benadering geeft meer houvast bij de selectie en het is eenvoudiger bepaalde projecten met elkaar te vergelijken.” Ofwel: je voorkomt dat je appels met peren vergelijkt. Als thema is gekozen voor ‘Leisure, sport en ontspanning’, waarbij ongetwijfeld een rol zal hebben gespeeld dat er op dit gebied de laatste jaren nogal wat gebeurt in Twente.
Het spectaculaire entertainment dat deel uitmaakte deel uit van het Symposium viel in goede aarde.
Twentevisie 10/2008
De genomineerden waren Het Muziekkwartier in Enschede, pop- en cultuurpodium Metropool in Hengelo en De IIspa topsporthal in Almelo. De jury, bestaande uit leden van de Twenste Vastgoedsociëteit, gaven de prijs aan de IIspa. Het ontwerp van Kopperst + Koenis Architecten is opvallend door zijn vorm, situering en inrichting, die een multifunctioneel gebruik mogelijk maakt door onder meer een flexibele tribune-indeling. De bouw van de IISPA startte in juni 2008 en wordt naar verwachting opgeleverd in het najaar van 2009. Het investeringsniveau bedraagt circa 16,5 miljoen euro. Wat het thema voor de Vastgoedprijs in 2009 zal zijn, is nog niet bekend.
over langjarige projecten die minder recessiegevoelig zijn. Wel zie ik terughoudendheid bij de bouw van appartementen.” En hoe zit het met de investeringsbereidheid in vastgoed? Raymond Wolbers: “We kunnen er niet omheen dat mensen voorzichtiger zijn geworden met beleggen, men kijkt de kat uit de boom. Aan de andere kant zie je dat mensen hun strategie veranderen, heroverwegingen en andere keuzes maken. De geschiedenis leert, en degenen die in het vak zitten kunnen dat beamen, dat beleggen in vastgoed lucratief is en blijft. Sterker nog, wie nu op verstandige wijze instapt, zou er later wel eens veel profijt van kunnen trekken.” Hij voegt er nog aan toe dat de rapportage juist in een tijd als deze haar waarde bewijst vanwege de objectiviteit van de gegevens. “De rapportage kent geen emoties, alleen cijfermateriaal en de vertaling daarvan. Conclusies op basis daarvan zijn dus rationeel.” Hoe het ook zij, de vastgoedrapportage van 2009 zal onmiskenbaar een andere teneur hebben dan dit jaar en voorgaande jaren. Maar het bestuur zal de kop niet in het zand steken en niet afwijken van de doelstelling om betrokken marktpartijen te voorzien van juiste, concrete en objectieve informatie. ■
Recessie Inmiddels zal het niemand ontgaan zijn: de klad zit in de economie en dat heeft vanzelfsprekend zijn weerslag op de vastgoedmarkt. De vastgoedrapportage van dit jaar is nog doorspekt met optimistische woorden, gestaafd door dito cijfermateriaal. Een paar maanden later lijken de gegevens voor een deel al weer achterhaald. Pieter Schut: “De peildatum voor de rapportage is 1 juli en tot die datum hadden we hoofdzakelijk te maken met een positief beeld. Dat beeld is in een paar maand tijd inderdaad flink veranderd door de plotseling ineenstortende economie. Maar recessies komen vaker voor en ik denk dat we niet te somber moeten zijn, we moeten het vertrouwen terug krijgen, maar dat heeft tijd nodig.” Paul Wolters: “Als architecten merken wij nog niet zo gek veel van de recessie. Wij krijgen veel opdrachten van overheden en semi-overheden en dan praat je meestal
Onderzoeker Wouter Tijhuis: “Vanaf de komende editie zullen we de informatie wat gedifferentieerder en praktijkgerichter aanbieden.”
11
Markt vreest rake klappen in vastgoedsector
achtergrond | beurs
‘2009 wordt een (door Jan Medendorp) De afgelopen weken hebben enkele aan Euronext genoteerder vastgoedbedrijven inzage gegeven in de boeken. “Per saldo vallen de cijfers best mee, zeker als we kijken naar de bezettingsgraden en huurinkomsten. Wel nemen afschrijvingen toe en dat baart beleggers zorgen. Hierdoor komen vastgoedfondsen al snel in de knel met hun financieringsverhoudingen, waardoor extra vermogen vereist zal zijn,” zegt Wim Steenkamp, beleggingsadviseur van de Rabobank Centraal-Twente. “Belangrijk criterium voor potentiële beleggers is de ontwikkeling van de intrinsieke waarde in vergelijking tot de beurskoersontwikkeling. Onze analisten volgen zeven beursgenoteerde vastgoedfondsen. Huidige koers: Eurocomm. prop 23,80 Corio 35,85 Nieuwe Steen Inv. 10,40 Unibail-Rodamco 105,09 Vastned Offices 5,07 Vastned Retail 28,50 Wereldhave 62,08 Vastgoedfonds:
Intrinsieke waarde: 40,00 56,66 13,00 172,00 23,79 66,52 87,08
Dividendend:
Advies:
7,3% 7,3% 13,3% 7,4% 33% 11,7% 8%
houden houden houden verkopen verkopen houden houden
We zullen bij elk fonds even stilstaan. De intrinsieke waarde is erg aan schommelingen onderhevig; dan moet de intrinsieke waarde als niet meer dan een indicatie worden beschouwd. Ook bij de genoemde dividendrendementen houden we een slag om de arm alhoewel deze rechtstreeks afgeleid zijn van de huuropbrengsten die doorgaans een stabiel verloop kennen in verband met langlopende huurcontracten.”
Eurocommercial Properties “Het fonds belegt voor 90% in Europees winkelvastgoed en realiseerde in het eerste kwartaal van het gebroken boekjaar 2008-2009 een stijging van het directe resultaat met 4,6% tot 0,45 eurocent per certificaat. Herwaarderingen waren niet aan de orde. De afgegeven intrinsieke waarde is gebaseerd op taxaties van eind juni en bedraagt 40 euro per certificaat. Dit betekent een fors disagio van circa 45%. Eind september was de leegstand nog steeds minder dan 1%. Omdat er momenteel nog onduidelijkheden zijn over herwaardering van het vastgoed gaan we niet verder dan een ‘houden’-advies.”
Corio “Dit fonds is genoteerd in de AEX. Het bezit vastgoed in Nederland, Frankrijk, Italië, Spanje en Turkije met de nadruk op winkelcentra. Men wil afscheid
12
nemen van de Franse kantoren en bedrijfsruimten, maar die zullen in het huidige klimaat weinig opbrengen. De intrinsieke waarde bedroeg eind september 56,66 euro. Ook hier een stevig disagio van 40%. Op 28 november sprak bestuursvoorzitter Groener met ANP-Reuters en gaf hierbij aan dat het Nederlands retail-vastgoed (zoals winkelpanden) niet immuun is voor economische recessie. Wel benadrukte de topman dat retail-vastgoed minder gevoelig is voor economische ontwikkelingen dan de kantorensector. De portefeuille bestaat voor 84% uit retail-vastgoed waarvan 37% in Nederland.”
Nieuwe Steen Investments “Het fonds kwam eind oktober in het nieuws doordat het een winkelcentrum met bovengelegen woningen in Zwitserland geleverd kreeg. De aankoop bedroeg 47 miljoen euro en brengt daarmee de internationale portefeuille op 100 miljoen zijnde 7% van de totale portefeuille. van de genoemde aankoop werd 30% uit kasmiddelen betaald, 70% werd gefinancierd door een Zwitserse bank. Ondanks het fraaie dividendrendement en de 25% discount ten opzichte van de intrinsieke waarde beperken wij ons advies tot houden, vooral gelet op de risico’s van de kantoren- en bedrijfsruimtenportefeuille, die goed zijn voor 56% van het totaal. Tevens zijn de huidige balansverhoudingen enigszins zorgelijk.”
Unibail-Rodamco “Unibail is na de overname van Rodamco Europe het grootste beursgenoteerde vastgoedfonds in Europa. De combinatie beschikt over een portefeuille ter waarde van ruim 21 miljard die een jaarlijkse huuropbrengst benadert van circa 1 miljard euro. De halfjaarcijfers spraken niet tot de verbeelding hetgeen onze analisten heeft doen besluiten tot een verkoopadvies van dit AEX-fonds. De leegstand in de retail-portefeuille bedroeg per 30 juni 1,2%, voor de kantorenportefeuille komt de leegstand uit op 5,4%.”
Vastned Groep “Zowel het winkelvastgoedfonds Vastned Retail als kantorenfonds Vastned Offices wordt geraakt door de effecten van de kredietcrisis op de reële economie. Vastned Offices (kantoren, bedrijfsruimten en logistieke centra in Nederland, België en Duitsland) is er door actief beleid in geslaagd om de gemiddelde bezettingsgraad op te voeren tot 91% (was 88%). Maar de kantorenmarkt blijft volgens het fonds buitengewoon competitief. Vastned moest
Het Rabo-beleggingsspel is een simpel maar leuk spel dat gespeeld wordt tijdens (en vooral in de weken voor) het maandelijkse radiocafé Memphis. Bezoekers kunnen ofwel een formulier invullen meespelen via internet (www.twentevisie.nl) en de vraag beantwoorden hoe hoog de AEX zal staan tijdens de eerstvolgende Memphisbijeenkomst op 6 januari in Enschede. De winnaar afgelopen maand is de heer Kolk.
voor de 2e maal de verwachting door het directe resultaat per aandeel neerwaarts bij stellen tot circa 1,58 euro. De intrinsieke waarde bedroeg per 30 juni jl. 23,79. Dit lijkt ons echter niet meer reëel. Met een beurskoers onder de 10 euro gaat de markt van hogere afwaarderingen uit. Mogelijk moet het fonds in verband met druk op solvabiliteit nog gedwongen met een emissie komen, wat de winst verder doet verwateren. De huurstroom blijft op een goed nivo; echter, dit is onvoldoende om ons van een verkoopadvies af te brengen. Op 22 november heeft het fonds aangekondigd om circa 10% aan eigen aandelen in te kopen hetgeen tot 31 december aanstaande zal plaatsvinden. Hiermee stijgt het direct resultaat met 0,12 eurocent. Het meer solide Vastned Retail begint nu ook de negatieve effecten te voelen. Het duidelijkst heeft zich dit geuit in Spanje, waar met name de zwakke huizenmarkt en consumentenbestedingen onder druk staan. Een goede spreiding over de diverse landen blijft dan ook het motto. Door de toch wel forse afwaarderingen in het 3e kwartaal (vooral in Frankrijk en Spanje) daalde de Intrinsieke waarde tot 66,52 per aandeel eind juni 2008. De solvabiliteit is met ruim 57% een stuk beter dan het kantorenfonds; dit weerhoudt ons echter niet van een houden-advies.”
Wereldhave “Onzes inziens is dit een van de meest degelijke en gerenommeerde vastgoedfondsen. Over de eerste negen maanden van het lopende boekjaar bleef Twentevisie 10/2008
verloren beursjaar’ de schade beperkt; echter bleek Wereldhave niet ongevoelig voor de kredietcrisis. Zij moest de portefeuille in de VS, UK en Frankrijk afwaarderen, maar was er sprake van waardestijging. In Nederland, Finland, België en Spanje. De bezettingsgraad bleef nagenoeg onveranderd op circa 94,7%. De intrinsieke waarde bedroeg eind september 87,08 euro. Ondanks recente aankopen (onder meer in San Diego) blijft Wereldhave conservatief gefinancierd. Desondanks nemen wij een afwachtende houding aan en volstaan met een ‘houden’-advies voor dit AEX-fonds.” ■
Tip van de Week In de afgelopen jaren gaven Wim Steenkamp en Martin Landkroon elke vrijdagmiddag bij Radio Oost de tip van de week. De tip is met ingang van dit jaar verplaatst van radio naar televisie (op woensdagavond). De tips van de heren staan in een kader elders op deze beurspagina’s. Om de kwaliteit van de tips te beoordelen zijn in het kader ook de benchmark-ontwikkelingen opgenomen. Aan Steenkamp en Landkroon is daarnaast gevraagd aan het begin van het jaar om een pakket aandelen samen te stellen van tien bedrijven waarvan zij hoge verwachtingen hebben. Die tien fondsen staan ook elders op deze pagina’s.
2009
In de wandelgangen tips 2008 Index
09.01.2008
01.12.2008
Verschil
AEX
492,00
235,50
-52,13%
AScX
605,00
302,00
-50,08%
AMX
616,00
314,00
-49,03%
30.01
Ahold
8,75
8,46
-4,00%
27.02
BAM Groep
14,95
5,13
65,00%
23.04
AKZO
53,20
25,30
54,00%
23.04
Boskalis
40,30
20,70
46,00%
07.05
Aalberts
13,60
5,55
62,00%
21.05
Unilever
20,30
17,36
21,00%
28.05
Reed Elsevier
11,84
8,76
29,00%
04.06
Fugro
56,20
22,90
61%
11.06
Imtech
18,12
12,00
-28,00%
18.06
ING
22,07
5,85
75,00%
25.06
Randstad
23,52
13,50
44,00%
09.07
Arcadis
13,7
7,00
49,00%
23.07
KPN
10,5
10,55
0,50%
30.7
Royal Dutch Shell
23,4
19,32
-20%
13.08
TNT
23,78
15,8
-34,00%
20.08
TomTom
15,85
4,22
75,00%
20.08
Total
51,5
39,5
-23%
27.08
DSM
37,5
16,55
-55,00%
03.09
Arcelor Mittal
48,02
16,24
-68%
10.09
Aegon
8,32
3,39
-56%
17.09
ASML
13,31
11
-15,00%
24.09
Smit Internat.
61,5
41,50
-30,00%
01.10
TKH
13,35
7,41
-42,00%
15.10
Fortis
0,95
0,65
-32,00%
29.10
ten Cate
19,9
14,5
-27%
05.11
Nutreco
26,76
25,00
-6,60%
19.11
Heineken
23,15
20,5
-11%
Winnaars afgelopen maand waren op 1 hand te tellen t.w. Ahold, Imtech, Aegon. Grote verliezers waren de afgelopen maand TKH, DSM, Smit Internationale, Fortis,Aalberts, ASML.
Beleggingsportefeuille Punt Komma
Steenkamp ziet voor 2009 kansen voor defensieve sectoren zoals voeding, farmacie en telecom. Kanshebbers zijn KPN, Telefonica, Nutreco, Ahold, Coca Cola, Johnson & Johnson, Exxon Mobil. Maar verder zal 2009 een jaar om snel te vergeten. “Ik verwacht een recessie van twee jaar. De beurs loopt doorgaans zes tot twaalf maanden voor op de economie. Later in 2009 kan mogelijk een eerste herstel komen. Op dat moment aandeelhouders hun sectorbenadering moeten wijzigen naar de meer cyclische sectoren.” De oostelijke ondernemingen werden in december alle afgestraft op de cijfers. Grootste verliezer was TKH met 42% daling. TKH moest de winstverwachting voor geheel 2008 bijstellen van 30% naar een stijging tussen 18 en 25%. “Met een koers/winstverhouding van nog geen zes en een dividendrendement van ruim 9% vind ik het aandeel nog steeds koopwaardig.” Waar de analisten van ING het advies hebben verlaagd van ‘kopen’ naar ‘houden’. Ten Cate veerde na de presentatie van de kwartaalcijfers op tot boven de twintig euro. Daarna volgde een val tot dertien euro. Topman De vries voelde zich gedwongen het personeel toe te spreken en mee te delen dat de ontwikkelingen van de wereldeconomie noch de daling van het aandeel reden is voor ongerustheid; hij houdt vast aan een winst over 2008 die minstens 30% hoger is dan in 2007. “Ik adviseer het aandeel te houden, de koers/winstverhouding is vijf, het dividendrendement 6,5%.”
01-11-2008
Titels
datum aankoop
aankoop koers
stuks
startwaarde
huidige koers
huidige waarde
koersresultaat
dividenden
resultaat %
TNT
15/08/2008
€ 24,51
360
€ 8.816
€ 16,30
€ 5.862,73
€ 72
€ 0,00
0,82%
ING
15/08/2008
€ 22,00
371
€ 8.167
€ 7,24
€ 2.685,72
€ 236-
€ 0,00
-2,89%
TKH Holding
11/01/2008
€ 12,90
775
€ 10.000
€ 12,43
€ 9.635,66
€ 3.481,-
€ 0,00
-34,81%
Arcelor Mittal
25/08/2008
€ 52,34
138
€ 7.203
€ 20,02
€ 2.755,12
€ 181-
€ 0,00
-2,51%
TomTom
01/09/2008
€ 16,91
992
€ 13.218
€ 5,95
€ 5.900,01
€ 149
€ 0,00
1,13%
Reed Elsevier
17/11/2008
€ 9,55
634
€ 6.048,75
€ 9,55
€ 6.050,65
€ 184-
€ 0,00
-3,04%
Fugro
09/07/2008
€ 56,16
123
€ 6.911
€ 27,79
€ 3.419,64
€ 1.502
€ 0,00
21,74%
HP
25/08/2008
€ 36,92
162
€ 5.991
€ 30,14
€ 4.873,43
€ 852
€ 0,00
14,22%
Fortis Equity Turkey
11/01/2008
€ 256,30
39
€ 10.000
€ 105,19
€ 4.104,17
€ 2.104
€ 0,00
21,04%
Black Rock Merill Lynch Latin America Fund
11/01/2008
€ 57,61
174
€ 10.000
€ 31,34
€ 5.440,03
€ 1.961
€ 0,00
19,61%
Sam Smart Energy Fund
11/01/2008
€ 22,25
449
€ 10.000
€ 11,60
€ 5.213,48
€ 2.391
€ 0,00
23,91%
Spaarrekening 3 % wekelijks renderen Totaal
Twentevisie 10/2008
€ 0,00 € 96.354
€ 52.521
€ 0,00 € 4.950
€ 0,00
13
Vrijblijvend persoonlijk advies? Kijk op www.twentevisie.nl
vastgoedspecial | column notarieel advies
Juridische tips bij aankoop vastgoed U wilt een bedrijfsruimte, bouwkavel of kantoor aankopen. Waar moet u naast een goede locatie en een marktconforme vraagprijs rekening mee houden? Welke juridische voetangels en klemmen komt u tegen? In deze column krijgt u tips met betrekking tot een aantal aandachtspunten, waar u bij de aankoop mee rekening dient te houden.
Mondelinge koop bindt In tegenstelling tot de koop van een woonhuis waarbij de koper een consument is, geldt bij de koop van bedrijfsonroerend goed géén schriftelijkheidsvereiste en zijn partijen gebonden als zij het eens zijn over de kernbepalingen van de koopovereenkomst. Indien nog geen overeenstemming is bereikt over zaken als leveringstermijn, grootte perceel, kosten koper of vrij op naam, verdeling koopprijs over roerende en onroerende zaken hoeft dit de totstandkoming van de overeenkomst niet in de weg te staan.
Ontbindende voorwaarden
Fiscaliteit I
Indien het bestemmingsplan moet worden gewijzigd voor het kunnen realiseren van de plannen van koper, dient in de koopovereenkomst een ontbindende voorwaarde te worden opgenomen. Tijdig overleg met de gemeente voor het sluiten van de koopovereenkomst is noodzakelijk om dit duidelijk in kaart te brengen. Andere ontbindende voorwaarden ten gunste van de koper zijn denkbaar, bijvoorbeeld indien een bouwvergunning, milieuvergunning of andere vergunningen in het kader van de bedrijfsvoering van koper nodig zijn. De meest bekende ontbindende voorwaarde is die voor het niet tijdig verkrijgen van financiering. Rechtspraak van de Hoge Raad heeft uitgemaakt dat de koper hierbij een inspanningsverplichting heeft, waarbij het onvoldoende is om bij slechts één financier een offerte aan te vragen. Om te ontkomen aan een boete van tien procent van de koopprijs zult u tenminste twee afwijzingen van een financieringsaanvraag moeten kunnen overleggen.
6% overdrachtsbelasting wordt geheven over de tegenprestatie (of hogere economische waarde) voor het registergoed, indien het aan te kopen object zogenaamd ‘oud-onroerend goed’ betreft. Dit is het geval als géén sprake is van een bouwkavel of een nieuw vervaardigd onroerend goed, dat korter dan twee jaar geleden als bedrijfsmiddel in gebruik is genomen. Over roerende zaken die behoren tot het aan te kopen object wordt géén overdrachtsbelasting geheven. Het kan dus een besparing opleveren na te gaan of de koopsom kan worden gesplitst in een gedeelte voor de onroerende zaak en een deel voor de roerende zaken. De lijst met de aan de roerende zaken toe te kennen waarden moet uiteraard wel een reëel beeld geven.
Vormerkung beschermt koper Na schriftelijke vastlegging van de koopovereenkomst kunnen partijen de notaris verzoeken een zogenaamde Vormerkung tot stand te brengen. De koopovereenkomst wordt dan ingeschreven in de openbare registers van het kadaster. Door de inschrijving is de koper gedurende 6 maanden beschermd tegen een na de inschrijving tot stand gekomen vervreemding, verhuring of bezwaring door de verkoper. Dit geldt ook voor een na de inschrijving uitgesproken faillissement, surséance of ondercuratelestelling van de verkoper of een executoriaal of conservatoir beslag op het verkochte registergoed.
Conformiteit In de koopovereenkomst dient uitdrukkelijk te worden vastgelegd voor welk doel koper het verkochte wenst te gebruiken en welke eigenschappen van het verkochte registergoed voor koper relevant zijn. Hierover zal verkoper enige verklaringen moeten afleggen, bij voorkeur voor koper versterkt met enige garanties. Verkoper heeft op dit punt een mededelingsplicht en koper een onderzoeksplicht. Als achteraf blijkt dat de verklaringen van de verkoper niet juist zijn gebleken en het afgeleverde vastgoed niet aan de overeenkomst beantwoordt, heb je als koper meer kans van slagen bij je vordering tot ontbinding van de koop en/of schadevergoeding als duidelijke verklaringen over de eigenschappen van het verkochte zijn vastgelegd in de koopovereenkomst. Overigens moet binnen bekwame tijd door de koper worden gereclameerd als het verkochte niet aan de overeenkomst beantwoordt. Twentevisie 10/2008
Milieubepaling In bijna alle gevallen zal verkoper moeten verklaren in hoeverre hij bekend is met verontreiniging en/of asbest. Zeker als koper (ver)bouwplannen heeft, is het van belang overeen te komen, dat koper gerechtigd is een bodemonderzoek te laten verrichten. Indien mocht blijken, dat de grond of het grondwater verontreinigd is en deze verontreiniging voor koper redelijkerwijze niet aanvaardbaar is, dan dient te worden bepaald, dat de grond en het grondwater op kosten van verkoper zodanig worden gesaneerd, dat de grond casu quo het grondwater redelijkerwijs aanvaardbaar is voor de koper gezien diens voorgenomen gebruik. Aan deze clausule kan ook een ontbindende voorwaarde ten gunste van koper worden verbonden, met name als is overeengekomen dat de kosten van het onderzoek en de sanering geheel of gedeeltelijk voor rekening komen van koper. Verder is het verstandig iets af te spreken over het restrisico. Hiermee wordt de situatie bedoeld, als na de overdracht blijkt van verontreiniging, die niet eerder in de onderzoeksrapporten is gemeld.
Fiscaliteit II Indien u BTW-ondernemer bent en u van plan bent de aan te kopen onroerende zaak te slopen en daarna te bebouwen met een nieuw pand, kunt u zich 6% overdrachtsbelasting over de koopsom besparen, indien u met de verkoper overeenkomt, dat voor rekening en risico van de verkoper wordt gesloopt en het perceel als bouwterrein in de zin van de wet op de omzetbelasting aan u wordt overgedragen. De koopsom wordt dan verhoogd met de sloopkosten en kosten van bouwrijp maken. Op het moment van overdracht moet dan daadwerkelijk sprake zijn van een bouwkavel (onbebouwde grond) volgens de BTW-regelgeving.
Notaris Naast een goede bedrijfsmakelaar voor de aankoopbegeleiding is het te adviseren in een vroeg stadium de notaris te betrekken bij het opstellen van het koopcontract om u te behoeden voor juridische valkuilen.
Onderzoek naar beperkende bepalingen Het eigendomsbewijs van de verkoper en de kadastrale informatie bieden niet in alle gevallen voldoende inzicht in eventuele voor het aan te kopen registergoed beperkende bepalingen, zoals erfdienstbaarheden. Wilt u meer zekerheid inbouwen, dat u later niet voor verrassingen komt te staan, dan is het instellen van een erfdienstbaarhedenonderzoek bij het kadaster te adviseren.
