De Ratelaar. 33 e jaargang nr. 1, maart 2014 met Programma 2 de kwartaal. Gemeenteraadsverkiezingen op 19 maart; lees Ons pakkie an? op pag

33e jaargang nr. 1, maart 2014 met Programma 2de kwartaal

De Ratelaar

Jong vosje, foto: Caroline Piek

Gemeenteraadsverkiezingen op 19 maart; lees “Ons pakkie an?” op pag. 6

1

DE RATELAAR 33

ste

jaargang nr. 1

maart 2014

De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN en is een voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het blad verschijnt vier keer per jaar, rond 15 maart, 15 juni, 15 september en 15 december. Kopij voor het volgende nummer graag voor 1 mei 2014 mailen naar de redactie van IVN of KNNV, als bijlage in Word. Foto’s als aparte bijlage versturen.

Eindredactie: Ineke Gilbert Tel. 070 211 8254 [email protected]

KNNV redactie: Lex van der Steur tel. 070 317 6990 [email protected]

IVN redactie: Ingrid Piek tel. 070 391 0213 [email protected]

Foto voorzijde: Caroline Piek - Babyvosje in de Amsterdamse Waterleidingduinen Druk: drukkerij Lifoka, Den Haag [email protected] [email protected] Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie.

Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid is een landelijke organisatie waarvan de leden zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot de Natuur en Milieu te verruimen. Contributie voor donateurs en leden € 18,en voor huisgenoten € 5,Bankrekening nr. NL25 INGB 0000 6919 56 t.n.v. IVN afd. Den Haag, te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 1400 [email protected]

Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afd. Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, -beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen. Contributie leden € 28,- huisgenootleden € 9,50 en jeugdleden € 15,Bankrekening nr. NL76 INGB 0000 1446 37 t.n.v. KNNV afd. Den Haag, te Den Haag. Inlichtingen: Bert van Maanen, tel. 070 386 7630 [email protected]

Website: www.ivndenhaag.nl Webmaster: Marjanne Dominicus

Website: www.knnv.nl/den-haag Webmaster: Dick Gerbrands [email protected]

Voorzitter: Henk Wardenaar, tel. 06 4467 0470 [email protected] Secretaris: Mieke Muller, tel. 070 387 3035 [email protected] Penningmeester: Irene van Wissen, tel.070 327 9321 [email protected] Bestuurslid Ledenadministratie: Henk Muller, tel. 070 387 3035 [email protected] Bestuurslid /Coördinator Wandelingen op aanvraag: Hermine Schuit, tel. 070 778 0817 [email protected] Bestuurslid lezingen: Ingrid Piek tel.070 391 0213 [email protected] Cursussen: Laus Hendriks, tel. 070 394 6065 [email protected]

Voorzitter per 6 maart: John van Wensveen, tel. 070 325 3560 [email protected] Vice-voorzitter en PR: Kees Pinster, tel. 070 346 5214 [email protected] Secretaris per 6 maart: Ineke Gilbert, tel. 070 211 8254 [email protected] Penningmeester: Ruud Wielinga, tel. 070 368 9191 [email protected] Natuurhistorisch secretaris: Vacant Bestuurslid: Samantha van der Wolf, tel. 070 364 8304 [email protected]

2

Duurzaamheid in het IVN; modewoord of een woord met inhoud? In 2011 voegde IVN het woord duurzaamheid aan zijn naam toe. Het is nu IVN – Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid'. Maar wat betekent dat? Ook Albert Heijn en Shell claimen duurzaam te zijn. Wat verstaan ze eronder? En wat verstaat IVN eronder? Ik had daarover een gesprek met Max Leerentveld, die binnen het IVN bestuur en de gidsencursus zoekt naar invulling. Is duurzaamheid voor IVN een nieuw begrip? Max: "Niet helemaal. IVN is opgesplitst in een beroepsorganisatie met 100 medewerkers en een vrijwilligersorganisatie met bijna 20.000 leden, vooral natuurgidsen. De beroepsorganisatie integreerde 'milieu' al in de 90-er jaren in haar activiteiten o.a. in schoolprogramma's: hoe kun je belastende elementen voor de natuur reduceren, zoals verzuring, vermesting, verdroging, hoe ga je om met energiebesparing. Recenter richt de organisatie zich op vergroening in buurtprojecten en gezonde schoolpleinen. Maar ik zag nog niet goed hoe we het begrip in wandelingen konden integreren. Die zijn vooral op positieve natuurbeleving gericht. Je wilt als IVN geen verdubbeling van milieuactiegroepen worden, geen actie in het buurthuis. Een afstudeeronderzoek vanuit de Saxion Hogeschool wees uit dat de IVN gidsen nauwelijks aandacht aan duurzaamheid besteedden". Toch was er al eerder aandacht voor milieuaspecten: "Eind jaren 80 werd tijdens wandelingen gekeken hoe je aan naaldbomen de verzuring kon zien. SommiPeople, Planet, Profit; ge afdelingen, waaronder Nijmegen en Amersfoort zijn nu voorlopers". een oefening tijdens de gidsencursus. IVN Amersfoort is actief in een platform met lokale milieu- en natuurEen groot meer bevat 600 ton vis. Als daar per jaar maxiorganisaties, waardoor invloed mogelijk is op het gemeentebeleid. Max: maal 300 ton uit gevist wordt, herstelt de visstand zich "Sommigen vinden dat we activistischer moeten worden". weer tot 600. De rollen worden verdeeld: 5 verschillende groepen gaan vissen. Het eerste jaar wordt er 400 ton geOnze voetafdruk is te groot vist, dus de visstand neemt af. Het 2de jaar spreken de "Door een werkweekend samen met natuurgidsen van onze Vlaamse plaatselijke vissers af zich aan het deel te houden dat hen Zusterorganisatie CVN kreeg ik meer oog voor de mogelijkheden. De toekomt, zodat de visstand niet verder afneemt, maar een Belgen zijn ons nu ver voor." groot Japans bedrijf vist bijna alles leeg. 1 In twee brochures voor natuurgidsen formuleren zij duurzame ontwikDe cursisten komen al gauw tot de conclusie: keling aldus: 'Het ecologische, economische en sociale gaan samen. Het Samenwerking en regulering is nodig. streven is naar: genoeg (vervulling van basisbehoeften), voor iedereen 1. Wat mag er maximaal gevist worden, in dit geval (hier en elders in de wereld) voor altijd (nu en voor latere generaties). 300 ton per jaar, m.a.w. quota. We moeten ons steeds afvragen: is wat we doen ecologisch verant2. Welke rechten heeft iedere groep. Wie het meeste geld woord, sociaal rechtvaardig en economisch haalbaar? Er gaat iets fout en de grootste boten heeft? Wie aan het meer woont en er met de manier waarop we met de planeet omgaan. Uitputting van de al generaties lang vist? Hoe verdeel je dat rechtvaardig? aarde, van natuurlijke grondstoffen, en het verschil tussen arm en rijk LvdB 2 maken herbezinning nodig' . 3 Het Wereld Natuurfonds spreekt over onze 'ecologische voetafdruk', waarbij gekeken wordt hoeveel van de rijkdommen van de aarde per persoon verbruikt wordt. De huidige productie en consumptiepatronen zijn niet duurzaam, onze voetafdruk is veel te groot. Max: " Wat je doet moet je baseren op ecologische begrippen, de ecologische draagkracht: in de perfecte kringloop is er geen afval, is ieder afval voedsel voor iets anders. Maar wij gooien ons afval gemakkelijk over de schutting en wentelen de gevolgen af op zwakke landen en op volgende generaties. Technische oplossingen zijn gedeeltelijk mogelijk. We kunnen hogere dijken bouwen tegen de opwarming van de zee. Wij wel, arme landen niet. Het is uiteindelijk ook en vooral een ethische discussie: het evenwicht tussen people, planet, prosperity (of profit). Prosperity is nodig, we moeten eten. Maar hoe zoek je een duurzaam en rechtvaardig evenwicht. Hoe verdedig je je tegen het korte termijn egoïsme van de sterkere, de slimmere, het graaien. Het is nodig dat we afspraken maken. Dan gaat het over complexe regelgeving en handhaving. Als persoon kijk je dan naar twee dingen: Wat doe ik zelf, mijn persoonlijke gedrag, wat is mijn ecologische voetafdruk. En hoe kan ik, op een hoger politiek niveau, het proces beïnvloeden, de afspraken, het beleid . Wat kunnen de gidsen daarmee in de wandelingen? "Vrijwilligers doen wat ze leuk en belangrijk vinden. En de vraag is ook: waar komen de mensen voor. Mensen willen een positief verhaal". Lees verder op pag. 4

1

Natuur-en milieuvormingswerkers duurzaam aan het werk; CVN Antwerpen,2011. http://www.c-v-n.be; Samen op weg, duurzame ontwikkeling in een natuurexcursie; CVN Antwerpen, 2008. http://www.c-v-n.be 2 http://conspect.nl/pdf/Our_Common_Future-Brundtland_Report_1987.pdf 3 http://www.wnf.nl/voetafdruktest/ 1

3

Maar misschien is er ook publiek dat de koppeling maakt tussen waardevolle natuur en bedreigingen? Dat slecht natuurbeheer ziet, grote hotels op ons laatste stuk stil strand? Max: "Verkeerd natuurbeheer, vervuilde gebieden, klimaatverandering die zichtbaar is aan de plantengroei, dat zijn dingen die je tegenkomt op je wandeling. Als gids doe je het met de dingen die je tegenkomt, een verandering, een bedreiging die je kunt zien, of juist een ingreep gericht op herstel, of goed beheer waardoor biodiversiteit wordt bevorderd. Je kunt laten zien op welke manier CO2 kringlopen werken. En wat het betekent als er teveel bossen gekapt worden. Er kan dan een onomkeerbare situatie ontstaan, een kantelpunt. Vanuit de IVN doelstelling vinden we dat de ecologische hoofdstructuur versterkt moet worden." Hebben wij voldoende expertise voor dat soort onderwerpen? "Je hoeft niet alles zelf te weten, en als vrijwilliger richt je je op de thema’s die voor jou van belang en interessant zijn. Zo kun je je voorbereiden op zo’n speciaal thema en dat aankondigen, zodat mensen weten waar ze aan deelnemen. Alles wat je tegenkomt en vastpakt kan met duurzaamheid te maken hebben". “Natte pan”, beschermde natuur in de duinen

Lucia van den Bergh

Een rubriek met telkens één publicatie centraal waarin de natuur een geheel eigen stem krijgt door de auteur.

Dit keer is dat de Achtertuin van Jan Wolkers, waarschijnlijk een voor velen onbekend boek. Hij beschrijft er zijn eigen achtertuin in op Texel, eigenlijk bedoeld voor wat oudere kinderen. Maar elke volwassene die zich nog kan verwonderen, zal blij kunnen worden van deze Achtertuin. Want wie wil er nu niet in het voorjaar meedansen met de kleine watersalamanders: “ En ze zwemmen maar om elkaar heen terwijl het mannetje met zijn staart allerlei aangename sappen naar het wijfje toe wuift. Als je goed kijkt zie je soms dat ze dansen in troebele wolkjes”. Of wegdromen bij “ een tapijt van blijdschap”, de grote lindeboom van wie je “ in het vroege voorjaar de bosgrond ziet opbollen van levensdrift”.

Foto boven: geschiedenis24.nl

En dat is nog niet alles, want de korte vertellingen die de seizoenen volgen, zijn ook nog wonderschoon aangevuld met zachtgekleurde verfijnde tekeningen van de twee zoons van Jan Wolkers, Bob en Tom. En ook dat zijn weer stemmen van de natuur! Marjo Hess 4

Foto: Ravon.nl - René Krekels

Wie vanaf de kinderboerderij in het Zuiderpark weleens niet linksaf gegaan is richting Heimanshof, maar rechtdoor gelopen is richting de kas, kent ongetwijfeld het bijzondere huisje aan het eind van het terrein van de schooltuinen. Het is het paviljoen van Stichting Eetbaar Park Den Haag – een Haagse organisatie die zich bezig houdt met permacultuur.

budget? Etc. Dit alles bepaalt hoe je ontwerp eruit gaat zien. Je begint dus niet met een blanco vel, maar je werkt met de natuur en de context mee. Principes uit de permacultuur zijn bijvoorbeeld de vijf zones (zone 0 is je huis, in zone 1 staan de planten die je het meest gebruikt in de keuken, in zone 2 verbouw je dingen die wat minder aandacht vragen, zo door tot zone 5, de wilde natuur waar je niets doet en die voor natuurlijke plaagregulatie zorgt), het denken in samenhangende elementen binnen een systeem waarin veerkacht kan ontstaan, & het rekening houden met en benutten van natuurlijke factoren (als zon en wind).

Permacultuur staat voor ‘permanente cultuur’. Het is een ontwerpfilosofie die in de jaren ’70 is ontstaan in Australië. Twee biologen, David Holmgren en Bill Molisson, zagen in het systeem van de natuur een alternatief voor het voedselsysteem dat de mens had opgebouwd. In die tijd werd namelijk duidelijk dat het voedselsysteem volledig afhankelijk is van eindige fossiele brandstoffen. En dat de landbouw de bodem uitput en erg gevoelig voor plagen en extreme weersinvloeden is.

Eetbaar Park is als kunstproject in 2010 gerealiseerd door kunstenaar Nils Norman i.h.k.v. het Foodprint-programma van Stroom Den Haag. Norman wilde in de stedelijke omgeving een utopische plek creëren waar mens en natuur samenwerken. Hij gebruikte hiervoor de ontwerpfilosofie van de permacultuur omdat hierin de mens heel duidelijk een onderdeel van het natuurlijke systeem vormt.

Holmgren en Molisson togen naar de bossen van Australië om daar te leren van systemen die zichzelf al duizenden jaren in stand houden. Hun idee was dat door te kijken naar de natuur en te leren wat daar goed werkt, zij tot principes zouden komen waarmee ook menselijke systemen te verduurzamen zouden zijn. Deze observaties hebben uiteindelijk geleid tot de permacultuur, die overigens nog altijd volop in beweging is.

Inmiddels is Eetbaar Park een zelfstandige stichting die drie gemeenschapstuinen beheert. Er wordt getuinierd door vrijwilligers die allemaal leerlingen zijn van de permacultuur. De utopie van Nils Norman is in geen van de tuinen nog bereikt. Maar het zijn allemaal heerlijke plekken om te vertoeven en u bent meer dan welkom om eens een kijkje te komen nemen!

De toepassing van permacultuur begint met de drie ethische principes: Goed voor de Aarde, Goed voor de Mens & Eerlijk Delen. Vervolgens gaat het om observatie: wat is er al op de plek waar je iets wilt realiseren? Wat wil jij zelf? Wat is je

Rachelle Eerhart Kijk voor meer informatie op www.Eetbaar-Park.nl

Gezamenlijke nieuwjaarsbijeenkomst IVN en KNNV 12 januari 2014 We zijn vooral op de fiets, en zijn, zo blijkt al wandelend in Marlot, herkenbaar aan de grijze, zeker 50 dan wel 60 plus-haren, spijkerbroek, (berg)wandelschoenen. En.. de bereidheid de natuur waar nodig uit het verdomhoekje te halen, woorden uit de interactie tussen de beide voorzitters van het IVN en de KNNV die de lijn van ‘natuurlijk’ samenwerken zullen voortzetten. Extra geld bij de KNNV maakt een paddenstoelencursus in 2014 mogelijk en het IVN stelt uit het Mevrouw de Vriesfonds geld voor nieuwe projecten beschikbaar tot de helft van de kosten van het project. Naast veel aandacht voor de natuur- prachtige beelden van de ledenfotografen - is er ook veel aandacht besteed aan hapjes en drankjes en de locatie. Met dank aan de organisatoren en de zon die ons verwelkomde, een mooi begin van 2014. Marjo Hess, IVN

5

Natuurbeurs Haaglanden Het Haagse Nutshuis gonst van bedrijvigheid op een donderdagse koopavond in februari. Hier snuffelen mensen naar natuur-nieuws. Het Haags Milieucentrum laat als organisator van zich spreken, maar ook anderen doen dat met hun kramen over diervriendelijk tuinieren, natuurcursussen, speurtochten in de natuur, houden van bijen enz. Via presentaties in een grote zaal verderop komt nog meer tot leven wat er zoal gebeurt. Leuk om te constateren dat dit zowel gebeurt in de welgestelde wijk Leeuwendaal in Rijswijk als in de krachtwijk Bouwlust in Den Haag.

In de laatste is Antonio Peralta actief. Met de langzamerhand via allerlei cursussen opgedane kennis, neemt hij kinderen van groep 7 en 8 en straks van 5 en 6 mee in zijn verwondering over de kiemkracht van de natuur. Met bijvoorbeeld snijbiet, aardappels en radijs, en straks op eigen wens van de kinderen, appels, keren ze naar huis uit de buurttuin “ de Grondige Vlinders”. Met veel meer dan kennis over de natuur, blijkt uit zijn enthousiasme over de concentratie die de kinderen tentoonspreiden. In Leeuwendaal vormen vijf enthousiaste vrouwen het bestuur van Leeuwendaal Duurzaam en Groen, “een wijk op om te (vr)eten”. Jannie Marck vertelt hoe ze inmiddels allerlei verschillende fruitbomen geplant hebben gekregen in de openbare ruimte langs de Vliet. Nu organiseren ze voor wijkbewoners een cursus moestuinieren en tuinreservaten. De plek waar ze dat doen is symbolisch voor wat ze ook drijft. Met hun cursus in Buitengoed Dorrepaal (theeschenkerij, kas, dierweide o.a.) waar mensen met een verstandelijke beperking werken, doen ze zo concreet aan samenhang en verbinding in en rondom de wijk. Zo wordt in al die projecten met behulp van fondsengeld en gewaardeerde vrijwilligershanden, participatie gewoon plezier met je ‘poten in de klei’! Marjo Hess

Gemeenteraadsverkiezingen op 19 maart, ons pakkie an? Wat doen de partijen om onze leefwereld en milieu te beschermen? Het is de moeite waard om daar voor de verkiezingen kritisch naar te kijken. Enkele woonwijken protesteren tegen de toegenomen luchtvervuiling door verkeer, verlies van bomen en parkjes, en gebrek aan ruimte voor de fiets, de voetganger en het Openbaar Vervoer. De klacht is dat doorgaand verkeer onnodig door woonwijken in het centrum wordt geleid, en dit zal nog toenemen door de geplande peperdure 'Rotterdamse i baan', die nieuwe stromen verkeer regelrecht naar het Malieveld leidt . Volgens wijkorganisaties, milieugroeperingen en oppoii sitiepartijen kan dat anders. Ook het gigantische hotel, gepland aan ons stille Zuiderstrand zal schade aanrichten en de natuur en rust verstoren. Informeer je en kies voor een groenere stad! Lucia van den Bergh i www.milieudefensie.nl/kieswijzer ii http://petities.nl/petitie/stop-de-bouw-aanop-het-haagse-zuiderstrand

6

IVN Den Haag Excursieprogramma 2e kwartaal 2014 APRIL Za 05/04

10:00

Sorghvliet: Lente in Sorghvliet, met aandacht voor de bijzondere geschiedenis van het park. Ingang park Sorghvliet, Scheveningseweg 24.Tram 1, halte Adriaan Goekooplaan.

Za 05/04

10:00

Buitengebied Leidschendam en Voorschoten: Vogels. Gamma, Veursestraatweg Leidschendam. Bus 45, halte Noortheylaan.

Za 05/04

10:00

Vreugd en Rust: Hoek Parkweg Rozenboomlaan t.o. Rabobank. Bus 45 en 46, halte Parkweg.

Za 05/04

11:00

Kijfhoek/Bierlap: Korstmossen en vroege bloeiers. Infobord parkeerplaats Kievietsduin aan de Meijendelseweg. Bus 43 vanaf CS den Haag. uitstappen halte De Kieviet, Wassenaar. Dan 15 minuten lopen naar parkeerplaats.

Za 05/04

13:00

Westduinpark: Verschillende duinzones via het strand, over onverharde duinpaden. Start De Savornin Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. Bus 24.

Zo 06/04

10:00

Te Werve: Lentewandeling Van Vredenburchweg 101-105, Rijswijk. Bus 23 of tram 17.

Zo 06/04

10:10

Oostduinen: Eetbare en bruikbare planten in de duinen. Hoek Van Alkemadelaan en Pompstationsweg. Bus 23.

Za 12/04

10:00

Sorghvliet: Geschiedenis en eetbare natuur. Ingang park Sorghvliet, Scheveningseweg 24.Tram 1, halte Adriaan Goekooplaan.

Zo 13/04

10:00

Begraafplaats Oud Eik en Duinen: Monumentale bomen. Laan van Eik en Duinen 40. Tram 2 of 3.

Zo 13/04

10:30

De Horsten: Zangvogels en weidevogels. Let op! Start ingang Horstlaan Voorschoten, iets voorbij Oude Veenpad.

Zo 20/04

14:00

Heimanshof: Voorjaar in Heempark De Heimanshof. Stadsboerderij de Herweijerhoeve, Zuiderpark, ingang Vreeswijkstraat. Bus 25 of 26.

Di 22/04

10:00

Sorghvliet: Blauwe bloemetjes? Ingang Park Sorghvliet, Scheveningseweg Tram 1, halte Adriaan Goekooplaan.

Zo 27/04

10:30

Joodse Begraafplaats: Monumentale bomen. Plein 1813, Den Haag. Bus 24, of tram 17

Zo 27/04

10.00

Ockenburgh Hyacintenbos, van Leydenhof: thema voorjaar, verzamelen op de brug aan het begin van de oprijlaan

Wo 30/04

14:00

Leidschendam, Raadhuiskwartier Oranje.Stadskantoor, Bachlaan, Leidschendam.Bus 45, Damlaan, Leidschendam 5 min. lopen.

Za 03/05

10:00

Sorghvliet: Lente in Sorghvliet, met aandacht voor de bijzondere geschiedenis van het park. Ingang park Sorghvliet, Scheveningseweg 24.Tram 1, halte Adriaan Goekooplaan.

Za 03/05

10:00

Vreugd en Rust: De zomer komt er aan! Hoek Parkweg Rozenboomlaan t.o. Rabobank.Bus 45 en 46, halte Parkweg.

Zo 04/05

10:10

Oostduinen: Eetbare en bruikbare planten in de duinen. Hoek Van Alkemadelaan en Pompstationsweg. Bus 23.

Za 10/05

11:00

Kijfhoek/Bierlap: Sporen en katjes in het duin. Infobord parkeerplaats Kievietsduin aan de Meijendelseweg. Bus 43 vanaf CS den Haag. uitstappen halte De Kieviet, Wassenaar. Dan 15 minuten lopen naar parkeerplaats.

Zo 11/05

10:00

De Horsten: Meiwandeling, ook voor moeders! Ingang Papeweg Wassenaar, toegang € 1,-. Bus 90, halte Lange Kerkdam (10 min lopen).

Zo 11/05

14:00

Heempark: De Heimanshof De Heimanshof, niet zomaar een (heem-)tuin. Stadsboerderij De Herweijerhoeve, Zuiderpark, ingang Vreeswijkstraat.Bus 25 of 26.

Za 17/05

10:00

Sorghvliet: Geschiedenis en eetbare natuur. Ingang park Sorghvliet, Scheveningseweg 24.Tram 1, halte Adriaan Goekooplaan.

Zo 18/05

14:00

Vlietland: Klein gespuis. Parkeerplaats Kniplaan Stompwijk, bij brug over A4.Bus 45, 10 min. lopen.

van landgoed Ockenburgh.

MEI

Wo 21/05

14:00

Duivenvoorde: Bloeiende bomen. Oprijlaan Duivenvoorde, Voorschoten. Bus 45, halte Duivenvoorde, toegang € 1,-/€ 0,50 . Parkeerplaats verplicht.

Zo 25/05

11:00

Meijendel: Tussen lente en zomer. Infobord tegenover buitenbak paardenstal. Wandeling over onverharde (zand)paden.

Zo 25/05

10.00

Haagse Beek, t.h.v. het Gemeentemuseum, verzamelen hoek President Kennedylaan, Stadshouderslaan.

Zo 01/06

10:10

Oostduinen: Eetbare en bruikbare planten in de duinen. Hoek Van Alkemadelaan en Pompstationsweg. Bus 23.