Mr. R.A.C. Marres Notaris Sectie Vastgoed Suwijn Notarissen
15
vastgoedspecial | transacties
Vastgoed transacties Almelo u Snelder Zijlstra Bedrijfsmakelaars v.o.f. heeft namens haar opdrachtgever, een particuliere belegger, de kantoorvilla van 411 m² aan de Koornmarkt 19 verkocht. De koper is een particulier. De koopsom is niet bekend gemaakt. u Uniek Bedrijfsmakelaars heeft in kantoorge-
bouw Utopia collegiaal met DTZ Zadelhoff circa 30 m² kantoorruimte verhuurd aan Werk ID. u DTZ Zadelhoff v.o.f. heeft namens een parti-
culiere belegger 200 m² kantoorruimte aan de Stadionlaan 50 verhuurd aan RCTM. De huurprijs is marktconform. Borne u Aan de Nieuwe Kerkstraat 10 is circa 83 m² kantoorruimte verhuurd. Euverman Temmink & Partners Bedrijfsmakelaars trad op namens de verhuurder. De huurprijs bedraagt naar verluidt € 18.000,-. Delden u Aan De Eiken 5 C is circa 343 m² bedrijfsruimte verhuurd aan Huurneman B.V. De huurprijs bedraagt naar verluidt € 16.800,-. Euverman Temmink & Partners Bedrijfsmakelaars trad op namens de verhuurder. Enschede u DTZ Zadelhoff v.o.f. heeft namens een particuliere belegger het bedrijfspand aan de Marssteden 22 verhuurd aan Stork Trading B.V. Het object bestaat uit circa 2.650 m² bedrijfshal. De huurprijs is niet bekend gemaakt.
De kantoorvilla van 411 m² aan de Koornmarkt 19 in Almelo is verkocht aan een particulier.
u C ygnific B.V., het sales & service center van
KLM Royal Dutch Airlines, heeft aan het Stationsplein 11 1.033 m² kantoorruimte gehuurd. De huurprijs is niet bekend gemaakt. Snelder Zijlstra Bedrijfsmakelaars v.o.f. bracht deze transactie namens de huurder tot stand.
Kotkampweg 188. Het betreft circa 9.500 m² opleidingsruimte op circa 15.000 m² grond. ten Hag bedrijfsmakelaars/IBG bracht in samenwerking met J. Platenkamp te Almelo namens het ROC de transactie tot stand. u DTZ Zadelhoff v.o.f. heeft namens een parti-
u Snelder Zijlstra Bedrijfsmakelaars v.o.f. heeft
namens projectontwikkelaar VDR Vastgoed B.V. een bedrijfsunit met een oppervlakte van 205 m² in het bedrijfsverzamelgebouw aan de Midzomerweg verkocht. De koper is Tieke Logistics. De koopsom is niet bekend gemaakt. u ten Hag bedrijfsmakelaars/IBG heeft namens
het ROC een schoolgebouw aan Leyten Vastgoed Ontwikkeling verkocht, te weten de
culiere belegger een kantoorunit verhuurd aan de Auke Vleerstraat 6. De huurder is Tegema Twente B.V. De huurprijs bedraagt € 125,per m² per jaar. u DTZ Zadelhoff v.o.f. heeft namens een par-
ticuliere belegger circa 672 m² bedrijfsruimte aan de Strootsweg 24a verhuurd aan HCT Staalbouw B.V. De huurprijs bedraagt € 24.500,- per jaar. Enter u Uniek Makelaars heeft t.b.v. haar eigen kantoor circa 140 m² nieuwbouw kantoorruimte gekocht aan de Dorpsstraat ong. Naar verwachting zal Uniek Makelaars deze locatie in augustus 2010 betrekken. Glanerbrug u U niek Bedrijfsmakelaars heeft circa 140 m² winkelruimte aan de Gronausestraat 1163 verhuurd t.b.v. een kledingwinkel. De huurprijs bedraagt € 150,- per m². Goor u J an de Winkel Deelnemingen B.V. heeft aan de Klavermaten 37b 693 m² bedrijfsruimte en 186 m² kantoorruimte gehuurd. De huurprijs is niet bekend gemaakt. Snelder Zijlstra Bedrijfsmakelaars v.o.f. trad bij deze transactie op namens de verhuurder, Spoolder Bouwontwikkeling B.V. �
Een bedrijfsunit in het bedrijfsverzamelgebouw aan de Midzomerweg in Enschede is verkocht aan Tieke Logistics.
Twentevisie 10/2008
17
vastgoedspecial | transacties Haaksbergen u A an de M A de Ruijterstraat 20 A is circa 130 m² kantoorruimte verhuurd aan Intop Scholing & Werk. De huurprijs bedraagt naar verluidt € 5.500,-. Euverman Temmink & Partners Bedrijfsmakelaars trad op namens de verhuurder. u Aan de M A de Ruijterstraat 20 C is circa 168
m² bedrijfsruimte met circa 28 m² kantoorruimte verhuurd aan ATH. Euverman Temmink & Partners Bedrijfsmakelaars trad op namens de verhuurder. De huurprijs bedraagt naar verluidt € 6.300,-. Hengelo u ten Hag bedrijfsmakelaars/IBG heeft namens het ROC een schoolgebouw aan Leyten Vastgoed Ontwikkeling verkocht, te weten de Sportlaan Driene 8-10. Het betreft circa 13.800 m² opleidingsruimte op circa 24.000 m² grond. ten Hag bedrijfsmakelaars/IBG bracht in samenwerking met J. Platenkamp te Almelo namens het ROC de transactie tot stand. u Euverman Temmink & Partners Bedrijfsmakelaars
heeft een bedrijfsunit van circa 170 m² met circa 30 m² kantoorruimte aan de Loodsstraat ong. verhuurd aan Accede B.V. De huurprijs bedraagt naar verluidt € 14.700,-. Euverman Temmink & Partners Bedrijfsmakelaars trad op namens de verhuurder.
circa 175 m² en een kantoorruimte van circa 50 m² aan de Loodsstraaat 14b verhuurd aan Ledsys. De huurprijs bedraagt €16.500,per jaar. u Namens de eigenaar heeft Euverman Temmink
& Partners Bedrijfsmakelaars circa 500 m² bedrijfsruimte aan de Eggerinksweg 15 verhuurd aan DHS Twente B.V. De huurprijs bedraagt naar verluidt € 23.750,-. Oldenzaal u ten Hag bedrijfsmakelaars/IBG heeft namens de heer Zwiep circa 1.310 m² bedrijfsruimte met circa 600 m² overdekte buitenruimte en circa 200 m² kantoor gelegen aan de Munsterstraat 4 verhuurd tegen een huurprijs van € 77.500,per jaar. De huurder is Apotheek Online.
een particuliere belegger, een bedrijfshal van
Nijverdal u Bedrijven Ontwikkeling Nijverdal B.V. heeft een overeenkomst gesloten met EVE Architecten B.V. voor een nieuw kantoor op bedrijvenpark ‘t Lochter aan de Wierdensestraat. De ontwikkeling betreft een kantoor van circa 1.500 m². De oplevering is gepland in de zomer van 2009. DTZ Zadelhoff v.o.f. en TML Makelaars treden op namens Bedrijven Ontwikkeling Nijverdal B.V. bij de verkoop. u Levite Makelaars verhuurde namens een parti-
culiere eigenaar 90 m² bedrijfsruimte met 45 m² kantoorruimte aan de Energiestraat 23-04 aan een cateringbedrijf.
u Uniek Bedrijfsmakelaars heeft aan de buiten-
u Levite Makelaars B.V. heeft bemiddeld bij de
zijde van winkelcentrum In den Vijfhoek op nummer 155 circa 26 m² winkelruimte verhuurd aan een Videoland Franchiser. De huurprijs bedraagt circa € 250,- per m² per jaar. Uniek Makelaars trad op namens verhuurder Unibail Rodamco.
aankoop van een bedrijfsruimte met een b.v.o. van 715 m² aan de Bedrijvenweg 45 voor een groothandel in groente en fruit voor de horecirca
u Namens de verhuurder, IEF Capital Vastgoed
Zeta (Platinum-Oost) BV, verhuurde DTZ Zadelhoff aan de Grootestraat 15 een winkelruimte van 396 m² aan Moekotte Brillen v.o.f. u ten Hag bedrijfsmakelaars/IBG heeft namens
u DTZ Zadelhoff v.o.f. heeft namens de eigenaar,
de Bremenstraat 12 verkocht aan Signpost BV tegen een prijs van € 380.000,-.
een particuliere belegger circa 400 m² bedrijfsruimte met circa 100 m² kantoor aan
u L evite Makelaars B.V. verhuurde namens de
eigenaar de bedrijfsruimte ter grootte van 120m² op de begane grond en 110 m² kantoorruimte aan de Rudolph Dieselstraat 4-01 aan een groothandel in biologische schoonmaakproducten. Rijssen u Uniek Bedrijfsmakelaars heeft namens een particuliere belegger circa 2.900 m² opslag-/ bedrijfsruimte met circa 200 m² kantoorruimte op een perceel van 5435 m² aan de Noordermorssingel 18 verkocht aan Heutink Rijssen. u U niek Bedrijfsmakelaars heeft circa 365 m²
winkel/showroomruimte inclusief opslagruimte verhuurd aan Nijkamp B.V. de Walstraat 38. u Uniek Bedrijfsmakelaars heeft circa 2.750 m²
verhuurd aan de Spoelerstraat 23 aan een transportbedrijf. De huurprijs is niet bekend gemaakt u Uniek bedrijfsmakelaars heeft namens een ont-
wikkelaar circa 70 m² winkelruimte met magazijn aan de Grotestraat 27A tijdelijk verhuurd aan een outletwinkel t.b.v. speelgoed verkoop. De huurprijs bedraagt € 175,- per m². u U niek Bedrijfsmakelaars heeft namens een
particuliere belegger aan de Spoelerstraat 23 circa 250 m² kantoorruimte verhuurd aan Mazars Paardekooper Hoffman Accountants. De huurprijs bedraagt circa € 116,- per m² per jaar. Deze bedrijfsruimte aan de Munsterstraat 4 in Oldenzaal is verhuurd voor € 77.500,- per jaar aan Apotheek Online.
Twentevisie 10/2008
19
Gerrit-Jan Nijenhuis probeert projecten weer haalbaar te maken.
vastgoedspecial | gerrit-jan nijenhuis
‘Overkill aan a ambitie de nieuwe stad Leidsche Rijn bouwde hij duizend van de eerste drieduizend nieuwe woningen. “Daar was ik natuurlijk best trots op, want het is heel bijzonder als je van een woningbouwvereniging 574 woningen ineens mag bouwen. Dat zijn opdrachten die je niet vaak krijgt. En omdat we die woningen in no-time klaar hadden, kregen we ook weer allerlei vervolgopdrachten in die omgeving. Eigenlijk alleen maar omdat wij als bouwers uit het oosten zo’n betrouwbare naam hebben. Wij komen onze afspraken na en willen graag de handen uit de mouwen steken. Dus waar om ons heen de bouw stil lag, gingen wij onverdroten verder.”
maakt bouw veel te duur’ rend gesteggel zorgt er alleen maar voor dat alles duurder wordt. Want bijna niemand heeft het nog over de bouw zelf en hoe je slim en efficiënt een gebouw neerzet. Bij bijna alle grote bedrijven werken net zoveel mensen op kantoor als op de bouwplaats. En al die mensen die de boel juridisch moeten onderbouwen en dichttimmeren, zullen vroeg of laat een keer betaald moeten worden. De bouw is duur door een overkill aan conflicterende regels en procedures.”
‘Sinds de bouwfraudeaffaire is er geen wederzijds vertrouwen meer’
Schooljongen
Met VGG wil Gerrit-Jan Nijenhuis de hele spiraal van almaar duurder wordende bouwprojecten doorbreken.
(door Mario van Santen) Hij zat ruim 32 jaar in de uitvoerende bouw en diende grote Twentse namen als Ribberink, Hegeman en Koopmans. Maar begin dit jaar vond GerritJan Nijenhuis het welletjes en koos hij voor een nieuw avontuur bij bouwmanagementbureau VGG in Capelle aan den IJssel. De bouw is te duur, weet Nijenhuis uit ervaring en hij wil er wat aan doen. Dus bestookt hij vanuit een nieuw te openen kantoor in Deventer straks de oostelijke woningmarkt
20
met maar één doel: “Zorgen dat er woningen worden gebouwd waar mensen om vragen en die weer betaalbaar zijn.” Als directeur van de Koopmansgroep in Enschede was hij een van de pioniers die decennia geleden de IJssel overtrokken om in de Randstad huizen te bouwen. En met succes, want dankzij de oostelijke karaktereigenschappen van ‘een man een man, een woord een woord’ wist hij met zijn collega-bouwers het westen voor zich te winnen. In
Nijenhuis kwam er al snel achter dat het werken in de Randstad belangrijk anders is dan in het oosten. “Met een mondelinge afspraak kon je daar toen al niet meer toe,” aldus Nijenhuis. Ik weet nog goed dat ik voor een woningcorporatie een zogenoemd ABC-contract moest laten opmaken bij de notaris. Ik ging daar naartoe met een kopie van het contract dat ik in Zutphen had gebruikt. Dat waren twee A4-tjes waarop alles geregeld was. ‘Maar zo werkt dat hier niet’, zegt die notaris tegen mij, ‘ik zal u even laten zien hoe wij dat hier regelen’. En vervolgens komt hij met een twintig pagina’s tellend rapport op de proppen waarin hij haarfijn alle juridische valkuilen dichtgooide. Ik voelde me op mijn nummer gezet. Het was een enorme cultuurschok om te ervaren dat alles daar zo moet worden vastgelegd. En dat merk ik nu nog. Er ligt een steeds dikkere schil van juridische taal om de bouwwereld heen. Ik heb de laatste jaren als directeur van Koopmans zeker de helft van mijn tijd juridisch moeten denken. Voordat er gebouwd wordt, moeten eerst allerlei instanties hun goedkeuring geven en ben je jaren verder. Daardoor is de bouw onnodig duur geworden, want bij elk project zitten minstens acht verschillende adviseurs. Voor de berekening van de energiewaarden, voor de lichtinval, voor de installatietechniek, voor grondonderzoek, enzovoort. En dan heb je het nog niet eens over de verschillende regels die gemeenten hanteren. Het kan niet anders dan dat al die regels strijdig met elkaar zijn. In grote delen van Utrecht hebben de gemeenten specifieke afspraken gemaakt. Bijvoorbeeld dat alle huizen met FSC-hout moeten worden gebouwd. Bouwregelgeving en de interpretaties van de diverse adviseurs en bouwers spreken elkaar tegen. En al dat conflicteTwentevisie 10/2008
Vertrouwen Nijenhuis weet ook wel waar dat juridische spel vandaan komt: “Er is sinds de bouwfraudeaffaire geen wederzijds vertrouwen meer. Kort nadat aannemers beboet werden, kwamen er gespecialiseerde bureaus op de markt die tegen de opdrachtgever zeiden: laat ons maar eens even met die aannemers in de slag gaan, want zij hebben u jarenlang bedonderd. Die bureaus gingen vervolgens allerlei zaken contractueel dichttimmeren en toevoegen. Waar eerder op een bepaald product een jaar garantie werd gegeven, gingen zij opeens vijf jaar eisen. Maar dat konden wij in de markt helemaal niet kwijt. Dus moesten wij ons weer bijverzekeren om dat risico af te dekken. En ook daarin zie je dat uiteindelijk al die bedragen verrekend moeten worden.” Er zijn dus verschillende oorzaken voor de stijgende bouwprijzen. Daardoor worden steeds minder grote projecten financieel haalbaar. En hoewel hij zich verbaast over het grote aantal adviseurs, is Nijenhuis er nu zelf ook één. Want na zijn vertrek bij Koopmans kocht hij zich in bij VGG, een gerenommeerd bouwadvies- en bouwmanagementbureau in Capelle aan den IJssel. “Vergis je niet. Wij zijn er juist voor om projecten weer haalbaar te maken, om ervoor te zorgen dat er weer gebouwd kan worden. Daarom gaan wij vooral met projectontwikkelaars, woningbouwcorporaties en gemeenten rond de tafel. Want hoewel de overheden enerzijds klagen over het gebrek aan betaalbare huurwoningen vragen ze anderzijds even gemakkelijk 280 euro per vierkante meter voor de grond. We proberen nu met hen in gesprek te komen. Want als iedereen een beetje water bij de wijn doet, worden woningen weer betaalbaar.” Twentevisie 10/2008
Architectenscene “Een zekere architectenstroming bepaalt op dit moment de Nederlandse woningmarkt. Die architectenscene in Rotterdam en Amsterdam schrijft ons voor hoe de Nederlandse gebouwen eruit moeten zien. En omdat gemeenten hier in het oosten denken dat goede architecten alleen in de Randstad of in Italië wonen, gaan ze daar ook nog eens mee in zee om prestigeobjecten te kunnen laten bouwen. Zo’n architect bedenkt de meest fantastische ideeën, maar de bewoner geeft - zeker financieel gezien - vaak de voorkeur aan meer ruimte. Wie bedenkt het om een maisonnette te tekenen in een appartementencomplex? Mensen willen toch een appartement zodat alles gelijkvloers is? In sommige projecten in Amsterdam is het gelukt om ze te verkopen; dat is echter niet omdat de mensen dat zo graag willen, maar omdat daar nauwelijks aanbod is. Dus zeggen die architecten dat het in Hengelo ook moet lukken. Feitelijk weten zowel de architecten als de gemeenten en projectontwikkelaars blijkbaar niet wat de markt wil. Want als ze echt hadden geluisterd, hadden ze geweten dat mensen alleen maar ruimte willen. De meesten zitten namelijk niet te wachten op een leuk architectonisch grapje, maar hebben er voor dat geld liever een grotere kamer of zelfs een kamertje erbij.”
‘Er komt maar weinig uit het innovatieplatform voor de bouw omdat partijen hun kunstje niet willen delen met anderen.’ Innovaties “Wat ik nou zo graag zou zien, is dat bouwbranche eens écht gaat innoveren. De huidige kredietcrisis en de dreigende recessie maken het noodzakelijk dat we structureel lagere bouwprijzen gaan realiseren, efficiënte bouwmethoden gaan toepassen of slimme huizen bouwen, die met eenvoudige ingrepen voor iedereen op maat te maken zijn. Die initiatieven zijn er wel, maar worden veel te weinig benut. Kijk maar eens naar die twee innovatieplatformen voor de bouw in Twente. Dat zijn allemaal prachtige overlegorganen, maar er komt weinig uit. En waarom? Omdat partijen die daar inzitten het hele kleine kunstje dat ze hebben bedacht niet willen delen met anderen. Want stel je nou eens voor dat straks die ander
met de eer en winst van jouw idee gaat strijken. Innovaties blijven uit omdat de bouwcultuur zo behoudend is. En omdat niemand echt wil meedenken in slimmigheden, draaien we in ons eigen wereldje rond en wordt alles alleen maar duurder.”
Terug naar de basis Met VGG wil Nijenhuis de hele spiraal van almaar duurder wordende bouwprojecten doorbreken. “Ik wil als adviseur zeker geen urenfabriek worden, maar juist alle kennis en ervaring die ik heb in de plannen stoppen zodat ze weer haalbaar en duurzaam gemaakt worden. Zo ben ik nu bezig een aantal Twentse woningstichtingen te begeleiden in hun fusietraject. Daar zie je ook dat er de laatste jaren veel ambitie is en er maar zo weinig wordt gerealiseerd. Ik ben ervan overtuigd dat elke woningstichting die aan de basis goede dingen doet in vele projecten zeker tien tot vijftien procent kan besparen. Maar dan moet je wel terug durven gaan naar basiseenheden die herkenbaar zijn en waar je niet te maken krijgt met faalkosten die vervolgens weer afgedekt moeten worden. Mijn idee is woningen zo goedkoop mogelijk te bouwen met slimme bouwconcepten. Daarbij moet zelfs ruimte zijn voor bijzondere architectuur. Als de koper meerwerk wil, moet hij daarvoor betalen. Maar de basis is een lage prijs. Zo laag, dat iedereen een betaalbare woning kan krijgen. En wie het kan betalen, kan luxe zaken toevoegen. Als ik dan weer aan tafel zit bij zo’n ambitieuze opdrachtgever die een Italiaanse ontwerper wil hebben, dan roep ik wel heel hard dat ze terug moeten naar de basis. Even hun knopen tellen en kijken waar nu echt behoefte aan is. Projecten weer haalbaar maken, dat is waar het om draait. In dat spel hebben de woningstichtingen de sleutel tot de markt in handen. Want juist omdat de startersmarkt volledig in het slob zit, moeten woningstichtingen het vliegwiel weer op gang helpen door betaalbare woningen van rond de 150.000 euro aan te bieden. Er zijn best starters die dat kunnen en willen betalen. De rol van de woningstichtingen is daarin vreselijk belangrijk, omdat die de sleutel tot het marktmechanisme in handen hebben. En als ook de beleidsmakers en zelfs de architecten bereid zijn een stapje terug te doen en even wat minder op prestige te willen scoren, dan kan de woningmarkt in Nederland weer op gang worden geholpen. Want als we zo door blijven gaan als nu, dan zitten we echt op de verkeerde weg.” ■
21
Enschede wil Werkplein bekend maken bij bedrijfsleven
interview | werkplein
‘Bedrijfsleven moet weten wat we kunnen’
Nu nog staatssecretaris Aboutaleb en de Enschedese wethouder Myra Koomen over het succes van het Werkplein. “Het succes? Het aantal mensen dat gebruik maakt van de bijstand is substantieel lager geworden.”
(door Jan Medendorp) Myra Koomen is trots op ‘haar’ Werkplein. En dus belde ze op toen ze hoorde dat in het interview met Gert Jan Engbers van het Almelose Soweco (zie ook Twentevisie van oktober) het Werkplein Enschede negatief werd bejegend. Engbers stelde onder meer dat hij zich vooral oriënteert “bij werkpleinen waar het heel goed gaat en waar ik van kan leren, dus ik ga naar Helmond en Utrecht toe.” Dat viel niet goed bij Koomen. “Het Werkplein Enschede is absoluut koploper ten opzichte van alle werkpleinen in heel Nederland. Kom maar vragen aan staatssecretaris Aboutaleb die binnenkort bij ons op bezoek komt.” En dat deden we. Het CWI (de vroegere Arbeidsvoorziening), de uitkeringsorganisatie UWV (ooit GAK) en de gemeentelijke sociale dienst zijn in een aantal gemeenten bij elkaar in één pand gekropen om de klant, de man of vrouw zonder werk en inkomen, in één keer te helpen aan indien nodig scholing, werk en een uitkering. Vroeger hadden al die instellingen eigen fraaie panden en werkten ze elkaar soms eerder tegen dan dat ze samenwerkten. Koomen pretendeert dat die samenwerking in Enschede zover gaat dat de werkzoekende slechts één begeleider heeft die voor zijn of haar dossier zorgt. Twentevisie 10/2008
Het zal zo zijn. Leidt die innige samenwerking ook tot betere prestaties? “Ja,” zegt Koomen onomwonden. “Eind 2003 telde Enschede nog 5.200 mensen in de bijstand, nu minder dan vierduizend.” Dat zijn geen cijfers waar we opgewonden van raken. “Jaarlijks vragen ongeveer 2.000 mensen die werkloos zijn geworden of van buiten Enschede komen een bijstandsuitkering aan. Om dan in vijf jaar met 1.200 uitkeringen te dalen, betekent dat we jaarlijks ongeveer 2.300 mensen uit de bijstand aan werk helpen. En van dergelijke cijfers ben je waarschijnlijk wel onder de indruk.”
Werkgeversloket Staatssecretaris Aboutaleb (per 1 januari 2009 burgemeester van Rotterdam) wil niet bevestigen dat Enschede het beste Werkplein van Nederland heeft, maar begrijpt wel dat de meeste ondermeers niet direct naar het Werkplein rennen als ze een vacature hebben. “Natuurlijk scannen ze eerst hun eigen netwerken.” Hij geeft het voorbeeld van het werkgeversloket in Deventer dat zijns inziens heel goed functioneert. “Accountmanagers moeten naar de ondernemers toe. Ze moeten ervoor zorgen dat ze in de eerste ring van netwerken van de werkgevers zitten.” In Enschede zijn nog niet alle bedrijven in beeld, laat staan alle bedrijven bezocht, erkent Koomen. “We zijn nu
bezig met het opzetten van een campagne om ons bekender te maken en te vertellen wat we voor de bedrijven kunnen betekenen.”