Zo 01/06

14:00

Marlot/Reigersbergen: Marlot in een nieuw jasje. Hoek Bezuidenhoutseweg en Hofzichtlaan. Bus 24 of 43.

Zo 01/06

14:00

Kijkduin: Wat vinden we op het strand? Start Muziektent, Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Bus 23, 24 en 26 halte Deltaplein Kijkduin.

Za 07/06

10:00

Vreugd en Rust: Zomer op een landgoed. Hoek Parkweg Rozenboomlaan t.o. Rabobank. Bus 45 en 46, halte Parkweg.

Za 07/06

11:00

Kijfhoek/Bierlap: Duinmeertjes. Infobord parkeerplaats Kievietsduin aan de Meijendelseweg. Bus 43 vanaf CS Den Haag. Uitstappen halte De Kieviet, Wassenaar. Dan 15 minuten lopen naar parkeerplaats.

Za 07/06

13:00

Westduinpark: Verschillende duinzones via het strand, over onverharde duinpaden. Start De Savornin Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. Bus 24.

Do 12/06

19:00

Clingendael: Avondwandeling: op zoek naar insecten. Hoofdingang Wassenaarseweg, bij Laan van Clingendael Den Haag. Bus 18, of 23

Zo 15/06

10:00

De Horsten: Bloemen en kruiden, ook voor vaders. Ingang Papeweg Wassenaar, toegang € 1,-. Bus 90, halte Lange Kerkdam (10 min lopen).

Za 21/06

10:00

Sorghvliet: Geschiedenis en eetbare natuur. Ingang park Sorghvliet, Scheveningseweg 24.Tram 1, halte Adriaan Goekooplaan.

Zo 22/06

12:00

Voorburg: Van poldersloot naar boezem Kinderboerderij Essesteijn te Voorburg. RR 3 en 4, halte Vronesteijn Voorburg, 10 min. lopen.

Zo 22/06

14:00

Heempark De Heimanshof: Heimans Natuur is voor iedereen. Stadsboerderij De Herweijerhoeve, Zuiderpark, ingang Vreeswijkstraat. Bus 25 of 26.

Wo 25/06

14:00

Park Rozenrust: Beestjes zoeken. Veursestraatweg 102 A, Leidschendam.Bus 45, halte Rozenrust.

JUNI

DATA EN TIJDEN ONDER VOORBEHOUD. Kijk voor eventuele wijzigingen op de website www.ivndenhaag.nl

Stappen in de Natuur doe je samen met een IVN Natuurgids IVN: Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid, is een landelijke organisatie met 20.000 actieve leden verspreid over 170 afdelingen in heel Nederland. IVN Den Haag organiseert jaarlijks meer dan 100 wandelingen met natuurgids in de vele parken en natuurgebieden in en om Den Haag. De wandelingen duren 1,5 à 2 uur en zijn gratis. Aanmelden hoeft meestal niet. Rob Meyer 06-2056 8114 of Monique v. d. Broek 070-3858676 Kijk op www.ivndenhaag.nl voor meer informatie over de groengebieden. Daar vind je ook alle informatie over: - cursussen zoals de Groene Cursus en de Gidsencursus - lidmaatschap of donateurschap - mailadressen van diverse contactpersonen WANDELINGEN OP AANVRAAG: Hermine Schuit, [email protected] of 070-7780 817

8

Geen lid? Ga eens mee om kennis te maken. N.B. -Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à € 0,08 per km. -Deelname altijd op eigen risico. -Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan. -Info: Els van Maanen-van Wijlen, 070-3867630 of [email protected]

PROGRAMMA KNNV MAART T/M JUNI 2014 EXCURSIES ZATERDAG 22 MAART Dagexcursie "Leiden: Geesten en Landgoederen" We volgen een gedeelte van deze route van de "Groene Wissels". In ieder geval komen we in Oud Poelgeest en Huys te Warmont. Lengte ca. 9 km. Verzamelen: 09.00u, station Den Haag CS bij infopunt. Trein vertrekt om 09.12u. We gaan ook nog met de bus. Onderweg horeca, maar neem wel zelf je lunch en drinken mee. Organisatie: Els en Bert van Maanen, 070-3867630 of [email protected] DONDERDAGEN 3, 10, 17, en 24 APRIL Ochtendexcursies van de Haagse Vogelbescherming. Zo leer je vogels kennen! Verzamelen: 06.30u, hoek Laan van Poot/Fuutlaan. Einde 08.00u. ZATERDAG 5 APRIL Dagexcursie Acht Zeister landgoederen Afwisselende wandeling van 11 km over romantische brugjes, langs vijvers, over landwegen en bospaadjes. Na 3,5 km is er horeca. Verzamelen: 09.05u, station Den Haag CS bij infopunt. Met de trein van 09.23u naar Driebergen-Zeist. We lopen terug naar station Bunnik. Organisatie: Jola en Dick Gerbrands, 070-3201485 of [email protected] DINSDAG 15 APRIL Ochtendinventarisatie Natuurtuin Wilhelminapark Rijswijk Op verzoek van de beheerder gaan we de tuin op planten inventariseren. Wie doet er mee? Er staan gewone en bijzondere planten. Zeker de moeite waard! Verzamelen: 10.00u bij de Natuurtuin (blokhut) aan het Hazenpad in Rijswijk. Duur ca. 2 uur. Organisatie: Els van Maanen, 070- 3867630 of [email protected] ZATERDAG 19 APRIL Dagexcursie vogels spotten in o.a. de Sophiapolder De vogelstudiegroep gaat eropuit naar een betrekkelijk nieuw gebied, dat helemaal is ingericht om van vogels te genieten. De excursie duurt de gehele dag. Reis per auto en per bootje naar de Sophiapolder. Verzamelen: 08.30u bij station Mariahoeve, zijde Appelgaarde. Organisatie: Vogelstudiegroep, Hilde Küpfer. Aanmelden tot uiterlijk vrijdag 18 april 17.00u bij Hilde, 06-53844741 of [email protected] DONDERDAG 1 MEI Ochtendexcursie Bomen in de Vogelwijk Verzamelen: 10.30u op de kruising Nieboerweg/Sportlaan. Bereikbaar met bus 24 en tramlijn 12, halte Nieboerweg, resp. Sportlaan. Organisatie: Hilde Küpfer. Aanmelden tot uiterlijk woensdag 30 april 17.00u bij Hilde 06-53844741. ZATERDAG 3 MEI Dagexcursie Het Nationale Park De Hoge Veluwe Tuinieren in het groot of wilde natuur alom? Fiets- en wandeltocht door dit gevarieerde natuurgebied, waarbij we stil zullen staan bij de natuur, cultuur en het beheer van het gebied. Verzamelen: 08.00u parkeerplaats NS station Voorburg, we reizen met auto's. Horeca onderweg, maar neem wel zelf je lunch en drinken mee. En ook entreegeld park (€ 8,70), verrekijker, veldgidsen. Organisatie: Stefan Pronk. Aanmelden 06-16246210 of [email protected]

9

ZATERDAG 17 MEI Dagexcursie Rietputten en Broekpolder bij Vlaardingen We starten in natuurgebied Rietputten waar allerlei soorten rietvogels te zien en te horen zijn, zoals rietgors, baardmannetje en blauwborst. Na de horeca, per auto naar de Broekpolder, deel van de Vlietlanden, een nooit ingepolderd boezemgebied. Het bestaat uit vlietveengrond dat nooit ontwaterd is geweest, het heeft een eigen vochtminnende flora. We kunnen hier misschien de brede orchis en de rietorchis verwachten. Verzamelen: 09.30u Parkeerterrein bij het eindpunt Randrail 4 - De Uithof (Lozerlaan/Meppelweg). Organisatie: Ineke Gilbert en Ineke Zwarekant. Aanmelden 070-2118254 of [email protected] ZATERDAG 7 JUNI Dagexcursie Hollandse Rading – Fort de Gagel. Veenlandschap met rietvelden, moerasbos en petgaten. Ca. 11 km, kan worden ingekort (bus). Horeca aan het begin en halverwege. Verzamelen: 08.45u Station Den Haag CS bij loketten, trein vertrekt 09.09u. Organisatie: Mies Eveleens, 015-2571535 en Okje van Drimmelen, 070-3238629. WOENSDAG 25 JUNI Ochtendexcursie Westduinen Heel veel soorten planten, vogels en insecten kunnen we in deze tijd verwachten. Duur ca. 2 uren, maar bij mooi weer kunnen we langer op pad, denk dan aan brood en drinken. Meenemen: kijker/boeken/regenkleding. Horeca in een strandtent. Verzamelen 10.00u bij keerlus eindpunt tramlijn 12. Bus 22 stopt hier ook. Organisatie: M. O. ZATERDAG 28 JUNI Dagexcursie Westbroekse Zodden Ten Noorden van Utrecht vinden we langs het Bert Bospad verschillende verlandingsstadia in de uitgegraven petgaten. In het trilveen kunnen we bijzondere planten, vogels en insecten verwachten. Ca. 5 km. Horeca nog onbekend. Verzamelen 09.00u Station Den Haag CS bij infopunt. Organisatie Els en Bert van Maanen, 070- 3867630 of [email protected]

LEZING Donderdag 15 mei 2014: een lezing over vogels in de Haagse duinen Adri Remeeus en Frans Hooijmans, respectievelijk voorzitter en lid van de Vogelwerkgroep Meijendel, houden een verhaal over de vogels van Meijendel, met name broedvogels, zoals de nachtegaal. In de Veluwe of Utrechtse heuvelrug vind je ze niet (foto links). En nog zo’n typische duinvogel, de tapuit (in Katwijk “duinstag” genoemd) (foto rechts). Die lokale naam zegt al genoeg, maar waarom komen ze als broedvogel in de vastelandsduinen niet meer voor, m.u.v. een kleine populatie bij Den Helder? Welke soorten zijn recent verschenen in Meijendel en welke verdwenen? In die laatste categorie valt helaas ook de Zomertortel. Ook wordt belicht dat elk landschapstype in Meijendel (bos, duinmeren, struweel) zijn eigen avifauna heeft. Foto's Ruud Wielinga

De lezing begint op om 20.00u en eindigt om 22.00u en vindt plaats in het Milieu Service Punt in het Zuiderpark. Anna Polakweg 7. Den Haag. Ingang e Vreeswijkstraat naast snackbar Het Hapje, Anna Polakweg 1. Direct 1 hek rechts. Rechts is de stadsboerderij, links het MSP. Bereikbaar met bus 25 en 26, halte Vreeswijkstraat. RR 4 en 6, halte Monnickendamplein, 10 minuten lopen. Beperkte parkeergelegenheid op het terrein. Kees Pinster

10

VAN HET KNNV-AFDELINGSBESTUUR U vindt in dit blad weer veel activiteiten om actief bezig te zijn met en in de natuur. Zo wordt er hard gewerkt aan de organisatie van een paddenstoelencursus: de subsidievouchers van Groen en Doen zijn binnen. Naast de vele excursies zijn er twee weekends: een vogel- en een plantenweekend. In het najaar volgt zeer waarschijnlijk nog een paddenstoelenweekend als afsluiting van de cursus. Schroom niet om eens een kijkje te nemen bij onze werkgroepen. Op onze website ziet u waar ze mee bezig zijn.

De gezamenlijke Nieuwjaarsbijeenkomst met het IVN was bijzonder geanimeerd en inspirerend. Weer een punt van positieve samenwerking met het IVN. We hebben de afgelopen periode gezocht naar nieuwe bestuursleden. Inmiddels is de Algemene Ledenvergadering achter de rug. Mijn opvolger is John van Wensveen geworden.

Dit is mijn laatste voorzittersstukje. Mijn volledige termijn zit erop. Met veel plezier heb ik me gekweten van mijn voorzitterstaken. Het was leerzaam, gaf fijne contacten, interessante medebestuurders! Graag blijf ik actief in onze mooie vereniging. Els van Maanen-van Wijlen, inmiddels ex-voorzitter.

Foto: toverhazelaar (Hamamelis japonica)

Werkgroepen van de KNNV-afdeling Den Haag:

OPLOSSING FOTOPUZZLE ACHTERBLAD RATELAAR 2013/4.

-Bestuurscommissie natuurbescherming Kees Fokkens, 070-3280386 -Bomenwerkgroep Hilde Küpfer, 06-53844741 - Insectenwerkgroep Alexander Deelman, 070-3502493 -Paddenstoelenwerkgroep Kees Fokkens, 070-3280386 -Plantenwerkgroep 1 Jeanette van Haren, 070-3253274 - Plantenwerkgroep 2 Ineke Gilbert,070-2118254 - Strandwerkgroep Laus Hendriks, 070-3946065 - Vogelstudiegroep Ineke Zwarekant, 079-3310369 Zie voor hun activiteiten onze website www.knnv.nl/den haag. Wilt u meedoen, of hebt u vragen? Bel gerust!

12345-

Magnolia kobus, langwerpige doosvrucht met rozerode zaden. (geen NL naam, uit Japan). Restanten vrucht van stokroos (Althaea rosea). Vijfdelige splitvrucht van het geslacht Ooievaarsbek (Geranium ssp). Harig knopkruid (Galinsoga ciliata) ("stoeptegelkruid"). Porseleinzwam (Oudemansiella mucida).

NASCHRIFT "NIEUWE BUREN", bij het artikel van Jan Engelenburg in de Ratelaar 2013/3.

Onze nieuwe leden: - Mw. M.F. Hess - Mw. L.M. Thorarinsdottir - Mw. A.C. Oosterhoff - Mw. R. Minnen - Dhr. R. Visser

Broedt de kleine mantelmeeuw op kliffen? Die vraag legde ik u voor in het “nieuwe buren”-artikel in de september Ratelaar. Naslag leert: neen, het zijn grondbroeders, waarbij ook genoegen genomen wordt met platte daken. Daarbij bestaat blijkbaar het risico dat jonge vogels van het dak vallen. Waarvan akte.

We heten u van harte welkom en hopen dat u zich spoedig thuis voelt in onze vereniging. We maken graag kennis met u op onze excursies, in de werkgroepen, of bij andere activiteiten.

Jan Engelenburg.

11

Vogelweekend Limburg In het weekend van 9, 10 en 11 mei 2014 vindt het vogelweekend plaats in Limburg: heide, vennen, plassen van de Maas en bos. Hopelijk spotten we vogels die we in het Groene Hart en de Delta niet zo snel zien. Onze uitvalsbasis zal zijn Pension Groenewoud in Swalmen, midden in de natuur aan het riviertje de Swalm. Het verblijf is op basis van volledig pension. Maximaal 13 personen. Wilt U mee, aarzel dan niet en schrijf meteen in, door het invullen van het aanmeldingsformulier op de website www.knnv.nl/den-haag onder gelijktijdige betaling van € 130 p.p. op bankrekening NL76 INGB 0000 144637 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Den Haag o.v.v. "Vogelweekend 2014". Het formulier is ook aan te vragen bij Ineke Zwarekant (079-3310369). Consumpties onderweg en drankjes in het pension zijn voor eigen rekening (m.u.v. thee en koffie). Het inschrijfgeld is exclusief vervoer. Dit weekend is alleen voor KNNV-leden. Organisatie: Hilde Küpfer, [email protected] , 06-53844741. Lis Stolp, [email protected] , 06-22816207.

Plantenweekend Texel Het plantenweekend 2014 zal plaatsvinden van vrijdag 13 tot en met zondag 15 juni, op het mooie Hollandse Wad: Texel. Texel heeft een speciale plaats in het hart van natuurgenieters: hier liep de Amsterdamse onderwijzer Jacq P. Thijsse zijn pupillen te onderwijzen, en ook Frederik W. van Eeden besteedde een van zijn botanische wandelingen aan het wonderschone eiland. Wij verblijven in groepsverblijf Bloem en Bos in Den Burg. Er zijn tweepersoonsslaapkamers, 16 slaapplaatsen, een eet/woonkeuken en een zitkamer. De totale kosten (we koken niet zelf, avondmaaltijden worden gecaterd) bedragen €125 p.p. Voor het vervoer is er een busje en enkele personenauto’s. De vervoerskosten bedragen ca. €50, dat is inclusief overtocht over het Marsdiep. Deze vervoerskosten worden contant verrekend met de chauffeur. Consumpties onderweg en drankjes in het groepsverblijf worden per persoon apart verrekend. U kunt u aanmelden door middel van het inschrijfformulier op de website www.knnv.nl/den-haag of het formulier opvragen bij de organisatoren. Gelijktijdig maakt u het verschuldigde bedrag over op rekeningnummer NL76 INGB 0000 144637 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Den Haag o.v.v. “Plantenweekend 2014”. Plaatsing geschiedt op basis van de volgorde waarin het inschrijfgeld is ontvangen. Deelnemers ontvangen begin juni een bericht met nadere info. Dit weekend is alleen voor KNNV-leden. Organisatie en inlichtingen:

Frank van Linden, 070-3271656 en Els van Maanen, 070-3867630.

Vochtige grond

Schorren en slikken

12

o.m. tot aankoop van een belangrijk deel van deze oeverlanden door Staatsbosbeheer. Over het onderzoek aan deze Groene Rivier heb ik in 1967 uitvoerig bericht in het Verslag over het jaar 1966, gedaan door Gedeputeerde Staten aan Provinciale Staten van Zuid-Holland. Ook mijn favoriete plek in het buitenland moet op de grens van water en land worden gezocht in Scandinavië en/of in Frankrijk, met name in de Cotentin, omdat in die gebieden de weidsheid van het water de schoonheid van het land een extra-accent geeft. Favoriete planten of dieren heb ik niet of nauwelijks, hoewel ik op Schouwen toch altijd wel naar de broedende kluten ga kijken en het zomerklokje van de Oude Maas mijn hart heeft gestolen!

LEDEN IN DE KIJKER U kunt in deze rubriek met enige regelmaat kennismaken met leden van onze KNNV-afdeling. De rubriek wordt verzorgd door ons bestuurslid Samantha van der Wolf.

JAAP MENNEMA Ouwe sok - leraar biologie - botanicus - stadsecoloog Ik ben Jaap Mennema, in 1953 Ouwe Sok geworden in de NJN en het jaar daarop heb ik mij aangemeld als lid van de KNNV, afd. Rotterdam. De toenmalige secretaris van de KNNV, Hans Goudswaard, was enthousiast doende om Ouwe Sokken de KNNV in te loodsen. Ik herinner mij, dat er een aparte Jongerengroep werd opgericht om de overgang van NJN naar KNNV te vergemakkelijken. Met deze Jongerengroep gingen we regelmatig op excursie en we volgden ook de lezingen, die het bestuur van de afdeling in het winterseizoen organiseerde. Veel tijd voor de KNNV had ik niet. De activiteiten voor de (in 1956) op te richten ‘International Youth Federation for the Study and Protection of Nature’ en de tentoonstelling ‘Rotterdammers waarheen?‘ in mei 1958 vroegen alle aandacht. De laatste leidde o.m. tot de oprichting van de Commissie Natuurrecreatie van de Rotterdamse Raad voor de Lichamelijke Opvoeding, die o.m. cursussen organiseerde voor de leerkrachten van het Lager Onderwijs in de aula van Museum Boymans (lezingen + excursies). Met Hans Haven en Peter Nijhoff stelde ik in 1961 het boekje ‘Rotterdammer waarheen?’ samen met uitgeschreven excursies voor wandelingen, fiets- en bromtochten in de wijde omgeving van de Maasstad, dat e gedurende een aantal jaren aan alle 6 -klassers van de Lagere School werd uitgereikt. Mijn natuurhistorische belangstelling ging vooral uit naar het strand, maar voor het overige waren het de vogels en de planten, die mijn aandacht trokken. In 1965 verruilde ik het ambt van leraar voor dat van wetenschappelijk ambtenaar aan het Rijksherbarium te Leiden en werkte ik aan de afdeling Flora van Nederland en Europa. Mijn belangrijkste bijdragen zijn de ‘Atlas van de e Nederlandse Flora’ deel 1 en 2 en de verzorging van de 23 druk van de ‘Geïllustreerde Flora van Nederland (België en Luxemburg)’. In 1988 tenslotte werd ik aangesteld als Stadsecoloog van Den Haag en in 1992 ging ik met pensioen. In deze laatste functie heb ik met veel plezier samengewerkt met de tuinlieden van de dienst Stadsbeheer en ik heb nog lang genoten van verschillende Haagse wegbermen, die we ooit ecologisch onder handen hebben genomen.

Opmerkelijke ervaringen. Wanneer ik mijn meest opmerkelijke ervaring in de natuur moet noemen, dan wordt dat een lastige keuze. Maar een ontmoeting met een zeehond op de Waddenzee was toch wel heel opmerkelijk. In de eerste jaren van mijn studie, zo rond 1950, werd ik gevraagd mee te werken aan een onderzoek van Kees Deelder naar de trek van de glasaal. Drie weken op de Waddenzee aan boord van de Max Weber van het ‘Zeeologisch’ station in Den Helder: vier uur wacht en acht uur ‘vrij’. Tijdens de wacht moesten we regelmatig metingen doen en glasalen vissen, dag en nacht. Op een van de nachtelijke wachten was het windstil en wolkloos. De sterren weerspiegelden in zee. Het verschil tussen hemel en aarde verdween. Achter op de plecht dommelde ik langzaam weg … Totdat een luid geproest mij uit mijn hemelse mijmering wekte: een zeehond kwam kijken wat er aan boord gebeurde! Het antwoord op de vraag naar mijn interessantste waarneming in 2013 moet ik vooralsnog schuldig blijven. Mijn belangstelling richt zich de laatste 15 jaar vooral op de paddenstoelen en elke 14 dagen ga ik in principe met de Paddenstoelen Werkgroep van de KNNV-afdeling Den Haag naar een van de binnen (maar ook buiten!) het HaagsWassenaarse grondgebied gelegen natuurterreinen. De excursiegegevens verwerk ik jaarlijks tot een overzicht met speciale aandacht voor de zeldzame en opmerkelijk vondsten. Konden we in de periode 1999 – 2012 jaarlijks rekenen op zo’n 1300 à 1400 vondsten (met uitschieters in de jaren 2006: 1777 en 2002: 1850 !!), het aantal vondsten in 2013 bedraagt op 16 oktober nog slechts iets meer dan 300!! We kunnen nu al zeggen: 2013 is sinds 1999 het slechtste paddenstoelenjaar! En eigenlijk is ook dat een interessante waarneming!!

Favorieten. Ik vind het moeilijk om mijn favoriete plek in Nederland te kiezen, omdat ik aarzel tussen de Waddeneilanden en de Oude Maas, de rivier, waarvan ik later als leraar biologie aan het Libanon Lyceum en de Willem de Zwijger-HBS met mijn leerlingen de oeverlanden heb onderzocht. Dit leidde

Jaap Mennema

13

PADDENSTOELENINVENTARISATIE IN HET WESTDUINPARK wind weer vrij spel heeft. In de Natte Pan is winterbegrazing door vier Schotse Hooglanders. Paddenstoelen inventarisatie. In de afgelopen jaren inventariseerden de auteurs duingebieden van Dunea (Solleveld en Meijendel) en gebieden van het Hoogheemraadschap Delfland (zeereep en De Banken) op paddenstoelen. In juni 2013 hebben we een begin gemaakt met het inventariseren van het Westduinpark, vooral in de onlangs heringerichte Natte Pan en Wieringsestraat. Wij vonden maar liefst 65 soorten. Opvallend is dat in het Westduinpark een aantal groeiplaatsen zijn van de zeldzame peperbus (Myriostoma coliforme) (foto onder), die alleen voorkomt in een beperkt duingebied tussen Den Haag en Bergen. Op één plek telden we zelfs 125 exemplaren, Volgens Waarneming.nl is dit de grootste bekende groeiplaats in NL.

Het Westduinpark (ca. 245 ha) grenst in het westen aan het Noordzeestrand, in het zuiden aan Kijkduin, in het oosten aan de woonwijken Bohemen en de Vogelwijk. De noordgrens van het park wordt gevormd door de Scheveningse haven. Het is vrijwel geheel omsloten door bebouwing. Net als andere duingebieden is het park door stikstofdepositie, het instorten van de konijnenpopulatie en het vastleggen tegen verstuiving, sterk verruigd met als gevolg vergrassing en verstruweling. Daarnaast is het gebied beheerd als stadspark met aanplant van niet inheemse bomen en struiken. Vooral de rimpelroos (foto rechtsonder) woekert sterk waardoor de oorspronkelijke duinvegetatie wordt weggedrukt. De laagst gelegen vallei met de potentie van een natte duinvallei - de Natte Pan - is in de loop der jaren volledig dichtgegroeid (foto boven, maar wél van de huidige situatie). Helm is in de zeereep dominant aanwezig. In het Westduinpark zijn drie plaatsen door de Gemeente Den Haag gebruikt als vuilstort. Die vuilstorten zijn gesloten, afgedekt met grond en beplant met bos. Rond Scheveningen zijn nog restanten van de kenmerkende vegetatie voor het zeedorpenlandschap aanwezig. Daar vinden we nog blauwe zeedistel, zeewinde, oorsilene en blauwe bremraap. Op de restanten duingrasland vinden we algemene soorten als grote tijm, kruipend stalkruid, gewone vleugeltjesbloem, geel walstro, zachte ooievaarsbek, reigersbek, akkerwinde en akkerhoornbloem. Plaatselijk zijn het zeldzame voorjaarshelmkruid en welriekende salomonszegel algemeen. Verder zijn overal struwelen aanwezig van duindoorn, liguster, meidoorn en vlier. Gedeelten zijn bedekt met zomereik, witte abeel en noorse esdoorn.

Ons plan is om de komende jaren de successie van de mycoflora van het kale duin naar het begroeide duin te blijven volgen. (het complete artikel, met soortenlijst staat op de website www.knnv.nl/den-haag ) P.N. Peperkamp en R. Wielinga (foto's R.W.)

Beheer van het gebied. De zeereep is in beheer bij het Hoogheemraadschap Delfland en de rest van het gebied bij de Gemeente Den Haag. In de afgelopen jaren hebben de Natte Pan en Wieringsestraat een metamorfose ondergaan in het kader van herstel van Natura 2000 habitattypen (Grijze duinen (H2130), Duinheide met Struikheide (H2150), duindoornstruwelen (H2160) en Duinbossen (H2180)). Bomen en struiken die er van nature niet thuishoren en veel water verbruiken of woekeren zijn verwijderd. De aanwezige eiken en meidoorns zijn gespaard en hebben meer ruimte gekregen om te groeien. Door het maaien en plaggen zijn grote open zandige plekken gecreëerd, waar de

14

OUDE GLORIE VERGAAT NIET! Onlangs kreeg ik bij toeval een oud en mooi vergeeld boekje in handen: "IN HET BOSCH", door E. Heimans en Jac. P. Thijsse, tweede druk 1920 – bij W. Versluys (eerste druk 1901). Wat een juweel!! Onze "eigen" Heimans en Thijsse in vol ornaat en op hun best, zowel in tekst als tekeningen. Dié bloemrijke taal van H&T, soms wijd uitgesponnen, dan weer heel bondig. En elke beschrijving zó raak en treffend, dat het lezen ervan niet alleen een genot maar ook een belevenis is. Al bladerend en genietend plukte ik er een paar frasen uit die ik graag met u wil delen. Zoals over de eik: zie hiernaast . Of "van den Beuk", waarom het er onder altijd zo donker is en de bodem kaal: zie hieronder. Of de tekening van een kortlot van de beuk, door H&T een "elfjarig korttakje" genoemd: zie hieronder en let speciaal op de jaartallen. Het jaar 1895 was kennelijk een topjaar voor die beuk, waarom? H&T geven zelf het antwoord in de volgende Ratelaar!! Lex van der Steur

15

Verzendadres: Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg

Foto’s Ingrid Piek -Winterakoniet -Krokus

Port betaald

33e jaargang nr. 2, juni 2014 met Programma 3de kwartaal

De Ratelaar

HEIMANSJAAR

Herdenking 100ste sterfdag

18, 21, 22 juni

ZUIDERPARK Zie blz. 7

Foto Lex van der Steur

1

DE RATELAAR 33

ste

jaargang nr. 2

juni 2014

De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN en is een voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het blad verschijnt vier keer per jaar, rond 15 maart, 15 juni, 15 september en 15 december. Kopij voor het volgende nummer graag voor 1 augustus 2014 mailen naar de redactie van IVN of KNNV, als bijlage in Word. Foto’s als aparte bijlage versturen.

Eindredactie: Ineke Gilbert Tel. 070 211 8254 [email protected]

KNNV redactie: Lex van der Steur tel. 070 317 6990 [email protected]

IVN redactie: Ingrid Piek tel. 070 391 0213 [email protected] Foto voorzijde: Lex van der Steur- gal van perenbloedluis (Eriosoma lanuginosum) op iep – zie ook blz. 10

Druk: drukkerij Lifoka, Den Haag Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie. Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid is een landelijke organisatie waarvan de leden zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot de Natuur en Milieu te verruimen.

Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afd. Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, -beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen.

Contributie voor donateurs en leden € 18,en voor huisgenoten € 5,Bankrekening nr. NL25 INGB 0000 6919 56 t.n.v. IVN afd. Den Haag, te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 1400 [email protected]

Contributie leden € 28,- huisgenootleden € 9,50 en jeugdleden € 15,Bankrekening nr. NL76 INGB 0000 1446 37 t.n.v. KNNV afd. Den Haag, te Den Haag. Inlichtingen: Bert van Maanen, tel. 070 386 7630 [email protected]

Website: www.ivndenhaag.nl Webmaster: Marjanne Dominicus

Website: www.knnv.nl/den-haag Webmaster: Dick Gerbrands [email protected]

Voorzitter: Henk Wardenaar, tel. 06 4467 0470 [email protected]

Voorzitter: John van Wensveen, tel. 070 325 3560 [email protected]

Secretaris: Mieke Muller, tel. 070 387 3035 [email protected]

Vice-voorzitter en PR: Kees Pinster, tel. 070 346 5214 [email protected]

Penningmeester: Irene van Wissen, tel.070 327 9321 [email protected]

Secretaris: Ineke Gilbert, tel. 070 211 8254 [email protected]

Bestuurslid Ledenadministratie: Henk Muller, tel. 070 387 3035 [email protected]

Penningmeester: Ruud Wielinga, tel. 070 368 9191 [email protected]

Coördinator Wandelingen op aanvraag: Gerda Idsinga 070 393 36 16 [email protected]

Natuurhistorisch secretaris: Vacant

Lezingen: Ingrid Piek tel.070 391 0213 [email protected]

Volg ons op Facebook KNNV afd. Den Haag

Cursussen: Laus Hendriks, tel. 070 394 6065 [email protected]

IVN Den Haag

2

Heimans en de natuur: kijken met onbelaste ogen maar de lesstof op een voor kinderen begrijpelijke manier aan te bieden. Samen met Jan Ligthart en andere progressieve onderwijzers werd het 'schoolwandelen' geïntroduceerd, erop uittrekken om de omgeving te ontdekken, voor de stadse bleekneusjes een enorme belevenis. Heimans bedacht nieuwe lesmethodes met korte verhaaltjes over dieren en planten. Hij ging daarbij uit van de natuur zelf. Hij schreef een eerste praktisch lesboekje in 1893, dat hij later verder uitwerkte tot de vierdelige 'Handleiding bij het onderwijs in de natuurlijke historie op de Lagere School (1898-1908). In 1893 ontmoette hij Thijsse, die hem prees voor het lesboekje. Zij begonnen samen aan een reeks boekjes over gewone inheemse planten en dieren, als 'uitspanningslectuur voor jongelui'. Het eerste deeltje 'Van vlinders, bloemen en vogels' verscheen in 1894.

Eli Heimans leefde van 1861 tot 1914. Heimans en Jac P. Thijsse worden vaak in een adem genoemd, en dat is terecht, ze hebben jarenlang nauw samengewerkt. Zij vonden elkaar in hun gemeenschappelijke liefde voor de natuur, en hun visie op natuureducatie, die zij samen verder tot ontwikkeling brachten. Veel publicaties staan op hun beider naam, steeds gericht op een brede en praktische belangstelling voor de natuur. Heimans stierf relatief jong, 53 jaar, en zijn bekendheid werd daarna wat naar de achtergrond gedrongen. Thijsse leefde ruim 30 jaar langer. Hij werd vooral bekend bij het bredere publiek door de 'Verkade albums' die tot 1940 vrijwel jaarlijks werden uitgegeven. Met hun prachtige voorplaten en in te plakken natuurplaatjes werden ze razend populair. Biologe Marga Coesèl houdt zich al 30 jaar bezig met Heimans en Thijsse. Ze schreef voor het herdenkingsjaar 2014 een boekje: Eli Heimans; uit de schaduw van Jac. P. Thijsse. Ik sprak met haar in de Artis bibliotheek, waar zij als gastonderzoeker aan verbonden is. Marga Coesèl: "Het ging hen om waarnemen, zelf kijken in de natuur, kijken met onbelaste ogen. Ze wilden de mensen stimuleren om te genieten van de natuur. Zelf gingen ze vaak op stap met een schetsboek. Nu maken we foto's, maar voor tekenen moet je beter kijken."

De publicaties zijn nog steeds juweeltjes. "Zowel Heimans als Thijsse hadden talent om te schrijven en tekenen", zegt Marga. "Het was niet amateuristisch, ze gingen bij een kunstenaar in de leer. De mooie tekeningen in de publicaties werden deels door henzelf gemaakt. Ze hadden een hekel aan oudbakken plaatjes". Prachtige publicaties als 'In sloot en plas' (1895) en het 'Wandelboekje voor natuurvrienden’ (1900) zijn nog leuk om te lezen. Maar er is veel meer, en veel is herdrukt. Bij de schoolplaten die in opkomst waren schreven ze de handleidingen. Het tijdschrift 'De Levende Natuur' werd opgericht in 1896. Marga: "Het was een tegenwicht tegen de bestaande tijdschriften, met droge referaten en samenvattingen van buitenlandse teksten. Natuur moest niet alleen iets zijn voor de elite en de droge wetenschap. Zij propageerden dat mensen zelf de natuur in gingen: zelf waarnemen, goed kijken, en ook zelf tekenen. Die waarnemingen werden dan ingestuurd en gepubliceerd.

Het onderwijs voor jonge kinderen was dor. Heimans was aanvankelijk onderwijzer in zijn geboorteplaats Zwolle en later onderwijzer en hoofd van school in Amsterdam. Daar zag hij hoe 'fabrieksarbeiders en hun kinderen onder erbarmelijke hygiënische omstandigheden in sloppen en stegen woonden'. Het onderwijs was kind-onvriendelijk. Scholen waren ingedeeld naar arme en rijke kinderen. In 1857 was het vak 'kennis de natuur' verplicht gesteld, maar er waren geen geschikte lesmethoden en onderwijzers waren er niet voor opgeleid. In 1893 hield Heimans een lezing voor het Nederland Onderwijs Genootschap waarin hij een vurig pleidooi hield om leerlingen geen dorre feitjes op te dringen,

3

De ondertitel van hun tijdschrift luidde: tijdschrift voor natuursport. De natuursport werd in het tijdschrift gestimuleerd; het kostte weinig geld, iedereen kon het doen. Heimans en Thijsse waren mensen van een bijzonder niveau; ze onthielden wat ze gelezen hadden, wisten veel, dachten na, waren creatief". 'De Levende Natuur' bestaat nog steeds en beleeft nu haar 115e jaargang. Veel latere wetenschappers hebben er hun eerste artikelen in geschreven.

Marga Coesèl in de Artisbibliotheek 1 Flora voor beginners. De bestaande flora's stonden vol met vaktermen en hadden nauwelijks plaatjes. Een plant determineren was niet gemakkelijk. Heimans en Thijsse besloten daarom een flora te schrijven voor beginnende plantenliefhebbers, met gemakkelijk waarneembare kenmerken van planten. De bekende 'Geïllustreerde Flora van Nederland' verscheen in 1899, en had 3400 tekeningen van de auteurs. De eerste druk was meteen uitverkocht. Voor de volgende drukken werkten ze samen met bioloog H.W. Heinsius. Hoewel er nu modernere flora's zijn, was en is 'de HHT' nog steeds de bijbel van veel natuurliefhebbers. Inmiddels is de 23ste druk verschenen. Wat betekent Heimans voor de natuureducatie nu? Marga: "De kunst van het kennis overbrengen, populariseren met behoud van kwaliteit. Veel wetenschappers kunnen dat niet." Uitgaan van de natuur zelf is nog steeds een belangrijke les. Wat je ziet toetsen aan de theorie, aan de leerboekjes. "De scheiding is er nog steeds ," zegt Marga "ook in het IVN. mensen met speciale kennis, en mensen die eerst kijken, onbevangen, onbevooroordeeld. De basisgedachte van Heimans was: begin met natuuronderwijs bij de kinderen. Onderwijzers zouden goed in het vak moeten worden opgeleid. Maar natuuronderwijs blijft ook nu moeilijk, je leert het niet uit een boekje. Het is complex, overbrengen en leuk vinden wat je in de natuur tegenkomt. Het IVN probeert mensen dat te leren. Er wordt nu meer gewandeld, maar er zijn grote groepen kinderen die nauwelijks op straat komen, of achter hun tablet vandaan".

De fascinerende tijdgeest rond de eeuwwisseling. Marga: "Heimans en Thijsse werden beïnvloed door de geest van de tijd: de Haagse School, de industrialisatie die het landschap veranderderde. Amsterdam was 'booming': van een provinciestadje naar een wereldstad. Zij lieten zich inspireren door andere onderzoekers, maar hadden zelf ook invloed op het denken over natuur, zowel in het onderwijs als in de wetenschap. "Tot vrij ver in de vorige eeuw was het nog raar om de natuur in te gaan om aan veldbiologie te doen", legt Marga uit, "Men verzamelde planten, en dieren werden geschoten om ze binnenshuis te bestuderen. Een bekende bioloog, Hugo de Vries, zocht als student tijdenlang naar een zeldzaam plantje, het maanvarentje. Toen hij het vond rukte hij het uit en plakte het in een herbarium. Later gaf hij toe dat dat 'de oude manier' was. Ook nu nog zijn er biologen die nooit in de natuur komen. "Heimans en Thijsse vonden dat je planten en dieren moest bestuderen in relatie tot de omgeving. De ecologische benadering, maar ecologie was destijds nog geen vak.

Lucia van den Bergh

Boek “BOMENMUSEUM” Gemeente Den Haag Wij hebben weer een aantal exemplaren kunnen krijgen van het leuke, leerzame boek “Bomenmuseum” uitgegeven door de Gemeente Den Haag en speciaal bedoeld voor de wijk Wateringse Veld, waar honderden verschillende bomen zijn geplant. Dit boek bevat vele interessante beschrijvingen van allerlei soorten bomen, die in deze wijk voorkomen. Ook als je niet in de wijk woont of er nooit komt, is het boek zeer de moeite waard. Ze liggen thuis bij Rob Meyer en zijn kosteloos af te halen. Even bellen naar 06 20568114.

4

HEIMANSHOF IN DE BLOEMETJES In het weekend van 21 en 22 juni is er in de Heimanshof in het Zuiderpark heel veel te doen. e Vanwege de 100 sterfdag van amateurbioloog/natuurvorser Eli Heimans, naar wie de tuin is vernoemd, zijn er tal van activiteiten gepland. Deze activiteiten zijn op zaterdag en zondag van 11.00u – 16.00u. Het begint al vóór dit weekend, namelijk op woensdagmiddag 18 juni. Dan is er een lezing in het Milieu Service Punt over het leven en werken van Eli Heimans door Peter Coesèl over het door zijn vrouw Marga Coèsel geschreven boekje over Eli Heimans. De lezing begint om 14 uur, duurt een uur en na afloop is er gelegenheid voor een rondleiding door de Heimanshof. Voor de lezing en de rondleiding dient u zich aan te melden op [email protected] of op tel. 06 20568114. Het programma voor het weekend wordt door een team van enthousiaste IVN’ers, samen met de Natuurverkenners van de Gemeente Den Haag uitgevoerd. De kinderen kunnen meedoen aan verschillende leuke doe-dingen, zoals het maken van geurzakjes, waterbeestjes zoeken in de sloten met behulp van zoekkaarten, muntthee maken, bloemen en plantjes zaaien, het energiepad beleven, je laten verwonderen aan de bloeitafel in de landschappentuin en bij de imker een bijenwaskaars maken. Volwassenen kunnen op zondag 22 juni een rondleiding met een gids maken door de Heimanshof, start om 11.30 u. en om 14.00 u. Verder is de IVN-kraam met leuke spulletjes aanwezig. De Heimanshof en het Milieu Service Punt bevinden zich aan de Anna Polakweg in het Zuiderpark. Ingang Zuiderpark aan de Vreeswijkstraat. Rob Meyer

5

De seizoenen in de Heimanshof In alle jaargetijen is een bezoek aan de Heimanshof de moeite waard. Naast de systeemtuin waar planten gerangschikt staan op familie, vind je in de Heimanshof een voorbeeld van de verschillende Nederlandse landschappen, zoals o.a. het weidelandschap, het Drentse heideveldje en het Limburggedeelte. In de moerasbak kun je de verschillende soorten moerasplanten van dichtbij bekijken en alsmede allerlei waterinsecten. In de systeemtuin is ook een “bonsai” versie te vinden van bomen, zoals o.a. iep, beuk en kastanje. De reden hiervoor is dat je de groeiwijze en het blad beter kunt bekijken, dan aan een boom op ware grootte. In het vroege voorjaar bloeien de bosanemonen in grote aantallen, gevolgd door de bloei van daslook en lenteklokjes. Ook van de voorjaarszonnebloemen(foto rechts) zijn ieder voorjaar grote groepen te bewonderen.

In mei staat het weitje vol met orchideeën(foto rechts), die inmiddels ook te zien zijn langs het water bij de bijenkasten. In de zomer is de systeemtuin een zee van bloemen, die bezocht worden door allerlei insecten, waaronder vele soorten wilde bijen en zweefvliegen. Heb je inspiratie nodig, wil je insecten lokken naar je eigen tuin, ga hier dan eens kijken. (foto rechts) Heel bijzonder is de bloei van het herfsttijloos, (foto boven) geplant tussen de vrouwenmantel langs het pad bij de systeemtuin. Het zet je even op het verkeerde been. De Heimanshof is ook bij uitstek geschikt voor het bekijken van vogels. Door de rust in het gebied komen er veel vogels fourageren, zoals de grote bonte specht en ook wordt er volop genesteld. De Heimanshof is op werkdagen geopend, alsmede in het seizoen op zondagmiddagen vanaf 13.00u. Foto’s en tekst Ingrid Piek

6

IVN Den Haag Excursieprogramma 3e kwartaal 2014 JULI Za 05/07

11.00

Kijfhoek/Bierlap: Libellen en ander vliegtuig. Infobord parkeerplaats Kievietsduin aan de Meijendelseweg. Bus 43 halte De Kieviet, Wassenaar. 15 min lopen . Waterwingebied Dunea.

Zo 06/07

10.00

Te Werve: Zomerwandeling. Van Vredenburchweg 101-105, Rijswijk. Bus 23 tram 17.

Zo 06/07

10.15

Oostduinen: Eetbare en bruikbare planten in het duin. Hoek Van Alkemadelaan en Pompstationsweg. Bus 23.

Za 12/07

10.00

Sorghvliet: Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24. Tram 1, halte A. Goekooplaan.

Zo 13/07

10.00

De Horsten: Let op! Zuidingang Horstlaan Voorschoten, iets voorbij Oude Veenpad. Toegang 1,-. Bus 45, 10 min lopen.

Wo 16/07

14.00

Duivenvoorde: Zomerwandeling. Laan v. Duivenvoorde 1, Voorschoten. Bus 45, halte Kniplaan.

Vr 18/07

19.00

Meijendel. Avondwandeling in het duin. Verz. infobord t.o. buitenbak paardenstal. Onverharde zandpaden, waterwingebied Dunea.

Za 19/07

10.00

Berkheide: Hotel Duinoord, Wassenaarseslag. Bus 90, halte Rijksdorp, ca 20 min lopen.

Zo 20/07

14.00

Vlietland: Beestenboel. Brug over de Vliet, Frans Halsplantsoen, 2251 XJ Voorschoten. Bus 45.

Zo 20/07

14.00

Heemtuin Heimanshof: Planten en insecten. Stadsboerderij Herweijerhoeve-Zuiderpark-Anna Polakweg 7. Bus 25, 26.

Wo 23/07

10.00

Sorghvliet: Gele bloemen. Scheveningseweg 34. Tram 1, halte A. Goekooplaan.

Zo 27/07

10.15

Oostduinen: Eetbare en bruikbare planten in het duin. Hoek Van Alkemadelaan en Pompstationsweg. Bus 23.

Za 02/08

13.00

Westduinpark: Verschillende duinzones via het strand, over onverharde duinpaden. De Savornin Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. Bus 24.

Wo 06/08

19.00

Clingendael: Avondwandeling over het landgoed. Bruggetje Van Alkemadelaan t.o. van Montfoortlaan. Bus 23 halte Ruychrocklaan.

Za 09/08

10.00

Sorghvliet: Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24. Tram 1, halte A. Goekooplaan.

Zo 10/08

10.00

De Horsten: Bloemen en zaden.Start Papeweg Wassenaar, toegang 1,-. Bus 90, halte Lange Kerkdam, 10 min lopen.

Zo 10/08

11.00

Kijkduin: Wat vinden we op het strand? Start Muziektent, Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Bus 23, 24 en 26 halte Deltaplein Kijkduin.

Wo 13/08

19.00

Duivenvoordse/Veenzijdse Polder: Doorstapwandeling op de grens. Noortheylaan/hoek Veursestraatweg, Leidschendam. Bus 45, halte Noortheylaan.

Zo 17/08

14.00

Marlot/Reigersbergen: Zomer op de landgoederen. Hoek Bezuidenhoutseweg/Hofzichtlaan. Bus 24 of 43.

Zo 24/08

14.00

Heemtuin Heimanshof: De Nederlandse Landschappen. Stadsboerderij Herweijerhoeve-Zuiderpark-Anna Polakweg 7. Bus 25, 26.

Zo 31/08

14.00

Boulevard Scheveningen: De vernieuwde boulevard ziet er prachtig uit en we gaan zien wat er allemaal groeit. Eindpunt lijn 11 op de boulevard. Tramlijn 11 en buslijn 23.

Za 06/09

11.00

Kijfhoek/Bierlap: Eetbare natuur. Infobord parkeerplaats Kievietsduin, Meijendelseweg. Bus 43, halte De Kieviet, Wassenaar, 15 min lopen. Waterwingebied Dunea.

Zo 07/09

10.15

Oostduinen: Bessen. Hoek Van Alkemadelaan en Pompstationsweg. Bus 23.

Zo 07/09

14.00

Vlietland: Fladdert er nog iets? Parkeerterrein Kniplaan voor de brug over de snelweg. Bus 45.

Wo 10/09

14.00

Duivenvoorde: Nazomeren. Laan v. Duivenvoorde 1, Voorschoten. Bus 45 halte Kniplaan.

Za 13/09

10.00

Sorghvliet: Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24.

AUGUSTUS

SEPTEMBER

7

Tram 1, halte A. Goekooplaan. Za 13/09

11.00

Van Plein 1813 via Paleistuin naar het Noordeinde: Monumentale bomen en Haagse historie tijdens het open monumenten weekend. Plein 1813. Tram 1.

Zo 14/09

10.00

Ockenburgh: Brug aan het begin van de oprijlaan. Tramlijn 3, 5 minuten lopen.

Zo 14/09

13.30

Westduinpark: Wortelen en verwaaien. Laan van Poot thv Kwartellaan, Tram 12, halte Doctor van Welylaan.

Za 20/09

11.00

Meijendel op de grens van zomer en herfst. Verz. infobord t.o. buitenbak paardenstal. Onverharde zandpaden, waterwingebied Dunea.

Za 27/09

14.00

Ter Heijde/Zandmotor: Ingang vakantiepark Kijkduin, einde Machiel Vrijenhoeklaan. Buslijnen 23, 24 en 26.

Zo 28/09

14.00

Heemtuin Heimanshof: Bomen uit binnen- en buitenland. Stadsboerderij Herweijerhoeve-Zuiderpark-Anna Polakweg 7. Bus 25, 26.