Imago “Wij hebben landelijk 55.000 mensen ouder dan 45 jaar kunnen herplaatsten,” aldus Aboutaleb, die verbaal sterk is en direct tegengas geeft als we over negatief imago beginnen. “Flauwekul, dat was misschien zo. En in een enkel geval zullen er slechte ervaringen zijn. Vergelijk het met zwartrijden, de helft van de mensen zou zwartrijden in het openbaar vervoer. Dat blijkt in de praktijk slechts 3% te zijn.” En over onderzoeken die aangeven dat het meer dan een half miljoen euro kost om iemand aan een baan te helpen, is hij werkelijk woedend. “De kosten zijn juist lager dan ooit, van drie miljard in 2004 naar anderhalf miljard nu.” Ook het geld dat aan mensen met een bijstandsuitkering wordt overgemaakt (3,7 miljard) is volgens hem in 25 jaar niet zo laag geweest. Maar zowel Aboutaleb als Koomen heeft natuurlijk wel de economische wind in de zeilen gehad. Hoe zal het nu gaan? “Ik merk dat bedrijven zich een beetje aan het bezinnen zijn. Het en der is nog steeds schaarste en staan vacatures nog open, maar we weten dat er mensen getroffen zullen worden. Toch moeten we blijven investeren in mensen, we moeten blijven scholen.” ■
23
xx Als het om de zorg gaat luistert Balkenende naar Sabine Uitslag
onderwerp | onderdeel
‘Wat een ander een slangenkuil
men. Ik heb er nog niet zoveel als Annie Schreijer hoor, maar toch al ruim 6.500.”
“Ik ben erg gelukkig met de dingen die ik doe. Ik ben een tevreden mens. En als dat gelijk staat aan succes, dan ben ik een succesvolle vrouw.”
Waarom ben jij zo populair denk je?
“Dat je iets doet dat bij je past en dat je tevreden bent. Ik gun echt iedereen die tevredenheid. Dat betekent niet dat je allemaal in de Tweede Kamer hoeft te zitten of directeur moet zijn. Iedereen doet dat op zijn eigen niveau.”
‘Het spel is relativeren en daarmee je politieke statements duidelijk maken’ Politiek past bij jou? “Ja, ik geniet van het spel. Wat een ander een slangenkuil vindt, daar gedij ik goed. Niet dat ik een slang ben. Maar als je het hier niet als een spel kunt zien, dan overleef je het niet.”
Wat is precies het spel dan?
Voor Twentevisie portretteert Carrie ten Napel een aantal succesvolle ondernemende vrouwen uit het oosten des lands; een zoektocht naar de carrièrevrouw. In dit nummer Sabine Uitslag. Ten Napel kreeg thuis de journalistiek met de paplepel ingegoten van vader Evert (Studio Sport). Ze werkte zelf als sportjournalist voor Tien (het televisiekanaal van John de Mol, inmiddels ter ziele) en ze is dit televisieseizoen presentatrice van het praatprogramma En Dan Nog Even Dit (dagelijks bij TV Oost).
(door Carrie ten Napel) Sabine Uitslag is nog maar 35 jaar, maar heeft al werkervaring voor een vrouw van vijftig. Al op jonge leeftijd wist ze dat ze de zorg in wilde. Na haar studie HBO-v werkte ze aan het bed, werd wetenschapper, hoofd opleiding en hoofd Zorg Expertise in de gehandicaptenzorg. In die jaren liep ze tegen zoveel zaken aan dat Twentevisie 10/2008
ze eigenhandig een commissie van verpleegkundigen voor het CDA heeft opgericht. Vier keer per jaar adviseren zij de CDA politiek Den Haag. Haar visie op de zorg kwam zo goed over, dat ze werd gevraagd om te solliciteren voor de Tweede Kamer. Inmiddels zit ze al een half jaar in de Kamer, waar ze probeert de zorg weer terug te brengen naar de kern. “Het moet weer gaan om de relatie tussen de patiënt en de zorgverlener.“ Ze is mooi, fris, open, intelligent en nog aardig ook. Ze is geboren in Westerhaar en getogen in Vriezenveen. Ze bedrijft wekelijks politiek, maar staat in het weekend als rockchick op het podium, samen met haar band. Ze woont drie dagen in Den Haag, de rest van de week is ze bij haar vriend en hond in Welsum. Sabine Uitslag is een persoonlijkheid die heel goed weet waar ze voor staat en wat zij wil bereiken. Na mijn gesprek met haar weet ik één ding zeker: mijn stem heeft ze!
vindt, daar gedij ik goed’
Ik val altijd gelijk met de deur in huis. Vind jij jezelf een succesvolle vrouw?
Wat is succes voor jou dan?
De bankjes van de Tweede Kamer, de werkplek van Sabine Uitslag (rechts), die Carrie ten Napel de kneepjes van het vak leert. “Met Prinsjesdag zat ik in de ridderzaal en toen dacht ik wel ‘normaal zie ik dit op TV en nu zit ik er zelf’.”
interview | carrièrevrouw
“Dat leer je gaandeweg en volgens mij ben je nooit echt uitgeleerd. Ik ben nu twee maanden in dienst en heb nu mijn eigen portefeuille. En het is zaak dat ik die overtuigend weet neer te zetten. Het spel is relativeren en daarmee je politieke statements duidelijk maken. En daarna wil je natuurlijk ook iets bereiken. Toen ik in de zorg werkte, liep ik ergens tegen aan maar kon ik dat niet veranderen. Nu ben ik volksvertegenwoordiger en kan ik echt iets doen aan die problematiek. Dat geeft invloed en macht.”
Voel je dat ook zo? Voel je dat je macht en invloed hebt? “Ja, maar ik ben geen eigengeiler. Het gaat erom dat ik de dingen waar ik voor sta kan uitvoeren. Ik heb geleerd in mijn korte leven dat het belangrijk is waar je staat, want dat geeft aan hoeveel invloed je hebt. Ik doe dit alles ten gunste van een heleboel mensen die op mij gestemd hebben; mensen uit Overijssel, maar vooral ook voor de mensen die werkzaam zijn in de zorg. Want daarvoor ben ik de Tweede Kamer ingestapt.”
Had je veel voorkeursstemmen? “Best veel. Van de 75 kandidaten op de CDA-lijst sta ik op nummer veertien door de voorkeursstem-
24
“Ik heb goed campagne gevoerd, ik heb mijn benen in de knup gelopen. Ik kom uit een arbeidersgezin en ik heb geleerd dat ik hard moet werken om dingen te bereiken. Ik heb via radio en tv campagne gevoerd. Maar vooral ook op markten geflyerd. Mensen moet je in de ogen kijken en je moet naar hen luisteren. Je hebt trouwens mooie groene ogen.”
Oh, dank je. Daar word ik verlegen van… “In de politiek kijken we te weinig de mensen in de ogen en luisteren we slecht naar hen. We neigen ernaar te veel op te lossen; zo van dan is het gedaan, op naar het volgende probleem. Maar los je het dan ook goed op? Mensen weten zelf heel goed wat de oplossing moet zijn. Ik geloof in de kracht van de maatschappij en van de mensen.”
Jij bent een jonge en frisse verschijning in de Kamer. Is dat niet wat veel mensen aanspreekt? “Wellicht. Ik heb heel vaak gehoord: doe jij dit voor het CDA? Ja, daar doe ik het voor. Ik wil mensen laten zien dat het CDA niet stijf is, maar ook heel hip kan zijn. Het spreekt veel jonge mensen aan.”
Kun je daarmee ook een brug slaan tussen de politiek en jongeren? “Ik ben heel doelgericht en zit hier omdat ik denk dat ik iets kan betekenen voor mijn doelgroep. Ik heb heel wat functies doorlopen, maar ik moest ergens uitkomen waar ik die verandering zou kunnen doorvoeren, waar ik invloed heb. En zo ben ik bij de politiek uitgekomen. Niet lullen maar poetsen, daar houd ik van. Dat is overigens echt Twents hè?”
Maar hoe kom je uiteindelijk in de Kamer? “Ik richtte ongeveer vijf jaar geleden dus die commissie van verpleegkundigen en verzorgenden voor het CDA op, die Den Haag adviseert over de zorg. Zo kwam ik Siem Buijs, nu oud-Tweede Kamerlid voor het CDA, tegen tijdens een scholing. Ik zei ‘het gaat niet goed in de zorg. Wij hebben de kennis en de kunde en wij gaan jullie in Den Haag adviseren. Ik maak wel een plan van aanpak’. Hij was kennelijk zo gecharmeerd van Twentevisie 10/2008
mijn doorzettingsvermogen dat ik werd uitgenodigd in Den Haag. Uiteindelijk ben ik gevraagd om te solliciteren voor de Tweede Kamer. Ik heb een assessment moeten doen en ik heb debatten moeten voeren waar Balkenende zelf bij zat. In mijn laatste opdracht heb ik een pleidooi gehouden voor een andere gezondheidszorg en daar waren ze van onder de indruk. De premier komt er nog wel eens op terug. Dan zegt hij: ‘Sabine wat jij toen vertelde, dat was echt goed’.”
Het voordeel van jou is natuurlijk dat jij ook zelf alles in de zorg doorlopen hebt. “Ik hoor wel eens politici raaskallen en dan denk ik ‘je hebt geen idee hoe het er in de praktijk aan toe gaat’. De kloof tussen de bestuurder, de patiënt en de mensen die werken aan het bed is te groot. De passie ontbreekt. Als bestuurder moet je weten waar het over gaat, moet je feeling hebben met je product. Gaat het om de rookworst of om een patiënt?”
Maar wilde jij als jonge Sabine ook al de politiek in? “Ik kon altijd wel heel goed kletsen en ik wist toen ook al heel goed wat ik wilde. Ik was vijftien en deed schoonmaakwerk in het ziekenhuis in Almelo. Een Turkse mevrouw sprak mij aan: ‘Weet u ook waar die afdeling is zuster?’ Nou en toen was het mis. Vanaf dat moment wilde ik verpleegkundige worden, ik werd echt verliefd op dat beroep. Ik ben als eerste in mijn familie gaan studeren. Dat was best bijzonder. Als ik het over zou moeten doen, zou ik weer dezelfde keuze maken.”
Wat trok je er zo in aan? “Eigenlijk zijn verpleegkundigen de vlaggendragers van barmhartigheid. Het is een fantastisch vak. Wat je allemaal voor mensen kunt doen. Stel je voor dat je hoort dat je ziek bent. Dan heb je ook iemand nodig die je al die uren dat je in je ziekenhuisbed ligt ondersteunt. En niet alleen iemand die snijdt en opereert. Een hand om de schouder is zo waardevol. Als je dood gaat, neem je je geld niet mee het graf in, maar wel je ervaringen. Die maken mij tot wie ik nu ben.”
Ben jij ambitieus? “Ja heel erg. En gedreven. Ik houd niet van gebaande paden en ook niet van volgens het boekje werken. Als iedereen links af gaat, dan ga ik rechts af.”
Ben jij er dan niet trots op dat je dit bereikt hebt? “Met Prinsjesdag zat ik in de ridderzaal en toen dacht ik wel ‘normaal zie ik dit op TV en nu zit ik er zelf’. En niet zo zeer van ‘wat stoer dat ik hier zit, maar wat een verantwoordelijkheid heb ik nu’. Dit is een van de zwaarste banen die je kunt hebben. De verantwoordelijkheid, de druk, het vertrouwen winnen van mensen. Maar om op je vraag terug te komen, ik ben tevreden met mezelf, altijd al geweest. “
Vind je het nog extra bijzonder dat je dit als vrouw hebt bereikt? “Nee. Het zit niet in mijn karakter om het verschil tussen een man en een vrouw in relatie tot banen en werk te ervaren. Maar misschien heb ik wel te veel mannelijke hormonen, dat kan ook. Ik zou het wel goed vinden als er meer vrouwen op posities komen te zitten. Maar dan zeg ik: vrouwen kom op, doe het zelf.”
Ik zit hier echt omdat ik denk dat ik iets kan betekenen voor mijn doelgroep’ Maar zou een vrouw dit ook kunnen combineren met een gezin? “Dat weet ik niet, ik denk dat het heel moeilijk is. Ik heb heel veel respect voor vrouwen die werken en kinderen hebben. Moeder zijn lijkt mij het moeilijkste beroep dat er is. Voor kinderen kies je. En als je ervoor kiest, moet je ook je verantwoordelijkheid nemen. Je hebt ze niet voor de heb, maar je moet hun ook wat bieden. Ik heb er goed over nagedacht en heb geen kinderen. Maar zeg nooit nooit. Wie weet word ik morgen wakker en dan…”
Heb jij wel een privé leven? “Oh ja. Ik heb de band waarin ik zing en mijn vriend speelt in de band. Met de dagen waarop ik niet in Den Haag zit, gaan we ook heel bewust om. Weet je wat zo mooi was laatst? We hadden de verjaardag van mijn opa in het Haarhuus in Westerhaar. Ik kwam later binnen, iedereen was er al. Bij binnenkomst riep de familie ‘nou daar hebben we de minister-president hoor’. En dat was het. Daarna hebben we het er niet meer over gehad en dat vind ik heerlijk.” ■
25
De hapjes en drankjes werden aangeboden door FC Twente Horeca en Twentevisie
impressie | memphis
Memphis in beeld
Geld, saneren en bouwkunst Op 2 december was - na het uitstapje in het Polman Stadion in november - de TOS lounge van de Grolsch Veste weer het decor van het radiocafé Memphis. De eerste gast was regiodirecteur Jan Boom van PriceWaterhouseCoopers die onder meer zijn visie gaf op de kredietcrisis. Daarna was het de beurt aan Cees Anker, voor wie het interview ongeveer een thuiswedstrijd was; niet alleen vanwege zijn vroegere functie als voorzitter van FC Twente maar ook omdat hij nogal eens van baan wisselt en in bijna elke nieuwe hoedanigheid een interessant verhaal heeft. Dit keer sprak hij op de hem bekende open en directe manier over de onorthodoxe wijze waarop hij als interim-manager de bezem door het CBR haalt. Anker werd geïnterviewd door Martin Steenbeeke, terug van weggeweest. Tenslotte ondervroeg Jan Medendorp de modernistische en gezaghebbende architect Sylvan van der Linde, die, nu vanuit Zutphen, veel bouwt in en buiten de regio. Hij gaf, weliswaar schoorvoetend, toe dat de crisis ook niet aan hem voorbij gaat en dat maatregelen nodig zijn. De volgende opname van Memphis is op dinsdag 6 januari. Plaats van handeling is dan opnieuw de TOSlounge in de Grolsch Veste. LET OP!: De aanvang van de opnames is om 15.00 uur (tot ongeveer 16.15 uur) in verband met de nieuwjaarsreceptie van de Kamer van Koophandel in het nieuwe gedeelte van de Grolsch Veste, waarvoor de bezoekers van Memphis ook zijn uitgenodigd. Er zal dan onder meer een rondleiding door het nieuwe stadion worden gehouden. Kamer van Koophandel-directeur Wilma van Ingen zal zowel bij de Memphis-opnames als bij de KvKreceptie de rol van gastvrouw op zich nemen. Het ondernemerscafé op 6 januari zal - evenals de januari-uitgave van Twentevisie - in het teken staan van vrouwelijke ondernemers. Als u maandelijks uitgenodigd wilt worden voor de opnames van Memphis, dan kunt u zich voor de e-mailservice opgeven via www.twentevisie.nl. U wordt dan ook op de hoogte gehouden van de gasten. U ontvangt dan bovendien de maandelijkse nieuwsbrief die een voorproefje geeft van wat de komende uitgave te bieden heeft.
De gasten van Memphis waren zo aansprekend dat de TOS lounge in de Grolsch Veste vol zat.
Te gast bij Memphis op 2 december waren, van boven naar onder: Jan Boom, regiodirecteur van PriceWaterhouseCoopers, Cees Anker, interim-manager bij het CBR, en architect Sylvan van der Linde.
Op de volgende pagina’s een vervolg van de foto reportage van de Memphis-bijeenkomst van 2 december.
Werving, selectie & training 26
053-480 49 49 www.valkselect.nl
ValkSelect
Uw partner in opleidingen
l a st ige m a at ?
www.maatwerktwente.nl
Nieuw adres: Enschede: Haverstraatpassage 17, Tel (0)53-432.22.82, www.miss-jones.nl
Langestraat 9 7511 HA, Enschede Tel: 053-4303986 www.biblos.nl
27
impressie | memphis
Wij zijn sterk in verzuimreductie
28
Bel: 088 67 87 250 *AN 4INBERGENSTRAAT s 34 (ENGELO s E MAIL INFO EURO CARENL s WWWEURO CARENL
Lasondersingel 123 | Postbus 40209 | 7504 RE Enschede Tel. +31(0)53 477 8722 | Fax +31(0)53 201 1191
[email protected] | www.vanknippenberg.com
29
Cees Anker leert monopolist Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen klantvriendelijk denken
‘CBR laatste kolchoz
interview | rijbewijs
van West-Europa’ niet op elkaars stoel zitten en zich niet bezighouden met onderwerpen waarvoor ze niet besteld zijn. Een ondernemingsraad is er voor moderne medezeggenschap en moet zich niet bezighouden met zaken waar ze geen donder mee te maken hebben. Bijvoorbeeld met het verhaal dat er wellicht pensioengelden verdwenen zouden zijn, of met het functioneren van het management.”
‘De interne verhoudingen waren niet ietwat, zoals mij was verteld, maar tot op het bot verstoord’ Monopolistisch koninkrijk
Cees Anker haalt de bezem door het CBR: “Je hoeft geen harde woorden te gebruiken, maar wel precies zeggen hoe je het hebben wilt en wat je wel of niet accepteert.”
(door Martin Steenbeeke) Voor het Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen leken klanten en rijbewijzen jarenlang bijzaak. Het draaide in het hoofdkantoor in Rijswijk al die tijd om de macht, met directie, management en ondernemingsraad in de hoofdrol. Cees Anker stelt sinds ruim een jaar als interim-manager orde op zaken. “Als zaken vastlopen of worden gesaboteerd, blijf ik niet om op de winkel te passen.” De eerste weken dat Cees Anker aan het roer
30
stond bij het CBR wist de Enschedeër niet wat hij meemaakte. Dat er sprake was van verstoorde verhoudingen was vooraf duidelijk, maar dat het zo diep zat verbaasde hem. “Het was ernstiger dan mij was voorgespiegeld. De interne verhoudingen waren niet ietwat, zoals mij was verteld, maar tot op het bot verstoord. Men was alleen maar bezig elkaar het leven zo zuur mogelijk te maken, je zou het een strijd om de macht kunnen noemen.” Dieptepunt vormde een voorpaginabericht van De Telegraaf dat er bij het CBR sprake zou zijn van
verdwenen pensioengelden. Een onderzoekscommissie stelde vast dat de beschuldiging nergens op was gebaseerd en er geen sprake was van frauduleus handelen, een conclusie die door alle ruziënde partijen werd onderschreven. Door vanaf dag één duidelijkheid te scheppen over de verhoudingen en verantwoordelijkheden heeft Anker de rust bij het CBR teruggebracht. “Je hoeft geen harde woorden te gebruiken, maar wel precies zeggen hoe je het hebben wilt en wat je wel of niet accepteert. De verschillende spelers moeten Twentevisie 10/2008
Cees Anker heeft verschillende directie- en bestuursfuncties vervuld. Hij was werkzaam bij de marine, stapte over naar het openbaar vervoer (TET, Midnet, Connexxion) en vervulde na zijn vertrek uit de Raad van Bestuur van Connexxion (2004) adviesfuncties en commissariaten. Van 1994 tot 1999 was hij voorzitter van FC Twente. De aangetroffen situatie bij het CBR noemt hij “uitzonderlijk.” “Dit was de laatste kolchoz van West-Europa. De rollen van de verschillende partijen werden niet meer gerespecteerd, maar liepen dwars door elkaar. Dat heeft de afgelopen jaren geleid tot een ongewenste bedrijfscultuur waarbij de klant volstrekt op de achtergrond is geraakt. De onderwerpen waar het echt om gaat, kregen onvoldoende aandacht.” De examens zijn volgens Anker weliswaar op de voorgeschreven wijze afgenomen maar het CBR liet de wachttijden voor rijexamens wel uit de hand lopen. De wachttijden voor het B-examen liepen zelfs op tot vier maanden, waarbij enkele weken de norm is. Het is niet vreemd dat behalve rijschoolhouders en examenkandidaten ook de Tweede Kamer zich opwond over deze klantonvriendelijkheid. VVD-kamerlid De Krom noemde het CBR zelfs een “ongecontroleerd monopolistisch koninkrijk.” Verkeersminister Eurlings gebruikte zijn aanwijzingsbevoegdheid om het CBR op de ernst van de zaak te wijzen. De problematiek met de oplopende wachttijden werd veroorzaakt door een niet goed functionerend online reserveringssysteem, waarin rijscholen zonder financiële consequenties onbeperkt examencapaciteit konden vastleggen, ook al waren er geen kandidaten bekend, maar het werd ook versterkt door de organisatiestructuur. Het CBR werkt met regiokantoren die tot dusver vrij autonoom Twentevisie 10/2008
functioneerden. Als er in de Randstad sprake was van oplopende wachttijden en/of een tekort aan examinatoren, dan werd er vanuit andere regio’s geen helpende hand toegestoken. “Het waren in feite vijf aparte koninkrijkjes, mini-CBR’tjes,” zegt Anker over de regiokantoren.
Concurrentie Inmiddels is het reserveringssysteem in samenwerking met de twee brancheverenigingen, Bovag en FAM, voor rijschoolhouders aangepast. De wachttijden voor het B-examen zijn teruggebracht tot twee à drie weken. Ingrijpender is dat de organisatiestructuur wordt gekanteld van een regionale naar een meer landelijke procesgerichte aansturing. Het leidt in het voorgenomen besluit van de directie tot de sluiting van het regiokantoor in Assen, vervanging van enkele managers en het verlies van tachtig arbeidsplaatsen. “In een organisatie die meer dan tachtig jaar geen grote veranderingen heeft ondergaan, piept en kraakt dat natuurlijk,” weet Anker. Maar de organisatieaanpassing en verbetering van de dienstverlening zijn nodig om het voorbestaan van het CBR te garanderen, meent hij. Hij ziet parallellen met het openbaar vervoer. Bij deze publieke dienstverlener waren klanten jarenlang “een hinderlijke onderbreking van de dienstregeling,” chargeert Anker. Dat het CBR als enige in Nederland mobiliteitsexamens mag opstellen en afnemen, heeft gemakzucht en arrogantie in de hand gewerkt. Wat de openbaar vervoer bedrijven is overkomen - marktwerking en de komst van nieuwe spelers - kan het CBR ook gebeuren, denkt Anker. “Als het CBR in korte tijd de organisatie niet aanpast en de eigen aangescherpte prestatienormen niet
haalt, dan komt er een moment dat politiek Den Haag een tweede machtiging gaat verlenen. Dan is er concurrentie, wat op zich niet slecht hoeft te zijn. Het is alleen in het belang van het huidige CBR dat het niet zover komt.”
‘Mijn voorwaarde om te blijven is dat er voortgang gemaakt kan worden’ Aardig Hoe breng je deze boodschap over in een in zichzelf gekeerde organisatie als het CBR, waar gemakzucht en arrogantie jarenlang de bedrijfscultuur hebben bepaald? “Je moet een zakelijke omgeving creëren waarbij je van tevoren weet dat je niet altijd vriendjes van elkaar kunt zijn,” zegt Anker. “We zijn allemaal zo verdomde aardig voor elkaar. Maar je moet elkaar ook op een minder plezierige, zakelijke manier kunnen aanspreken en zeggen wat er zou kunnen gebeuren als we de koers niet wijzigen.” Momenteel beraadt de ondernemingsraad zich over de adviesaanvraag inzake de reorganisatie. Anker laat doorschemeren dat dit advies bepalend is voor zijn toekomst bij het CBR. Aanvankelijk zou hij één jaar in Rijswijk zijn, maar afgelopen voorjaar vroeg de Raad van Toezicht hem een jaar langer te blijven. “Mijn voorwaarde is dat er voortgang gemaakt kan worden. Ik heb begrip voor de ingrijpende gevolgen van de reorganisatie en er kan hier en daar natuurlijk worden aangepast en bijgesteld. Maar als processen vastlopen of gesaboteerd worden, dan blijf ik niet hangen om op het winkeltje te passen.” ■
Het CBR neemt jaarlijks 1,5 miljoen mobiliteitsexamens af, voor auto, motor en bromfiets, luchtvaart en binnenvaart, al gaat het bij die laatste categorieën alleen om het theoretische gedeelte. Bij het CBR, een privaatrechtelijke stichting, werken 1.200 mensen, verspreid over het hoofdkantoor in Rijswijk, (nu nog) vijf regiokantoren en zo'n 50 examenlocaties. Twente ressorteert onder het regiokantoor in Arnhem en beschikt over (auto- en motor)examenlocaties in Almelo en Enschede. Behalve met het opstellen en afnemen van rijexamens is het CBR als zelfstandig bestuursorgaan ook belast met medische keuringen van rijbewijshouders en invordering van rijbewijzen. De rijexamens voor automobilisten worden momenteel gemoderniseerd. Nadat dit jaar het praktijkexamen al is vernieuwd, wordt binnenkort ook het theorie-examen bijgesteld. Verkeersinzicht en gevaarherkenning worden naar verhouding belangrijker. Zo geeft bij het praktijkexamen de examinator een bestemming aan, waarna kandidaten naar eigen inzicht naar een bepaalde locatie moeten rijden. In het theorie-examen wordt meer gebruik gemaakt van computeranimaties.