DATA EN TIJDEN ONDER VOORBEHOUD. Kijk voor eventuele wijzigingen op de website www.ivndenhaag.nl

IVN weekend in Gaasterland Als het goed is hebben alle IVN’ers in onze regio een uitnodiging ontvangen voor het afdelingsweekend in Gaasterland van 19 tot 21 september 2014. Dit weekend wordt door Louise Ras en Rob Meyer georganiseerd samen met de IVN afdeling Sudwesthoek ter plaatse. Dit weekend is altijd een succes en wordt al voor de zoveelste keer georganiseerd. Kosten rond de € 120,alles inclusief. Er is nog plaats, dus haast je en meld je aan op [email protected] of bel 06 20568114. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Een rubriek met telkens één publicatie centraal waarin de natuur een geheel eigen stem krijgt door de auteur(s).

In het Vondelpark “De lente komt of eigenlijk is ze er al. Doe als wij, maak den zomer lang, door vroeg aan de lente te gelooven”. Wie wil dit nu niet, zeker als het zo uitnodigend als hier beschreven staat? Eli Heimans en Jac P Thijsse schreven het samen in 1901, dit boekje over het Vondelpark. Dankzij een heruitgave in 2013 kunnen we het nu op eenvoudige wijze weer tot ons nemen. Een uitgave met gedetailleerde illustraties over bomen, vogels, en alles wat zij aan moois door de seizoenen aanschouwen. De vlier: in juni “ met bloemtrossen zo groot als een theeschotel”, de olm, het elzenboschje, de gele kornoelje. Een beschrijving van vogels, de merel, de winterkoning, fitis, tjiftjaf, nachtegalen en niet te vergeten het vinkenlied: “'pink, pink, pink en pinkerde pinkerde pink met verschillende bijkomende kleine versieringen”. In een hoofdstuk “ Vreemde gasten” beschrijven ze de exoten, waaronder ook de sering en kastanje een plaats krijgen: immers ze zijn rond 1600 vanuit Turkije via Wenen onze regio binnengekomen. Tot grote vreugde van de heren, die de pracht van deze twee niet willen missen. Het boekje eindigt met het wintergroen van taxus, aucuba en de hulst, maar zonder een eind tot enige lering kan het niet. Zie hiervoor hun treffende beschrijving van de wens tot niet te veel schoffelen, en anders aankijken tegen onkruid, ons als IVN’er toch dierbaar neem ik aan: 'Neen, wij begeeren niets onmogelijks, wij weten heel wel, dat wij van het Vondelpark geen Koninklijk Loo-park, zelfs geen Haagsche Bosch kunnen maken. En wij weten ook wel, dat er menschen zijn, die zoo’n wilden boel allerakeligst vinden, die beweren, dat een park netjes aan kant moet zijn, dagelijks gekamd en gewassen moet worden, je moet geen ontuig tusschen en onder de heesters vinden en vooral geen brandnetels en distels. Ze zouden ze uit de heesterperken wel willen wegschuieren als het stof vahun tapijt, al die narigheden, die zoo maar uit zichzelf uit den grond opschieten. Vooral geen brandnetels, geen distels, geen wilde schermbloemen, vooral geen onkruid. Och, wat kennen de menschen dat onkruid toch slecht. Negen tienden van wat hier in ’t Park, vooral in de bloemperken, als kraakporcelijn wordt vertroeteld, is of heet onkruid, als het elders groeit. O, er is zulk mooi onkruid, zoo mooi, dat je ’t niet meer missen wilt, als je ’t maar eerst hebt leeren kennen. Stel de schoffel maar een paar jaartjes op non-activiteit, zoo ge wilt alleen voor plekjes waar de nette wandelaars toch niet vaak komen, langs de randjes van ons park, tusschen de heesters achterin” . Voor mensen met een Ipad of Maccomputer is dit boekwerkje gratis te downloaden op I books. Via http://www.inhetvondelpark.nl/images/inhetvondelpark1901-heruitgave2013.pdf is het als pdf bestand te downloaden. Marjo Hess

8

Geen lid? Ga eens mee om kennis te maken. N.B. -Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à € 0,08 per km. -Deelname altijd op eigen risico. -Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan. -Info: Els van Maanen-van Wijlen, 070-3867630 of [email protected]

PROGRAMMA KNNV juli t/m september 2014 EXCURSIES ZATERDAG 28 JUNI Dagexcursie Westbroekse Zodden. Ten Noorden van Utrecht vinden we langs het Bert Bos-pad verschillende verlandingsstadia in de uitgegraven petgaten. In het trilveen kunnen we bijzondere planten, vogels en insecten verwachten. Ca. 5 km. Horeca nog onbekend. Verzamelen: 09.00u station Den Haag CS bij infopunt. Organisatie: Els en Bert van Maanen, [email protected] of 070-3867630.

ZATERDAG 12 JULI Ochtendexcursie Vlietlanden. We maken een rondje om de vogelplas en kijken aan het eind naar een paar soorten wilgen. Duur tot ca. 13.00 uur. We nemen de bus naar halte Kniplaan in Voorschoten. Horeca eventueel aan het eind. Verzamelen: 09.00u station Den Haag CS op het busplatform. Organisatie: Els en Bert van Maanen, [email protected] of 070-3867630.

DINSDAG 22 JULI Avondinventarisatie planten in de Natuurtuin in het Wilhelminapark in Rijswijk. Voor degenen die overdag niet kunnen nu een kans om mee te doen. We hebben al een paar maal de tuin bezocht, dus er is genoeg ruimte om te kijken en te genieten. Duur ca. 2 uur. Verzamelen: 19.30u bij de blokhut van de Natuurtuin aan het Hazepad in Rijswijk. Organisatie: Els van Maanen, [email protected] of 070-3867630.

ZATERDAG 26 JULI Middagexcursie insecten. Verzamelen: 14.00u op de kruising van de Bezuidenhoutseweg/Hofzichtlaan. Duur ca. 2 uur. Organisatie: Alexander Deelman, 070-3502493.

ZATERDAG 9 AUGUSTUS Dagexcursie De Blauwe Kamer (4 km) en Plantage Willem III (3,5 km). Plantage Willem III is een buitenlands aandoend en glooiend gebied op de zuidwestflank van de Utrechtse Heuvelrug. Er bevinden zich diverse sneeuwsmeltwaterdalen uit de laatste ijstijd. De natuur in de Blauwe Kamer is divers. De wandeling voert u over het terrein van de voormalige steenfabriek en naar de vogelkijkhut met uitzicht over het vogelrustgebied waar aalscholvers en lepelaars broeden. Horeca halverwege de dag. Verzamelen: 08.30u Station Mariahoeve, parkeerterrein aan de Appelgaarde. Organisatie: Ineke Gilbert en Ineke Zwarekant. Aanmelden: 070-2118254 of [email protected] voor plaats in een auto.

DONDERDAG 21 AUGUSTUS Ochtendexcursie Westduinen. Het blijft spannend om de gevolgen te ontdekken van de drastische aanpak van dit rijke gebied. Duur ca. 3 uur. Neem brood en drinken mee, naast eventueel verrekijker, vogel-, planten-, insectenboek en regenkleding. Koffie drinken we in een strandtent. Verzamelen: 10.00u bij de keerlus van tramlijn 12, Markenseplein (Duindorp). Bus 22 stopt hier ook. Organisatie: M.O.

ZATERDAG 23 AUGUSTUS Dagexcursie Zwanburgerroute, Warmond. Een wandelroute met voetveer (ca.€ 2) om Het Joppe. Dit water is ontstaan door afgraving van een deel van de Zwanburgerpolder. In deze tijd bloeit de moerasmelkdistel. Route ca. 9 km. Horeca aan het begin. Verzamelen: 09.00u in de hal van station Den Haag CS bij het infopunt. We reizen per trein en bus. Organisatie: Els Kempen en Jola Gerbrands, 070-3201485 of [email protected]

9

ZATERDAG 6 SEPTEMBER Dagexcursie Monnikendevel en arboretum, Zwijndrecht. Route ca. 9 km. In 1985 is de veenrivier de Devel weer deels opengegraven. Hieromheen is een natuurgebied ontstaan waar we door weide, bos en over (asfalt)-dijkpaden onze wandeling maken. Ook bezoeken we het Arboretum naast bezoekerscentrum “Het Weetpunt”. Koffie (kiosk) en toilet op station Zwijndrecht en/of – indien geopend – bij “Het Weetpunt”. Verzamelen: 08.30u in de hal van station Den Haag Centraal bij infopunt. Reis per trein en bus. Organisatie: Dick en Jola Gerbrands, 070-3201485 of [email protected]

ZONDAG 21 SEPTEMBER. Ochtendexcursie Planten in het Laakkwartier. Wandeling langs de kades van de Laakhaven, op zoek naar varens en andere (muur)planten. Duur wandeling in onderling overleg. Verzamelen: 10.00u Station Hollands Spoor bij kaartverkoop. Organisatie Jan Cevat, 070-3609035 of [email protected]

KNNV-kraam: Zondag 13 juli

Rozenfestival Westbroekpark Locatie: Westbroekpark van 10.00 – 16.30 uur.

Zondag 14 sept.

Natuurfeestdag Meijendel Locatie: bezoekerscentrum Meijendel van 11.00 – 16.00 uur

BIJ DE FOTO OP HET VOORBLAD

Perenbloedluis (Eriosoma lanuginosum)

Deze fraaie en grote gal wordt veroorzaakt door een bladluis en komt alleen voor op iepen. Ze hebben een interessante levenscyclus die hieronder (verkort en versimpeld) wordt beschreven. De luizen overwinteren als eitje ergens op een iep, meestal veldiep (Ulmus minor). Die eitjes komen laat in het voorjaar uit als het blad al is uitgelopen, ze ontwikkelen zich tot ongevleugelde ♀♀ en zoeken dan een sappig blaadje op. Door hun zuigactiviteit reageert de iep met vorming van de zakvormige gal, die zo groot als een flinke appel kan worden en die kost en inwoning biedt aan nakomelingen van die ongevleugelde en zich ongeslachtelijk voortplantende ♀♀. Meerdere generaties luizen ontstaan en leven in de gal totdat het er te druk gaat worden. Dan vallen er gaten en scheuren in de galwand en gaan de luizen migreren naar …….de wortels van peer(!!), alwaar ze de dunne wortels koloniseren. Ze veroorzaken daar geen gallen of kankerplekken, maar de perenbomen kunnen wel schade lijden aan de wortels en, in extreme gevallen, daardoor afsterven. Ondertussen gaat het ongeslachtelijk voortplanten zeer gestaag door. Totdat er in de herfst ineens gevleugelde mannetjes en geslachtelijk voortplantende vrouwtjes worden geproduceerd die, na paring, weer eitjes leggen in holten van de bast van iepen. En zo is de cirkel rond! Lex van der Steur

Waarnemingen doorgeven! Door onze leden worden het hele jaar door waarnemingen gedaan. De waarnemingen in werkgroepverband worden vaak doorgegeven aan b.v. Floron of NMV. De waarnemingen van de individuele leden worden ook al doorgegeven aan Waarneming.nl. Het bestuur zou graag zien dat alle leden hun waarnemingen door gaan geven aan Waarneming.nl. Op die manier zijn deze waardevolle gegevens voor altijd vastgelegd en voor iedereen beschikbaar. De ingevoerde waarnemingen worden beoordeeld door een grote groep vrijwilligers. De waarnemingen, en zeker de meest zeldzame, worden door een ter zake deskundige beoordeeld. Dit kan resulteren in het goedkeuren van de waarneming, maar de deskundige kan ook besluiten om aanvullende informatie te vragen. Op het forum van Waarneming.nl (http://forum.waarneming.nl/smf/) kan er over waarnemingen gediscussieerd worden. Zo wordt Waarneming.nl ook een leeromgeving waar vrijwilligers van elkaar en van specialisten kunnen leren en zo hun natuurkennis kunnen vergroten. Waarneming.nl is een recente ontwikkeling en tot dusver was er nog geen handleiding beschikbaar waarin alle functies worden uitgelegd. Deze handleiding is er nu wel. Workshop Mogelijkheden van waarneming.nl Wie voor de eerste keer op www.waarneming.nl terechtkomt, wordt misschien wel overdonderd door de vele mogelijkheden. Bij voldoende belangstelling wil de afdeling een middag organiseren waar in een computerlokaal het aanmelden bij Waarneming.nl, het invoeren van waarnemingen kan worden geoefend onder leiding van een ervaren Waarnemer.nl gebruiker. Als u daar interesse in heeft graag een mailtje naar de penningmeester: [email protected]

10

VAN DE VOORZITTER We sluiten het hek van het Milieuservicepunt Zuiderpark. Fietsend door het spaarzaam verlichte Zuiderpark, kijk ik terug op mijn eerste bestuursvergadering voor de KNNV. Het verliep vlot en zakelijk. Veel onderwerpen kwamen bekend voor. Veel namen ook. Maar wie wat doet, vraagt nog even tijd. De inhoud ook. Mijn naam is John van Wensveen, jullie nieuwe voorzitter. Toen Els van Maanen mij benaderde, had ik wel enige bedenktijd nodig. Met mijn pensioen in zicht is de tijdbesteding niet het eerste waar ik aan dacht. Wel of ik voldoende KNNV’er ben en niet te veel IVN’er. Jarenlang heb ik publiekswandelingen verzorgd voor het IVN. Daarnaast heb ik voor deze vereniging een paar jaar het secretariaat en zes jaar het voorzitterschap vervuld. Mijn bijdrage aan het KNNV-lidmaatschap is op zijn zachtst gezegd wat mager geweest. Goed, ik zit in de strandwerkgroep en lever een bijdrage aan een landelijk databestand. Maar een halve dag studeren op vondsten, dat zit er bij mij nog niet in. Nu een fusie tussen beide verenigingen op landelijk niveau wordt nagestreefd en binnen de afdeling met enige reserve tegen deze ontwikkeling wordt aangekeken, zou dit een bezwaar kunnen zijn. Een kennismaking met het bestuur was voldoende om van mijn kant dat bezwaar te laten vallen. Stuk voor stuk ervaren natuurmensen, met elk zijn of haar specialisme. Daar wil je wat van meenemen. Duidelijk is dat de samenwerking met IVN, laat staan fusie, niet zo vanzelfsprekend is als ik dacht. Heeft het bundelen van krachten meerwaarde? Kunnen twee verschillende culturen naast elkaar bestaan binnen een vereniging? Ik ben benieuwd hoe jullie daarover denken. Vooral, onder welke voorwaarden denken jullie dat het kan! Eind mei hadden we een gesprek met het IVN-bestuur. Daar is dit onderwerp ongetwijfeld aan bod gekomen. Het bestuur is bezig te onderzoeken welk terrein geschikt is om als gezamenlijk inventarisatieproject aan te merken. Het Hertenkampproject van 2011 is een succes gebleken. Dat vraagt om een goed vervolg. John van Wensveen

OPROEP Het bestuur stelt € 1.500 uit het Klaas Kromhoutfonds ter beschikking voor een activiteit of een project. Daarvoor roept zij haar leden op met voorstellen te komen. De activiteit of het project moet voldoen aan de volgende eisen: - passen binnen een van de doelen van de vereniging: o vermeerderen en verbreiding van kennis van de natuur o vergroten van belangstelling en liefde voor de natuur o betrekking hebben op de natuur- en landschapsbescherming - ten goede komen aan zoveel mogelijk leden; - de voorbereiding, de eventuele aanvullende financiële dekking en de uitvoering is op papier geregeld; de organisatie is in jouw handen; - het voorstel wordt uiterlijk in 2016 uitgevoerd; - samenwerking tussen werkgroepen is een pre; - samenwerking met IVN is een pre. Het bestuur kijkt uit naar de vele creatieve ideeën die uiterlijk 1 oktober 2014 binnen zijn gekomen!

Foto bijenorchis: Ruud Wielinga

Het bestuur maakt in een van de daaropvolgende bestuursvergaderingen een keuze en meldt dit aan alle indieners en doet verslag van de keuze in de Ratelaar. Contactadres: [email protected].

11

Veel moet ik nog leren en leren zien, zou niet weten waar dat beter kan dan bij de KNNV! Enthousiast als ik was voor dat andere tuinieren en stukjes die ik schreef als voorlichting voor de tuinders, ben ik veel gaan lezen over processen in de natuur. Daar was opeens ook de verbinding met mijn studie van lang geleden. Ik ben socioloog en had milieukunde als bijvak. Hoe mensen te bereiken, het belang van kringloop, de wonderlijke wereld van schimmels, het gevaar van in elkaar geknutselde chemische verbindingen, etc. Mijn belangstelling voor natuur gaat uit naar alles, maar soorten waar wat moeite voor gedaan moet worden vind ik extra leuk. Omdat de planten in de winter niet zo zichtbaar zijn, ben ik terecht gekomen bij de paddenstoelenwerkgroep. Super spannend, want paddenstoelen geven zich echt niet zomaar gewonnen en moeten onder de microscoop bekeken worden, voor zekere determinatie. Wat een wereld openbaart zich dan, zo mooi en bijzonder. Insecten vind ik het meest fascinerend, de gedaantewisseling die ze doormaken, de soms lange voorbereiding als larve en het vaak kortstondige leven als imago. Lang geleden wandelde ik in het zuiden van Frankrijk en de geweldige hoeveelheid en verschillende soorten daar imponeerden mij. Helaas het gaat niet zo goed met ze. Vroeger, hoeveel jaar geleden is dat wel niet, hadden we altijd wel wat vliegen in huis, nu verbaast het me als er eens een vlieg binnen vliegt. Mensen vinden het allang best, al die kleine beestjes zijn eng en vies, maar zonder deze bijzondere dieren is er geen bestuiving, geen afbraak van organisch afval, geen voedsel voor de soorten die mensen wel graag zien. Ik voel zelfs lichte weerstand als vogels en andere soorten worden aanbevolen als insecteneters: lok deze dieren in uw tuin en u heeft minder last van rupsen en zo. Tja... insecten hebben het al zo moeilijk.

LEDEN IN DE KIJKER U kunt in deze rubriek kennismaken met leden van onze KNNV-afdeling. De rubriek wordt verzorgd door Samantha van der Wolf.

Anja Kreffer stelt zich voor. Mijn naam is Anja Kreffer en ben nog maar net lid van de KNNV, sinds augustus 2013. Wel heb ik al langer belangstelling voor de natuur, eigenlijk altijd al, maar het echte willen weten is van de laatste jaren. Daar is nu ook meer tijd voor. De kiem voor dit alles was de beslissing van mijn tuinvereniging om over te gaan op Natuurlijk Tuinieren. We wonen op een bovenhuis en ik tuinier al zeker 25 jaar op stukjes grond elders, sinds 15 jaar op ATV de Uithof. Het keurmerk Natuurlijk Tuinieren is een project van de landelijke tuindersvereniging, met de bedoeling gemeenschappelijke gedeelten van het groen op tuinverenigingen op een andere manier te onderhouden. De meeste tuinders houden van zwarte aarde met hier en daar een plantje of struikje en zo zag het er bij mij ook uit. Dit was een kans om dat te veranderen. Mijn idee was om een “nulmeting” te doen: wat is er nu te vinden op de tuin aan (wilde) flora en fauna en hoe ziet dat er na vijf of tien jaar uit. Op die manier kom je te weten of het zin heeft om op een andere manier te tuinieren. Door die vraag kwam ik in contact met Geert van Poelgeest, werkzaam bij Haags Milieucentrum en voorzitter van KNNV afdeling Delfland. Hij heeft me aan het “waarnemen” gezet. Op waarneming.nl kun je alles melden wat je ziet en tegenkomt. Heel veel mensen doen dit, je kan er van alles vinden, eerste bloei, waar komt iets voor, foto's van een lastige soort. Iets dat je niet kent of waar je onzeker van bent, kan je op forum plaatsen en daar komt altijd reactie op. Ik ben er heel aarzelend aan begonnen, maar vind het nu leuk om zoveel mogelijk soorten te melden en/of iets wat op een bijzondere plek groeit, zoals zeepkruid bij een lantaarnpaal of hertshoornweegbree langs het fietspad van de Laan van Meerdervoort (waar bij sneeuw veel zout gestrooid wordt).

Ik heb geen favoriete plekken; als het ergens rustig is en er geen honden zijn, ben ik al tevreden. Wel ben ik blij dicht bij de duinen en het strand te wonen. De zee ziet er altijd weer anders uit, dat gaat nooit vervelen. Het “waarnemen” dwingt mij elke dag naar buiten en ik kan er op elk moment van de dag gelukkig worden. Maar “natuur” is ook heel dichtbij te vinden: plantjes tussen stoeptegels, een huismoeder in de vensterbank, laatst bij het ophangen van de was: enorm spektakel van een groep meeuwen, vliegt er een buizerd tussen! Schoonheid is overal voor degene die het kan en wil zien. Anja Kreffer Foto Anja: Els van Maanen. Foto Viervleklibel: Ruud Wielinga

12

EEN WONDERLIJK BOUWSEL In de Natura (2013/5) stond een artikel over een niet vaak waargenomen insect, geschreven door onze eigen Jan Engelenburg, met medewerking van Alexander Deelman (insectenwerkgroep) en Hans van Eijk (foto's). Hier volgt een korte samenvatting. Voor het volledige artikel met nog veel meer foto's zie Natura 2013/5.( Red.) Wat de vorige winter in onze tuin tevoorschijn kwam vanonder een betonnen schaal leek in eerste instantie op een hoopje verdorde bladeren (foto rechts).

Maar mijn hovenier René wist beter: "het is iets van insecten" zei hij. En inderdaad, bij nader inzien bestond het geval uit een tiental zijdelings verbonden kokertjes van ragfijne maar sterke draden. Elke koker bleek bewoond door een rups van ca. 3cm lang en 1,3cm dik (foto links).

Dus de voorman van onze insectenwerkgroep, Alexander Deelman, erbij gehaald. Die herkende de schepping als een hibernaculum (winterverblijf) van mogelijk een mot. Na enige literatuurstudie determineerde hij de soort als de wasmot of hommelnestmot (Aphomia sociella), behorend tot de groep Gallerinae van de familie Pyralidae (Lepidoptera). Mogelijk aangemoedigd door de kamertemperatuur verpopten de rupsen zich snel en enkele weken daarna kwamen de imago's tevoorschijn (foto rechts). De rupsen leven van augustus tot april. Oude wespennesten zijn favoriet voor het maken van de hibernacula waar de verpopping plaats vindt, omstreeks februari. De motten vliegen van juni tot in september, vooral in de schemering. Jan Engelenburg

GENIETEN Na de Twentse wafels met wame kersen, wandelen we rond de watermolen in de Dinkel op landgoed Singrave. We worden begroet door de roodmus: “nice to meet you”, zien een paartje grote gele kwikstaarten fourageren, heen en weer vliegend naar hun nest (?) onder de struiken aan de overzijde, zien de witte kwikstaarten op het dak, horen en zien de blauwborst en worden verrast door de blauwe flits en schelle kreet van een ijsvogel. Niet te vergeten de talrijke kleurige boomklevers (foto) in de bossen rondom. Die dag kon niet meer stuk. Jan en Anneke Engelenburg Foto boomklever: Ruud Wielinga

13

PADDENSTOELENCURSUS Wie meer wil weten over de honderden soorten paddenstoelen die rond Den Haag te zien zijn, kan zich inschrijven voor een paddenstoelencursus, die de KNNV Den Haag dit najaar organiseert. De cursus bestaat uit twee delen 1. Beginners De volgende onderwerpen worden behandeld: bouw, determinatie, classificatie en basisecologie. Theorie met praktijkdeel op dinsdagavond 2 september, maandagavond 8 september en dinsdagavond 16 september. Elke cursusavond wordt gevolgd door een excursie in de mooiste parken of natuurgebieden in de regio en wel op de zaterdagen 6, 13 en 20 september. 2. Gevorderden In dit deel behandelen we eerst het werken met een microscoop, om sporen en cellen te ontdekken. Daarna een avond over de ecologie: wat doen paddenstoelen met planten en bomen. Vervolgens twee avonden waarin de habitat ‘Bossen’ en ‘Duinen’ behandeld worden. Tot slot een speciale avond over myxomyceten, de fraaie slijmzwammen. De avonden zijn op de dinsdagen 30 september, 14 en 28 oktober, 4 en 18 november. Elke avond wordt gevolgd door een excursie op zaterdag van 10.00 – 13.00 uur in een passend natuurterrein. Deze data zijn onder voorbehoud, want afhankelijk van de beschikbaarheid van onze gastdocenten. De cursus wordt gehouden in het Milieu Servicepunt (MSP) in het Zuiderpark aan de Anna Polakweg (bij de kinderboerderij) te Den Haag. Dank zij een subsidie van Landschapsbeheer Nederland zijn de kosten laag: € 15,- voor de beginnerscursus en € 25,- voor de gevorderdencursus. U kunt voor een cursus of voor beide cursussen inschrijven. Leden van de KNNV Den Haag en IVN Den Haag hebben voorrang bij aanmelding. Inschrijven via onze website www.knnv.nl/den-haag. Daar vindt u alle info en het inschrijfformulier. Deadline voor inschrijven is op 20 augustus 2014. Uw aanmelding wordt definitief als u het inschrijfgeld overgemaakt heeft. Voor meer informatie: Kees Pinster 0681688728 of 0703465214 - [email protected]

14

OUDE GLORIE VERGAAT NIET! Over het boekje "IN HET BOSCH", door E. Heimans en Jac. P. Thijsse, 2de druk 1920 – bij W. Versluys (1ste druk 1901). (Vervolg) In de vorige Ratelaar( blz. 15) stond een vraag bij het "Elfjarig korttakje van den Beuk" waarom het jaar 1895 zo'n voorspoedig jaar voor beuken was. Pak het artikel er nog eens bij en lees hiernaast wat Heimans en Thijsse daarover te melden hebben. Maar….. hebben ze in de tekst zich niet een jaartje vergist? LvdS.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Boek ‘Langs Haagse Bomen’ ook in het Engels verkrijgbaar In de eerste helft van de 16de eeuw ordonneerde Keizer Karel V de aanplant van linden op het Lange Voorhout. Zo oud minstens is in Den Haag het verbond tussen straat, bebouwing en boom. De Haagse bomen zijn een essentieel onderdeel van het openbare en levende Museum voor Stadslandschappelijke Historie. Deze gids voert u langs acht verschillende routes in dit Museum, dat op elk moment open is. In elk seizoen vertellen de bomen een ander verhaal, maar steeds hun eigen verhaal in verband met hun omgeving. Zo realiseert u zich hoe belangrijk bomen zijn voor de kwaliteit van het stedelijk landschap. De routes volgend komt u op plaatsen waar u anders niet geweest zou zijn met voor elke boom een ander gezichtspunt. Auteurs Pieter van Mourik en Gerard van der Veen The City of The Hague attaches great importance to the role the city plays as a home to its large expat community and as a welcoming place to its many international visitors. This is de reason for funding the publication of this English version. What would The Hague be without its trees? The city has had a long history with these giants of nature, dating back as far as the 16th century, when rows of lime trees were planted along theLange Voorhout. Today, the trees play a vital role in the urban landscape. This guide contains eight different walking en cycling routes that will lead you through this open air “Museum of local urban landscape” discovering interesting parts of The Hague that many people tend to overlook.

15

Verzendadres: Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg

Port betaald

Kruisspinnen op de Goudsbloemlaan Op 12 april jl. had ik twee nestjes kleine kruisspinnen (Araneus diadematus) op de stoep. Door aanraking gaan ze zich bliksemsnel verspreiden, om daarna - als de rust is weergekeerd – mekaar weer op te zoeken . Altijd leuk voor de buurkinderen om dat te demonstreren. Sommigen vinden het leuk, maar anderen schrikken toch nog en roepen: "bah!" of "eng!". Met de beste groeten van Fien Aleman. (de foto's zijn ook van mij)

16

33e jaargang nr. 3, sept. 2014 met Programma 4de kwartaal

De Ratelaar

Excursies oktober t/m december Raamtuinbouw p. 6

Kattestaarten p. 12 -13 1

Excursies oktober t/m december

DE RATELAAR 33ste jaargang nr. 3

september 2014

De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN en is een voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het blad verschijnt vier keer per jaar, rond 15 maart, 15 juni, 15 september en 15 december. Kopij voor het volgende nummer graag voor 1 november 2014 mailen naar de redactie van IVN of KNNV, als bijlage in Word. Foto’s als aparte bijlage versturen.

Eindredactie: Ineke Gilbert Tel. 070 211 8254 [email protected]

KNNV redactie: Lex van der Steur tel. 070 317 6990 [email protected]

IVN redactie: Ingrid Piek tel. 070 391 0213 [email protected]

Foto voorzijde: Marjo Hess, Haagse Bos Druk: drukkerij Lifoka, Den Haag Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie. Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid is een landelijke organisatie waarvan de leden zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot de Natuur en Milieu te verruimen.

Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afd. Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, -beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen.

Contributie voor donateurs en leden € 18,en voor huisgenoten € 5,Bankrekening nr. NL25 INGB 0000 6919 56 t.n.v. IVN afd. Den Haag, te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 1400 [email protected]

Contributie leden € 28,- huisgenootleden € 9,50 en jeugdleden € 15,Bankrekening nr. NL76 INGB 0000 1446 37 t.n.v. KNNV afd. Den Haag, te Den Haag. Inlichtingen: Bert van Maanen, tel. 070 386 7630 [email protected]

Website: www.ivndenhaag.nl Webmaster: Marjanne Dominicus

Website: www.knnv.nl/den-haag Webmaster: Dick Gerbrands [email protected]

Voorzitter: Henk Wardenaar, tel. 06 4467 0470 [email protected]

Voorzitter: John van Wensveen, tel. 070 325 3560 [email protected]

Secretaris: Mieke Muller, tel. 070 387 3035 [email protected]

Vice-voorzitter en PR: Kees Pinster, tel. 070 346 5214 [email protected]

Penningmeester: Irene van Wissen, tel.070 327 9321 [email protected]

Secretaris: Ineke Gilbert, tel. 070 211 8254 [email protected]

Bestuurslid Ledenadministratie: Henk Muller, tel. 070 387 3035 [email protected]

Penningmeester: Ruud Wielinga, tel. 070 368 9191 [email protected]

Coördinator Wandelingen op aanvraag: Gerda Idsinga 070 393 36 16 [email protected]

Postadres Secretariaat: Melis Stokezijde 140, 2543 GJ Den Haag

Lezingen: Ingrid Piek tel.070 391 0213 [email protected]

Volg ons op

Cursussen: Laus Hendriks, tel. 070 394 6065 [email protected]

www.facebook.com/KNNV.afdeling.Den.Haag www.facebook.com/ivndenhaag

2

Van de Voorzitter Als je het zakelijk en privé prettig druk hebt, dan schiet een excursie er gauw bij in. Eigenlijk komt het er helemaal niet van. Tot die zaterdagmiddag in juli. De insectenexcursie wilde ik niet missen. Om kennis te maken met de gids Alexander Deelman, natuurlijk. Maar ook om in de boeiende wereld van kriebelbeestjes te treden. O ja, mijn kleinzoon van zes kwam logeren. Hij kan van alles wat beweegt niet afblijven en wilde graag mee. Je kunt er niet vroeg genoeg mee beginnen. Zo reageert ook Alexander gelukkig. Als het zicht wat lager bij de grond is, dan kijk je toch anders, zo blijkt. Staan wij stil bij allerlei soorten vliegen, libellen, vlinders, torren en wantsen. Die zich keurig voor ons uitstallen op schermbloemen, andere bloeiende kruiden, bomen en struiken. Kleinkind stort zich letterlijk op ander bewegend materiaal. Regenwormen en padden werden van de grond geplukt, soms tussen de benen van de andere deelnemers van de excursie. Werken met een insectenvanger is niet alleen voor volwassenen een nuttig hulpmiddel. Ook kleinkind blijkt daar veel plezier aan te beleven. Speuren, zuigen en kijken wat je precies hebt gevangen. Ik had niet verwacht de twee uren vol te maken. De eigenaar van het apparaat moest ruim over de helft van de route erom vragen, anders was hij hem de hele excursie kwijt geweest. De interactie tussen groot en klein maakte de excursie zeer plezierig en in balans, zonder dat de een de overhand had op de ander. In de auto weer op weg naar huis vraagt mijn kleinzoon vanaf de achterbank of Alexander nog eens een excursie geeft. Niet zo snel, antwoord ik. We kunnen misschien een andere doen, over paddenstoelen bijvoorbeeld? Leuk, wanneer? John van Wensveen

UITNODIGING workshop DUURZAAMHEID voor IVN-ers (en KNNV-ers) zaterdag 27 september 2014 van 10 - 16 uur in MSP Zuiderpark In naam en logo heeft IVN sinds enkele jaren “duurzaamheid” toegevoegd. Wat houdt dat in en wat willen we er mee als natuurgidsen? De syllabus voor de landelijke Natuurgidsenopleiding is aangepast: hoofdstuk 6 heeft nu als inhoud Duurzaamheid gekregen en de overige hoofdstukken hebben aansluiting met dat begrip gekregen. Max Leerentveld, Ineke Smits en ondergetekende hebben daar bijdragen voor geleverd. We bieden de workshop op 27 september aan als “education permanente”, om het nieuwe begrip bij jullie te introduceren en om gezamenlijk te kijken hoe we er handen en voeten aan kunnen geven (bijvoorbeeld bij excursies of andere natuuractiviteiten) in de afdeling. De ochtend bestaat uit een korte introductie van duurzaamheid en daarna gaan we via de begrippen Hoofd, Hart en Handen kijken wat we ermee kunnen doen. Na de (duurzame) lunch kunnen jullie aan de slag met het voorbereiden en uitvoeren van een excursie die zich mede richt op duurzaamheid. We sluiten de dag af met een terugblik op de resultaten en bespreken of en hoe we verder willen gaan met duurzaamheid. Deelname aan de workshop inclusief lunch is gratis voor IVN’ers en KNNV’ers. U kunt zich voor de workshop opgeven bij ondergetekende. Voorzitter, Henk Wardenaar

3

HEIMANSHOFWEEKEND op 21 en 22 juni Eli Heimans, de bekende natuurvorser en –beschermer overleed op 14 juli 1914. Dus precies 100 jaar geleden. Dit feit hebben wij herdacht met tal van activiteiten rondom de Heimanshof in het Zuiderpark. Op woensdag 18 juni gaf Marga Coesèl van de Heimans en Thijssestichting een lezing over het leven en werken van Eli Heimans. Hierdoor kreeg je een goede indruk van hetgeen Heimans voor ons heeft betekend. Hij was samen met Thijsse constant op onderzoek uit om met zijn opgedane kennis kinderen en volwassenen van alles bij te brengen wat de natuur ons te bieden heeft.

In en rondom de standjes in de Heimanshof kon je tal van leuke dingen doen, zoals het ontdekken van frisse kruiden, het speuren in de slootjes naar waterbeestjes, de raadsels van het energiepad ontrafelen en muntthee maken en proeven. Met de Natuurverkenners kon je een spannende speurtocht maken langs bomen en struiken en als je vier activiteiten had gedaan, dan kon je bij de imker een bijenwaskaars rollen. Als je wilde kon je nog even je licht opsteken in de Eetbare Tuin van Rachelle Erhart. Op zondag gaf Max Leerentveld twee rondleidingen door de Heimanshof en tevens was er op die dag het hoogtepunt van het weekend: de onthulling van het herdenkingsbord ter ere van Eli Heimans door wethouder Baldewsingh, bijgestaan door IVN voorzitter Henk Wardenaar.

Het eigenlijke Heimanshofweekend hebben wij als IVN samen met de HNV (Haagse Natuur Verkenners) georganiseerd. Er was een geweldig programma samengesteld voor groot en klein, waarbij een aantal vrijwilligers van IVN, KNNV en natuurlijk van Milieueducatie van de Gemeente Den Haag- de organisatie achter de HNV- zich hebben ingezet om de activiteiten zo soepel mogelijk te laten verlopen. Foto rechts: Wethouder Baldewsingh bij de onthulling van het herdenkingsbord.

Het weer was uitstekend, lekker zonnig en de bezoekers, zowel jong als oud, hebben zich – naar wat wij hoorden – prima geamuseerd. We kunnen onmogelijk iedereen die aan het weekend heeft meegewerkt, bedanken, maar toch wil ik er een paar noemen, zonder wiens hulp dit weekend niet gerealiseerd kon worden. Ans Ulijn, Erik van Veen, Max Leerentveld en Marjanne Dominicus: jullie worden extra bedankt!

Tekst en foto’s Rob Meyer

4

DE WONDERE WERELD VAN… Ingrid en kikkers en kinderen Alledaags en toch bijzonder: wie kent dat niet in een ervaring met natuur? De nieuwe rubriek : “ De wondere wereld van” wordt hopelijk een ontmoeting van mooie verhalen. Als IVN redacteur begin ik, wie volgt? Al bijna 20 jaar ben ik in schoolverband bezig met kinderen, tuinieren en de natuur: Iedere lesperiode van 12-14 weken een nieuwe groep. De ene keer zijn het jonge kinderen van 6-9 jr., de andere keer in de leeftijd van 9-12 jr. Welke groep ook, de eerste kennismaking met de natuur verloopt eigenlijk altijd volgens een vast patroon. Gillen bij alles wat beweegt in de tuin, slakken zijn hun leven niet zeker, leuk, kraakt lekker als je er op gaat staan, tot “juf hoe kan dat, eerst zitten er bloemen aan die boom, waar zijn die nu gebleven. Hé nu hangen er appeltjes. Kun je die eten?” Wat ook altijd weer terugkomt: groenten die met wortel en al worden uitgetrokken als gedacht onkruid. Er zijn ontelbare bietjes, uitjes, aardappelplantjes e.d. achter de spreekwoordelijke Rhododendrons verdwenen voor het doordringt dat het bij tuinieren juist om deze plantjes gaat. Niet getreurd: ik vind de oogst van de tuintjes bijzaak. Leuk voor thuis, “ kijk eens wat we geoogst hebben”, maar het belangrijkste vind ik toch om ze te laten zien wat er allemaal buiten gebeurt. Als je kinderen niet al op heel jonge leeftijd laat kennismaken met “buiten”, dan mis je een kans. Want na het beginritueel krijg je langzamerhand andere kinderen te zien. Zoals de jongen van groep 4 die naar me toe komt rennen: “Juf kom gauw, hij maakt de bloemen kapot”. Wat denk je dan: misschien iemand in de kraag grijpen? Maar… het ging hier niet om een kwajongen, maar om hommels, op bezoek bij de bloemen… De kikkers zijn voor mij het beste voorbeeld: druk, springerig, onberekenbaar welke kant op. De eerste keer dus: gillen, gillen als tijdens het tuinieren weer eens een kikker tevoorschijn komt. Na een aantal lessen echter willen ze, heel voorzichtig, toch wel eens voelen aan zo’n kikker: brr, nat en koud. Tijdens één van de laatste lessen wil één van de meisjes wel proberen een kikker van mij aan te pakken. Stoer, geen van de jongens is nog zo ver. Omdat ze hem (te) voorzichtig vasthoudt, springt hij weg, tegen haar aan en blijft op haar t-shirt zitten. Ze blijft roerloos staan, blik op de kikker. Wie kijkt er nu naar wie … Als u dit leest ben ik al weer met een nieuwe groep basisscholieren gestart met tuinieren, ik verheug me er nu al op.

Tekst en foto’s : Ingrid Piek

Wilt u ook een ervaring delen? We ontvangen uw bijdrage graag voor 1 november. U kunt die, in maximaal 400 woorden, zenden naar [email protected] liefst met foto. Waar nodig maakt de redactie een selectie uit inzendingen; ook zijn soms tekstuele aanpassingen mogelijk.

Verantwoorde

5

Glastuinbouw: in je eigen huis of bedrijf denkt dat het mogelijk moet zijn een bijenvolk in dit systeem te huisvesten door bijvoorbeeld een raampje bovenaan de fles te bevestigen en zo een nest mogelijk te maken”. Het voorzaaien gebeurt in vermiculiet, dat een kleinere uitgave is van de bekende gebakken kleikorrels van de hydrocultuur. Soms heb je al binnen twee weken planten die overgeplant kunnen worden in de raamtuin. Daar komt worteldoek in met daarop de grote kleikorrels, en voedingsstoffen, waaronder Pokon, zoals Mic opmerkt.

De windowfarm XXL is een nieuwe versie van de algemene windowfarm: tot nu toe is met kleinere flessen gewerkt. Deze grote flessen geven echter nog meer mogelijkheden. Een kolom bevat, zo is de planning, vijf waterkoelerflessen. Onderaan vind je een gesloten fles van waaruit de watertoevoer plaatsvindt naar de vier andere flessen. Dat gebeurt met een schuine buis buitenom. Via een voetbalpompnaald, een luchtslangetje en luchtpomp zoals gebruikt bij aquaria, zorgt dit alles voor de watercirculatie. De vier andere flessen hebben een uitsparing voor de planten, uitgezaagd met een dremel en haakse slijpschijf. Met een gatenboor zijn de gaten aangebracht die de flessen aan elkaar verbinden. Vervolgens worden de flessen geschilderd om algenvorming tegen te gaan. Na de grondverf volgt een lichtblauwe kleur die past bij het groen van planten.

Je zou het een Nederlandse vertaling kunnen noemen van windowfarms, enkele jaren geleden gestart door enthousiastelingen in New York. Verticaal tuinieren is een andere term, maar hoe dan ook: het is een vorm van moestuinieren met gebruik van de warmte achter glas - je eigen ramen thuis of in een bedrijf. Via ingenieuze zelfontworpen systemen kun je zo op redelijke schaal je eigen groente en kruiden oogsten. Naast het verkleinen van je eigen ecologische voetafdruk heb je bovendien heerlijke producten uit eigen ‘raamtuin’. Mogelijkheden Ook in onze eigen regio zijn er mensen actief in windowfarms.xxl. Op een zolder in een huis in Den Haag West, tref ik drie mensen aan die bezig zijn waterkoelerflessen te bewerken tot een systeem van een raamtuin. Er kan veel met dit type tuinieren. Komkommer, tomaten, pepers, courgette, aubergine, augurken, ze gedijen goed, Mic heeft er ervaring mee en hoe. De augurken groeiden thuis tegen het plafond op. Plaatsing op de zuid- of westkant voldoet het beste, maar met daglichtlampen kun je ook op de noord- en oostkant kolomtuinen inrichten. De bestuiving doe je met een fijn penseeltje. Als we daarover spreken, vertelt Mic hoe ook een imker geïnteresseerd is. “ Hij kweekt ook koninginnen en

6

Vervolg Verantwoorde glastuinbouw

vooral zichtbaar te maken waar het hen om gaat.

Locaties Er zijn inmiddels vijf locaties gevonden die een proefopstelling van de Windowfarm XXL willen testen. Een ervan is bedrijfsverzamelgebouw, in beheer bij Anna Vastgoed en Cultuur op de Raamweg 47 in Den Haag. De locaties zijn uitgezocht op hun openheid en op de aanwezigheid van groene vingers, zodat de planten niets te kort komen. De groep zocht ook naar plekken waar veel mensen in- en uitlopen, zodat de opstellingen goed in beeld komen, en waar een direct belang is bij een goede oogst uit de Windowfarm. “Een cateraar heeft een direct belang, een lunchroom en een kookstudio ook.” Door de proefopstellingen in zulke passende omstandigheden neer te zetten, kan de Windowfarm XXL optimaal getest worden. “Waarschijnlijk zijn de resultaten minder als we de eerste proefopstellingen in een leeg pakhuis zetten, waar een keer in de week iemand even komt kijken hoe het goed gaat”.

En steeds weer op zoek gaan Mic Bijl, met een achtergrond van tekstschrijver en vormgever, begon hiermee als veel bijklussende ZZP’er. “ Ik zag het toen ik ging zoeken op ‘verticaal tuinieren’, je komt dan vanzelf op windowfarms met veel informatie uit de VS. Hermen, werkend onder andere als ZZP’er/begeleider van volwassenen en kinderen met autisme, vertelt hoe ze producent Nestlé gevraagd hebben of deze flessen over had. “ En ja, zo hebben we er ongeveer 50 gekregen”. Ook Wouter van Kuijk die bijna is afgestudeerd in duurzaamheidsrecht, herkent zich in het enthousiast worden van zoeken naar nieuwe oplossingen. Gelukkig biedt vaak de ‘open source’ gemeenschap uitkomst: via internet worden veel ideeën over de praktische uitvoering gedeeld. Dat complicaties hen niet verhinderen te blijven zoeken, blijkt uit het voorbeeld rond de voetbalpompnaald. Volgens de internetinstructies zou een voetbalpompnaald prima voldoen voor de werking met de luchtpomp zoals die in de aquariumwereld wordt gebruikt. Tot… je erachter komt dat een voetbalpompnaald uit de VS anders is dan hier, omdat de voetballen anders zijn! Een welwillende kringloop-fietsenhandelaar bleef net zo lang zoeken tot een andere passende oplossing gevonden was: een verloopnippel dat je op een Frans ventiel moet zetten. De man was zo enthousiast dat hij de sissende waarschuwing van zijn baas op de achtergrond: “ Kun je die mevrouw niet in je vrije tijd helpen?”, kalm negeerde. Het is niet het enige voorbeeld dat laat zien hoe aanstekelijk dit idee van raammoestuinieren werkt. Wie weet hoeveel mooier nog die ‘Oh oh De Haag, mauie stad achtâh de dùine‘ wordt als deze vorm van tuinieren zich echt weet te verspreiden….

In Den Haag ontstond anderhalf jaar geleden het plan om leegstaande gebouwen met stadslandbouw te vullen. Dit was de aanleiding voor Mic om de Windowfarm in het groot te gaan maken. In het gebouw ‘ de Schilde’ in de Televisiestraat nam de gemeente het initiatief door een oproep om stadslandbouwideeën voor dit pand te verzinnen. Er was verder een groep kunstenaars bezig ideeën te inventariseren voor de Toren van Oud bij het Gemeentemuseum/ WorldForum. “Ook daar zagen we meteen visioenen van begroeide waterkoelerflessen voor de ramen.”

Tekst en foto’s van Marjo Hess

GeÏnteresseerden verwijzen we ook graag naar een aantal algemene links: Het platform voor Nederlands(talige) windowfarmers http://www.windowfarms.nl De Amerikaanse site voor Windowfarms http://www.windowfarms.com/

In de Schilde zijn inmiddels verschillende stadslandbouwinitiatieven in de vorm van bedrijfjes doorgegaan. Met de ideeën voor de Toren van Oud, is, voor zover de groep weet, niks gebeurd. “Voor de kunstenaars was het project afgerond toen er een stapel ideeën voor een nieuwe functie van de Toren lag. Zelf vonden we dat we eerst maar eens een werkende opstelling moesten maken, voordat we achter dit soort enorme dromen aan gaan”, getuigt van hun wens om nu

Het wereldwijde forum voor Windowfarmers http://our.windowfarms.org/ Het Kunstproject rond de Toren van Oud http://taak.me/?nk_project=the-commons Het stadslandbouwinitiatief in De Schilde http://stadslandbouwdenhaag.nl/blog

7

IVN Den Haag Excursieprogramma 4e kwartaal 2014 OKTOBER Za 04 okt

13:00

Za 11 okt

10:00

Westduinpark: Verschillende duinzones via het strand, onverharde paden. De Savornin Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. Sorghvliet: Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24.

Zo 12 okt

14:00

Leidschendammerhout: Paddenstoelen. Oostvlietweg tussen nrs. 28b en 29, Leidschendam.

Zo 12 okt

10:30

Zo 12 okt

14:00

De Horsten: Een zeer bijzonder paddenstoelenlandgoed. Start zuidingang Horst- en Voordelaan. Beperkt parkeren. Entree 1 euro. Kijkduin: Wat vinden we op het strand? Start Muziektent, Deltaplein Kijkduin (laarzen aan).

Wo 15 okt Za 18 okt

14:00

Clingendael: De Japanse tuin in herfsttinten. Bruggetje Van Alkemadelaan t.o. Van Montfoortlaan.

11:00

Kijfhoek/Bierlap: Op zoek naar 100 soorten paddenstoelen. Infobord parkeerplaats Kievietsduin, Meijendelseweg.

Zo 19 okt

10:00

Te Werve: Herfstwandeling. Van Vredenburchweg 101-105, ingang Te Werve.

Zo 19 okt

14:00

Berkheide: Lekker struinen door 50 hectare duingebied. Hotel Duinoord, Wassenaarseslag, Wassenaar.

Wo 22 okt Za 25 okt

14:00

Rusthout: Herfstwandeling. Kinderen speciaal welkom. Ingang Noordsingel, t.o. Leidsenhage.