31
‘Gereviseerde motoren zuiniger dan nieuwe’
interview | auto’s
Revisie als alternatief voor nieuwe auto
Bert Zomer reviseert motoren: Wij werken nauwkeuriger dan de automobielfabrikanten.”
(door Gerrit Strijbis) Het aroma van garagezeep en motorolie, monteurs die motorblokken ontleden en een kantoorruimte die tegelijkertijd dienst doet als kantine geven een nostalgisch gevoel. Het met dakpannen bedekt puntdak en de bijna verfloze schuifdeuren van het bedrijfspand versterken het beeld. Om de nostalgische uitstraling bij Zomer Motorentechniek in Holten daarom meteen te associëren met een bedrijfsvoering waarbij de bijna spreekwoordelijke achterkant van een sigarendoos een grotere rol speelt dan ICT-voorzieningen is niet terecht. Bert Zomer begon tien jaar geleden voor zichzelf. De karakteristieke kenmerken van zijn bedrijfspand passen deels bij de leeftijd van de motoren. Zo buigt hij zich vandaag over een Alfa Romeo Guilla uit de jaren zeventig. Het bedrijf repareert ook moderne motoren die door bijvoorbeeld een kapotte distributieriem zijn beschadigd. De revisie van motoren uit de autosportwereld bepaalt daarnaast een groeiend deel van zijn omzet. Na tweeduizend wedstrijduren worden de motoren volledig gereviseerd. “Onze omzet bedroeg het afgelopen jaar negen miljoen euro en zij groeit jaarlijks met tien procent. Het aandeel van de autosport is de laatste jaren toegenomen van twintig naar veertig procent. Met een op uurlonen gebaseerde bedrijfsvoering verdienen we een redelijke boterham. Investeringen in machines die we niet fulltime kunnen gebruiken, drukken de winstcijfers.” Twentevisie 10/2008
Ambachtelijk Zomer omschrijft zijn activiteiten als ambachtelijk. ’s Avonds buigen hij en zijn medewerkers zich regelmatig over naslagmateriaal om de oorzaak van defecten te achterhalen. Een bijgeluid of slechte motorprestaties noemt hij als voorbeelden: “Soms is het lastig, maar we achterhalen de oorzaak altijd.” Hij ziet volop kansen voor zijn bedrijf en betrekt daarom binnenkort een nieuw pand op een bedrijventerrein in Holten. Hij noemt de dalende expertise bij autobedrijven een kans. Steeds meer bedrijven besteden lastige klussen uit. Dat de moderne elektronica het onmogelijk maakt auto’s te herstellen, weerlegt hij: “Ook dat kunnen we repareren.” Daarnaast ziet hij dat veel automobilisten de vervanging van hun distributieriem te lang uitstellen. “Achterstallig onderhoud is een inkomstenbron voor ons.” Ook gelooft hij dat automobilisten met de sombere economische vooruitzichten minder snel een nieuwe auto aanschaffen. In het verleden financierden ze deze met de overwaarde van hun woning. Ook de lage rentetarieven speelden mee.
Drie mille Consumenten met een oudere auto doen er volgens Zomer verstandig aan hun motor te laten reviseren en hij neemt daarbij auto’s met 200.000 kilometer op de teller of die 10 jaar oud zijn als maatstaf. “Voor 2.500 tot 3.000 euro is een motor weer als nieuw. De prestaties zijn vaak beter dan
die van nieuwe auto’s, want revisiebedrijven werken nauwkeuriger dan de automobielfabrikanten.” Hij vult aan dat een gereviseerde motor geen olie en vaak tot een derde minder brandstof gebruikt. Hij gelooft daarom dat de aandacht voor duurzaamheid een inkomstenbron voor de revisiebedrijven gaat vormen. Naast het lagere brandstofverbruik van gereviseerde motoren maakt revisie de winning van delfstoffen en de daarbij behorende transport- en energiekosten overbodig. Er bestaan nog geen cijfers die de milieuvoordelen in kaart brengen, maar op dit moment laten de 75 bij Bovag Motorenrevisie aangesloten revisiebedrijven een onderzoek uitvoeren.
Milieu Aan de andere kant vormt de aandacht voor duurzaamheid ook een bedreiging voor zijn bedrijf. Mogelijk gaat de overheid kritischer naar de organisatie van autosportwedstrijden kijken waaruit zelfs wedstrijdverboden kunnen voortvloeien. “Wanneer milieuorganisaties de sponsors onder druk zetten, wordt het organiseren van wedstrijden lastiger. De autosport kan niet zonder geldschieters.” Ook de kwaliteit van de moderne auto vormt een knelpunt. Vroeger gingen auto’s niet lang mee. Als voorbeeld noemt Zomer de Volkswagen Kever met een levensduur van ongeveer 100.000 kilometer. Nu rijden auto’s gemakkelijk een kwart miljoen of meer kilometers. ■
33
Amsterdammer gedijt in Twente als trainer en bondscoach van jonge ruiters
interview | paardensport
Jong ruitertalent maakt
bij Sven Harmsen grote sprongen zeer roerige periode geholpen. Hij heeft de club bijvoorbeeld uit de financiële chaos gehaald en Johan Cruijff teruggehaald als speler en trainer. Maar hij werd als een misdadiger geroyeerd. Hij was de opvolger van Jaap van Praag. Vader heeft Jaap nog tot erevoorzitter benoemd. De leden van de familie Van Praag waren huisvrienden van ons. Maar onder leiding van zoon Michael, die mijn vader opvolgde als voorzitter, heeft Ajax hem geroyeerd. Die jonge Van Praag ontbeert fatsoen.” Dat werd andermaal duidelijk op de uitvaart van Ton Harmsen, waar het Ajax-bestuur afwezig was. Laat staan dat Harmsen gerehabiliteerd is. De club zweeg en zwijgt hierover nog steeds in alle talen. “Het getuigt van nul respect.”
‘Michael van Praag ontbeert fatsoen en heeft nul respect’
Erkenning Sven Harmsen bestiert met zijn vrouw Annemiek onder de rook van luchthaven Twente een trainingscentrum annex kleine handelsstal.
(door Gerhard Nijboer) Sven Harmsen heeft zijn stek gevonden in Twente. De voormalige topruiter en huidige bondscoach van de Nederlandse young riders-, junioren- en ponyequipe is als ras-Amsterdammer na een aantal omzwervingen definitief neergestreken nabij Enschede. “Twente is het Nederlandse Mekka van de paardensport,” verklaart de zoon van ex-Ajax-voorzitter Ton Harmsen. Naast zijn functie als bondscoach bestiert Sven Harmsen met zijn vrouw Annemiek onder de rook van luchthaven Twente een trainingscentrum annex kleine handelsstal. Al in 1980 timmerde Sven Harmsen vanuit Overijssel op de deur van de internationale top. De Amsterdammer vond onderdak in Dalfsen, waar Daan Nanning hem en zijn paarden een warm welkom bezorgde. “Ik was geen groot talent en had ook geen familie met een paardenachtergrond. Ik heb dus alles zelf moeten leren, met vallen en opstaan,” zegt Harmsen. Hij besloot de periode in Dalfsen met het zilver tijdens het EK voor Young Riders. In de jaren daarna
34
won de jonge Harmsen onder meer twee keer de Grote Prijs van Nederland, de GP van Marokko, de Puissance in Dublin en pakte hij ereplaatsen in Modena en Genève. “Ik had in TDK een goede sponsor, mede waardoor ik op hoog niveau mee kon doen. TDK kwam bij mij via het bureau Inter Football van Maarten de Vos. Later werd dat bedrijf de eerste shirtsponsor van Ajax. Ja, in de tijd dat mijn vader voorzitter was.” Via onder meer Schoorl en Deurne keerde Sven Harmsen in 1997 terug in Overijssel. Eerst kocht en verkocht hij een manege in Markelo, vervolgens woonde hij in Albergen waarna bij drie jaar geleden met zijn Annemiek de Saksische boerderij met stallen aan de Roolvinksweg bij Enschede betrok. Zijn actieve carrière was toen al achter de rug.
Vader Ton Daar dringt de vergelijking met zijn vader zich op. Ton Harmsen, die enig fortuin vergaarde in de verwarmingsindustrie, was op alle fronten een visionair, deed wat ie deed met meer dan volle inzet, maar stond voor de buitenwereld te boek als een bullebak en een notoire brombeer. En hij deed ook niet zijn best om zijn visie en beleid
als Ajax-voorzitter met vrolijke noten of wollige teksten te verpakken. “Vader was recht door zee, werkte ontzettend hard, gaf en eiste honderd procent aan en van iedereen, was autoritair, maar vóór alles was het een eerlijk mens.”
‘Vader is door Ajax geroyeerd als misdadiger’ De manier waarop Ton Harmsen, die tien jaar geleden (1998) na een lang ziekbed stierf, door Ajax is behandeld, is voor zoon Sven nog steeds een doorn in het oog. Harmsen werd als voorzitter van de Amsterdamse club na een meningsverschil met de belastingdienst over zwarte betalingen aan voornamelijk Deense spelers veroordeeld tot een geldboete. Maar Justitie maakte meteen ook duidelijk dat hij zichzelf niet verrijkt had. Harmsen had er privé zelfs een half miljoen gulden bij gelegd. Niettemin werd hij door Ajax geroyeerd, nota bene bijna tien jaar na zijn aftreden als voorzitter en een paar maanden voordat hij overleed. “Mijn vader heeft Ajax door een Twentevisie 10/2008
In zijn huidige functies als trainer van talenten en als bondscoach profiteert Sven Harmsen van de wijze lessen uit het verleden. Ook die van zijn vader, die overigens meer zakenman dan sportman was: “Ik zeg wel eens dat ik geluk heb gehad dat ik mijn vader heb gekend. Want daardoor weet ik wat ik anders of beter moet doen. Dat lukt niet altijd, maar met het klimmen der jaren gaat het steeds beter.” Wellicht dat bijna alle insiders in de paardensport Harmsen mede daardoor als een uitermate goede coach en trainer bestempelen. De resultaten staven die mening, want onder zijn leiding haalden de Nederlandse young riders (tot en met 21 jaar), junioren (tot en met 18 jaar) en pony’s sinds 2005 op alle EK’s medailles. De paardensportbond KNHS waardeerde de kwaliteiten en prestaties van Harmsen door diens contract met liefst vier jaar, tot het Olympische 2012, te verlengen. “Dat betekent erkenning,” zegt de 47-jarige Harmsen, die in het verleden geregeld naar Barcelona reisde om de oudste dochter van Johan Cruijff rijles te geven. “Ook van Cruijff heb ik een en ander geleerd. Onder meer dat je als trainer uit moet gaan van de sterke punten van de sporter en van daaruit moet werken aan de zwakkere onderdelen.” Maar de beste leerschool was toch zijn eigen carrière. “Ik heb alles zelf moeten ervaren, mezelf het meeste aan- en vooral afgeleerd. In technisch en mentaal opzicht, maar ook in Twentevisie 10/2008
stal- en paardmanagement. Daardoor kan ik het misschien wat beter overbrengen op jongeren. Verder staat altijd voorop dat sporters die bij mij willen trainen honderd procent inzet moeten tonen. Ja, ik ben een tamelijk harde trainer, want ik eis van mezelf ook honderd procent inzet.”
Goed klimaat De laatste tijd trainden onder anderen de regionale talenten Wesley Heijdens, die in 2007 Europees kampioen bij de young riders werd, Stefanie Brugman en Dominique Roelofsen bij Sven Harmsen, die de naast zijn huis gelegen manege Twentse Marke als trainingsruimte gebruikt. En als bondscoach heeft hij de laatste jaren te maken met een generatie grote Nederlandse talenten. Een van de grote verdiensten van Harmsen is dat hij er in slaagde topruiters als Jeroen Dubbeldam, de broers Ben en Wim Schröder en Willem Greve te betrekken bij de opleiding van de talenten. “Zo zit Sjaak Sleiderink bijvoorbeeld bij Jeroen Dubbeldam, heeft Wesley Heijdens vier jaar bij mij getraind en bij Jos Lansink verder geleerd en is Hendrik Jan Schuttert bij de Schröders geweest. Als bondscoach heb ik dus niet alleen contact met de talenten, maar ook met de topruiters die hen begeleiden. Zij houden mij op de hoogte van de ontwikkeling van de talenten.” Mede door het beleid van Sven Harmsen en Rob Ehrens, de bondscoach van de senioren, is er tegenwoordig in Nederland een heel goed klimaat waarin ruiters, eigenaren, stallen en sponsors samenwerken. “Commerciële belangen spelen bij mijn selectiebeleid geen rol. Ik voel geen enkele druk van sponsors of staleigenaren om ruiters, amazones of paarden te selecteren voor grote concoursen of EK’s. Ik zal altijd het sterkste team meenemen, gewoon omdat ik iedereen recht in de ogen wil kijken.”
Dankbaar en respect Ondanks dat kenners Sven Harmsen veel lof toezwaaien vanwege zijn beleid, visie en werk als trainer en bondscoach wenst hijzelf enige nuances aan te brengen. Zo stelt hij dat het niet zijn verdienste is dat er veel talentvolle ruiters en amazones zijn geboren. Ook is hij er niet verantwoordelijk voor dat er in Nederland veel goede paarden worden gefokt en dat we die hier ook kunnen houden. “Wat dat betreft moeten we mensen als Bennie Holtkamp dankbaar zijn en respect voor hem hebben. Omdat hij er onder
meer voor heeft gezorgd dat er van 1992 tot nu toe altijd een toppaard ter beschikking was voor de Olympische Spelen, EK’s en WK’s. Hij had groot geld kunnen verdienen door de paarden te verkopen naar het buitenland, maar heeft ze vastgehouden voor de Nederlandse sport. Ger Visser van Eurocommerce is in deze regio ook zo’n zakenman die de sport hoog in het vaandel heeft. Voor zulke mensen neem ik mijn petje af.” Zoals Sven Harmsen ook grote waardering heeft voor initiatieven als Equipe De Twentse Ruiter (DTR), waar een stichting een aantal bedrijven bij elkaar brengt die gezamenlijk jeugdige ruiters en amazones uit deze regio ondersteunen. “Voor de toekomst van de paardensport en voor talentontwikkeling is dat van onschatbare waarde, terwijl het voor regionale ondernemers een uitstekende en redelijk betaalbare manier van relatiemarketing is. Het mes snijdt daarbij zowel commercieel als sportief aan twee kanten.” Hoewel alles altijd beter kan, is de bondscoach Sven Harmsen een redelijk tevreden mens: “Al heb ik nog wel wensen. Zo zou ik graag zien dat organisaties van grote concoursen in Nederland startgelegenheid bieden aan bijvoorbeeld jonge ruiters en amazones die bij een EK op het podium zijn geëindigd. Die zouden daarvoor in eigen land beloond moeten worden met het opdoen van nóg meer ervaring in wedstrijden op wereldniveau.”
Grand Prix-niveau Privé hebben Sven en Annemiek Harmsen ook nog ambities, mede omdat ze te jong zijn om op hun lauweren te rusten. Zo zint Annemiek, als dressuuramazone onder meer winnares van de Twente Cup, op een rentree op Grand Prix-niveau. Ze krijgt training van Anky van Grunsven en van haar echtgenoot. “Maar ik realiseer me te weinig dat ik als trainer soms teveel van de amazone Annemiek eis. Dat komt wellicht omdat ik haar het succes als geen ander gun, maar zij voelt dat bij tijd en wijle als een te grote druk,” schetst Sven de relatie partner-trainer-leerling. Van de andere kant levert een dergelijke relatie grote voordelen op, want beiden weten wat er allemaal nog moet gebeuren om hun gezamenlijke ideaal te realiseren: “We willen in de toekomst onze stal uitbouwen tot een professioneel centrum voor jeugdige ruiters en amazones. Waar ze intern leven met dagelijkse trainingen, eventueel in Enschede studeren, hier eten, drinken, slapen, paarden verzorgen en naar concoursen gaan. Een paardensportschooltrainingscentrum dus. ■
35
Vrijblijvend persoonlijk advies? Kijk op www.twentevisie.nl
column | juridisch gezien
Verwarrend?! De Handelsnaamwet bepaalt dat het verboden is een handelsnaam te voeren die al door een andere onderneming wordt gevoerd. Dit verbod geldt als er bij het publiek verwarring tussen die ondernemingen te duchten is. Daarbij worden mede in ogenschouw genomen het soort onderneming en de plaats van vestiging. Artikel 5 van de Handelsnaamwet verbiedt het voeren van een jongere handelsnaam als daardoor verwarring met een oudere onderneming te vrezen valt. In de zaak die bij ons in behandeling was, speelde de vraag of de namen RE/Match en re-match.nl zodanige gelijkenis vertonen met de oudere handelsnaam RE/MAX Nederland en haar domeinnaam re-max.nl, dat zij met elkaar geassocieerd kunnen worden, waardoor er bij het publiek verwarring te duchten is.
Zelfde consumentenvijver RE/MAX Nederland beschikt over een franchisesysteem tot ontwikkeling en het drijven van makelaarskantoren voor de branche woningmakelaardij. RE/MAX Nederland verstrekt in Nederland licenties aan franchisenemers, die daarmee het exclusieve gebruiksrecht verwerven van het franchiseconcept RE/MAX. RE/Match houdt kantoor in Landgraaf. De bedrijfsactiviteiten komen voor een belangrijk deel met elkaar overeen: beide partijen bewegen zich op het gebied van de makelaardij en de woningmarkt. Het is dan geen grote stap aan te nemen dat partijen ook goeddeels in dezelfde consumentenvijver vissen. Partijen bedienen dezelfde soort klanten. Dat stelde de rechter in kort geding terecht vast.
(Handelsnaam)rechten De rechter overwoog vervolgens dat er op zichzelf niets mis is met nieuwkomers op de markt, die hun pijlen richten op consumenten die al bediend worden door anderen. Hiermee is echter niet alles gezegd. Het ligt op de weg van nieuwkomers op de markt om zich ervan te vergewissen of zij niet in het vaarwater van anderen (dreigen) te komen, met name wat betreft de verworven (handelsnaam)rechten. Daarvoor bestaat ook een goede grond. Niet zelden hebben ondernemers zich (zeer) aanzienlijke inspanningen en investeringen getroost om hun marktaandeel en naamsbekendheid gestalte te geven en te vergroten. Waarom nieuwkomers hiervan de vruchten zouTwentevisie 10/2008
den mogen plukken, valt niet in te zien. Bovendien worden diegenen tegen wie wordt ‘aangeleund’ rechtstreeks in hun bedrijfsdebiet getroffen.
Testjes onder de rechters Met de naam RE/Match kruipt de desbetreffende ondernemer volgens de rechter te dicht aan tegen het merk, de domeinnaam en de handelsnaam van RE/MAX Nederland. Weliswaar zijn de gebruikte kleurstelling en lay-out van beide handelsnamen verschillend, maar men kan er niet aan voorbij zien dat beide namen beginnen met de lettercombinatie RE schrap MA respectievelijk Ma. Met name door de in het oog springende schuine streep heeft het er toch alles van weg dat Re/Match zich kennelijk door RE/MAX Nederland heeft laten inspireren. Bij een vluchtige blik zal het tot de gemiddelde consument niet doordringen dat hij hier met verschillende organisaties van doen heeft. Ook een ander aspect was bij de rechter van belang, namelijk dat de namen RE/MAX en RE/Match qua (Engelse) uitspraak sterk op elkaar lijken. De minder attente consument zal het (geringe) onderscheid nauwelijks opvallen. De rechter had binnen de rechtbank (Maastricht) onder de rechters een testje gedaan en de uitkomst was dat er volgens de rechters auditief een sterke gelijkenis tussen beide handelsnamen bestond.
Conclusie Alles in aanmerking nemende is de rechter van oordeel da RE/MAX Nederland een terechte vrees heeft dat er verwarring bij het publiek kan ontstaan. RE/Match wordt door de rechter gelast om binnen vijf dagen ieder gebruik van het teken en/of woord RE/Match te staken en gestaakt te houden, waaronder het gebruik van de domeinnaam re-match.nl. Heeft u ook last van anderen die profiteren van uw naam en bekendheid of wordt u belaagd door derden die oudere rechten claimen, neem dan contact met ons op.
Adriaan van Overbeek de Meyer De auteur is werkzaam als advocaat bij Van Overbeek de Meyer c.s. Advocaten te Deventer
37
nieuws en feiten
| actueel
actueel | nieuws en feiten
Ondernemersnieuws Het automatisch voersysteem Triomatic van het Oldenzaalse Trioliet Mullos heeft de Overijssel Innovation Award gewonnen. De innovatie bestaat uit een zeer nauwkeurig en efficiënt voersysteem voor (melk)veehouderijen. Het systeem oogstte de bewondering van de jury doordat het een uniek en compleet automatisch voersysteem betreft, dat op nauwkeurige en efficiënte manier het voerproces op (melk)veehouderijbedrijven automatiseert. Het is een systeem dat een combinatie van arbeidsbesparing en voerkwaliteit biedt en vele voedingtechnische en economisch voordelen biedt. De ‘award’ werd op de Universiteit Twente overhandigd door gedeputeerde Carry Abbenhues van de Provincie Overijssel. Het was de tiende keer dat de Overijssel Innovation Award werd uitgereikt. Zij is tien jaar geleden ingesteld door Provincie Overijssel en Oost NV om innovaties in Overijssel te bevorderen. Plegt-Vos heeft de Award voor de Beste Werkgever van Twente en de Achterhoek in ontvangst mogen nemen. De vreugde was des te groter omdat PlegtVos vorig jaar net naast de Award greep. Dit jaar was er hard aan getrokken om de bedrijfsvisie nog duidelijker in de organisatie te laten doorklinken en de interne communicatie te verbeteren, met als resultaat dat Plegt-Vos zich een jaar lang de Beste Werkgever mag noemen. In 2008 loopt binnen Plegt-Vos het Focusprogramma. Dit is een tweedaagse training op het gebied van professionaliteit en klantgerichtheid voor een groep medewerkers aangevuld met het ontwikkelen van management vaardigheden. De nieuwe Twente-Sallandgids, geproduceerd in opdracht van de provincie Overijssel in samenwerking met de Kamer van Koophandel Oost Nederland, is onlangs bij bedrijven van vijf medewerkers of meer, die zijn opgenomen in de gids, kosteloos bezorgd. De inhoud van het naslagwerk bestaat uit informatie over de regio (economisch en
De Overijssel Innovation Award is gewonnen door het Oldenzaalse bedrijf Trioliet Mullos met het automatische veevoersysteem Triomatic.