10:30

Sorghvliet: Herfst in Sorghvliet, Scheveningseweg 24.

Za 25 okt

10:30

Heimanshof Zuiderpark: Herfst in de Heimanshof. Stadsboerderij, ingang Vreeswijkstraat.

Zo 26 okt

14:00

Haagse Beek, combinatie met heemtuin Segbroek College: Natuur in de stad. Hoek Segbroeklaan/Goudenregenstraat.

Do 30 okt

10:30

Sorghvliet: Herfst in Sorghvliet. Scheveningseweg 24.

NOVEMBER Zo 02 nov

10:00

Leidschendammerhout: Vallende bladeren. Oostvlietweg naast nr 28b.

Za 08 nov

11:00

Zo 09 nov

10:30

Meijendel, waterwingebied Dunea: Op naar de winter. Infobord tegenover buitenbak paardenstal. Wandeling over onverharde (zand)paden. De Horsten: Hoofdingang Papeweg Voorschoten. Entree 1 euro.

Zo 09 nov

14:00

Ter Heijde/Zandmotor: Einde Machiel Vrijenhoeklaan t.o. ingang vakantiepark. Warme kleding aanbevolen.

Zo 12 nov

14:00

Vlietland: Kale bomen. Kniplaan bij de fietsbrug over de snelweg, Leidschendam (Restaurant De Knip).

Za 15 nov

10:00

Sorghvliet: Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Ingang Scheveningseweg 24.

Zo 16 nov

10:30

Begraafplaats Oud Eik en Duinen: Oude bomen. Ingang begraafplaats Laan van Eik en Duinen.

Wo 19 nov Zo 23 nov

14:00

Duivenvoorde: Nieuwe paden. Laan v. Duivenvoorde 1, Voorschoten, t.o. parkeerplaats.

14:00

Zo 30 nov

10:00

Heimanshof Zuiderpark: Bomen uit alle landstreken. Stadsboerderij Herweijerhoeve, Zuiderpark, ingang Vreeswijkstraat. Westduinpark: Het veranderende duingebied. Start einde De Savornin Lohmanlaan.

DECEMBER Za 06 dec

13:00

Zo 07 dec

10:30

Westduinpark: Verschillende duinzones via het strand, onverharde paden. De Savornin Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. De Horsten: Doorstapwandeling. Start hoofdingang Papeweg Voorschoten. Entree 1 euro.

Za 13 dec

10:00

Sorghvliet: Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24.

Za 20 dec

14:00

Ter Heijde/Zandmotor: Einde Machiel Vrijenhoeklaan t.o. ingang vakantiepark. Warme kleding aanbevolen.

Zo 21 dec

10:00

Kijkduin: Wat vinden we op het strand? Start Muziektent, Deltaplein Kijkduin (laarzen aan).

Do 25 dec

13:30

Meijendel, waterwingebied Dunea: Kerstmis: frisse neuzenwandeling. Infobord tegenover buitenbak paardenstal. Wandeling over onverharde (zand)paden.

DATA EN TIJDEN ONDER VOORBEHOUD. Kijk voor eventuele wijzigingen op de website www.ivndenhaag.nl

8

Geen lid? Ga eens mee om kennis te maken. N.B. -Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à € 0,08 per km. -Deelname altijd op eigen risico. -Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan. -Info: Els van Maanen-van Wijlen, 070-3867630 of [email protected]

PROGRAMMA KNNV oktober t/m december 2014 EXCURSIES ZONDAG 21 SEPTEMBER Ochtendexcursie Planten in het Laakkwartier. Wandeling langs de kades van het Laakhaven, op zoek naar varens en andere (muur)planten. Duur wandeling in onderling overleg. Verzamelen: 10.00u Station Hollands Spoor bij kaartverkoop. Organisatie: Jan Cevat, 070-3609035, [email protected]. ZONDAG 12 OKTOBER Middagexcursie Strandwerkgroep: Wat vinden we op het strand? Tweewekelijks wordt een km strand bij Kijkduin geïnventariseerd door onze Strandwerkgroep. Daaraan doen veel IVN’ers mee. Hier blijkt ook de samenwerking met het IVN al jaren goed te werken. De publieksexcursie die iedere twee maanden door het IVN gegeven wordt, is uiteraard voor KNNV’ers ook heel interessant. Duur ca. 1,5 uur (trek eventueel rubber laarzen aan). Verzamelen: 14.00u bij de muziektent op het Deltaplein in Kijkduin. Organisatie: Strandwerkgroep, Gerda Idsinga, 070-3933616 of [email protected] . ZATERDAG 18 OKTOBER Dagexcursie Oostvaardersplassen. Jaap Zoet neemt ons mee naar de Oostvaardersplassen. Indien er gebruik wordt gemaakt van de diensten van een boswachter/ terreinbeheerder zijn de kosten hiervan voor de deelnemers. Verzamelen: 08.30u Station Mariahoeve, parkeerterrein Appelgaarde. Organisatie: Vogelstudiegroep o.l.v. Jaap Zoet. Info en aanmelden bij Jaap, 06-54608658 of [email protected] Aanmelden vóór 13 oktober. Na 1 september weet hij te vertellen wat de plannen en kosten voor die dag zijn. DINSDAG 21 OKTOBER Middagexcursie Starrevaartplas, Leidschendam. Vogels in de herfst. Verzamelen: 13.30u bij halte Kniplaan, Voorschoten. Bus 45 of 46. Duur excursie ca. 2 uur. Organisatie: Hilde Küpfer 06-53844741 of [email protected] Aanmelden svp. vóór 20 oktober 18.00u ZATERDAG 1 NOVEMBER Ochtendexcursie Landgoed Voorlinden, Wassenaar. Voor velen nog onbekend terrein, maar het landgoed is zo'n interessante combinatie van heuvelachtig ruig duin met nagenoeg oorspronkelijk duinbos. Duur plm. 2 uren. Verzamelen: 10.00u parkeerplaats op het Landgoed, Buurtweg 90, Wassenaar. Organisatie: Lex van der Steur, 070-3176990 of [email protected] Nadere gegevens zullen via de nieuwsbrief worden bekendgemaakt. DONDERDAG 6 NOVEMBER Ochtendexcursie Westduinen. Duur ca. 3 uur. Neem brood en drinken mee, naast eventueel verrekijker, vogel-, planten-, insectenboek en regenkleding. Geen horeca aanwezig. Verzamelen: 10.00u bij de keerlus van tramlijn 12. Markenseplein (Duindorp). Bus 22 stopt hier ook. Organisatie: M.O.

9

ZATERDAG 22 NOVEMBER Dagexcursie Amsterdamse Waterleidingduinen. We gaan wandelen door de altijd mooie Amsterdamse Waterleidingduinen, dit keer vanaf de Zandvoortselaan. Hoe lang hangt af van weer en omstandigheden. Lunch e.d. meenemen. Horeca aan het begin en (evt.) eind. Verzamelen: 08.55u in de hal van station Den Haag Centraal bij infopunt. Met de trein naar Heemstede-Aerdenhout en dan met bus 80. Organisatie: Jola Gerbrands, 070-3201485 en Els Kempen, 070-4274818. ZATERDAG 29 NOVEMBER Excursie Kijfhoek en Bierlap. In het besloten natuurgebied Kijfhoek en Bierlap kun je nog verdwalen! Kees Pinster kent het als zijn broekzak. Het is er zeer gevarieerd, met duinbos, stuifzand, duinmeren en schrale graslanden. We kijken naar late paddenstoelen en korstmossen enz. Duur minstens 3 uur. Verzamelen: 11.00u bij infobord parkeerplaats Kievitsduin aan de Meijendelseweg. Ook met bus 43 bereikbaar, halte De Kievit, Wassenaar, dan nog 15 minuten lopen. Organisatie: Kees Pinster 070-3465214 of [email protected]. ZATERDAG 13 DECEMBER Dagexcursie Oostvoorne, Landgoed Mildenburg Een mooie beschutte wandeling in een winters bos- en duingebied. De lengte hangt af van de weersomstandigheden. We lopen door lange eikenlanen, door een beukenbos, over duinen en een stinsenplantentuin. Het landgoed Mildenburg is in de loop van de 18e eeuw aangelegd en uitgebreid. Horeca (halverwege) aanwezig. Verzamelen: 09.00u parkeerterrein bij eindpunt Randstadrail 4, De Uithof (Lozerlaan/Meppelweg). Organisatie: Ineke Gilbert en Ineke Zwarekant. Aanmelden voor plaats in een auto, bij Ineke G. 06-44069099 of [email protected] DINSDAG 30 DECEMBER Traditionele Pannenkoekenexcursie Bij ons 100-jarig jubileum in 2001, is er een speciale uitgave gemaakt met een excursie door het Haagse Bos. Wij zijn benieuwd of er veel veranderd is. Wie niet mee wil/kan lopen met de excursie is welkom om mee te eten om 12.30u in het Poffertjes- Pannenkoekenpaviljoen op het Malieveld. Verzamelen: 11.00u in hal van Station Den Haag Centraal, bij infopunt. Organisatie: Els en Bert van Maanen, 06-36504293 of 070-3867630 of [email protected]

UIT DE BOMENNIEUWSBRIEF NR. 42 VAN GEMEENTE DEN HAAG Op de stam van essen is regelmatig een oranjerode verkleuring te zien. Wat is het? En kan het kwaad? Een enthousiaste burger met veel bomenkennis belde de gemeente op met deze vragen. Om eerlijk te zijn, moest de redactie van deze nieuwsbrief het antwoord schuldig blijven. Wat we wel wisten was dat het fenomeen al jaren te zien is in Den Haag en dat die bomen er geen schade van lijken te ondervinden. Diezelfde enthousiaste burger heeft daarop de Universiteit van Wageningen geraadpleegd en kreeg het verlossende antwoord van Leo Goudzwaard, een bekend schrijver en deskundige op het gebied van bomen. Het blijkt een oranje alg (Trentepohlia spp.) te zijn die vooral voor komt op essen, maar ook wel op andere boomsoorten. Onder vochtige omstandigheden, dus aan de schaduwzijde van de boomstam, groeit de alg goed. Het komt de laatste jaren vaker voor. Sommige deskundigen schrijven dit toe aan de opwarming van de aarde. Duidelijk is in ieder geval dat het geen gevaar voor de boom oplevert. (tekst integraal overgenomen, foto LvdS, red.)

10

LEDEN IN DE KIJKER U kunt in deze rubriek kennismaken met leden van onze KNNV-afdeling. De rubriek wordt verzorgd door Samantha van der Wolf.

Renske Minnen stelt zich voor Mijn naam is Renske Minnen en ik ben 28 jaar. Sinds januari dit jaar ben ik lid van de KNNV. Ik heb biologie gestudeerd met als specialisatie ecologie en heb dus veel liefde en passie voor de natuur. Helaas is er in dit vakgebied weinig werk te vinden. Bij de KNNV kan ik, naast mijn huidige baan op de klantenservice van Samsung, toch mijn kennis van de natuur blijven ontwikkelen. Als universitair student mis ik namelijk een beetje de praktische veldkennis. Ik heb een heel brede interesse en nog niet echt een specialisme. Het meest weet ik van planten (o.a. dankzij de plantenwerkgroep) en inmiddels herken ik ook een aantal vogels op zang en uiterlijk. Ik geniet van de duinen, de zee en het strand bij Kijkduin want daar woon ik dicht in de buurt. Daarnaast vind ik Texel erg mooi. Tijdens het plantenweekeinde aldaar heb ik dan ook erg genoten van de rust, ruimte, wadvogels en zoutminnende planten. Mijn favoriete plekken zijn het Kruger National Park en Lajuma Private Nature Reserve, beiden in Zuid-Afrika. In dit laatste park heb ik onderzoek gedaan naar de invloed van apen op de kieming en verspreiding van plantenzaden. Het typische savannelandschap met het bijbehorende wild was prachtig. Mijn mooiste herinneringen zijn … oei, zo veel … een groep spelende bavianen, een grote roofvogel die 3 meter boven je hoofd cirkelt, een mannetjesleeuw op 5 meter afstand van je open pick-up truck in Zuid-Afrika. Maar ook het werken aan een beheerplan tijdens mijn stage bij Natuurmonumenten, terwijl de reeën voor je raam staan te grazen. Voor de bavianen in ZuidAfrika heb ik nog steeds een zwak vanwege mijn onderzoek. Naast dat ze heel slim, grappig en baldadig zijn, hebben ze ook nog een grote invloed op het ecosysteem, vooral door de verspreiding van plantenzaden. Mijn meest opmerkelijke ervaring in de natuur of interessante waarneming in 2013? Ik ben nog maar net begonnen bij de KNNV en ging daarvoor niet echt vaak het veld in, op de universiteit heb ik vooral theorie gehad. De kievitsbloemen die ik in het Wilhelminapark zag, vond ik erg mooi. De stinzenplanten (waaronder hele velden vol bloeiende boshyacinten) in landgoed Sorghvliet, prachtig, prachtig!! Ook het buizerdechtpaar in het Westduinpark bij de Laan van Poot maakte veel indruk op me toen ze op een paar meter afstand rondvlogen tijdens de excursie van Vogelbescherming. Daarnaast vond ik het horen van de groene specht, nachtegaal en sprinkhaanrietzanger bijzonder. Je vraagt me tot slot wat ik anderen nog zou willen meegeven? Juist omdat ik voorheen weinig het veld in ging zou ik zeggen: trek erop uit, kijk om je heen, de natuur in je eigen stad en buurt heeft zoveel moois te bieden, dus heb daar eerbied voor en geniet ervan! Maar dat hoef je een KNNV-er niet te vertellen, toch? Tekst en foto's: Renske Minnen.

11

his

DARWIN (1809 – 1882) en zijn driestijlige kattestaarten In onze tuin staan kattestaarten (Lythrum salicaria) (kopfoto). Spontaan gekomen, ieder jaar meer. Prachtige, krachtige, zonminnende planten langs sloot en plas, met altijd hommeltjes eromheen. Bij toeval kwam mij ter ore dat de soort een absoluut unicum in onze streken is. Dat verhaal, met de essentiële rol van Darwin daarin, wil ik graag met u delen. In het laatste deel van zijn leven had Darwin uitgesproken belangstelling voor kruis- en zelfbestuiving bij planten, zo zelfs dat hij er een boek over schreef (The Effects of Cross- and Selfvertilisation in the Vegetable Kingdom, 1876). Gedurende elf jaren deed Darwin talloze experimenten, voornamelijk op kattestaart, waarin hij het – zeker voor die tijd – opmerkelijke feit aantoonde dat zelfbestuiving minder krachtige zaden opleverde dan zaden via kruisbestuiving verkregen. ("my attention was thoroughly aroused to the remarkable fact that seedlings of self-fertilised parentage are inferior, even in the first generation, in height and vigour, to seedlings of cross-fertilised parentage").

Laten we eens kijken wat Darwin allemaal heeft ontdekt. Hij had in de gaten dat er drie vormen kattestaartbloemen bestaan, die in hoofdzaak van mekaar verschillen door lengte van de stijl en lengte van de twee kransen van meeldraden. We noemen ze: langstijlig, middelstijlig en kortstijlig. Iedere plant (individu) ontwikkelt slechts één van die drie bloemvormen. Het verschijnsel heet driestijligheid (heterotristylie). Ons Botanisch Woordenboek (Henk Eggelte, KNNV, 2008, blz 97) geeft een heldere omschrijving en afbeelding van dat begrip (afb. links).

Binnen een groeiplaats van kattestaarten komen de drie bloemvormen in nagenoeg gelijke verhouding voor. Het unieke is dat kattestaart de enige soort in NW-Europa is die het verschijnsel van driestijligheid vertoont!

Hoe ziet dat er nou in het echt uit? Mocht u de foto’s bij dit artikel onvoldoende duidelijk vinden, neem dan de Ecologische Flora er bij, deel 2, blz. 216 en 217, prima afbeeldingen. De langstijlige (foto rechts). Duidelijk zichtbaar is de ver uitstekende stijl met stempel, de voorste krans van meeldraden en, net binnen de kelkrand, de achterste krans van meeldraden.

12

De middelstijlige (foto linksonder). Hier ziet u de voorste krans van meeldraden (helaas zijn een paar helmknoppen gesneuveld) uitsteken voor de stijl met stempel. De tweede krans van meeldraden zit binnen de kelk, is hier onzichtbaar.

De kortstijlige (foto rechtsonder). Hier zijn alleen de beide kransen van meeldraden te zien, de stijl met stempel is onzichtbaar, die zit diep in de kelk verborgen.

Darwin ontdekte verder dat vruchtvorming en zaadzetting het beste resultaat geeft als een stempel bestoven wordt met stuifmeel van een even lange meeldraad. Ook toonde hij aan dat hommels, door hun omvang, de beste bestuivers voor kattestaarten zijn.

Dat bestuivingsprincipe kan het best worden geillustreerd door de tekening uit Darwin's boek zelf (blz 139, afb. links). Het onderschrift, enigszins vrij vertaald, luidt: "Schets van de drie bloemvormen in hun natuurlijke posities, de kroonbladen en deel van kelkbladen verwijderd. De gepijlde stippellijnen geven de gewenste kruisbestuiving aan om de beste resultaten ("full fertility") te bereiken". Ga volgend jaar eens in het spoor van Darwin op kattenstaartenjacht, goeie loep en fototoestel mee. Verwonder je over dat unieke, geniale en elegante concept van driestijligheid van een zo gewone en algemene plantensoort. En bewonder Darwin, die geweldenaar. Lex van der Steur.

Bronnen: - Internet, Google: diverse Darwinartikelen, - Ecologische Flora, E.J.Weeda, - Botanisch woordenboek, H. Eggelte. Foto's: LvdS.

13

Een rubriek met telkens één publicatie centraal waarin de natuur een geheel eigen stem krijgt door de auteur(s).

Dorrestijns Natuurgids Een onhandige kleinkunstenaar die iets met vogels heeft…. Wie al eens heeft gekeken naar de uitzending ‘Baardmannetjes’ van omroep Max, heeft alvast enige indruk van deze natuurgids. Nico de Haan en Hans Dorrestijn gaan in de televisieuitzending samen op pad vogels kijken. De stijl van die uitzending vind je ook terug in de door Dorrestijn geschreven natuurgids. Gelukkig waarschuwt hij in het voorwoord al zelf: we hebben geen wetenschappelijk boek in handen. “Het is eigenlijk een verhalenbundel, maar dan in de vorm van een vogelgids”. Overigens vind je in de gids meer dan alleen vogelverhalen; ook andere dieren die onderweg Dorrestijns aandacht trekken, passeren op geheel eigen wijze de revue. Lees hoe hij via de ivoormeeuw bij de eenden uitkomt: “ Ik ben niet goed in meeuwen. Terwijl ik toch een diep verlangen koester naar de Ivoormeeuw en naar ‘ t Stormvogeltje, dat niet eens een echte meeuw is. Vroeger kon ik ook niet eenden, maar dat gebrek heb ik verholpen. In strenge winters reed ik naar plassen en meertjes waarin allerlei eendensoorten dreven, maar dan heel ver weg. Ik stond op de oever met verkleumde vingers aan mijn verrekijker te knoeien. Na talloze prutspartijen lukt het mij nu toch de Wintertaling, de Smient en de Slobeend uit elkaar te houden” . En waarom begint hij dan niet aan meeuwen? Tsja, hij woont op de Veluwe en dat is al een handicap, maar de haalbaarheid van het herkennen zit hem in de weg: “De eerstejaars Zusmeeuw lijkt op de volwassen Zomeeuw en de tweedejaars Zomeeuw verschilt amper van het vierdejaars Steenlopertje”. Het leidt tot de verzuchting: “ Meeuwen zijn een uitstekende manier om een normaal mens gek te krijgen, laat staan iemand die al niet helemaal goed bij zijn hoofd is”. En dan volgt hier ook een advies voor het lezen van deze gids: een beetje Dorrestijnliefhebber, of …een beetje gek moet je wel zijn! Marjo Hess Dorrestijns Natuurgids, Nijgh & van Ditmar,ISBN 978 90 388 9347 1

EEN VREEMDE KWAL, OF ??? Tijdens een strandwandeling op 10 juni jl. zag ik een soort "sliertige kwallen" liggen tussen de schelpen. Ik nam er foto’s van (foto rechts) en thuis gekomen wilde ik weten wat het was. Op www.Natuurinformatie.nl vond ik een leuk stukje van de hand van Alice van Duijn (juli 2010), waaruit onderstaande gegevens. Het is geen kwal maar de eiertros van de gewone pijlinktvis (Loligo vulgaris). Alice beschrijft dat de gewone pijlinktvis in het voorjaar vaak in grote aantallen de Noordzee binnen trekt via Het Kanaal. Vanaf juni zoeken ze het ondiepe kustwater op om te paren en eieren te leggen. Daarna zoeken de pijlinktvissen het diepere water weer op waar het merendeel sterft. Zo’n tros die op het strand aanspoelt, bestaat uit legsels van meerdere vrouwtjes, die hun eitjes in gelatineuze strengen afzetten. Eén streng bevat gemiddeld ruim honderd eitjes. Soms worden er trossen van honderden strengen gevormd, waardoor het gewicht tot enkele kilo’s kan oplopen. Door het gewicht zakken ze naar de bodem. Bij een aflandige wind ontstaat een onderstroom, waardoor de eiertrossen op het strand terecht kunnen komen. Wanneer je een eierstreng van dichtbij bekijkt, dan kun je vaak zelfs de jonge inktvisjes zien zitten (foto links, uit het artikel van Alice van Duyn). De pijlinktvissen zelf tref je zelden op het strand aan. Fien Aleman Als bron voor deze informatie noemt Alice o.a. ook : *De inktvissen (Cephalopoda) van de Nederlandse kust/ Lacourt & Huwae, KNNV, 1981.

14

PLANTENWEEKEND TEXEL 13-15 juni 2014 We hadden geluk met het mooie weer. Met 16 deelnemers in een busje en twee auto's konden we al precies om negen uur vertrekken. Het Kennemermeer was halverwege Texel onze eerste bestemming. Een gebied bij het IJmuider strand dat een tiental jaren geleden is aangelegd als compensatie voor de uitbreiding van het hoogovencomplex. We kwamen ogen tekort. Bitterling en moeraswespenorchis in grote hoeveelheden, daarnaast kleverige ogentroost en teer guichelheil als hoogtepunten. Hoewel we over de bitterkruidbremraap als een van de eerste waarnemingen ook al enthousiast waren. 's Avonds op Texel liepen we het rondje om het Skillepaadje, dat loopt van Oudeschild naar Den Burg. Op Waarneming.nl noemen ze het "Hoge BergBrakestein". Het is door boeren aangelegd op hun gebied waar ze de akkerranden hebben ingezaaid met wilde bloemen, vandaar de bolderik en korenbloemen. De Muy en De Slufter stonden de volgende dag op het programma. Naast elkaar liggend, maar heel verschillend van aard. De Muy bestaat uit vochtige duinvalleien waar de zee geen toegang heeft, De Slufter heeft een open verbinding naar zee. Het leek spijtig dat de Muy alleen maar langs één pad toegankelijk was vanwege het broedseizoen. Gezien de enorme soortenrijkdom die we aantroffen, bleek dat geen bezwaar (109 soorten!). Twee pollen goudknopje, teer guichelheil, slanke waterkers, fijne waterranonkel en aardbeiklaver maakten op mij de meeste indruk.

Bitterkruidbremraap – Jan Cevat

's Middags konden we lekker struinen in de Slufter en onze zoutplantenkennis ophalen. Niet veel soorten maar wel een prachtig gebied. Zulte (nog niet in bloei), lamsoren, schorrenkruid en schorrenzoutgras, engels gras (geen echt gras), engels slijkgras zijn kenmerkend voor dit gebied. 's Avonds hebben een paar deelnemers nog vogels gekeken in Utopia, een nieuw, speciaal voor vogels aangelegd natuurgebied. De zondag hadden we helemaal nodig voor de Horsmeertjes. Weer een heel ander biotoop. Hier waren de groenknolorchis, de grote aantallen rond- en klein wintergroen en de wateraardbei de hoogtepunten. Hoewel de galigaan niet overgeslagen mag worden en de aar-ereprijs als tuinplant eigenlijk niet meetelt! Ons verblijf in Bloem en Bos II is goed bevallen. Gunstig gelegen, met een aardige gastvrouw en een eigen ruimte voor de groep, binnen en buiten. Els van Maanen

Groenknolorchis Els van Maanen

De Slufter – Ineke Gilbert

15

Verzendadres: Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg

Spinnenwebben Foto’s Hennie en Rob Meijer

16

Port betaald

33e jaargang nr. 4, dec. 2014 met Programma 1de kwartaal 2015

De Ratelaar

In memoriam Jan van der Slikke p. 3 – 11 - 13

Dode IJSVOGEL p. 15

1

Excursies pag. 8

KNNV-Excursies jan. t/m maart pag. 9-10

DE RATELAAR 34

ste

jaargang nr. 4

december 2014

De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN en is een voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het blad verschijnt vier keer per jaar, rond 15 maart, 15 juni, 15 september en 15 december. Kopij voor het volgende nummer graag voor 1 februari 2015 mailen naar de redactie van IVN of KNNV, als bijlage in Word. Foto’s als aparte bijlage versturen.