38
De gemeente Borne lag onder vuur van ondernemers tijdens de Twentse Zakenavond in het Kulturhus De Bijenkor f. (Foto: Eric Brinkhorst.)
statistisch), de gemeenten en hun vestigingsmogelijkheden, instanties en onderwijs, aangevuld met bedrijfspresentaties en een zakenregister. Samen met een digitale versie op cd-rom en de internetportal www.bedrijvenpromotie.nl wordt een impuls gegeven aan bedrijvigheid in de regio. Onlangs gingen ruim 70 ondernemers uit Borne tijdens de tiende Twentse Zakenavond in Kulturhus De Bijenkorf met elkaar en de gemeente in discussie. Onderwerp waren de economische situatie van Borne en de vraag wat er voor nodig is om te voorkomen dat hun gemeente een ‘slaapstad’ wordt. Aan het einde van de avond was men het over één ding in ieder geval eens: er moet snel een gemeentelijke contactfunctionaris komen. Tijdens de discussie kwam een aantal pijnpunten op tafel. De meeste ondernemers vinden dat de gemeente actiever moet zijn waar het gaat om de ontwikkeling van bedrijventerrein De Veldkamp. Daarnaast ergert zich bijna iedereen aan de verkeerschaos op drukke dagen bij de afslag naar de Westermaat. Ook vindt meer dan de helft van de ondernemers dat het centrum van Borne flink moet worden opgeknapt om aantrekkelijk te blijven voor het winkelend publiek. Ondernemers en gemeente zijn het met elkaar eens dat Borne bij de realisatie hiervan dringend een bedrijfscontactfunctionaris nodig heeft als eerste aanspreekpunt vanuit de gemeente voor vragen van ondernemers. Enschede.nl heeft de derde plek veroverd op de landelijke ranglijst van ‘overheid.nl Monitor’ voor beste gemeentelijke websites. Enkele redenen voor de stijging van plaats 5 naar 3 zijn de verbetering van de toegankelijkheid en het bieden van mogelijkheden voor maatschappelijke initiatieven via de site. Enschede staat al jaren in de top 5 en heeft daarmee een koploperspositie op het gebied van digitale dienstverlening. Ieder jaar vindt het onderzoek plaats waarin de digitale prestatie van alle ministeries, provincies, gemeenten en waterschappen wordt gemeten. Doel van het onderzoek is om overheden te stimuleren actiever online, klantvriendelijker en transparanter te zijn. De Nederlandse Academie voor Verkeersvliegers
is zeer tevreden over de langdurige openstelling van de luchthaven Twente. De academie verzorgt 1992 opleidingen tot (verkeers)vlieger en ziet door de positieve ontwikkeling van het vliegveld groeimogelijkheden voor het aantal leerlingen. De tot voor kort ongewisse situatie over de ontwikkeling van het vliegveld heeft potentiële kandidaten voor de vliegopleiding er van weerhouden om voor de opleiding op het vliegveld Twente te kiezen. De Nederlandse Academie voor Verkeersvliegers rekent erop dat er nu een einde zal komen aan deze terughoudendheid. Tevens onderzoekt de Nederlandse Academie voor Verkeersvliegers samen met de hogeschool Saxion Enschede de mogelijkheid om een 4-jarige HBO opleiding te introduceren, waarbij de vliegopleiding tot verkeersvlieger geïntegreerd is. Na de nieuwe Sityspa van Meral Halaceli in Enschede is Hengelo ook een nieuw wellnes-zaak rijker. Het betreft City Wellness van Marlies Morssink aan de Wetstraat 5. De liefhebbers kunnen er terecht voor ‘body energizing, skin therapy, tooth whitening, oxygen, botox sessions en wellness coaching . Nijhof-Wassink in Rijssen heeft ruim tien jaar geleden de beslissing genomen om naast wegtransport ook actief te worden in transport via rail en binnenwater. Deze tak van ‘sport’ is hard gegroeid en inmiddels heeft het bedrijf zo’n 700 silo- en tankcontainers die ingezet kunnen worden in alle drie modaliteiten: weg, water en spoor. Inmiddels gaan er dagelijks treinen met ladingen in deze containers, met name richting Oost Europa. Ook andere vervoerders en verladers ‘liften’ met hun lading mee op deze treinen. Onlangs was voor het eerst een hele trein geladen met uitsluitend Nijhof-Wassink containers. Deze foto werd gemaakt in Pernis waar Nijhof-Wassink mede-aandeelhouder is in PCT (Pernis Container Terminal), eenzelfde opzet als in Hengelo. Marc Overmars kan er zelf wel om lachen. Bij het verschijnen van de nieuwe Quote staat de voetballer niet meer in de Top 500. “Niet erg. Dat voorkomt een boel lastige vragen.” Zoals bekend trekt de oud-international nog met regelmaat de kicksen aan voor Go Ahead Eagles. Verder is hij actief bij diverse projecten en in de vastgoedwereld. Sinds kort echter zit Overmars ‘in de goot’. “Voor mijn huidige werkzaamheden loop ik allerlei
Voor het eerst was een hele trein geladen met uitsluitend containers van Nijhof-Wassink.
Twentevisie 10/2008
Ontwerper Jered Nijhof en voetballer Marc Overmars met de Drain4You: Design en functionaliteit gaan hand in hand.
mensen tegen het lijf. Bijvoorbeeld ontwerper Jered Nijhof. Hij zocht een kantoor- en bedrijfsruimte. Toen hij vertelde waarmee hij bezig was, raakte ik super enthousiast. Hij ontwierp de Drain4You met de zogenaamde lineaalsifon ter vervanging van de bekersifon onder je wastafel of douchevloer. Een prachtig revolutionair ontwerp en het bespaart heel wat ruimte. Ik heb ze inmiddels thuis ook in de badkamer. Ik weet dus uit ervaring dat het werkt. Zo ben ik nu ‘van de Quote in de goot’ beland”, vertelt Overmars lachend. De instroom van studenten van de technische opleidingen van het ROC van Twente is dit jaar met ruim 22% gestegen ten opzichte van 2007 (een absolute toename van 849 studenten). Hiermee is de doelstelling van het Landelijke Programma Beta Techniek een stijging van 15% in 2010 ten opzichte van 2004 - nu al ruimschoots gehaald. Er is onder andere een structurele stijging van het aantal studenten in met name de metaal, installatietechniek en bouw. De stijging is voornamelijk een gevolg van de vele initiatieven die samen met het bedrijfsleven worden ondernomen om de technische opleidingen te promoten. Zelfs in tijden van economische recessie blijft de vraag naar technische personeel erg groot. Dat komt vooral door de grote vervangingsvraag, onder andere in de branche installatietechniek. Voldoende instroom in de technische opleidingen blijft dan ook voor de nabije toekomst erg belangrijk.
Een van de Impulse-Ultra Low NOx-branders, die de bestaande gasbranders van de Storkketelinstallatie gaan ver vangen.
Het Hengelose bedrijf Tecnovia van den Akker (onder andere engineering van high-tech modules en assemblages voor de vliegtuigindustrie, 120 medewerkers) heeft, na een jaar bouwen, een nieuwe productiehal geopend. Dat betekent een forse uitbreiding van de productievloer van 800 naar 2400 vierkante meter. De helft van de nieuwe productiehal is inmiddels al in beslag genomen door een deel van de bestaande, maar ook door zes nieuw geïnvesteerde machines. Tecnovia is er als een van de eerste toeleveringsbedrijven in Nederland in geslaagd om het AS-9100 certificaat te behalen. Al een tijdje wordt er bij AkzoNobel in Hengelo gewerkt aan een grootschalige aanpassing van de Stork-ketelinstallatie. De bestaande zes gasbranders zullen worden vervangen door zogenaamde Ultra Low NOx-branders. Deze branderombouw wordt uitgevoerd door Stork Thermeq in Hengelo, dat internationaal toonaangevend is in Ultra Low NOx brandertechniek. Dit branderombouwproject is onderdeel van een investeringsprogramma om de continuïteit voor de toekomst zeker te stellen. De eigen energievoorziening speelt een cruciale rol bij de zoutproductie. Onlangs is het vernieuwde ING Bankkantoor aan
De Nederlandse Academie voor Verkeersvliegers denkt dat er zich nu meer mensen zullen aanmelden voor de opleiding tot verkeersvlieger op vliegveld Twente.
Twentevisie 10/2008
de Wesselernering 44 in Enschede officieel in gebruik genomen. Het is een van de eerste kantoren in Nederland dat is ingericht volgens de nieuwe kantorenformule van ING. De bank is ingedeeld in drie heldere secties: zelf bankzaken doen, geholpen worden of advies krijgen. De metamorfose van het ING Bankkantoor Enschede loopt voorop op het samengaan van de ING Bank en de Postbank in één nieuwe bank, die in 2009 onder de naam ING gaat opereren. In de periode vanaf 11oktober tot en met 9 november 2008 heeft de Rechtbank de volgende faillissementen doorgegeven. Aan het onderstaande kunnen geen rechten worden ontleend. Tussen het verschijnen van deze uitgave en de uitspraak van de rechtbank kunnen er wijzigingen ontstaan. Voor de actuele situatie kan men terecht bij het handelsregister, telefoon 0900-1234567 of via www.kvk.nl/faillissementen. Almelo: Egger B.V.; Concept 3000 Almelo B.V.; R.E. Jansen, geb. 13-8-1969 hodn Roja Afbouw; A. Okci-Erdem, geb. 10-9-1967 hodn Grand Café De Rechter. Denekamp: Dinkelland Vleeswaren B.V. Enschede: Webveilingen.nl B.V.; Het Wolbert Vloeren B.V.; Concept 3000 Enschede B.V.; Lago Italiano Recreazione B.V.; M.A. Bakker, geb. 31-7-1969 hodn Live Events; A.M. Oost-Reudink, geb. 13-3-1937 en L.Oost, geb. 23-7-1939 beiden vennoot van LUMA v.o.f. Hodn LUMA Reisshop. Goor: MS Producties B.V. Hengelo: Financieel Adviesbureau Hasselo B.V. Mander: Leg-Bouw Tubbergen B.V. : Nijverdal: AKS Nederland B.V. Ootmarsum: J.H.C.M. groote Beverborg, geb., 22-6-1958 hodn groot Beverborg Makelaar en Taxateur. Overdinkel: Hoveniersbedrijf Naafs B.V. Vroomshoop: M.H. Lubbers, geb. 221-1974 hodn Hendri Lubbers Timmerwerken. Zenderen: Autobedrijf Zenderen B.V.; Bacc Holding B.V.; Concept 3000 Hengelo B.V. ■
Persberichten kunnen per e-mail worden toegestuurd aan
[email protected]. Tekst als word-bestand, eventuele foto’s of ander illustratiemateriaal als jpeg, 300 dpi.
39
Vrijblijvend persoonlijk advies? Kijk op www.twentevisie.nl
column | financieel accent
Bent u voorbereid op het belastingjaar 2009? Zo rond de jaarwisseling besteed elk belastingadvieskantoor op enigerlei wijze aandacht aan de Eindejaarstips. Deze tips zijn vooral bedoeld om er voor te zorgen dat u als cliënt geen fiscale kansen mist. De oorzaak van deze eindejaarstips is natuurlijk gelegen in een wetgever die zich elk jaar ‘bezondigt’ aan niet altijd goed doordachte wetgeving. Zo is dat ook dit jaar het geval. Een aantal gevallen wil ik in deze bijdrage met u doornemen.
Ziektekosten De ziektekostenaftrek wordt met ingang van het jaar 2009 geschrapt! De afgelopen jaren heeft onze overheid met intensieve campagnes met name de oudere burger gewezen op de mogelijkheid van deze aftrekpost. Wellicht hebben teveel mensen gebruik gemaakt van deze mogelijkheid want, zoals gezegd, met ingang van 2009 is het gedaan met de aftrek.
Verpakkingenbelasting. Sinds een jaar kennen we de zogenaamde Verpakkingenbelasting. Al bij de invoering was duidelijk dat de uitvoeringspraktijk van deze wet op aanzienlijke problemen zou stuiten. Ondanks deze signalen is de wet toch ingevoerd. Nu, een jaar later, is dat besef ook op het Ministerie van Financiën doorgedrongen en worden onder de noemer van zogenaamd voortschrijdend inzicht een aantal vereenvoudigingen doorgevoerd die moeten leiden tot een meer eenvoudige uitvoering van de wet.
DGA en loonbelasting. Het verhaal zoals dat hiervoor is aangegeven voor de Verpakkingenbelasting had bijna op dezelfde wijze kunnen worden geschetst voor het onderwerp DGA en loonbelasting. Eind 2007 werd besloten dat u als directeur-groot-aandeelhouder niet langer onder de loonbelasting zou vallen maar voortaan via de inkomstenbelasting in de belastingheffing zou worden betrokken. Ondanks allerlei vragen en bezwaren uit de praktijk hield de staatssecretaris in eerste instantie voet bij stuk en werd de praktijk overspoeld met verschillende vragenformulieren die op onderdelen uitblonken door onduidelijkheid. Eén minuut voor twaalf werd de aangekondigde wijziging alsnog ingetrokken en werd meegedeeld dat een nader onderzoek zou volgen. Inmiddels is dit onderzoek afgerond. De uitkomst daarvan is dat u als directeur-grootTwentevisie 10/2008
aandeelhouder in de loonbelasting blijft. De administratieve lasten die verbonden zijn aan deze loonbelastingplicht zullen worden verminderd. Dit zal alleen pas gaan gelden vanaf 2010.
Successierecht en Wet Schenk- en Erfbelasting.
U ziet, onze wetgever is elk jaar weer ijverig bezig. Soms zelfs overijverig. Aan u de schone taak om in dat oerwoud van telkens weer veranderende regelgeving het juiste pad te blijven volgen. Steun van uw adviseur is in dat opzicht in veel gevallen onontbeerlijk. Zorg ervoor dat u tijdig met raad en daad terzijde wordt gestaan.
Enige tijd geleden kondigde onze staatssecretaris aan dat de al 150 jaar bestaande Successiewet zou worden vervangen door een compleet nieuwe Wet Schenk- en Erfbelasting. Kort geleden heeft deze zelfde staatssecretaris echter meegedeeld dat de eerder aangekondigde rigoureuze vervanging voorlopig van de baan is. In plaats daarvan zal de Successiewet met ingang van 1 januari 2010 op een aantal onderdelen worden aangepast. De tarieven voor partners en kinderen zullen 10% en 20% bedragen voor verkrijgingen tot respectievelijk € 125.000 en boven € 125.000 (de huidige tarieven voor partners en kinderen beginnen met 5%!!!). De tarieven voor alle overige verkrijgers (niet zijnde partners of kinderen) zullen 30% en 40% gaan bedragen, opnieuw voor verkrijgingen tot resp. € 125.000 en boven € 125.000. De al vaker besproken bedrijfsopvolgingsfaciliteit voor ondernemingsvermogen zal worden vereenvoudigd en een aantal fiscale constructies zullen door middel van zogenaamde anti-misbruikwetgeving worden aangepakt.
Auto (van de zaak) De wetgeving met betrekking tot onze heilige koe is bijkans niet meer bij te houden. Zo bent u geconfronteerd met de invoering van een slurpen roettaks. De aanschaf van een auto wordt altijd nog belast met BPM. Het is de bedoeling dat deze BPM de komende jaren wordt afgebouwd en vervangen door de zogenaamde kilometerheffing. Er gaan echter al weer geluiden op om de BPM wellicht toch niet geheel af te schaffen. In haar drang om het gebruik van milieuvriendelijke auto’s te stimuleren is inmiddels een derde variant voor de bijtelling geïntroduceerd, de 20% bijtelling. Naast de (reguliere) bijtelling van 25% en de bijtelling voor de milieuvriendelijke auto van 14% kennen we nu dus de bijtelling van 20% voor de wat minder milieuvriendelijke variant. De auto (van de zaak) zorgt dus voor behoorlijk wat administratieve lasten, om nog maar te zwijgen van de eisen waar u aan moet voldoen om aan de bijtelling voor de auto van de zaak te ontkomen.
mr. G.J. Kluvers. De auteur is verbonden als belastingadviseur aan Ten Kate & Huizinga.
43
actueel | personeelstransfers
‘Effective leadership is putting first things first. Effective management is discipline, carrying it out.’ (Steven R. Covey)
Mens en organisatie Voor de maand december werden de volgende opmerkelijke transfers op management- en directieniveau in Twente bij de redactie van Twentevisie aangemeld. Outplacementbureaus, werving- en selectiebureaus, bedrijven of instellingen, maar ook nieuwe medewerkers zelf kunnen recente transfers doorgeven aan de redactie van Twentevisie via www.twentevisie.nl (voorpagina, rechts in de menubalk). Voormalig directeur Nico Schiphorst van Cogas Energie is onlangs toegetreden tot de Raad van Commissarissen van Twente Milieu. Hij volgt commissaris Tangelder op, wiens zittingsperiode na tien jaar is verstreken. Schiphorst is tegenwoordig ook onder meer voorzitter van de Raad van Commissarissen bij Vredehof, voorzitter van de Rekenkamer Twenterand, lid van de Raad van Advies bij Atlas Advies en voorzitter Bio-energieNico Schiphorst cluster Oost Nederland. Egger Textiles bv is de nieuwe naam van het afgeslankte Egger bv in Almelo. Jan Marsman (53) wordt de nieuwe directeur. Marsman was hiervoor werkzaam als Controleur bij de Belastingdienst . Per 1 september is Gerard Engelbertink werkzaam als vestigingsdirecteur bij EQUINIX verantwoordelijk voor de locaties Enschede en Zwolle. Hiermee volgt hij Herke Plantenga op. Equinix is een netwerkneutrale aanbieder van datacenters en in Enschede tevens actief op het gebied van managed services. Hierbij is de regionale betrokkenheid een belangrijk issue. Gerard Engelbertink heeft de afgelopen jaren veel ervaring opgedaan in leidinggevende functies binnen diverse managementteams bij een Gerard Engelbertink aantal gerenommeerde bedrijven. Trebbe Bouw Oost & Noord krijgt er twee nieuwe directieleden bij: Ton Schols en Antje de Groot. Zij gaan hun nieuwe functie vanaf 1 januari 2009 vervullen. Trebbe start het nieuwe jaar dus met een gedeeltelijk nieuw, maar compleet, ervaren en krachtig directieteam. Als algemeen directeur Trebbe Bouw Oost & Noord en voorzitter van het directieteam treedt Ton Schols geleidelijk in de plaats van de huidige algemeen directeur Hein Trebbe. Schols zal vanuit zijn ervaring en enthousiasme een belangrijke rol vervullen in de Ton Schols Twentevisie 10/2008
verdere professionalisering van de organisatie. Adjunct-directeur Antje de Groot-Schuttert krijgt de functie van directeur Trebbe Bouw Oost & Noord. De Groot-Schuttert is al jarenlang een vertrouwde en krachtige Trebbe-vertegenwoorAntje de Groot - diger. Met deze benoeming en Schuttert uitbreiding van haar verantwoordelijkheden wordt haar bijzondere betekenis voor de onderneming onderstreept. Bij Kleissen en Partners, onder andere gehuisvest in Hengelo, hebben de volgende wijzigingen op management- en directieniveau plaatsgevonden. Tanne van Nispen tot Pannerden is onlangs in dienst getreden als vestigingsmanager. Hij wordt verantwoordelijk voor de dagelijkse leiding van Kleissen en Partners West bv te Naarden. Hij blijft daarnaast als senior projectmanager bij projecten betrokken. Zijn specialismen zin PPScontractvormen, procesmanagement van onderwijs en zorgprojecten. Sven Alink is aangesteld als commercieel directeur. Hij wordt in deze functie verantwoordelijk voor het commerciële en strategische beleid van Kleissen en Partners en van het commerciële team. Karst Rook is de nieuwe technisch directeur en daarmee verantwoordelijk voor de dagelijkse leiding van Kleissen en Partners Oost bv in Hengelo. Hij is tevens werkzaam als adviseur voor de kanKleissen en Partners toren Noord en West. Rook blijft daarnaast als Senior Projectmanager bij projecten betrokken. Zijn specialismen zijn ontwikkeling en realisatie van onderwijs-, cultuur- en zorgprojecten en woongebouwen. Mario Hannink, jarenlang manager Speciale Uitgaven bij Wegener Huis-aan-huisMedia, is sinds kort directeur van Twentevisie BV. Naast de dagelijkse leiding zal zijn nieuwe functie voor een belangrijk deel bestaan uit commerciële activiteiten en het aansturen van de Mario Hannink verkoopmedewerkers.
Deze pagina wordt samengesteld door Joost Luttikhuis, directeur van Cevae TopSelect. Objectief, in samenspraak met de hoofdredactie.
Naam: Marcel Brandriet (47) Burgerlijke staat: getrouwd en vader van 2 kinderen Vorige functie: sales director Europe bij Convergys Nieuwe functie: directeur Innovadis Groep (“we make web work”) Wat voor type ben jij? Met veel enthousiasme en een volledige inzet probeer ik gestructureerd mijn realistische doelen te bereiken. En als leidinggevende? Het uitgangspunt is het scheppen van duidelijke kaders met daarbij behorende taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden. Binnen deze kaders kan men dan autonoom acteren met een grote mate van vrijheid en zelfstandigheid. Daarnaast laat ik mij ook leiden door ‘de zeven eigenschappen van effectief leiderschap’ van Stephen Covey. Elke nieuwe medewerker bij Innovadis krijgt dit boek. Wat hoop je na enkele jaren bereikt te hebben? Er is een trend in de markt waarbij de gehele online marketingfunctie wordt ingevuld door één partner. Dus het gezamenlijk bepalen van de online strategie, het ontwerpen en bouwen van het concept, het zorgen dat je gevonden wordt op het www, op basis van statistische analyses zorgen dat de conversie naar een hoger niveau wordt gebracht. Maar ook actief met de klant bepalen welke content getoond gaat worden. Wij willen in dit proces onze positie verder uitbouwen. Daarnaast willen wij onze divisie solutions verder uitbouwen. Welke persoonlijke eigenschappen zijn daarbij van belang? Wij willen ons als organisatie nadrukkelijk positioneren als totaalleverancier voor webconcepten. Gezien mijn persoonlijkheid en ervaring, zal hier mijn focus binnen de organisatie liggen. Wat spreekt je in het bijzonder aan in deze baan? De markt waarin wij ons begeven en het enthousiasme van de mensen binnen de Innovadis Groep en de vooruitzichten van de gehele organisatie
45
Vrijblijvend persoonlijk advies? Kijk op www.twentevisie.nl
column | personeelsmarketing
Kredietcrisis dwingt tot aanscherpen op verkoop! Ondernemen is vooruitzien. Iedereen wist in de afgelopen jaren natuurlijk wel dat de bomen ergens zouden ophouden de hemel in te groeien. Verkopen was op diverse plekken geen hot item. Sommige klanten waren daar ook helder over: ‘als onze verkopers nog meer verkopen, worden de problemen in de interne organisatie te groot…’. Dus trainden we op communicatie, interne klantgerichtheid, telefoontechnieken, leidinggeven op diverse niveaus, timemanagement… maar bij diverse klanten in mindere mate op verkoop. Nu al merken we de aantrekkende vraag naar verkooptraining. Die zelfde klanten van hierboven verzuchten in deze crisistijd dat de verkopers in de ‘comfortzone’ zitten en te weinig pro-actief op de markt zitten. Voor iedereen die de laatste jaren niet in de verkoopspiegel heeft gekeken hebben wij hieronder als ‘minitraining’ een verkoopgesprek opgenomen met de zakelijke klant. Mét tops en tips!
Minitraining - case de zakelijke klant Henk is verkoper van kopieermachines. Zijn klant John is directeur van een middelgrote machinefabriek. Ze hebben elkaar ontmoet bij de TOS. Henk heeft daarna een afspraak gemaakt om eens te kijken wat ze ‘voor elkaar kunnen betekenen’. TIP - niets mis met deze uitspraak, maar besef dat iedere verkoper in Nederland deze term gebruikt. Hierdoor is ‘betekenen’ een holle frase geworden. Mooier is ‘om te kijken wat we samen kunnen doen om jullie organisatie efficiënter te laten werken’ of ‘meer rendement te halen uit…’ Henk: ‘Goedemorgen John, wat een grijs weer zeg! Niets voor mij dat gemiezer, wat jij?’ John: ‘Wat jij zegt jongen! Hoe vond je de wedstrijd vorige week?’ Henk: ‘Het was balen. Dat verlies tegen Feyenoord was niet nodig geweest.’ John: ‘Maar goed, wat had je me te vertellen?’ Henk: ‘Nou John, wij hebben de meest geavanceerde machines en zijn marktleider in de branche. Het mooie aan onze machines is dat je zowel de kopietjes als het printwerk met dezelfde machine uitvoert. Het levert je prachtig gekleurd en kwalitatief mooi printwerk op. Je klanten zullen er helemaal weg van zijn!’ TIP - begin nooit op basis van niets met je verkoopverhaal, want zonder een goede inventarisatie zul je zelden in één keer raden wat je klant wil. Twentevisie 10/2008
Je argumentatie is dan gebaseerd op aannames en dat is het grote probleem van veel verkopers. Vrijwel onmiddellijk zul je na je verhaal worden geconfronteerd met weerstand en wordt het gesprek een strijd tussen welles en nietes. John: ‘Maar dat is helemaal niet interessant voor mij.’ Henk: ‘Nou, dat moet je niet zeggen…’ - dat bedoelen we dus. Overnieuw John: ‘Maar goed, wat had je me te vertellen?’ Henk: ‘John, zoals je weet, vertel ik graag veel. Maar als jij kijkt naar dit gesprek, wat wil jij dan bereiken?’ TOP - start het zakelijke deel van je gesprek door je klant naar zijn doel te vragen. TIP - vul dat aan met je eigen doel . Dit maakt je verkoopgesprek doelgerichter, efficiënter en effectiever. John: ‘Ik wil vooral weten waar het efficiënter kan en bovendien hebben wij te kampen met té veel storingen. Wat kun jij daarin voor ons betekenen?’ Henk: ‘Blij dat je het vraagt. Ik zou graag een serieus partnership met je aangaan John. (TOP - eigen doel.) Daarvoor is het nodig dat ik wat inzicht krijg in je situatie en wensen. Hoe ziet jouw organisatie eruit?’ TOP - start met een brede open vraag waarbinnen de klant ruimte krijgt om zijn eigen verhaal te doen. Hiermee toon je interesse en aandacht en kan de klant heerlijk zijn ei kwijt. Door een luisterende houding en interesse kweek je een goede basis om zaken te doen. John: ‘We hebben een platte organisatie met een minimum aan administratieve ondersteuning, want dat is allemaal overhead.’ Henk: ‘Dat kan ik me voorstellen. Hoe regel je dan toch dat de zaken administratief goed worden afgehandeld?’ TOP - goede open vraag, leidt richting het doel en de behoefte van de klant. Daarnaast geeft Henk aandacht aan zijn klant. John: ‘Alle projectleiders doen zelf hun administratieve taken en in het jaar 2008 zijn ze daar ook best handig in. We willen onze offertes en correspondentie netjes de deur uit hebben en daar zijn die apparaten van jullie voor nodig.’ Henk: ‘Welke apparaten gebruik je nu?’
TOP - goede vraag om de huidige situatie te analyseren. Henk: ‘Als je kijkt naar de toekomst, wat zijn dan ontwikkelingen binnen je organisatie en administratie?’ TOP - goede vraag om de toekomst te analyseren. John: ‘We willen onze eigen ‘maatwerk’ brochures kunnen printen. Het moet eruit zien als glossy drukwerk en per klant gepersonaliseerd gedrukt of geprint worden.’ Henk: ‘Oh, dan raad ik je onze MX12548 aan!‘ TIP - probeer niet meteen te verkopen op basis van een eerste situatie die je goed uit komt. Als de klant een grotere behoefte voelt, zal hij sneller overgaan tot een ‘ja’. Maak dus eerst de behoefte en de noodzaak groot. Henk: ‘Wat levert je dat op dan John?’ John (enthousiast): ‘Oh, het aantal orders zal absoluut stijgen!’ Henk: ‘Met hoeveel?’ John: ‘Ik schat met wel 10%!’ Henk (peinzend): ‘Daar hebben we eigenlijk wel iets heel moois voor… ‘ TOP - ‘trigger’ nieuwsgierigheid, maar je vertelt nog niet precies wat… Wel peil je hiermee de behoefte.
Meer tops en tips ? In deze column hebben we niet meer ruimte. Mail ons via Twentevisie en wij geven u graag nog meer op uw lijf geschreven tops en tips. We wensen u veel succes bij de aanscherping van uw verkoop en natuurlijk wensen wij u veel opdrachten in deze ‘crisistijd’!
Regina Nieuwmeijer Directeur Jobo Training & Coaching en XL10 Training
47
Björn Kuipers, rijk mens als scheidsrechter en ondernemer
interview | sport
‘Je hebt er niets aan om mensen
naar de mond te praten’ je autoriteit en respect af bij de spelers. Als je een rol speelt en twijfelt, gaan ze met je aan de haal. Dat liet ik in mijn beginperiode door de haast misschien nog gebeuren, maar nu niet meer. Duidelijkheid is belangrijk. Ik ben de leidsman, hanteer de regels, maar wel op een zo natuurlijk mogelijke manier. Ik bedoel, ik ben ook voetballiefhebber, wil geen storende factor zijn in een boeiend schouwspel.”
Impopulaire maatregelen
Arbiter Björn Kuipers richt zijn pijlen op het EK van 2012 en het WK van 2014; dan hoopt hij er toch echt bij te zijn.
(door Eddy van der Ley) Hij heette ‘het vriendje van Jaap Uilenberg’ te zijn, maar met klinkende beoordelingen heeft Björn Kuipers de echo van kinnesinne lang en breed doen verstommen. De 35-jarige scheidsrechter uit Oldenzaal is op de drempel van de Champions League aanbeland, misschien wel dankzij de expertise uit zijn dagelijkse werk, als eigenaar van twee supermarkten en een haarsalon. Over een
48
ondernemende scheidsrechter, die het beste van twee werelden combineert. Wie hem kent, weet: natuurlijke autoriteit kan Björn Kuipers niet ontzegd worden. Scheidsrech tersrapporteurs uit het betaalde voetbal omschrijven de Oldenzaler als ‘een grote persoonlijkheid, die het spelletje doorziet en zich niet gek laat maken’. Zonder in arrogantie te vervallen, kan Kuipers zich wel vinden in die typeringen. “Ik lees
het zelf ook steeds terug in de rapporten, dus dan zal het wel zo zijn,” lacht hij. “Ik kan ook niet ontkennen dat het lekker gaat. Ik heb nationaal en internationaal mijn beste jaar achter de rug.” Het moet gezegd: tussen 22 door eerzucht, emotie en testosteron voortgedreven ego’s blijft Kuipers steeds eenvoudiger overeind. Het jongetje is man geworden. “Ik straal rust en enthousiasme uit, blijf mezelf, ben consequent en marchandeer niet,” typeert hij zichzelf. “Op die manier dwing Twentevisie 10/2008
Het leiderschap zit hem onmiskenbaar in de genen. Als zoon van een ondernemersfamilie drijft Kuipers samen met zijn vader en vrouw Marlies in Oldenzaal twee C1000-supermarkten en een kapsalon. Verder heeft hij een belang in een bakkerij. De ondernemer herkent zich nadrukkelijk in de arbiter; raakvlakken zijn er te over. “In beide gevallen is het een kwestie van mensen managen,” weet hij. ‘Ik moet continu scherp zijn op ontwikkelingen en processen en mag nooit verslappen, omdat ik de eindverantwoordelijkheid draag. Daar horen ook impopulaire maatregelen bij. Een gele of rode kaart, het afscheid nemen van een medewerker: je moet kunnen doorpakken om de orde te kunnen handhaven.” Hoewel te allen tijde eindverantwoordelijk is hij op beide fronten afhankelijk van anderen: thuisfront, medewerkers, assistent-scheidsrechters. Zij kunnen hem of zijn reputatie maken of breken. “Het is teamwork, met alle risico’s van dien. Meestal gaat het goed, maar waar mensen werken, worden fouten gemaakt. Die accepteer ik, behalve als het om domme fouten gaat, voortkomend uit een gebrek aan alertheid. Als ik daardoor in een wedstrijd het haasje ben, krijgt de assistent het na afloop te horen ook. Op een oprechte, duidelijke manier. Je moet mensen niet altijd naar de mond praten, daar wordt niemand beter van.”
‘Domme fouten, voortkomend uit een gebrek aan alertheid, accepteer ik niet’ Enthousiasme In zijn bedrijven probeert hij de kans op uitwassen al in de knop te tackelen. Zo doet hij zelf of zijn vrouw de sollicitaties. “Ik wil iedereen spreken en zien, of het nu de vakkenvuller, de caissière of de bedrijfsleider is. Daarbij is enthousiasme Twentevisie 10/2008
het toverwoord. Mensen moeten plezier en toewijding uitstralen om bij ons te kunnen werken, anders kunnen ze beter thuis blijven. De klant is koning, die moet zich prettig voelen. Helemaal in deze economische zwakke tijden. Dat proces houd ik heel scherp in de gaten.” Kuipers kan niet altijd waakzaam zijn, een gevolg van zijn nevenfunctie als rondreizend arbiter. Pakweg veertig dagen per jaar is hij onderweg. Hij kijkt er zelf nog vaak van op. Begonnen als jeugdvoetballer bij Quick’20 rolde hij min of meer toevallig het scheidsrechtersvak binnen. “Ik heb het nooit als roeping ervaren of zelfs maar als een ambitie gezien,” zegt hij. “Ik was bezig met mijn maatschappelijke loopbaan, toen bleek dat ik aanleg had om wedstrijden te leiden. Vervolgens is het een beetje uit de hand gelopen, ha ha. In 2005 floot ik mijn eerste wedstrijd in de eredivisie, inmiddels zou ik dolgraag wedstrijden op een EK, WK of in de Champions League willen fluiten. Ja, nu het virus van de ambitie me te pakken heeft, wil ik het hoogste halen ook.” In de (internationale) pikorde van de KNVB staat Kuipers met Kevin Blom op een gedeelde derde plaats, achter Pieter Vink en Enternaar Eric Braamhaar. Een positie die goed is voor een pakket van reisjes naar de meest uiteenlopende oorden en windstreken. Puttend uit zijn recente ervaringen: “Voor de UEFA Cup floot ik onlangs wedstrijden in de Oekraïne (Kharkov) en Servië (Budva). En verder de kwalificatieinterland Georgië-Bulgarije in Tblisi. Dankzij mijn werk kom ik op plekken die ik anders nooit van mijn leven had gezien, een mooie bijkomstigheid. Je zegt toch niet snel tegen je vrouw: kom, laten we eens een weekendjeKharkov doen.”
Diego Maradona Zijn mooiste affiche tot nu toe? “Zonder twijfel de UEFA Cup-wedstrijd tussen SSC Napoli en Benfica, in een vol stadion voor 65.000 toeschouwers. Het was de eerste Europese wedstrijd van Napoli sinds 1994, het tijdperk van Diego Maradona. De stad stond op zijn kop, de mensen gingen volledig uit hun dak. Schitterend om mee te maken. Toen we voor de wedstrijd het veld opliepen, werden we bedolven onder een hels fluitconcert. Toen vervolgens de erg mooie begeleidster het veld betrad, klonk er plotseling een groot applaus, ha ha. Zulke dingen vergeet je niet snel.” In de hel van Napels hield Kuipers het hoofd koel en het hart warm, goed voor wéér
een glansrijke beoordeling én een nieuwe stap richting grote doorbraak. Deze maand hoopt hij te promoveren naar de Europese topgroep, waardoor de weg naar de Champions League open komt te liggen.
‘Ik heb nationaal en internationaal mijn beste jaar achter de rug’ Toch staat zijn persoonlijke ontwikkeling haaks op de vileine kritieken die het vaderlandse arbiterskorps zich in de regel moet laten welgevallen. Kuipers, zelf tot vervelens toe aangeduid als het regionale vriendje van de in Losser wonende scheidsrechtersbaas Jaap Uilenberg, trekt zich weinig aan van de afzeikcultuur. “Ach,” verzucht hij, “al die zogenaamde analytici die hun mening willen spuien, vaak niet geremd door reglementenkennis: ik neem het voor kennisgeving aan en slaap er geen seconde minder om.”
Uilenberg Zelf zegt hij het niveau in Nederland “heel behoorlijk” te vinden. Kuipers wijst op de verjongingscultuur die scheidsrechtersbaas Jaap Uilenberg in 2002 inzette. Preken voor eigen parochie? “Nee hoor, ik kijk er objectief tegenaan. Niet omdat Jaap uit het oosten komt, maar zonder zijn initiatief van toen hadden we nu wél een probleem gehad.” Toch kan hij zijn ogen niet sluiten voor de ontnuchterende realiteit, die leert dat op het WK van 2010 geen Nederlandse fluitist vertegenwoordigd zal zijn. Een veeg teken? Kuipers heeft zo zijn eigen theorie: “Toen ik het hoorde, dacht ik ook: ‘Verdomme, dit kan niet waar zijn. Daar had Braamhaar of Vink moeten staan’." Met zijn 35 jaar heeft Kuipers nog even. Hij richt zijn pijlen op het EK van 2012 en het WK van 2014. “Daar liggen mijn kansen. Ik zou er dolgraag bij zijn. Net als voor een voetballer is een eindtoernooi voor een scheidsrechter het hoogst haalbare. Een droom? Ja, zo kun je het wel noemen. Maar als eigenaar van een paar florerende bedrijven blijft het ondernemerschap voor mij ook belangrijk. Dat zal het ook blijven. Binnenkort hopen we een derde supermarkt te openen. Tsja, ik ben nu eenmaal een bezige bij en de combinatie ondernemer en scheidsrechter maakt mij een rijk mens.” ■
49
Alle hoop in Nederland is gevestigd op starters, nieuwe ondernemers. Mensen die het lef hebben om met een eigen idee een eigen bedrijf op te zetten. De overheid koestert deze mensen met allerlei regelingen. Ondernemers zijn ook vaak leuke mensen, mensen die creatief zijn, mensen met lef, mensen die hun product of dienst geloven. Twentevisie is hét businessmagazine voor Twente. Maandelijks maken we een speciaal katern voor en met nieuwe ondernemers. De Kamer van Koophandel en Campus Business Center (in Hengelo en wellicht binnenkort ook in Almelo) zijn twee van de partijen waarmee we samenwerken. Verder werken we samen met de New Business Society, de businessclub voor jonge ondernemers van FC Twente. Meer partijen zullen binnenkort aansluiten. Deze uitgave staat deels in het teken van Verantwoord Maatschappelijk Ondernemen. De column van de Kamer van Koophandel, waarvan de eerste in dit nummer, gaat hier nader op in. Daarnaast lezen we het verhaal van Frank ten Bokum, die met zijn jonge bedrijf Bcause met MVO zijn geld verdient. De kern van zijn verhaal: je moet MVO serieus in het beleid implementeren, de medewerkers moeten erbij betrokken zijn en het moet door de hele organisatie worden gedragen. Doe je het goed, dan kan MVO heel lucratief zijn.
Bijlage voor nieuwe ondernemers in twente
Jonge Bcause vindt niche als dienstverlener
51
MVO als handelswaar (door Anno Oude Engberink) Frank ten Bokum is net een jaar bezig met zijn bedrijf Bcause en voelt zich op bepaalde momenten nog steeds een startende ondernemer. Een ondernemer die nog wel tijd nodig heeft om zijn concept grondig verder te ontwikkelen en zich te wapenen tegen de valkuilen van het verse ondernemerschap. Maar er is al heel wat tot stand gebracht en er zijn diverse succesvolle evenementen georganiseerd, zoals de Miles of Mystery, Business Tour Twente en Raps24KiKa. Bcause speelt in op de vraag naar Maatschappelijke Betrokkenheid die nog niet duidelijk omschreven is en anticipeert op een steeds duidelijker wordende trend die echter gepaard gaat met onwetendheid: wat is MVO en hoe kan ik daar als ondernemer handen en voeten aan geven? We hebben het over Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, en - als meer praktische uitingsvorm daarvan, het actief bijdragen aan de samenleving - over MBO, Maatschappelijk Betrokken Ondernemen. Er wordt tegenwoordig veel over gesproken, maar als je tien overnemers vraagt wat deze begrippen inhouden, zul je tien verschillende antwoorden krijgen. Frank ten Bokum: “In zijn algemeenheid snapt iedereen wel waar het om gaat. We leven in een overvolle wereld waarin geen plaats meer is voor leven en ondernemen zonder oog voor anderen en voor wat er om je heen gebeurt. We raken er steeds meer van doordrongen dat we om allerlei redenen maatschappelijke betrokkenheid moeten tonen. De meesten van ons zijn daar ook toe bereid, maar in de praktijk loopt nogal eens spaak door gebrek aan visie, tijd of ideeën. Voor mij is Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen een van de basisvoorwaarden voor ondernemen. Ik zeg wel eens: bestaat er ook Maatschappelijk Onverantwoord Ondernemen?” Het gat dichten MBO in de praktijk, dat is in vier woorden de kern van de activiteiten van Bcause. Daarmee is het bedrijf van Frank ten Bokum uniek in de regio. Hij heeft onmiskenbaar een niche ontdekt, maar niet een die gekenmerkt wordt door een heldere uniforme vraag noch door een duidelijk afgekaderde afzetmarkt. Neemt een kleine, jonge organisatie daarmee geen al te grote risico’s? Ten Bokum: “Iedere starter neem een zeker risico, maar ik geloof niet dat dat in mijn geval overdreven groot is. Ik denk liever positief en weet dat er een markt
Bijlage voor nieuwe ondernemers in twente
open ligt met enorm veel mogelijkheden. Het klopt dat de definiëring van vraag en aanbod niet eenvoudig is, maar de behoefte aan maatschappelijk verantwoord ondernemen is onmiskenbaar aanwezig bij heel veel bedrijven; men weet alleen lang niet altijd wat men er mee aan moet. En dat is precies de rol die ik speel, het dichten van het gat tussen behoefte en uitvoering. Ik verschaf de middelen om doelen te bereiken.” Van advies tot uitvoering Hoe dicht Frank ten Bokum dat gat? “Het is allereerst een kwestie van inventariseren: wat is het voor een bedrijf, wie werken er, wat doet het, wat willen de mensen, enzovoorts. Op basis daarvan adviseer ik, daarna komt een concept en vervolgens de uitvoering. Belangrijk is dat bedrijven een activiteit of evenement kiezen dat bij hen past en gedragen wordt door de organisatie. Niet eenmalig en ad hoc, maar als onderdeel van het beleid en met betrokkenheid van de medewerkers. Bovendien let ik er op dat de P van plezier er ook in is verwerkt, naast de drie andere P’s. Die hebben betrekking op Planet, dus zaken als het milieu, People, het menselijke aspect van de samenleving, en Profit, de winst die in het verschiet ligt. Daarbij heeft winst een marketing-aspect omdat een MVO-activiteit de reputatie en naamsbekendheid ten goede komt, een strategisch aspect omdat
‘Ik denk liever positief en weet dat er een markt open ligt met enorm veel mogelijkheden’ het bedrijf meer maatschappelijk draagvlak krijgt, en een financieel aspect want bijvoorbeeld een positief imago legt een bedrijf geen windeieren.” Ten Bokum noemt enkele geslaagde projecten, zoals de dag die medewerkers van Achmea bij een zorgboerderij doorbrachten: niet alleen goed voor het imago, maar ook voor de onderlinge betrokkenheid. Andere bedrijven die MVO als serieus onderdeel van de bedrijfsvoering hebben opgenomen zijn de Rabobank, die niet voor niets de ‘mensenbank’ wordt genoemd, en FC Twente met het project Scoren in de wijk. Zij creëren draagvlak bij alle stakeholders. Verwachtingen Bcause is op dit moment nog gehuisvest in een idyllisch kerkje nabij het Hengelose centrum, maar dat zal niet lang meer duren.”Ik zit hier met nog twee
Frank ten Bokum, startende ondernemer: “Ik verschaf de middelen om doelen te bereiken.”
andere bedrijven, waaronder De Aanleiding, dat evenementen organiseert en waarmee ik veel samenwerk. Niet alleen ik overweeg om iemand aan te nemen, maar ook zij zitten niet stil. We zullen dus meer ruimte nodig hebben.” De groei zit er kortom al aardig in voor deze startende ondernemer. Dat lukt je niet met louter idealisme. “Net als andere ondernemers streef ik ernaar om winst te maken, ik doe mijn werk vanuit een eigentijdse commerciële invalshoek. Maar ik zou het niet kunnen doen als ik er niet van overtuigd was dat we allemaal een maatschappelijke verantwoordelijkheid hebben en dat we die ook in de praktijk moeten laten zien.” Ofwel: Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. ■
52
MVO: meer dan een schaap adopteren! ‘Als u maatschappelijk verantwoord onderneemt, dan heeft u oog voor de effecten van uw bedrijfsactiviteiten op de maatschappij. U streeft naar winst voor het bedrijf en de maatschappij’. Aldus de mooie woorden aan het begin van het thema Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen op de website van de Kamer van Koophandel (www.kvk.nl/mvo). Ook wordt uitgelegd wat MVO precies is, hoe je het kunt opnemen in je bedrijfsvoering, wat de voordelen zijn, etcetera. Maar wat kun je er als startende ondernemer nou eigenlijk mee? Het antwoord is simpel: net zo veel als ‘gevestigde’ ondernemers, die meer en meer het begrip MVO in hun beleid opnemen. Dat is overigens niet altijd eenvoudig. Bepaalde bedrijven ervaren MVO weliswaar als bewustwording van bestaand beleid, maar andere organisaties zien het als een taai en moeizaam proces. Of het wordt in het MT-overleg weggelachen en gebagatelliseerd met opmerkingen als ‘we hebben toch al groene stroom’ of ‘is dat bordje langs de lijn van Enschede Vooruit dan niet genoeg?’ of ‘we hebben net 100 euro overgemaakt aan de zeehondencrèche’. En probeer dan ‘de werkvloer’ maar eens MVO-minded te krijgen. De voorbeelden geven aan dat je als starter een voorsprong hebt op andere ondernemers. Je begint immers op nul en je kunt het beleid nog invullen zoals je wilt. De conclusie is dan ook: wacht er niet mee tot uw bedrijf goed draait om dan een MVOparagraaf te formuleren. Nee, begin met MVO nog voordat je bent begonnen! Ofwel: neem het op in uw ondernemingsplan en doe dat serieus. En als u al begonnen bent met uw bedrijf, wacht er dan niet langer mee. Maar wat levert MVO me nou concreet op?, vraagt de zwoegende starter die zich afvraagt waarom er maar 24 uren in een etmaal zitten en maar 7
Joop Dahlmans Daalmans Stafmedewerker Voorlichting
dagen in een week. Je werkt je al het apenzuur en dan moet je ook nog eens aan MVO gaan doen! Natuurlijk, het kost tijd, maar in de praktijk valt dat mee, mits het maar beleid is, dan gaat de rest min of meer vanzelf, als een natuurlijk proces. Kleine dingen kunnen dan al een boel betekenen en opleveren. U komt er dan achter dat MVO voordelen oplevert. Dat geldt niet alleen in financiële zin, maar ook voor het imago van uw bedrijf en de motivatie van het personeel. Want wat geeft meer voldoening dan op groene wielen te rijden (www. greenwheels.nl), een schaap te adopteren (www. landschapoverijssel.nl) of een brouwerij te bezoeken die maatschappelijk verantwoord bier maakt (www.pactmvohengelo.nl)?! Bovendien verlangen opdrachtgevers van hun leveranciers steeds vaker dat MVO zichtbaar in het beleid is opgenomen. Neem de gemeente Hengelo: bij bepaalde vormen van inkoop moet de leverancier een percentage van de omzet aan MVO besteden. Dus, starter, anticipeer om later niet buiten de boot te vallen! MVO is niet zo ingewikkeld, maar het is begrijpelijk dat er nog veel vragen leven. De website van de Kamer van Koophandel beantwoordt er veel, maar mocht dat niet voldoende zijn, neem dan contact met ons op. Houd uw schaapjes op het droge! PS! Hard werken is goed, Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen is ook verstandig, maar af en toe even de boog laten ontspannen hoort er zeker ook bij. Vandaar dat wij u van harte uitnodigen voor onze nieuwjaarsbijeenkomst, die ook in het teken staat van MVO met tal van inspirerende voorbeelden. Die vindt plaats op 6 januari vanaf 16.15 uur in de Grolsch Veste. Aanmelden via www.kvk.nl/nieuwjaarsbijeenkomst.