Eindredactie: Ineke Gilbert Tel. 070 211 8254 [email protected]

KNNV redactie: Lex van der Steur tel. 070 317 6990 [email protected]

IVN redactie: Ingrid Piek tel. 070 391 0213 [email protected]

Foto voorzijde: Kees Pinster - zalmzwam Druk: drukkerij Lifoka, Den Haag Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie. Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid is een landelijke organisatie waarvan de leden zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot de Natuur en Milieu te verruimen.

Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afd. Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen.

Contributie leden € 28,- huisgenootleden € 9,50 en jeugdleden € 15,Bankrekening nr. NL76 INGB 0000 1446 37 t.n.v. KNNV afd. Den Haag, te Den Haag.

Contributie voor donateurs en leden € 18,en voor huisgenoten € 5,Bankrekening nr. NL25 INGB 0000 6919 56 t.n.v. IVN afd. Den Haag, te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 1400 [email protected]

Inlichtingen: Bert van Maanen, tel. 070 386 7630 [email protected]

Ledenadministratie: Henk Muller, tel. 070 387 3035 [email protected] Website: www.ivndenhaag.nl Webmaster: Marjanne Dominicus

Website: www.knnv.nl/den-haag Webmaster: Dick Gerbrands [email protected]

Voorzitter: Henk Wardenaar, tel. 06 4467 0470 [email protected]

Voorzitter: John van Wensveen, tel. 070 325 3560 [email protected]

Secretaris: Mieke Muller, tel. 070 387 3035 [email protected]

Vice-voorzitter en PR: Kees Pinster, tel. 070 346 5214 [email protected]

Penningmeester: Irene van Wissen, tel.070 327 9321 [email protected]

Secretaris: Ineke Gilbert, tel. 070 211 8254 [email protected]

Aspirant bestuurslid Ineke Smits 070-368 2044

Penningmeester: Ruud Wielinga, tel. 070 368 9191 [email protected]

Coördinator Wandelingen op aanvraag: Gerda Idsinga 070 393 36 16 [email protected]

Postadres Secretariaat: Melis Stokezijde 140, 2543 GJ Den Haag

Lezingen: Ingrid Piek tel.070 391 0213 [email protected] Cursussen: Laus Hendriks, tel. 070 394 6065 [email protected]

Coördinatoren werkgroepen: Zie pagina Volg onze verenigingen op: www.facebook.com/ivndenhaag www.facebook.com/KNNV.afdeling.Den.Haag

2

De besturen van natuurverenigingen IVN en KNNV, nodigen leden en donateurs van harte uit voor onze gezamenlijke

NIEUWJAARSBIJEENKOMST op zondag 11 januari 2015 De bijeenkomst wordt gehouden in het gebouw van amateurtuindersvereniging “Eigen Arbeid”, Zijdeweg 60 in Wassenaar, achter het Café-Restaurant “De Landbouw”, zie kaartje. Vooraf is er voor de liefhebbers een wandeling o.l.v. de boswachter.

Programma 13.15u Start wandeling – verzamelen op het parkeerterrein van “Eigen Arbeid”.

P

14.30u Koffie en thee in gebouw “Eigen Arbeid” Eigen Arbeid 15.00u Speeches van de voorzitters en fotopresentaties van de mooiste natuurfoto’s van en door onze leden met een drankje en een hapje 16.30u Einde Net als vorig jaar vragen wij je om je 10 mooiste natuurfoto’s te laten zien en daarbij het verhaal achter de foto te vertellen. Je krijgt daarvoor maximaal 5 minuten tijd voor maximaal 10 foto’s.

Als je wilt meedoen, meld je dan aan bij Ruud Wielinga, tel. 070 368 9191 of via E-mail, [email protected], en hij zet alles klaar voor de presentatie. Stuur de foto’s via de webpagina www.wetransfer.com aan hem toe. Weet je niet hoe dat werkt, bel dan Ruud even. Henk Wardenaar, voorzitter IVN en John van Wensveen, voorzitter KNNV

Herinnering aan Jan van der Slikke Dat Jan een markante persoonlijkheid was, is algemeen bekend. Op de dag van zijn begrafenis heeft iedere spreker zijn of haar herinneringen aan Jan uitgesproken. Wat vond ik zelf bijzonder aan Jan? Zolang ik Jan heb gekend was hij voor mij altijd de man met een hart voor de natuur en vooral zijn interesse in en betrokkenheid met de verenigingen KNNV en IVN heeft op mij een grote indruk gemaakt. Jan was voor mij zowel een echte IVN’er als KNNV’er. Ik denk dat hij een van de meest fervente voorstanders was voor de steeds verdergaande samenwerking tussen IVN en KNNV. Bij Jan was dit gevoel zeer tastbaar. Je wist dat hij zich bij beide verengingen thuis voelde en zich met hart en ziel wilde inzetten. Zijn nauwe betrokkenheid bij beide verenigingen had als gevolg dat hij bijna altijd de ledenvergaderingen en lezingen bezocht, of deze nu door IVN of KNNV waren georganiseerd. Dit maakte hem niets uit. Jan was er, zo mogelijk, altijd bij. (foto in de Heimanshof met echtgenote Els) Momenteel merk je steeds meer dat de scheiding, mede door het samengaan bij het organiseren van lezingen en nieuwjaarsreceptie en het uitbrengen van de Ratelaar niet meer zo duidelijk aanwezig is. Laten wij allen, IVN’er of KNNV ‘er, aan Jan een voorbeeld nemen. Betrokken bij de natuur, daar gaat het om! Rob Meyer

3

HERMAN DE VRIES tentoonstelling Stedelijk Museum Schiedam Nog tot 18 januari 2015 te zien. Wat een rust gaat er uit van de verzameling Ginko’s of appelboomblaadjes, rozenstelen in het gelid of takjes op een rij! Wat heerlijk kunnen honderden rozenknopjes ruiken! Het zijn de objecten uit de natuur, de schoonheid, de herhaling en de aandacht voor het onderwerp die mij aanspreken. Cultuur is, volgens Herman, de menselijke realiteit en die is altijd terug te voeren op de natuur. Zo ook zijn kunst. Hij biedt ervaringen door natuurlijke objecten of processen tentoon te stellen. Hij laat veranderingen en vergankelijkheid zien door half vergane boomstammen, stronken en schedels te exposeren. Aan de trap naar de eerste etage komt je al de geur van rozen tegemoet: een zaal slechts gevuld met honderden rozenknopjes, die als een kleed de vloer bedekken. Op zolder staan keurig gerangschikt allerlei specerijen uit b.v. Nepal en India. Rijen bakjes gevuld met de prachtigste vormen en kleuren. Herman de Vries (1931) volgde een opleiding aan de Rijkstuinbouwschool, werkte als landarbeider in Frankrijk en vanaf 1952 als plantkundige bij de Plantenziektekundige Dienst in Wageningen. In 1953 begon hij zich bezig te houden met het maken van kunst. Zijn vroege werk bestaat onder andere uit collages van gevonden materiaal. Later in de jaren 50 begint hij te schilderen in witte, grijze en zwarte tonen. In 1970 verhuisde De Vries naar Beieren en vanaf deze tijd vormen de natuur en Oosterse denkwijzen belangrijke elementen in zijn werk. Verandering en tijdelijke ordeningen zoals die heersen in de natuur komen bijvoorbeeld tot uitdrukking in werken met gevallen boombladeren of in een verslag van een onderzoek naar planten gevonden op een afgeperkt stuk weiland. In 1997 kreeg de kunstenaar de opdracht voor de ontwikkeling van een Bomenmuseum in de Haagse wijk Wateringse Veld. Het bomenmuseum werd in 2011 afgerond. Overal in het museum kijkt De Vries je aan of hoor je hem spreken via de videoschermen in de verschillende zalen. Dat had van mij niet gehoeven, het stoort een beetje. Stedelijk Museum, Hoogstraat 112, Schiedam http://www.stedelijkmuseumschiedam.nl Ga ook naar de andere tentoonstelling in de Ketelfactory, Hoofdstraat 44. Die heb ik gemist. Open woensdag t/m zondag van 12.00 tot 17.00 uur. Monique van den Broek

DE WONDERE WERELD VAN… Henny en een vijver in Twente Het was al een paar jaar een wens van mij om een diepere vijver in onze Twentse tuin te hebben. Iedere winter opnieuw vroren er kikkers dood in de ondiepe vijverbakken, want in het oosten vriest het meestal toch harder dan in het Haagje. Dit voorjaar was het zo ver: Ingrid Piek, onze tuinexpert was zo lief om in een weekend onze kant op te komen en met vereende krachten hebben we eerst de oude bakken verwijderd, de grond verder uitgegraven en een nieuwe folievijver aangelegd. Om alles, wat in het water zwom en krioelde te redden heb ik al het water door een net gezeefd. Eigenlijk heel leuk werk, want je komt van alles tegen, behalve de kikkers en slakken ook allerlei insecten en zes salamanders. Die hele levende have hebben we overgezet in een ander vijvertje in de tuin. Lees verder op pag. 5

4

Vervolg pag. 4: En toen kon het grote werk beginnen. Nou, dat ging in een rap tempo. ‘s Avonds lag daar een folievijver met alleen leidingwater. De volgende ochtend toen Ingrid en ik gingen kijken of de vijver toch niet leeg gelopen was, zat er in het pure leidingwater alweer een salamander, waarschijnlijk teruggelopen naar de plek waar hij vandaan kwam. Later hebben we bij het tuincentrum water- en moerasplanten gekocht en geplant en uit een naburig ven emmers water met watervlooien geschept. De salamanders waren in een mum van tijd terug in de grote vijver en hebben voor heel veel nageslacht gezorgd en daar zijn we nu heel zuinig op. Voorlopig geen waterplanten en water uit het ven en uit de winkel meer, want met de dodelijke schimmelziekte die momenteel heerst bij salamanders, kun je niet voorzichtig genoeg zijn. Onze vijver is een lust voor het oog geworden. Heel natuurlijk: alles groeit en bloeit. Ook is het ideaal voor allerlei vogels: ze badderen en drinken en ook de eekhoorns vinden het een ideaal plekje om hun dorst te lessen. Ingrid: nogmaals reuze bedankt voor alle hulp en advies. Henny Meyer

Wilt u ook een ervaring delen? We ontvangen uw bijdrage graag voor 1 februari. U kunt die, in maximaal 400 woorden, zenden naar [email protected] liefst met foto. Waar nodig maakt de redactie een selectie uit inzendingen; ook zijn soms tekstuele aanpassingen mogelijk.

NATUURWERKDAG 2014 in ‘t Gouden Klavertje Als cursisten van de IVN Natuurgidsencursus van IVN Den Haag hebben wij, Annemarie de Bree, Joost Lommelaars en Angelique Smits in overleg met van onze mentor en docent van de cursus Ingrid Piek, gekozen voor een adoptieterrein in onze buurt, namelijk de natuurtuin van het Segbroek College aan de Goudsbloemlaan. Wij hebben tijdens onze opleiding de ontwikkeling van deze tuin door alle seizoenen gevolgd. Twee jaar na de aanleg is hier een schitterende natuurtuin ontstaan We zijn er trots op. ’t Gouden Klavertje, de school/buurttuin van het Segbroek College, is volledig afhankelijk van de inzet van vrijwilligers. Dat het nog niet eenvoudig is om deze te werven (en te houden) weet iedereen. Aangenaam was de verrassing dan ook toen er op zaterdag 1 november - een schitterende dag met temperaturen rond de 20 graden - een flink aantal mensen verscheen dat een dag lang belangeloos mee wilde helpen in deze b(l)oeiende heemtuin. Het was nationale Natuurwerkdag, een dag die in 2001 in het leven geroepen is en die sindsdien elk jaar op de eerste zaterdag van november plaatsvindt. Dit jaar kwamen er op maar liefst ruim 400 locaties in het hele land mensen samen om een stuk groen een opknapbeurt te geven. (info: www.natuurwerkdag.nl/ ) De middag in ‘t Gouden Klavertje duurde van 12 tot 17 uur en in die tijd hebben ruim twintig vrijwilligers bergen verzet. De gedreven biologieleraar Joris Koot had een werklijst gemaakt en zo kon eenieder een bezigheid kiezen die hem of haar goed lag. Er is druk geschoffeld, tientallen nieuwe planten zijn de bodem ingegaan, het insectenhotel is verbeterd, de ‘levende’ hut (een hut van gewortelde, groeiende wilgentakken) was binnen afzienbare tijd een prachtige bank van gebruikt hout rijker, de kronkelende paden zijn van verse houtsnippers voorzien, de aspergebedden verhoogd en de bloemenakker is gefreesd en ingezaaid met wintertarwe en rogge. Ook een aantal kinderen hielp mee. Een jongetje vond het maar raar dat een bij uit een eitje komt, volgens hem werden bijen in de lucht geboren…

‘Vele handen maken licht werk’ mag een afgezaagd gezegde zijn, maar het is een waarheid als een koe. Het was enorm bevredigend om aan het eind van de middag te zien wat er allemaal met vereende krachten tot stand gekomen was. Heerlijk! De tuin kan er weer even tegen, al moet hij natuurlijk wel bijgehouden worden. Men is nog naarstig op zoek naar versterking. Dit stukje groen in de stad is in principe elke vrijdagmiddag vanaf 13.30 uur voor bezoekers toegankelijk om rond te kijken, te genieten of wat te werken (heel graag!). Maar ook op andere momenten door de week of in het weekend zijn ze dolblij met extra hulp, elk uurtje wordt gewaardeerd. Mailt u voor de mogelijkheden naar Joris Koot via [email protected] Voor meer informatie over de tuin: http://www.groendichterbij.nl/school%C3%A9nbuurttuintgou denklavertje Annemarie de Bree

5

EEN MOTOR VAN ZAND

Zand, zee, stroming en wind, Nederlandser kan het niet. En echt Nederlands is het: dit project Zandmotor. De zakelijke omschrijving vind je op de website: “ Tussen maart 2011 en oktober 2011 legden Rijkswaterstaat en de provincie Zuid Holland het schiereiland in de vorm van een haak aan. Sleephopperzuigers zogen het zand tien kilometer ver uit de kust op en brachten het vervolgens naar de juiste plek. Het schiereiland stak bij aanleg één kilometer ver in zee. De werkzaamheden aan de Zandmotor zijn afgerond in november 2011. Nu is de natuur aan de slag om de kust te versterken en een dynamisch natuur- en recreatiegebied te maken.” Meer persoonlijke informatie en betrokkenheid kon je vinden bij de lezing op 6 november jl. door Chrit van Ewijk en Johan Apeldoorn in het MSP in het Zuiderpark. Al jaren volgen zij als IVN natuurgids de duinvorming in onze regio, en dus ook de Zandmotor ter hoogte van Ter Heijde. En dat betekent voor hen ook duiken in de geschiedenis van onze kust en de vorming ervan door de eeuwen heen. Onze kust Chrit trakteert ons op woorden en beelden van ‘bogen’ en ‘lijnen’ als hij spreekt over het belang van onze kustboog, kustlijn en niet te vergeten kustfundament. Op die drie elementen is het beleid voor de bescherming van onze kust gebaseerd, en dus ook voor de Zandmotor. Cap Blanc Nez aan de NoordFranse kust en De berg op Texel houden als het ware onze kustboog vast. Krijtrotsen in Frankrijk en een keileembult onder zee in Nederland vormen een barrière voor het verder stromen van de zee landinwaarts. Zandbanken voor de Belgische kust leveren het zand voor onze duinen via een voor kenners herkenbare kustrivier. Al jaren is er veel kustafslag bij de Delflandse kust: dat maakt dat sinds 1991 wettelijk is vastgelegd waar de kustlijn minimaal moet lopen. Er moet ook rekening worden gehouden met een zeespiegelstijging van 12 mm per jaar. Dat betekent dus regelmatig zandsuppletie om die lijn te kunnen handhaven. Misschien wat minder bekend is het bestaan en handhaven van een kustfundament. Dat ligt vóór de kust en loopt door tot 20 meter onder NAP. In dat gebied mogen geen activiteiten en dus ook geen zandverplaatsing plaatsvinden. Dat is ook de reden dat de sleephopperzuigers ver uit de kust het zand moesten halen voor de Zandmotor. Johan voert ons mee in onze krijgsgeschiedenis en legt haarfijn uit hoe onze ‘prutbak’ aan de kust (10 m diep en 30 km landinwaarts) ons tegen buitenlandse invallen heeft beschermd. Denk maar aan het rampjaar 1672 waarin we de Fransen konden tegenhouden. Ook de Engelsen hebben we in drie zeeslagen feitelijk tegengehouden. Daarbij waren ook de zandbanken voor de kust een steun. En ja: omdat we zo ons gebied beschermden, spreken we hier Nederlands en niet Frans of Engels, om maar iets te noemen! Zandmotor: megasuppletie Zand suppleren betekent hoe dan ook een verstoring van het milieu. Zo is het idee ontstaan om wat nu om de vijf jaar werd herhaald, te proberen in 1 keer voor langere tijd te doen via een megasuppletie. Die suppletie komt van buiten het kustfundament met zand dat precies de goede korrelgrootte heeft, want blijkt de korrel te zwaar dan blijft van het verstuivingsplan niets over. De naam motor is gekozen omdat de suppletie in beweging is en de kust voedt door stukje bij beetje zand af te geven. Voor de suppletie een feit was, is er door sleephopperzuigers over een periode van zo’n twaalf maanden zand aangevoerd dat door bulldozers werd uitgesmeerd. De verwachting is dat 60% van het zand zo tot duinaangroei zal leiden en de overige 40% in de diepzee verdwijnt. Het gaat om een

6

gebied van 128 hectare, even groot als 256 voetbalvelden of de helft van het eiland Rottumeroog. 25 miljoen kuub zand die, zo is de gedachte voor 20 jaar voldoende moet zijn om te verstuiven en zo bij te dragen aan de bescherming van de kust via de vorming van natuurlijke duinen. Daarnaast is de gedachte dat het de recreatiemogelijkheden voor de bewoners van de Randstad vergroot en liggen er duidelijk ecologische doelstellingen. Om goed te weten wat er gebeurt, vindt er regelmatige monitoring plaats. Het is een bijzondere plek voor onderzoek, nu ook te zien aan plaatselijke markeringen door de Universiteit Wageningen. Ontdekken Het leukste is het natuurlijk om zelf op ontdekkingstocht te gaan en je te begeven op deze zandvlakte. Zo is er verondersteld dat zich er zeehonden zouden gaan ophouden: tijdens de lezing wisten aanwezigen al te melden dat die daar gespot zijn. Er heeft zich inmiddels ook een klein zoetwaterduinmeer gevormd, met vissen afkomstig van de achtergebleven eitjes aan vogelpoten. Soms kun je een heuse zandstorm meemaken en dan is een dikke capuchon geen overbodige luxe is. Het beleven van de seizoenen in al zijn heftigheid is onderdeel van dit bijzondere fenomeen. Vegetatie is er natuurlijk ook: Zeeraket is een bewoner van de zeereep, een wat bossige plant met een hoogte van maximaal 60 centimeter. Hij heeft bleekgroene, vlezige bladeren en licht lila naar honing ruikende bloemen. (foto onder) Als je de zeeraket aantreft, weet je dat er organisch materiaal onder het zand bedolven ligt, want ook deze plant heeft natuurlijk zijn voedsel nodig en duinzand is van nature stikstofarm. Dat organisch materiaal kan van alles zijn: aangespoelde stukken wrakhout en losgeslagen wier. Onder het zand gaan die zaken ontbinden en daarbij komen die stikstofverbindingen vrij. In het vloedmerk komen ook planten als zeepostelein en stekend loogkruid voor. Los van onze eigen ontdekkingen, zijn er de nog meer wetenschappelijke waarnemingen. Daarvoor kun je terecht bij die van jonge wetenschappers in een dit najaar uitgezonden televisieprogramma. (zie hieronder websites voor informatie). En wil je de motor zien vanuit een geheel ander perspectief, kijk dan eens naar de foto’s die Andre Kuipers vanuit de ruimte heeft gemaakt. Hoe dan ook, we zijn nog lang niet klaar met onze ontdekkingen! Wordt vervolgd dus.

www.dezandmotor.nl http://dekennisvannu.tumblr.com uitzending terug te kijken op : http://www.npo.nl/de-kennis-van-nu/02-11-2014/VPWON_1229351 https://www.flickr.com/photos/astro_andre/6661535367/sizes/l/in/photostream/

7

tekst Marjo Hess foto onder Loes Piek

IVN Den Haag Excursieprogramma 1e kwartaal 2015 DATA EN TIJDEN ONDER VOORBEHOUD. Kijk voor eventuele wijzigingen op de website www.ivndenhaag.nl JANUARI Zo 03 jan Za 17 jan Za 17 jan Zo 18 jan

10:00 10:00 11.-15.00 10:30

Wo 21 jan

14.00

Zo 25 jan Zo 25 jan Zo 25 jan

10.30 14.00 14.00

FEBRUARI Di 03 feb Za 07 feb Za 7 feb. Zo 08 feb Za 14 feb Za 14 feb Za 14 feb.

10.30 10.30 13.00 10.30 10.00 11.00 11.00

Wo 18 feb

14.00

Wo 25 feb MAART Zo 1 mrt Zo 1 mrt Zo 1 mrt

14.00

Za 7 mrt Zo 8 mrt Di 10 mrt Za 14 mrt Za 14 mrt

10.30 14.00 10.30 10.00 11.00

Wo 18 mrt Za 21 mrt Wo 25 mrt

14.00 11.00 14.00

10.00 10.30 14.00

Leidschendammerhout: Winterbos. Start Oostvlietweg naast nr 28. Sorghvliet: Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24. Kijfhoek/Bierlap (Dunea): Sporen in het duin. Infobord P Kievitsduin, Meijendelseweg Wassenaar. Oosterbeek/Clingendael: Doorstapwandeling. Hoek Wassenaarseweg/Thérèse Schwartzestraat, Den Haag. Buitengebied L'dam-Voorschoten. Winterse doorstapwandeling met hond. Hoek NoortheylaanVeursestraatweg, Leidschendam. De Horsten: Winterwandeling. Ingang Papeweg Wassenaar, entree € 1. Vlietland: Doorstapwandeling. Parkeerplaats op de Kniplaan (Stompwijk) bij de brug over de A4. Haagse Bos: Gezien het jaargetijde staan we niet te veel stil. Bezuidenhoutseweg, Bruggetje naast Paleis Huis Ten Bosch. Sorghvliet: Winter in Sorghvliet. Ingang Scheveningseweg 24. Sorghvliet: Winter in Sorghvliet. Ingang Scheveningseweg 24. Westduinpark. Verschillende duinzones via het strand. De Sav. Lohmanlaan, hoek Laan van Poot Te Werve: Winter/voorjaars wandeling. Van Vredenburchweg 101-105. Sorghvliet: Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24. Kijfhoek/Bierlap (Dunea): Korstmossen. Infobord P Kievitsduin, Meijendelseweg Wassenaar. Meijendel (Dunea): Valentijn - vriend of vijand in het duin? Infopaneel t.o. buitenbak paardenstal. Wandeling over onverharde zand)paden. Park Rozenrust: Op de grens van winter en lente, kinderen speciaal welkom. Veursestraatweg 102 A, Leidschendam. Waalsdorpervlakte: Duinen. Oude Waalsdorperweg: Parkeerplaats achter TNO. Leidschendammerhout: Zoek de Lente. Oostvlietweg naast nr 28. De Horsten: Bijna lente! Ingang Papeweg, Wassenaar. Entree € 1. Heemtuin 't Gouden Klavertje plus stukje Haagse Beek in Segbroekpark: Natuur in de stad. Segbroeklaan hoek Goudenregenstraat, ingang Segbroekpark. Sorghvliet: Het voorjaar tegemoet. Scheveningseweg 24. Vlietland: Vogels. Parkeerplaats op de Kniplaan (Stompwijk) bij de brug over de A4. Sorghvliet: Lente? Ingang Scheveningseweg. Sorghvliet: Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24. Meijendel (Dunea): Lentekriebels. Infopaneel t.o. buitenbak paardenstal. Wandeling over onverharde (zand)paden. Clingendael: Sneeuwklokjes en ander voorjaar. Hoofdingang Wassenaarseweg, Den Haag. Kijfhoek/Bierlap (Dunea): Natuurontwikkeling. Infobord P Kievitsduin, Meijendelseweg Wassenaar. Duivenvoorde: Lente, kinderen speciaal welkom. Laan v. Duivenvoorde 1, Voorschoten.