Nieuwsberichten Maatschappelijk Verantwoord Studeren In de week van maandag 24 tot en met vrijdag 28 november stond de Universiteit Twente in het teken van Maatschappelijk Verantwoord Studeren. Meer dan 80 studenten staken tijdens deze week ‘Maatschappelijk Verantwoord Studeren’ hun handen uit de mouwen voor de Enschedese gemeenschap. De studenten konden op deze manier anticiperen op een eventuele toekomst als ondernemer, waarin ze met Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen te maken krijgen. De studenten hebben in groepsverband verschillende organisaties hulp geboden. Bijvoorbeeld door met bewoners van een verzorgingstehuis naar de Sinterklaasmarkt te gaan, door te helpen met klussen en door middel van het koken bij inloophuizen. Deze klussen werden uitgevoerd bij onder andere Aveleijn, Humanitas en Bruggerbosch. Op 27 november was er een informatiemarkt over vrijwilligerswerk in de Vrijhof, waar veel organisaties en instellingen informatie gaven, zoals Sanquin, de Zonnebloem, Boerderij de Viermarken. In totaal hebben 35 organisaties klussen opgegeven. Tijdens de week ‘ Maatschappelijk Verantwoord Studeren’ waren er nog andere activiteiten, zoals een lezing door Helga van Leur over duurzaam ondernemen, een bedrijvendiner en een liefdadigheids-VrijdagMiddagBorrel. De reacties van zowel studenten als organisaties zijn enthousiast en de kans dat deze week een vervolg krijgt lijkt serieus. Op www.maatschappelijkverantwoordstuderen.nl staat meer informatie. Starters succesvol dankzij samenwerking Vanuit de gedachte dat je sterker staat als je als starters de krachten bundelt, begonnen Hans Geelen, Radek Pronczuk en André Immink vorig jaar samen een nieuw bedrijf vanuit Vriezenveen onder de naam Fire Stop Holland BV., dochter van het internationale concern Fire Stop met het hoofdkantoor in Szczecin (Polen). Zij produceren en leveren nationaal en internationaal sprinklerinstallaties en alle hieraan verwante brandbeveiligingsinstallaties. Immink, Geelen en Pronczuk hebben ieder hun eigen specialisme. Pronczuk is de commerciële man uit, Immink en Geelen nemen de gehele technische uitvoering waar, van advies en engineering tot montage en oplevering. De heren timmeren na een jaar al aardig aan de weg en hebben grootste plannen voor de toekomst.
Rob Gregorowitsch Directeur Voorlichting
Bijlage voor nieuwe ondernemers in twente
Vliegende start door de juiste combinatie van disciplines
53
VentureLab Twente legt ideale basis voor nieuwe ondernemingen (door Martijn Albers) VentureLab Twente heeft een missie. Het moet afgelopen zijn met de langzame groei van veel beginnende technologische bedrijven. Alles is in de regio aanwezig om in potentie prachtige, snelgroeiende technologische bedrijven neer te zetten. De techniek behoort kwalitatief tot de wereldtop, de toepassingen lijken eindeloos. Toch blijven veel high tech start ups klein. Té klein naar de mening van hoogleraar innovatief ondernemerschap Aard Groen. “Als je wilt groeien en succesvol wilt zijn, moet je de onderneming bouwen op de juiste combinatie van disciplines,” daar is de man achter VentureLab Twente van overtuigd. Zijn werkkamer is druk bevolkt deze dagen. VentureLab beheerst op dit moment de agenda. Voor het gesprek met Aard Groen zit de VentureLab-ploeg nog druk te overleggen. De kern bestaat uit een man of acht. Groen legt uit waarom het initiatief is geboren: “We gaan beginnende technologische bedrijven binnen VentureLab vaardigheden geven waarmee ze de ideale start hebben. Dat betekent dat we vier elementaire bouwstenen van een onderneming bij elkaar brengen: techniek, commercie, management en strategie. En daar beginnen we mee. Dat is revolutionair. We beginnen al voordat er een onderneming is. Ja, u hoort het goed: voordat er een onderneming is. We vormen teams, onder de deelnemers zoeken we naar de competenties waar ze goed in zijn. Zo worden ideale combinaties gemaakt. Daaromheen wordt later een onderneming gebouwd. We gaan nu door het hele land mensen werven, en begin volgend jaar gaat VentureLab Twente van start.” Solide basis En dat is het unieke van VentureLab: zonder een onderneming aan de slag. Het lijkt vreemd, maar het is de goede weg vinden ze bij VentureLab. Uit onderzoek blijkt dat de meeste start-ups het op termijn verliezen door de afwezigheid van specialistische kennis. Technologische bedrijven blijven te vaak hangen in hun oorspronkelijke vakgebied, de techniek, de ontwikkelingskant. Aard Groen: “Technische bedrijven ontstaan vaak spontaan. Er is een techniek, de betrokkene ziet er wat in en begint een onderneming met een technische focus. Er komt nog iemand bij, en nog een, de zaken gaan goed en uiteindelijk komt de onderneming uit op ongeveer 10 fte's. En dan houdt het op. De groei is eruit.” Daarvoor zijn verschillende oorzaken: de betrokkenen verdienen een goede boterham en hebben geen drive om door
Bijlage voor nieuwe ondernemers in twente
Aard Groen is de man achter VentureLab Twente: “We willen bedrijven de kans geven om door te groeien naar 100 of meer fte’s.”
te gaan. Tweede oorzaak: het ontbreekt aan kennis binnen het bedrijf, de combinatie van de vier bouwstenen. Die kennis is aan te trekken natuurlijk, maar vaak zijn dan de beste kansen om echt groot te worden al lang gemist. Daarom komt VentureLab Twente eerder bij de bedrijfsontwikkeling in beeld. Men legt als het ware een gestructureerd fundament neer, een fundament om op te groeien. “We willen bedrijven de kans geven om door te groeien naar 100 of meer fte’s. Er is nog een oorzaak van achterblijvende groei: de grote investeerders blijven weg als ze merken dat het ontbreekt aan brede kennis in bedrijfsvoering. Die moet helemaal voor elkaar zijn. Daar voorziet VentureLab Twente ook in.”
‘Ik denk liever positief en weet dat er een markt open ligt met enorm veel mogelijkheden’ Onverwachte criteria Mensen blijven van grote waarde voor bedrijven. Zonder mensen kan een onderneming niet functioneren. Dat geldt ook voor VentureLab. Wie komen er in aanmerking voor deelname? Aard Groen: “Iedereen die een onderneming wil starten. Zo sim-
pel is het. Er zijn selectiecriteria, maar niet alleen de voor de hand liggende. We kijken dus niet alleen naar scholing, referenties, werkervaring of leeftijd, maar vooral naar talent, ambitie, motivatie en ondernemerschap. We zoeken high-potentials. We richten ons op een zo breed mogelijke maatschappelijke deelname: (startende) ondernemers, studenten, professionals uit het bedrijfsleven die een nieuwe uitdaging willen, als je maar die drive hebt. Ook kunnen bedrijven technologieën aanbieden waarvoor ze in ruil deelgenoot kunnen worden van de te ontwikkelen onderneming of business unit. Wij stellen daar kennis, training, coaching, kapitaal en netwerk tegenover. Onze adviseurs zijn gerenommeerde experts/ondernemers die mondiaal hun sporen hebben verdiend.” Doelstellingen Aard Groen is gedreven. De doelstellingen zijn haalbaar omdat de regio Twente genoeg potentie heeft om de bakermat te worden van een echt grote onderneming. VentureLab Twente wil de komende drie jaar 210 bedrijven realiseren, waarvan ongeveer 30 groeibedrijven. “Ik zie daarbij internationale mogelijkheden. Want we hebben het allemaal hier, er liggen overal kansen. Maar die moet je ruiken, die moet je zien. Je moet leren die kansen te pakken. Ook dat is een essentieel onderdeel van VentureLab Twente.” ■
IKT Visie op…
BrainGain voor Twente Twente is de tweede industriële regio van Nederland, een positie die we willen behouden en uitbouwen. Daartoe innoveert het bedrijfsleven, worden nieuwe markten aangeboord en wordt in Twente gewerkt aan versterking van de sociaaleconomische structuur. Het Innovatieplatform Twente (IPT) en het Kennispark Twente verwoorden de Twentse ambitie: 10.000 nieuwe hoogwaardige arbeidsplaatsen, bovenop de vervangingsvraag van de komende jaren. Er zijn echter beren op de weg: de voorspelde ‘Demographic Change’ zal ertoe leiden, dat voor praktisch alle beroepsgroepen, en dus ook voor de Twentse bedrijvigheid, tekorten aan personeel zullen ontstaan. Doorslaggevend voor deze ambitie zal de mogelijkheid zijn om hoger opgeleiden aan te trekken voor de invulling van voorwaardenscheppende, managerial en technisch-innovatieve functies. Blijft dit achterwege, dan zullen bedrijven en bedrijvigheid afsterven! We moeten dus naast de gevolgen van de ‘Demographic Change’ ook de bestaande BrainDrain stoppen en omvormen tot een BrainGain-situatie: Twente moet zich profileren als de regio waar hét gebeurt voor hoger opgeleiden, waar hoger opgeleiden met graagte de carrière van hun leven opbouwen. We kampen echter met een imagoprobleem: woorden als ‘duf’, ‘ver weg’, ‘weinig loopbaanperspectieven’, ‘dialect’, ‘gesloten gemeenschappen’, ‘conservatieve waarden’, ‘achtergebleven gebied’ komen voor in het onderzoek van het Career Center Twente (CCT). Wij weten wel dat de realiteit anders is, maar we moeten buitenstaanders daar ook van overtuigen. Dat geldt nog sterker voor buitenlandse kenniswerkers. Gevolg van dit zwakke imago is, dat we voor een vacaturevervulling in Twente meer inspanningen moeten leveren dan een multinational in de Randstad. Bij Unilever weet de lezer onmiddellijk waar het om gaat; bij een vacature in Twente moeten we eerst de regio verkopen. Daarna moeten we bewijzen dat die regio loopbaanmogelijkheden biedt en pas daarna kunnen we het bedrijf profileren. Als laatste komt de eigenlijke vacature. En dan moet ook vaak nog een baan voor de meeverhuizende partner worden gevonden! Gelukkig hebben wij het CCT, dat als primair doel heeft de promotie van Twente als dé regio voor carrières van hoger opgeleiden en dat daarmee mede voorziet in de vervulling van de noodzakelijke personeelsbehoefte van haar deelnemers. Ik realiseer me dat de landelijke overheid de neiging heeft te denken in de sfeer van de Regio Oost: Overijssel en Gelderland als één geheel, maar daarbij wordt voorbijgegaan aan de regionale verschillen. We zullen moeten oppassen dat de toekomstige tekorten niet gaan leiden tot een ‘Battle of the Regions’.
OUD
Bronkhorst scoort 60 op innovatie Twente moet 62 ambities tonen Twenteconcert 2008 64 Fish voor energie, 67 passie en plezier Octrooien als 68 bescherming Scope 69 Twente Agenda 70
Geert de Raad Voorzitter IKT
Stichting Industriële Kring Twente - Postbus 5501, 7500 GM Enschede - Tel. 053 - 48 49 980 - Fax 053 - 48 49 985
| Twentevisie | Jaargang 20 | Nummer 10 | December 2008 |
Vijftien procent v a n d e
Bronkhorst High-Tech 60
In 1987 mochten de oprichters van Bronkhorst High-Tech (de heren Teus Bruggeman en Wybren Jouwsma) uit handen van Prins Claus de Koning Willem 1 plaquette in ontvangst nemen als prijs voor innoverend jong ondernemerschap. Twintig jaar later kwam Koningin Beatrix op bezoek bij het bedrijf in Ruurlo en bij Nedap in Groenlo om met eigen ogen te zien dat er ook in het Oosten van het land technologische bedrijven zijn die door een voortdurende innovatie in hun branche naar de wereldtop zijn gegroeid en die zich daar met succes handhaven: twee bedrijven, waarvan Nedap als beursgenoteerd fonds verreweg de meeste bekendheid heeft. Bronkhorst High-Tech is in de algemene publiciteit veel bescheidener, maar dit innovatieve bedrijf is met zijn range aan flowmeters wél marktleider in Europa. Een eye opener voor de IKT-deelnemers uit dit grensgebied tussen Twente en de Achterhoek.
(door Niko Wind)
Hoewel de beide eigenaren de pensioengerechtigde leeftijd al zijn gepasseerd, blijven zij als directeuren het commerciële en technische beleid van de onderneming nadrukkelijk mee bepalen. Zo was het bij de start in 1981 en zo is het gebleven nu het personeelsbestand tot boven de driehonderd is gegroeid (225 in Ruurlo, 310 wereldwijd). Ook de grote aandacht voor innovatie is gebleven. Standaard wordt 15% van de omzet besteed aan onderzoek en ontwikkeling. De eigen R&D-afdeling omvat circa 50 medewerkers (25%) en het bedrijf werkt bij de ontwikkeling van nieuwe producten en technieken samen met onder meer TNO en de Nederlandse technische universiteiten.
Q=mcΔT Het commerciële ‘handwerk’ wordt met veel energie verricht door Fergus van Beek, die vanuit Ruurlo het wereldwijd verspreide verkoopnetwerk aanstuurt. Hij was gastheer tijdens het IKT-bezoek en vertelde voor Twentevisie over de producten en de filosofie van het bedrijf. “De twee directeur-eigenaren startten in 1981 met de ontwikkeling en productie van thermo mass flowmeters. De techniek was enige jaren daarvoor ontwikkeld en zij voorzagen - toen al - een enorme behoefte aan flowmeters en ze geloofden in de kansen die deze techniek biedt.” De techniek is vernuftig en complex. De stroomsnelheid van gassen en vloeistoffen wordt gemeten door een deel van de stroom (de flow) door een uiterst dunne, capillaire bypass te leiden. Daar wordt de gas- of vloeistofstroom met behulp van een elektrische winding opgewarmd en de temperatuur gemeten. Verderop in de stroom wordt de temperatuur door een tweede winding (een thermische sensor) weer gemeten. Het verschil tussen de temperaturen in relatie tot de toegevoerde energie is een maat voor de stroomsnelheid. De resultaten worden direct teruggekoppeld naar het proces. “Sterk vereenvoudigd is het eigenlijk het toepassen van de formule Q=mcΔT.” Het toepassen van deze formule uit de thermodynamica heeft er wel toe geleid dat Bronkhorst High-Tech binnen twee decennia is uitgegroeid
oC m H Az ePtE Ag U aat naar R&D
KOP op innovatie scoort
tot Europees marktleider en in het kielzog van de Europese industrie steeds dieper doordringt in andere regio’s. Fergus van Beek: “Steeds meer Europese bedrijven besteden de productie uit naar landen in het Verre Oosten of andere lagelonenlanden. Zij willen in die fabrieken op dezelfde wijze produceren en hun controles uitoefenen en hebben daar dus onze producten ook nodig. Ze willen ter plaatse dezelfde service als in eigen land. Hetzelfde geldt voor Zuid- en Noord-Amerika en Japan. Door deze expansie komen ook bedrijven op deze continenten met onze producten in aanraking.” Het bedrijf heeft buiten Europa inmiddels eigen verkoopkantoren en distributeuren in de USA, Canada, Brazilië, Australië, New Zeeland, Japan, China, Taiwan, India, Singapore, Zuid-Korea, Israel, Turkije en Zuid-Afrika. “We hebben ook in Rusland al enige jaren een distributeur.” In hoeverre dit netwerk zich in de komende jaren zal uitbreiden, is nog niet duidelijk. “Wij volgen in principe onze Europese afnemers, maar zullen er zeker niet voor schromen om nieuwe gebieden te ontsluiten voor onze apparatuur.”
61
Nieuwe markten Die verbreding zou kunnen komen uit het vinden van nieuwe toepassingsgebieden. “Tot voor kort hadden wij een breed scala aan standaardproducten en zorgden we voor ‘specials’ voor klanten die iets anders wilden. Onze focus op de techniek blijft uiteraard, maar we gaan nu steeds sterker kijken of er voor die ‘specials’ niet nog veel meer toepassingen zijn. We gaan dus veel actiever op zoek naar nieuwe markten en gaan deze markten ook intensief bewerken.” Fergus van Beek voelt zich op dit grensgebied tussen de marketing en de techniek als een vis in het water. “Ik heb geprobeerd om een echte techneut te worden, maar merkte op de HTS dat daar mijn kracht niet lag. Door af te studeren in de technische bedrijfskunde heb ik deze beide disciplines kunnen combineren.” Hij is - na 11 jaar buitendienst - sinds 2006 manager marketing en sales bij Bronkhorst High-Tech, één van de 225 werknemers op het hoofdkantoor en de verbindingsman met het overgrote deel van de rest van de organisatie.
Blijven pionieren Het Groenlose bedrijf blijft ook na meer dan 35 jaar pionieren. “Onze engineers zijn uiteraard druk bezig met het modificeren van bestaande producten, maar zijn ook bezig met fundamenteel onderzoek naar nieuwe technieken. En daarbij speelde miniaturisatie een belangrijke rol. Zo hebben we goede contacten met de UT en het MESA-instituut in onze zoektocht naar kleinere sensoren en kleinere flowmeters. Maar we werken ook samen met TNO en de andere universiteiten, want we weten dat we alleen door voortdurende innovatie onze concurrenten voor kunnen blijven.”
Coriolis-krachten Een van die nieuwe producten is een flowmeter die is gebaseerd op de coriolis-kracht; de kracht die ontstaat door de draaiing van de aarde. De te meten flow wordt in dit type meter door een in trilling gebrachte buis geleid. Onder invloed van de coriolis-krachten zal de trilling in fase verschuiven. Die faseverschuiving is dan weer een maat voor de massa die door het de buis (de sensor) stroomt. “Het grote voordeel van deze techniek is dat de meetresultaten niet afhankelijk zijn van de fysische gegevens of
samenstelling van het gas of de vloeistof die er doorheen gaat. De thermische flowmeters moeten specifiek worden gekalibreerd voor de stof die er door wordt geleid; de coriolis-meters niet. Deze laatste techniek is duurder maar nauwkeuriger. Doordat niet altijd ‘de hoogste’ nauwkeurigheid nodig is, maar vaak reproduceerbaarheid volstaat, blijft er nog lang voldoende markt bestaan voor thermische mass flowmeters.
Niks kredietcrisis De directie voelt er niets voor om de productie te verplaatsen naar landen met lagere loonkosten, maar houdt vast aan de keuze voor productie in de regio. “We hebben een perfect netwerk van toeleveranciers in de regio en beperken ons in de fabriek in Ruurlo tot de assemblage en het kalibreren van de meters. Door efficiënt en foutloos te werken kunnen we ook
www.ikt.nl
prijstechnisch de aanvallen van de concurrenten weerstaan. Over eventuele gevolgen voor het bedrijf van de wereldwijde terugval in de economie maakt Fergus van Beek zich geen overmatige zorgen. “We leveren aan veel verschillende markten zodat bij ons de klap waarschijnlijk minder voelbaar zal zijn. De bedrijfstak die het momenteel zeer moeilijk heeft, de automobielindustrie, gebruikt onze apparatuur alleen voor onderzoek naar nog schonere en nog zuinigere motoren. En daar zullen ze in de komende tijd, naar verwachting, nog steeds met veel energie aan werken.” Bronkhorst High-Tech levert daarnaast onder meer aan de petrochemie, de voedingsmiddelenindustrie, de biotechnologie, de farmacie en de chipsproductie. “Maar ook bij de productie van brandstofcellen en zonnecellen zijn onze flowmeters onontbeerlijk.” ■
Fergus van Beek: “We gaan meer markten openen.”
Daan Quakernaat d a a g t
Twente, roep je 62
“Zonder ambities kom je nergens. Je moet niet bang zijn iets te doen waarvan je niet zeker bent of het lukt. Durf op je bek te gaan.” Zomaar wat kreten uit de bijdrage die over de ‘beroepsspreker’ Daan Quakernaat leverde aan al weer de zestiende Kwaliteitsdag Twente. De Stichting Kwaliteit Twente (SKT) wilde op deze dag een bijzonder aspect van ‘kwaliteit’ over het voetlicht brengen en kreeg waarom was gevraagd: een boeiend betoog met als uiteindelijke boodschap: “Jullie doen het in Twente zo goed dat je veel beter op eigen benen kunt gaan staan. Als ‘Den Haag’ vervelend blijft doen, roep je gewoon de republiek uit en scheid je je af van de rest van Nederland.” Het rood geverfde viaduct over de A1 bij Enter staat voor hem symbolisch voor de Twente mentaliteit. “Het is een regio van de gestampte pot en de opgestroopte mouwen, met mensen die samen kathedralen willen bouwen, ook als die onhaalbaar lijken. Voorwaarde is wel dat jullie over de verschillen tussen de steden en het platteland heenstappen. Het gaat bij jullie om naoberschap en deurpakk’n.”
(door Niko Wind)
Daan Quakernaat had zich terdege voorbereid en wist alles van de vertragingstactiek die ‘Den Haag’ toepaste rond de doorstart van de Luchthaven Twente. “Ga gewoon door en doe alsof er geen probleem is. Toon ambitie en ga je eigen gang. En als er toch problemen zijn, doe dan of ze er niet zijn. Hij liep daarbij onbewust vooruit op de latere ontwikkelingen en dat het Rijk het vliegveld nu wél wil open houden, maar de plannen van de regio lijkt te negeren." Het ‘jullie kunnen het zelf veel beter’ sloeg tijdens de kwaliteitsdag echter vooral op de enorme saamhorigheid, de activiteiten binnen onder meer de innovatieroute en de Twente Agenda en de bijzondere plaats van het actieprogramma Versterking Industriepotentieel Twente. In VIT werken een groot aantal partijen (waaronder uiteraard IKT) samen met als doel om vage plannen te concretiseren, te laten zien wat allemaal samen is bereikt en waar nog voor gestreden moet worden. Dat geldt uiteraard ook voor de organiserende SKT zelf: een samenwerkingsverband tussen de Industriële Kring Twente, de Kwaliteits Kring Twente en de Kamer van Koophandel.
Flitsers voor de brandweer De boomlange (2 meter 12) Utrechter vermaakte zijn gehoor met een verhaal over een poging van zijn gemeente om de overlast door fout gestalde fietsen bij het centraal station te verminderen. Hij beschreef een reeks van maatregelen, opeenvolgende series borden en labels aan de verkeerd gestalde fietsen. “Het enige resultaat is dat een aantal bureaus er tonnen euro’s rijker van zijn geworden. De fietsen liggen er nog exact op dezelfde manier bij.” Hij ergerde zich ook zichtbaar aan al de nutteloze en geldverslindende ARBO-regels, aan zekeringslijnen op platte daken waarop alleen dakdekkers komen en al die trappen met valbeugels (en met bordjes ‘valgevaar’) om op die
de Regio uit om ambitieus te zijn
eigen republiek uit!
daken te komen. Vanuit zijn appartement boven het Utrechtse Hoog Catharijne heeft hij al die zinloze en geldverslindende voorzieningen op de daken onder hem zien verrijzen. Een ander schrijnend voorbeeld was dat van de brandweerauto’s die vanwege hun te hoge snelheid werden geflitst. De brandweer Holland Midden overkomt dat zo’n 200 keer per jaar. Om de bekeuringen van - meestal € 45 per overtreding - geseponeerd te krijgen, moeten elke keer formulieren worden ingevuld en moet een set aan bewijsstukken worden bijgevoegd. “De brandweercommandant heeft mij eens voorgerekend dat dit hem jaarlijks bijna een volledige formatieplaats kost. De bekeuringen betalen kan ook niet, want die kan hij in zijn boekhouding niet verantwoorden.”
63
Slimme regels Het gaat volgens hem om het bedenken van slimme regels, want alleen slimme regels die handhaafbaar zijn, leveren wat op. Het zijn regels die helpen om de kwaliteit van het eindproduct te verbeteren. “Dat eindproduct kan ook een ordelijke fietsenstalling zijn of een manier om dakdekkers veilig te laten werken." Hij citeerde hierbij ‘onze’ Arie Kraaijeveld die in een interview had gezegd dat veel gemeentelijke regels ontstaan omdat ambtenaren en wethouders bang zijn om iets fout te doen en liever te veel dan te weinig regelen. “Dit zijn mensen die er nooit van zullen dromen om overdrachtelijke kathedralen te bouwen. Zij zullen nooit aan iets beginnen zonder voor 1.000% zeker te weten dat het slaagt. Dus beginnen ze er niet aan.” Controle leidt in zijn ogen tot angst voor risico en gebrek aan passie die nodig is voor innovatie en groei. “We moeten elkaar leren vertrouwen zodat er ruimte vrijkomt om mooie dingen te maken.”
Roombeek Quakernaat deelt de wereld op in een zwarte wereld en een witte wereld. De zwarte wereld is dat deel dat je kunt vatten in cijfers en regels, in structuurtjes, checklistjes, blokjes en pijltjes. De witte wereld past fundamenteel niet in een computer of in blokjes en pijltjes. Daar gaat het om visie, passie en ideeën, de dingen die we softere zaken noemen. “Met alleen regeltjes kan er niets tot stand komen; puur vanuit passie werken kan tot ongelukken leiden. Het is zaak om een goede balans te vinden tussen uw zwarte en uw witte wereld. Alleen dan kunt u kathedralen bouwen!” Daan Quakernaat is spreker van beroep en houdt lezingen voor bedrijven en organisaties. Vorig jaar was hij te gast op de landelijke kwaliteitsdag van het IMK. In de Vrijhof van de UT sprak hij op de Kwaliteitsdag Twente en vervlocht daarom onze regio nadrukkelijk in zijn standaardverhaal. “Wat Enschede in Roombeek heeft gepresteerd, kun je gerust een kathedraal noemen. Daar heeft men door een goede balans tussen zwart en wit, dus tussen regeltjes en passie, iets geweldigs uit de grond gestampt. Hetzelfde geldt voor jullie nieuwe Muziekkwartier, het Hart van Zuid en al die andere initiatieven in de regio.” Dat samen kathedralen bouwen geldt volgens hem ook voor de samenwerking in de regio. Hij begrijpt niet waarom de kleine gemeenten zoveel moeite hebben met die grootse plannen in de steden. “Ze begrijpen kennelijk niet dat alles wat in de Twente tot stand
gebracht wordt ook ten goede komt aan hun inwoners. Zij zijn zowel voor de economie als voor de cultuur goeddeels afhankelijk van wat in de steden gebeurt.”
Goed en slecht Een ander deel van het containerbegrip ‘kwaliteit’ is ook het stimuleren van de medewerkers. Een Nederlandse werkgever durft niet te zeggen dat iemand slecht functioneert. Ook niet als hij uitmuntend zijn werk verricht. Zij kennen bij de beoordeling in feite slechts twee kwalificaties: goed en voldoende. Goed betekent in dit geval een 8, voldoende alles tussen 0 en 7,5 en dat stimuleert niemand om een tandje bij te zetten of te kijken waar iets mis gaat. “Daarnaast kijken we in het bedrijfsleven bijna nooit waar de fout zit en zeker niet wie
www.ikt.nl
die fout heeft veroorzaakt. Alles om de lieve vrede en om zelf geen fouten te maken.” Het is volgens Daan Quakernaat belangrijk om te accepteren dat er wel eens wat fout kan gaan, dus dat een deel van de kathedraal weer instort. “Zo moet het bij de bouw van de grote Franse kathedralen ook zijn gegaan. Men bouwde en hakte en als er wat instortte of afbrak, begon men gewoon weer van voren af aan. Men had ondertussen wel geleerd waarom het mis was gegaan en hoe het beter zou kunnen. Dat de bouw daardoor 300 jaar duurde, deerde hun niet. Ze bleven geloven in hun kathedraal!” De bouwtijd van de overdrachtelijke Twentse kathedralen zal uiteraard veel korter zijn. “Maar als jullie erin blijven geloven, zullen ze gerealiseerd worden. Ondanks de bureaucratie van de ‘zwarte wereld’ van de landelijke overheid.” ■
Daan Quakernaat wil kathedralen laten bouwen.
Twentec o n c e r t
Een geweldig
2008
muzikaal spektakel Het 16e Twenteconcert kan met recht gezien worden als het jaarlijkse hoogtepunt van de Industriële Kring Twente. De gewelven van de Oude Blasiuskerk in Delden waren door het bedrijf Expoformance uit Goor op een bijzondere manier uitgelicht en hun geluidsapparatuur had ervoor gezorgd dat de ‘kerkakoestiek’ volledig was aangepast aan dit bijzondere concert. De muziek kwam hierdoor volledig tot zijn recht. En die muziek was - traditiegetrouw - verrassend en vol contrasten. De gipsymuziek van het Rosenberg Trio, aangevuld met de meesterlijke klanken uit de viool van Christiaan van Hemert, hadden schijnbaar niets te maken met de Franse chansons van de Oldenzaalse Sandra van Megen-Timmerman, maar tijdens de toegift kwam alles samen in Jacques Brells Les Feuilles Mortes, waarin vloeiende overgangen waren tussen het intieme van het Franse Chanson en de opzwepende zigeunermuziek. Het was ook de avond van pianist Cor Bakker, die zich met deze concertenreeks voor het eerst had gestort op de zigeunermuziek, dat genre volledig bleek te beheersen en die een ongekende vingervlugheid ten toon spreidde. Dat Christiaan van Hemert een begenadigde musicus is, bleek ook toen hij samen met leadgitarist Stochelo Rosenberg op de bandoneon een Argentijnse tango (Illusion de mia vida) ten gehore bracht; een avontuur dat voor Stochelo in aanvang een duik in het diepe was maar opvallend goed uitpakte. Het meeste applaus kreeg Christiaan overigens toen hij zich op de meer dan 300 jaar oude viool (uit de familiecollectie van de Rosenbergs) ontpopte als een gipsy-violist van wereldklasse. Even verrassend was de inbreng van de klassiek geschoolde fluitiste Ellen Helmus, die zich - naast de meer gevoelige stukken - volledig thuis bleek te voelen in de wereld van de zigeunermuziek. Bijzonder was haar vertolking, samen met Cor Bakker, van de indrukwekkende compositie Davida Bella van Cors vroegere leermeester Clare Fischer. Andere hoogtepunten waren de gezamenlijke uitvoeringen van de filmthema’s van Schindler’s List en Turks Fruit. Zang was er niet alleen van Sandra van Megen, wier ster na het winnen van het Concours de la Chanson Alliance Française snel rijst, maar ook van Sani van Mullem. Hij bleek naast bassist bij de Gipsy Boys óók een perfecte vertolker van Engelstalige songs. Dat het programma door het enthousiasme van de musici een half uur uitliep, kon het publiek niet deren. Het diner-dansant in de Rustende Jager in Bentelo (waar het overigens weer erg gezellig was) kon wachten. Het was alleen jammer dat bij de bezoekers de inbreng vanuit de Haagse politiek minder was dan verwacht. Staatssecretaris Sharon Dijksma was wel aanwezig, maar haar collega Ank Bijleveld (een van de meest trouwe bezoekers van het Twenteconcert) moest zich bezig houden met het oplossen van het conflict tussen een aantal gemeenten en provincies met minister Bos over het terugvorderen van op failliete IJslandse banken gestald geld en Kamerlid Han ten Broeke was druk doende om dezelfde minister te overreden om extra geld beschikbaar te stellen voor het tijdelijk open houden van ‘onze’ luchthaven Twente. De provincie gaf er met liefst drie gedeputeerden blijk van dat Twente (en IKT) hen na aan het hart ligt. Het volgende Twenteconcert vindt plaats op donderdag 5 november 2009. Dat is weer een uitgelezen mogelijkheid voor IKT-deelnemers om hun relaties of leden van het managementteam te verwennen met een verrassend muzikaal programma.
64
www.ikt.nl
FCiHs A h PoEpA U B u s i n ess Meeting
KOP Energie, passie en plezier 67
Michel Arends (l) en Roy van der Hoek lieten voor de camera zien hoe Fish bedoeld is. In de zaal bleken ze dat enthousiasme niet te kunnen overbrengen.
De bijdrage van IKT (de werkgroep Personeel en Organisatie) aan de Business Meeting op 18 en 19 november jl. in het Hengelose Expo Center was een lezing over het op een ‘andere’ manier aankijken tegen dagelijks werk. Niet het slaafse volgen van de leiding, amper hiërarchische lijnen en geen automatismen. Het concept heet Fish en gaat over energie, passie en plezier in het werk. Kern van de lezing van ‘trainer’ Michel Arends was een 17 minuten durende film over een grote viskraam op een markt in het Amerikaanse Seattle, waar het personeel volledig uit zijn dak ging en - toen de baas ziek op kantoor zat - op geheel eigen wijze het verkopen van vis verhief tot een show. Alles werd anders: er werd geschreeuwd en gejoeld en de vissen vlogen letterlijk door de winkel.
(door Niko Wind)
Behalve de film was de bijdrage van Michel Arends en zijn assistent Roy van der Hoek duidelijk een gemiste kans. Zij slaagden er niet in om de boodschap goed over te brengen aan het massaal opgekomen publiek. De beelden in de film waren allemaal wat extravaganter dan wat de nuchtere Nederlander onder plezier in het werk verstaat. De Fish-theorie rekent af met het slaafs volgen. “Als je altijd doet wat je altijd deed, zul je altijd krijgen wat je altijd kreeg.” Het moet dus anders. Men moet weer energie krijgen om het anders te doen en sleur moet passie worden. Het is duidelijk dat met zo’n instelling het plezier in het werk het snel zal winnen van het ‘moeten’. Of het daarbij zo chaotisch zal moeten toegaan als in de viswinkel in Seattle is de vraag. Het enige dat daar enigszins geordend verliep was het afrekenen aan de kassa. Er zullen weinig mensen zijn die op deze wijze een productiebedrijf zouden willen inrichten of een kantoor waarin de e-mail is vervangen door geschreeuw en de dossiers door de lucht vliegen.
www.ikt.nl
Spelen De boodschap in de film moet uiteraard niet letterlijk worden genomen. De kern van Fish zijn de vier peilers: ‘van werken naar spelen, ‘mensen blij maken’, ‘erbij zijn’ en ‘bewust je houding kiezen’. Het betekent ruimte bieden aan de medewerkers om in het werk hun creativiteit te kunnen ontplooien en de energie kwijt te kunnen. De passie komt daardoor terug. “Als men plezier in het werk heeft, zal de productiviteit stijgen en het ziekteverzuim dalen. Klanten zullen merken dat het anders is, dat ze anders worden behandeld en dat men onderling - en soms met klanten - geintjes uithaalt om de energie kwijt te raken. Mensen die met Fish zijn besmet, zullen ook merken dat de tijd veel sneller gaat en dat men - vanwege de passie - veel moeilijker ‘nee’ kan zeggen tegen langer werken of wat minder prettige klusjes. “Je kunt als management Fish niet opleggen of denken met het tonen van de DVD een organisatie in één klap ‘Fish’ te kunnen maken. Het is een langdurig proces waarbij de rol van het management opmerkelijk is. Zij zullen zich dusdanig ver moeten terugtrekken dat er vanzelf een klimaat ontstaat waarin de passie kan bloeien en waarin men alle energie gaat stoppen in een spel dat van een groep mensen automatisch een team zal maken.”
Erbij zijn Het ‘erbij zijn’, de derde peiler onder Fish, slaat op het inleven in de klant en steeds contact blijven houden. Als de gedachten afdwalen gaat er snel wat mis in de communicatie. Daarnaast zal men bewust een houding moeten kiezen. En die houding is mede afhankelijk van de aard van de klant. “Besef goed wat de klant verwacht en handel daar naar.” Samen met de losheid en de noodzakelijke passie zal dit ervoor zorgen dat de werkplek interessanter wordt, afwisselender en speelser. Dat een speelse (en soms echt gekke) op verkoop gespitste organisatie klanten zal trekken en binden, is duidelijk. Het zal zorgen voor een bijzondere uitstraling en daardoor de winstgevendheid vergroten. Een ‘Fish-afdeling’ binnen een grotere organisatie werkt ook aanstekelijk en zal anderen doen veranderen. “Voorwaarde is altijd dat het topmanagement de ruimte biedt voor het ontplooien van de energie en de passie en de medewerkers toestaat om op deze wijze meer plezier in het werk te krijgen.” Het managementboekje ‘Vis’ kan daarbij helpen. ■
Octrooigemachtigden onontb e e r l i j k
Bescherm je nieuwe vinding Een octrooi op een werkwijze beschermt niet alleen de productie methode zelf, maar ook alle producten die op deze wijze zijn gemaakt. “Bij een gelijk product moet men bewijzen dat het op een andere manier is gemaakt. Bij een octrooiverlening is echter niet alleen nieuwheid, maar ook inventiviteit vereist. Iets wat door puur vakman schap is verbeterd, kan dus niet wettelijk worden beschermd.”
68
Twee stappen
Mr. Mars van Leent: “De wereld van de octrooien is specialistenwerk!”
Nieuwe producten en nieuwe technieken zijn vaak het resultaat van langdurige (en kostbare) onderzoeks- en ontwikkeltrajecten. Om daar echt geld mee te verdienen is bescherming noodzakelijk. Het is natuurlijk mogelijk om de essentie van de vinding geheim te houden. Eén loslippige medewerker of een te diep kijkje in de keuken door een concurrent, kan die bescherming in één klap doorbreken. Het geheim ligt op straat en de verwachte winst van de jarenlange ontwikkeling verdwijnt in de zakken van anderen. Octrooien bieden een wettelijke bescherming, maar daar zitten ook een aantal haken en ogen aan. Mr. Mars van Leent van Kienhuis Hoving is expert op het gebied van octrooirecht en deelde zijn kennis met een flinke groep IKT-ers.
De aanvraag voor een octrooi is simpel en relatief goedkoop. Advocaat Van Leent raadde ‘zelf doen’ echter ten stelligste af. “Het is echt spe cialistenwerk, en dat kost wel geld!” Een opmerking die de aanwezige octrooigemachtigden als muziek in de oren klonk. Deze rijksoctrooi aanvraag is echter pas de eerste stap, al geeft die wel vanaf de eer ste dag bescherming en hoeft de vinding nog niet te worden gepu bliceerd. Daar staat een termijn van 18 maanden voor. “Er wordt in deze fase nog geen nieuwheidsonderzoek gedaan. Dat komt pas bij de Europese octrooiaanvraag, de EOV. Na gedegen onderzoek kan dan een octrooi worden toegekend.“ Men moet dan kiezen in welk land men bescherming wil. Binnen een jaar kan men dat gebied uitbreiden met andere Europese landen.” Daarnaast bestaat er de mogelijkheid om een wereldwijd octrooi aan te vragen, dat in 150 landen geldig is. “Maar dat is een ingewikkelde en uiterst kostbare aangelegenheid.” Mars van Leent wees er nadrukkelijk op dat na de verlening het nati onale recht van toepassing is en dat voor elk land apart moet worden betaald. “Als je dus iets ontwikkeld hebt, waarvoor je maar in een paar landen afzet hebt, dan kun je de octrooien in de andere landen rustig laten verlopen.”
Te gelde maken Natuurlijk zullen veel octrooien door de aanvrager zelf worden uitge baat. Ze kunnen ook op andere manieren te gelde worden gemaakt. Men kan daarna kiezen voor verkoop van het octrooi (bij akte) aan een andere partij. Men heeft dan geen rechten meer, maar zal wel over een kleiner of groter kapitaal beschikken om weer iets nieuws te gaan ontwikkelen. Net als bij tastbare producten kunnen de rechten ook in licentie worden gegeven. Die licentiëring wordt in het octrooi register ingeschreven en heeft - net als het oorspronkelijke octrooi derdenwerking.
(door Niko Wind)
Rechtbank Een octrooi geeft een wettelijke bescherming van 20 jaar. Voorwaarde is uiteraard dat de vinding nieuw is en het nooit eerder openbaar is gemaakt. Een enthousiast stukje in een vakblad of een wetenschap pelijk tijdschrift maakt de aanvraag kansloos. Net als een lezing voor vakbroeders of een rondleiding in het bedrijf. Mars van Leent drong daarom aan op snelheid. “Hoe langer men wacht, des te groter dat er wat uitlekt of dat iemand anders op hetzelfde idee is gekomen.” Het nadeel van een octrooiaanvraag is dat de informatie openbaar wordt, waardoor de concurrentie er op kan voortborduren of net iets anders kan ontwikkelen. “Men moet zelf uiteraard ook het octrooire gister napluizen of de eigen vinding wel zo nieuw is als men denkt.”
Veel octrooikwesties worden voor de rechtbank uitgevochten. Van Leent en zijn collega’s trekken voor Nederlandse zaken naar Den Haag. Ook in andere landen is één rechtbank bevoegd. “Het opmerkelijke van Nederlandse octrooizaken is dat een verliezende partij ook kan wor den veroordeeld in de advocatenkosten van de winnaar. Dit is gedaan om kleinere bedrijven te beschermen tegen de grote, die proberen om alleen door te procederen de octrooihouder op de knieën te krijgen.” Het ingewikkeldste (en voor advocaten het interessantste) deel van het octrooirecht is de omvang van de bescherming. Dus: in hoeverre kan men een product of technologie verbieden die lijkt op de geoc trooieerde vinding. “Dit is een relatief subjectieve beoordeling, die dus per land kan verschillen.” ■
Scope Nieuwe deelnemers
Nieuwsrubriek over Twentse zaken en mensen.
IKT-Almelo e.o.
Wanneer u deelnemer bent van IKT kan uw nieuws onder Scope worden opgenomen. Persberichten bij voorkeur per e-mail aan te leveren.
In Person Burgemeester Jansenplein 26 7551 ED Hengelo Contactpersoon: mevr. K. Wijman Is ook deelnemer geworden van IKT-Hengelo
IKT-Enschede
TKT, Technologie Kring Twente Postbus 554 7500 AN Enschede Contactpersoon: dhr. A. Nijmeijer De Langen Consultancy Speenkruid 23 7491 LC Delden Contactpersoon: mevr. drs. J.A. de Langen Multiversa Beheer B.V. Gezina van der Molenlanden 62 7542 VK Enschede Contactpersoon: dhr. R.B.L. Nijland
IKT-Haaksbergen
JPR Advocaten Postbus 2121 7500 CC Enschede Contactpersoon: dhr. mr. J.H. Niemans
IKT-Hengelo e.o.
World Trade Center Twente Postbus 18 7550 AA Hengelo Contactpersoon: dhr. M. Aberson
IKT-West-Twente
weSENSit BV Postbus 58 7470 AB Goor Contactpersoon: mevr. M.D.M. Slaghuis
69
Ons adres: IKT/Twentevisie T.a.v. Saskia Rikhof-Slot Postbus 5501 7500 GM ENSCHEDE
Tel. 053 – 48 49 980 Fax. 053 - 48 49 985 E-mail
[email protected]
Het Roessingh heeft op het jaarcongres Fysiotherapie het Relexatie Feedback systeem geïntroduceerd: een ambulant systeem dat nek- en schouderklachten vermindert of zelfs doet verdwijnen. Aan deze innovatie van Roessingh Research en Development is vier jaar wetenschappelijk onderzoek voorafgegaan. Binnen de faculteit Management en Bestuur van de Universiteit Twente is een opleiding ontwikkeld gericht op ‘risicomanagers’. Specialisten die onder andere met behulp van nieuwe concepten en methodes in staat zijn om praktische consequenties rondom het beheersen van risico’s te managen. De opleiding is opgebouwd uit negen modules waarin door meerdere docenten vanuit de Universiteit Twente samen met de praktijkmensen vanuit verschillende invalshoeken wordt ingegaan op het beoordelen, beheersen en behandelen van risico’s. De deelnemers ontvangen na afloop van de tweejarige opleiding de titel Master Risico Management van de op dat moment geaccrediteerde opleiding. De postacademische opleiding staat open voor mensen die op minimaal HBO-niveau zijn opgeleid, minimaal 3 jaar werkervaring hebben en te maken hebben of krijgen met het thema risicomanagement. Vorig jaar had het jaarlijkse klootschiettoernooi dat de kring West-Twente voor alle IKT-deelnemers organiseert te lijden onder de nukken van Pluvius. Op zaterdag 8 november jl. konden de deelnemers genieten van een strakblauwe hemel waartegen de met herfstkleuren getooide bomen fraai afstaken. De tocht in de omgeving van de watermolen van Diepenheim leverde geen verassingen op; het stamppottenbuffet bij restaurant ‘Den Haller’ was als van ouds. Nieuw was een show van antieke Twentse kleding door de Diepenheimse folkloristische vereniging ‘Stedeker Daansers’, die daarvoor het klootschieten hadden begeleid. De schutterskoningin en de schutterskoning bleken van hetzelfde Landgoed afkomstig: de ambassadrice van Landgoed Singraven, Nicole Punte, en Corné de Regt, die zijn inspiratiebedrijf ‘Rode Wangen’ op hetzelfde landgoedcentrum Ellenboer heeft gevestigd. Zij kregen hun prijzen uitgereikt door twee boerdendansers in 100 jaar oude kostuums van een Twents bruidspaar. ■
Nicole Punte en Corné de Regt met een bruidspaar anno 1900.
www.ikt.nl
Twente Agenda 70
Datum
Aanvang
Onderwerp
9 jan. 14 jan. 29 jan. 5 febr. 12 febr. 2 mrt. 3 mrt. 10 mrt. 16 mrt. 18 mrt. 24 mrt. 27 mrt. 1 apr. 6 apr. 15 apr. 16 apr. 21 apr. 6 mei 18 mei 28 mei 2 juni 3 juni 4 juni 8 juni 10 juni 11 juni 16 juni 22 juni 23 juni 24 juni 3 sept. 14 sept. 16 sept. 16 sept. 17 sept. 21 sept. 24 sept. 30 sept. 1 okt. 5 okt. 6 okt. 13 okt. 5 nov. 12 nov. 14 nov. 16 nov. 18 nov. 20 nov. 23 nov. 25 nov. 7 dec. 9 dec. 10 dec. 15 dec.
12.00 uur 19.00 uur 18.00 uur 16.00 uur 16.00 uur 12.00 uur 16.00 uur 16.00 uur 16.00 uur 12.00 uur 16.00 uur 12.00 uur 11.30 uur 16.00 uur 16.00 uur 16.00 uur 11.30 uur 07.00 uur 16.00 uur 16.00 uur 16.00 uur 12.00 uur 16.00 uur 16.00 uur 12.00 uur 16.00 uur 16.00 uur 16.00 uur 17.00 uur 16.00 uur 17.00 uur 16.00 uur 07.00 uur 16.00 uur 16.00 uur 16.00 uur 16.00 uur 17.00 uur 15.00 uur 16.00 uur 16.00 uur 16.00 uur 18.00 uur 16.00 uur 09.30 uur 16.00 uur 12.00 uur 12.00 uur 16.00 uur 12.00 uur 17.00 uur 17.00 uur 17.00 uur 17.00 uur
Nieuwjaarslunchbijeenkomst IKT-Haaksbergen Nieuwjaarsbijeenkomst IKT-Berkelland Nieuwjaarsbijeenkomst IKT-West-Twente Bedrijfsbezoek IKT-Enschede Bijeenkomst IKT-Productie, Logistiek & Techniek Lunchbijeenkomst IKT-Oldenzaal Bijeenkomst IKT-Ondernemen & Communicatie Bedrijfsbezoek IKT-Hengelo Bijeenkomst IKT-Financiën & Economie Lunchbijeenkomst IKT-Berkelland Jaarvergadering + Bedrijfsbezoek IKT-Almelo Jaarvergadering/lunchbijeenkomst IKT-Haaksbergen Jaarvergadering + lunchbijeenkomst IKT-Enschede Bijeenkomst IKT-Personeel & Organisatie Jaarvergadering + bedrijfsbezoek IKT-West-Twente Bedrijfsbezoek IKT-Haaksbergen Jaarvergadering + lunchbijeenkomst IKT-Hengelo Ontbijtbijeenkomst IKT-Almelo Jaarvergadering + bedrijfsbezoek IKT-Oldenzaal Bedrijfsbezoek IKT-Productie, Logistiek & Techniek Bijeenkomst IKT-Ondernemen & Communicatie Jaarvergadering/Lunchbijeenkomst IKT-Berkelland Jeu de boules IKT-Haaksbergen Bijeenkomst IKT-Financiën & Economie Lunchbijeenkomst IKT-West-Twente Bedrijfsbezoek IKT-Enschede Bedrijfsbezoek IKT-Hengelo Bijeenkomst IKT-Personeel & Organisatie Informele bijeenkomst IKT-Oldenzaal Bedrijfsbezoek IKT-Almelo Informele bijeenkomst IKT-Enschede Bijeenkomst IKT-Personeel & Organisatie Ontbijtbijeenkomst IKT-Almelo e.o. Bedrijfsbezoek IKT-Berkelland Bedrijfsbezoek IKT-West-Twente Bijeenkomst IKT-Financiën & Economie Bijeenkomst IKT-Productie, Logistiek & Techniek Avondbijeenkomst IKT-Haaksbergen Jaarvergadering IKT Bedrijfsbezoek IKT-Oldenzaal Bedrijfsbezoek IKT-Hengelo Bijeenkomst IKT-Ondernemen & Communicatie Twente Concert Bijeenkomst IKT-Productie, Logistiek & Techniek Interregionaal Klootschiet Toernooi Bijeenkomst IKT-Financiën & Economie Lunchbijeenkomst IKT-Berkelland Lunchbijeenkomst IKT-Haaksbergen Bijeenkomst IKT-Personeel & Organisatie Lunchbijeenkomst IKT-West-Twente Eindejaarsbijeenkomst IKT-Oldenzaal Eindejaarsbijeenkomst IKT-Almelo Eindejaarsbijeenkomst IKT-Enschede Eindejaarsbijeenkomst IKT-Hengelo
Organisatie IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT IKT
Voor nadere informatie: IKT tel. 053 - 484 99 80