Uitnodiging: Lezing 19 februari Rinny E. Kooi vertelt over bomen. Zij is een Leidse biologe met bijzondere kennis van bomen. Ze schreef o.a. het boek Bomen in de buurt. Vanaf 1990 tot haar pensioen in 2013 had zij een dubbelfunctie als onderzoekster en universitair docent aan de Universiteit Leiden. Rinny is een zeer goede tekenares en verlucht haar lezingen met een groot aantal unieke tekeningen van bloemen, vruchten, takjes en bladeren. 19 februari om 20.00 uur in het MSP Zuiderpark, Anna Polakweg 7. Den Haag. Ingang Vreeswijkstraat naast snackbar ‘ Het Hapje’, Anna Polakweg 1. Direct 1e hek rechts. Aan de rechterkant is de stadsboerderij. Aan de linkerkant vindt u het MSP. Bereikbaar met bus 25 en 26, halte Vreeswijkstraat. RR 4 en 6, halte Monnickendamplein, 10 minuten lopen. Beperkte parkeergelegenheid op het terrein. Bestuur KNNV

8

Geen lid? Ga eens mee om kennis te maken. N.B. -Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à € 0,08 per km. -Deelname altijd op eigen risico. -Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan. -Info: Els van Maanen-van Wijlen, 070-3867630 of [email protected]

EXCURSIES DECEMBER ZATERDAG 13 DECEMBER – is verzet naar ZATERDAG 20 DECEMBER Dagexcursie Oostvoorne, Landgoed Mildenburg Een mooie beschutte wandeling in een winters bos- en duingebied. De lengte hangt af van de weersomstandigheden. We lopen door lange eikenlanen, door een beukenbos, over duinen en een stinsenplantentuin. Het landgoed Mildenburg is in de loop van de 18e eeuw aangelegd en uitgebreid. Horeca (halverwege) aanwezig. Verzamelen: 09.00u parkeerterrein bij eindpunt Randstadrail 4, De Uithof (Lozerlaan/Meppelweg). Organisatie: Ineke Gilbert en Ineke Zwarekant. Aanmelden voor plaats in een auto, bij Ineke G. 06-44069099 of [email protected] DINSDAG 30 DECEMBER Traditionele Pannenkoekenexcursie Bij ons 100-jarig jubileum in 2001, is er een speciale uitgave gemaakt met een excursie door het Haagse Bos. Wij zijn benieuwd of er veel veranderd is. Wie niet mee wil/kan lopen met de excursie is welkom om mee te eten om 12.30u in het Poffertjes- Pannenkoekenpaviljoen op het Malieveld. Verzamelen: 11.00u in hal van Station Den Haag Centraal, bij infopunt. Organisatie: Els en Bert van Maanen, 06-36504293 of 070-3867630 of [email protected]

PROGRAMMA KNNV januari t/m maart 2015 EXCURSIES ZATERDAG 17 JANUARI Dagexcursie Ridderoordse Bossen en Landgoed Eyckenstein. Een winterse doorstapwandeling! Door enige bebouwing, bos, heideveldjes, langs meertjes: landschappelijk heel mooi. De route is 11,5 km; afhaken (bus) kan na 5,5 km en na 9,5 km. Horeca na 5,5 km. Verzamelen: 08.50u station Den Haag CS bij infopunt. Met de trein naar Bilthoven. Organisatie: Dick en Jola Gerbrands, 070-3201485. ZATERDAG 31 JANUARI Dagexcursie landgoed Groenendaal, Heemstede. Landgoed Groenendaal is een bijzonder binnenduinlandgoed dat ecologisch wordt beheerd. We nemen de trein naar Heemstede en dan nog een eindje met de bus. Horeca onderweg. Lengte ca. 7 km. Verzamelen: 09.00u station Den Haag CS bij infopunt. Organisatie: Els en Bert van Maanen, 070-3867630 of [email protected] ZATERDAG 14 FEBRUARI Excursie halve dag Bieslandse bos, Delft. Afwisselend polder-, bos- en waterlandschap. Horeca onderweg. Verzamelen: 10.00u station Delft, halte tramlijn 1. Ook een stukje met de bus. Organisatie: Mies Eveleens, 015-2571535 en Okje van Drimmelen, 070-3238629. DONDERDAG 19 FEBRUARI Ochtendexcursie Westduinen. Zelfs in februari is er het een en ander te ontdekken in de duinen. Duur ca. 3 uur. Neem brood en drinken mee, naast eventueel verrekijker, vogel- en plantenboek, en regenkleding. Er is onderweg geen horecagelegenheid. Verzamelen: 10.00u keerlus tramlijn 12, Markenseplein (Duindorp), Scheveningen. Bus 22 stopt hier ook. Organisatie: M.O.

9

ZATERDAG 28 FEBRUARI Dagexcursie Brederoderoute en Duin en Kruidberg. Gevarieerde wandeling door o.a. het Burgemeester Rijkenspark van Santpoort-zuid en het mooie duingebied Duin en Kruidberg. Ongeveer 9 km. Horeca onderweg en (evt.) aan het eind. Verzamelen: 08.55u station Den Haag CS bij infopunt. Trein naar Santpoort-Zuid. Organisatie: Els Kempen, 070-4274818 en Jola Gerbrands, 070-3201485. ZATERDAG 14 MAART Ochtendexcursie Mossen in de Horsten. De Horsten zijn rijk aan mossen. Onze gast-excursieleider is coördinator van de Mossenwerkgroep van de KNNV, afdeling Leiden. De excursie duurt ca. 2 uur. Tip: breng uw loep mee! Verzamelen: 10.00u parkeerplaats bij de Papeweg-ingang van de Horsten in Wassenaar. Organisatie: Jeannette Teunissen. DONDERDAG 19 MAART Ochtendexcursie Van Voorburg langs de Vliet naar Leidschendam. We lopen van station Voorburg door Hofwijck naar de Vliet tot de sluisjes van Leidschendam. Daar kunnen we koffie drinken. We kunnen dan nog een stuk verder langs de Salamander (houtzaagmolen). Misschien zien we al stinzeplanten, speenkruid enz. Ca. 5 km. We gaan met de bus terug. Verzamelen: 10.00u bij station Voorburg. Bus 45, 46, 23 en de stoptrein. Organisatie: Els van Maanen, 070-3867630 of 06-36504293 of [email protected] ZATERDAG 28 MAART Dagexcursie in de bossen bij Oosterhout NB. De Vrachelse heide bestaat overwegend uit naaldbos met hier en daar resten heide- en stuifzandgebied. Het oostelijk deel heeft zijn oorspronkelijk reliëf goed bewaard. Daar is ook meer gemengd bos te vinden en is eikenstruweel aanwezig. Dit is vroeger door boeren aangeplant om het stuifzand te beteugelen en ten behoeve van geriefhout. Dit bevindt zich op de hoogste stuifzandruggen. De route is 8 – 10 km, horeca halverwege. Verzamelen: 09.00u parkeerterrein De Uithof, bij eindpunt lijn 4. Organisatie: Ineke Zwarekant en Ineke Gilbert. Opgeven voor plaats in auto: Ineke Gilbert, 06-44069099 of [email protected]

Vooraankondiging Plantenweekend 2015 Ook in 2015 organiseren leden van de plantenwerkgroep weer een weekend. We gaan naar mooie gebieden in Drenthe en logeren in de omgeving van het Drents-Friese Wold. Dus zet alvast in uw agenda: 29 – 30 en 31 mei. Alle gegevens over logies en natuurgebieden die we bezoeken komen in de Ratelaar van maart en dan kunt u zich ook opgeven. We zijn nog op zoek naar een onderkomen. Daarna kunnen we pas precies vertellen wat onze bestemming wordt. Vriendelijke groet, Ineke G. en Ineke Z.

WERKGROEPEN VAN KNNV-DEN HAAG - Bestuurscommissie natuurbescherming Kees Fokkens, 070-3280386 - Bomenwerkgroep Hilde Küpfer, 06-53844741 - Insectenwerkgroep Alexander Deelman, 070-3502493 - Paddenstoelenwerkgroep Kees Fokkens, 070-3280386

- Plantenwerkgroep Ineke Gilbert, 070-2118254 - Strandwerkgroep Laus Hendriks, 070-3946065 - Vogelwerkgroep Ineke Zwarekant, 079-3310369

10

Jan en de KNNV Jan van der Slikke: actief in de KNNV en het IVN, tot het einde. Hij had de brede kennis van de generalist en de diepe kennis van de specialist. Zo’n man is van onschatbare waarde voor een vereniging als de onze. Zijn inzet voor de KNNV was veelzijdig, zowel in werkgroepen als in het bestuur. Hij was een regelmatig deelnemer aan de excursies van de paddenstoelenwerkgroep. Je kon merken dat hij dit al veel langer deed dan de meeste andere leden. Jan behoorde tot de generatie van Reitze ten Cate, Netty Kuling en de familie van Haren. Hij kon putten uit de in die tijd vergaarde kennis. Die ervaring heeft hij ook gebruikt voor het geven van een paddenstoelencursus. Een grondige cursus, daar kon je op rekenen bij Jan. Foto: Els van Maanen Graag nam hij deel aan de activiteiten van de bomenwerkgroep. Die werkgroep ontstond na een bomencursus van Lex van der Steur. Zijn kennis over bomen oversteeg duidelijk die van de andere cursisten zodat zijn bijdrage hieraan zeer waardevol was. Ook bij de plantenwerkgroep was hij ’s winters een graag geziene gast. Zijn kritische vragen en opmerkingen werden zeer gewaardeerd. Jan was een trouw en kritisch bezoeker van de jaarvergaderingen. Daar zal hij ook gemist worden. Van 2003 tot 2006 was hij voor de tweede keer voorzitter. Het was bewonderenswaardig dat hij op zijn leeftijd bereid was de vereniging uit de impasse te halen die ontstond nadat Kees Fokkens afscheid had genomen als voorzitter. We zijn hem hiervoor heel dankbaar. Ook hier ging Jan grondig te werk: voor ieder agendapunt (en dat waren er veel) een eigen map. Jan bleef leren en zijn kennis uitdragen. Daarmee heeft hij velen van ons blijvend geïnspireerd. Bestuur KNNV

Onze oude zeebenen Wie ‘Trouw’ leest, kent iets van de manier waarop Jelle Reumer schrijft. In de zaterdags verschijnende column ‘ Jelle’s weekdier’ laat hij verrassende eigenschappen van een dier zien dat hem op de een of andere manier fascineert. Dat kan een levend dier zijn zoals de garnaal maar ook de al niet meer levende dodo. De laatste tekent zijn belangstelling voor de ontwikkeling van ons dierenrijk; hij is niet voor niets directeur van het Natuurhistorisch Museum in Rotterdam. Ook zijn boek “ De vis die aan land kroop” toont ons historie. Hij beschrijft de evolutie van gewervelde dieren en neemt je als gids graag mee op zijn reis langs fossielen en de oorsprong van onszelf en doet je versteld staan over hoe wij de mens geworden zijn van vandaag. In de subtitel gebruikt hij de beeldspraak van vogels, logisch gezien de verdere inhoud maar we blijken zeker ook het nodige van vissen te hebben, zoals het volgende citaat verwoordt:” En u, die dit nu zit te lezen, u weet nu intussen dat u als zoogdier in feite een doorgeëvolueerde kwastvinnige vis bent, u haalt adem met wat ooit een zwemblaas was, u slaat de bladzijden van dit boek om met een voormalige borstvin en u loopt op uw beide buikvinnen”. En niet alleen het lezen met voormalige borstvinnen vond ik intrigerend: we blijken nu te horen met behulp van het kaakgewricht van ooit een hagedis. En de gehoorgang waarin ons trommelvlies is opgehangen, blijkt een overblijfsel van de voorste kieuwopening van zeer oude kaakloze vissen. En dat allemaal omdat vissen ooit veel hebben overwonnen door aan land te gaan… Jelle Reumer, “ De vis die aan land kroop”, De evolutie van gewervelde dieren in vogelvlucht. 2013, Historische uitgeverij, ISBN 978-90-6554-039-3 Marjo Hess

11

PADDENSTOELENCURSUS EEN SUCCES. Een klaterend applaus van de 20 cursisten voor Machiel Noordeloos. Een mycoloog die nationaal en internationaal zijn (paddenstoelen)sporen verdiend heeft en nu met pensioen is, heeft zijn lezing over "Paddenstoelen in de duinen" afgerond. Ruim twee uur lang hield hij zijn toehoorders geboeid met een verhaal en prachtige beelden over/van de zwammen in zeereep, grijze duinen, vochtige duinvalleien, schrale graslanden en duinbossen. Meer dan 100 soorten werden getoond en toegelicht, zoals: duinfranjehoed, duinfopzwam, geurende wasplaat, kruipwilgrussula en (echt waar) keutelkaalkopje. Deze lezing was een onderdeel van de paddenstoelcursus voor Haagse KNNV en IVN. Voor beginners drie lessen met excursies, voor gevorderden vijf lessen met excursies. De cursussen waren al snel volgeboekt, dus moesten we mensen helaas teleurstellen. De cursus begon met Kees Pinster, over de basisbeginselen van de mycologie: de bouw, het determineren zonder microscoop en de ecologie. Daarna Peter Peperkamp, die uitlegde hoe je met een binoculair en microscoop de paddenstoelen kan bestuderen. Vervolgens gaf Lenie Bakker een lezing over de ecologie van paddenstoelen. Lenie sloot ook de cursus af met een les over slijmzwammen, een bijzondere groep zwammen, die een aparte plaats in de mycologie hebben. De cursisten hadden natuurlijk regelmatig vragen als "Wat was er eerst, plant of paddenstoel"? Het antwoord: ze kwamen samen uit de zee op het land, want ze hadden elkaar nodig om te leven. Of "Wat is de levensduur van een spore"en "Wat is de functie van speciale cellen als cystiden"en daarop had zelfs Machiel geen antwoord. Na elke les was er een excursie om de lesinhoud in de praktijk toe te lichten. De Horsten, Backershagen, Hertenkamp en Kijfhoek waren gebieden die bezocht werden. Langzaamaan zag je dat deelnemers in het veld steeds meer paddenstoelen gingen herkennen. De cursus werd georganiseerd door Ruud Wielinga, Lenie Bakker, Peter Peperkamp en Kees Pinster. Zij hopen dat met deze cursus meer leden van IVN en KNNV deze "verslaving" oppakken, hun kennis vergroten en delen met anderen. En lukt dat niet goed in je eentje, dan kan je altijd aansluiten bij de Paddenstoelen WerkgroepWassenaarse Parken van de KNNV. Daar maak je kennis met meer ervaren amateur-mycologen, bezoek je mooie terreinen en kan je genieten van de prachtige wereld van de mycoflora. De deelnemers kregen allen iets extra’s mee: de beginners het "Basisboek Paddenstoelen"en de gevorderden de nieuwe “Veldgids paddenstoelen". Deze cadeautjes waren mogelijk dankzij een financiële bijdrage van het ministerie LNV, die de cursus subsidieerde. Kees Pinster (tekst en foto's, zie ook de zalmzwam op de voorpagina)

OVER DE OOSTVAARDERSPLASSEN

Op 18 oktober vertrok een gezelschap van 12 mensen richting de Oostvaardersplassen. Droog weer en niet teveel wind. Ideaal dus om een dag in Nederlands "Nieuwe Wildernis" door te brengen. Jaap Zoet maakte gebruik van zijn connecties met boswachter Leo. De laatste nam ons mee op safari. In twee terreinwagens reden we door het normaal niet toegankelijke gebied. De boswachter raakte niet uitgepraat over dit prachtige land. Vervolg op pag. 13

12

Het beheer, de aanwezige dieren, waterstand, kale bomen en nog veel meer passeerde de revue. Stof genoeg voor soms pittige discussies over "Wat doen we wel en wat doen we niet”. We hebben vooral veel edelherten gezien. Het burlen van de mannetjes, sommigen met prachtige geweien, was goed te horen. Aan vogels vielen vooral de talrijk aanwezige grote zilverreigers op, maar met de telescoop was ook een nog jonge slechtvalk heel mooi te zien. Wat planten betreft heeft het gebied vooralsnog niet zo veel te bieden. Het was een unieke gelegenheid om het gebied dat we hebben kunnen zien in de prachtige documentaire "De Nieuwe Wildernis" nu eens met eigen ogen te kunnen aanschouwen en beleven! Op de terugweg naar de schuur van Staatsbosbeheer deed zowaar een vos ons nog uitgeleide. Zijn oogjes stonden wel vriendelijk maar dat gemene trekje om zijn bek ……. toch maar voldoende afstand bewaren! Met veel dank aan Jaap Zoet voor deze leerzame en boeiende excursie. Hilde Küpfer en Jan Cevat (foto's J. C.)

Jan van der Slikke en de Heimanshof Jan van der Slikke en de Heimanshof…… nee, voor mij wás Jan de Heimanshof: met zijn leerzame bloeiberichten, de handgeschreven gele naambordjes, de telefoontjes voor surveillance op de zondagmiddagen, en – niet te vergeten- de vasthoudendheid waarmee Jan de gemeente achter de broek zat als er weer eens in zijn ogen verkeerde plannen werden gesmeed. Zo leerde ik Jan kennen: voortdurend op de bres voor zíjn Heimanshof. En toen Jan in 2010 door de afdeling “in het zonnetje” werd gezet herinnerde hij onze voorzitter er zo dus ook aan dat er ooit sprake was geweest van een plan om een freesmachine aan te schaffen om wat duurzamer bordjes te kunnen maken. Die freesmachine is er niet gekomen, maar wel een project “naambordjes Heimanshof”. En toen had ik het plezier om Jan pas écht te leren kennen, niet alleen als een man met heel veel kennis, maar ook met gevoel voor vormgeving, en een enorme inzet. Hij maakte een lijst van zo’n duizend planten en bomen waarvan de namen op de bordjes moesten komen. Niet alleen de Nederlandse en Latijnse namen, maar ook nog de namen zoals die rond 1930 bekend waren volgens de systematiek zoals die bij de aanleg van de Heimanshof van toepassing was. Een monnikenwerk, maar weer helemaal Jan: precies en met geduld, tot de laatste spelfout uit de lijst was gehaald. En het resultaat mag er zijn: misschien wel de mooiste naambordjes die je in een heemtuin kunt tegenkomen. Nu Jan er niet meer is, vinden we gelukkig in de Heimanshof nog steeds een speciaal plekje dat de verbinding van Jan met de tuin mooi gestalte geeft: vorig jaar plantte wethouder Baldewsingh na de onthulling van de eerste bordjes ook de “Jan van de Slikke boom”, om Jan hulde te brengen voor zijn jarenlange betrokkenheid bij dit bijzondere stukje Zuiderpark. De gele bordjes zijn er niet meer maar ik zal één zo’n handgeschreven bordje zorgvuldig bewaren als een tastbare, heel persoonlijke herinnering aan iemand die jarenlang met uitzonderlijke kennis en inzet, én met zorg en liefde, bij de Heimanshof betrokken was. Max Leerentveld

13

Foto: Jan met wethouder Baldewsingh Bij de onthulling van Jans boom in de Heimanshof

DONDERDAGMIDDAG BOMENWERKGROEP Klokslag twee gingen we op pad. Als eerste kwamen we bij 'n hulst (Ilex aquifolium, onze enige loofboom die zijn blad behoudt (zie foto rechts). Een van de leden had zowel de mannelijke als vrouwelijke bloeiwijze eens goed bekeken (aparte bomen). Vier kroonblaadjes met een dikke stamper het vrouwelijke en vier kroonblaadjes met vier meeldraden van het mannelijke bloempje (door het rare klimaat een tweede bloei). Thuis zag ik op mijn eerdere foto's zowel een dikke stamper als meeldraden zitten. Vreemd. Ik vond wel snel antwoord, namelijk dat sommige vrouwelijke bloemen behalve de stamper ook meeldraden hebben, echter deze meeldraden zijn steriel. Alweer wat geleerd. Maar je zou er haast van in de war raken. Verder kwam ik aan de weet dat behalve deze inheemse hulst (met diverse cultivars) er wereldwijd 400 soorten voorkomen.

Daarna was de tulpenboom (Liriodendron tulipifera) aan de beurt, met prachtig gekleurd blad en ook de vorm van het blad is heel bijzonder. In juni bloeit de boom met tulp-achtige bloemen en vooral als het zonlicht erdoor heen valt is het bijzonder mooi om te zien. De vrucht heeft een eigenaardige vorm die haast op een door eekhoorntjes afgekloven dennenappel lijkt (zie foto's links, beiden van red.).

Er stonden meer dan genoeg bomen om ons aan te vergapen zoals de amberboom (Liquidambar styraciflua) en de zeer fraaie en fotogenieke gewimperde of Chinese linde (Tilia henryana). (zie foto rechts).

We zagen bijzondere en uitheemse eiken waaronder de Quercus ithaburensis, geen Nederlandse naam. Deze heeft genaald blad en de eikels zijn nauwelijks zichtbaar in de dop (zie foto's links). Maar ook 'n eik die sliertjes van bladeren heeft, Quercus robur 'Pectinata' (zie foto rechts). Pas als je naar de knoppen kijkt zie je dat het 'n eik is en ook aan de (miezerige) vruchten daar kon je de eik nog in herkennen.

Als laatste kwamen we 'n boomtoetje tegen, een els met een onbekende bladvorm. Via internet opgezocht: het is vermoedelijk de Alnus glutinosa 'Laciniata' (zie foto links, van internet). Bij een heerlijke kop koffie/ thee en appeltaart sloten we deze laatste excursie van dit jaar af. Wil je echter eens met dit enthousiaste groepje meelopen, dan ben je bij deze uitgenodigd. Wie weet blijf je vanzelf plakken, want bomen, heesters (en af en toe 'n struikje) zijn erg boeiend. Je kunt er gemakkelijk aan verslingerd raken. Marieke Bos (eigen foto's, aangevuld met foto's van red. of internet).

14

DODE IJSVOGEL, DAAR DENK JE OVER NA! Op 17 september jl. was ik op weg naar de randstadrail, halte Azaleastraat, en zag langs de stoeprand in de Klimopstraat iets blauws liggen. Dat bleek een dode ijsvogel (Althedo atthis) te zijn. In haar doodskleed nog zó prachtig, ontroerend bijna. Maar hoe komt nou een ijsvogel in die steenrijke maar waterarme bloemenbuurt? De weg kwijt geraakt en aangereden? Bij nader inzien bleek zij (want ik denk aan een vrouwtje vanwege die rode ondersnavelbasis) een buikwond te hebben en er puilden wat ingewanden uit. Door een roofvogel gegrepen? Wat te beginnen? Eerst maar even een foto van gemaakt (zie hiernaast). Als lid van een tekenclub weet ik dat we dol zijn op "dooie vogels", om als stilleven weer te geven. Dus meenemen dat lijkje, maar geen plastic zakje of doosje bij de hand. Verderop in de straat was een mevrouw haar fiets aan het poetsen, zij hielp me aan een plastic zakje en thuis - hupsakee in de vriezer. Na een week ging ik vol trots met mijn ijskoude ijsvogel naar de tekenclub waar ik een poging waagde om haar nieuw leven in te blazen met een gouache (zie hiernaast). Maar het beestje liet me nog niet los, ik wilde ineens alles weten over ijsvogels. En dan is Google een onmetelijke bron van wijsheid. Zo leerde ik bij SOVON dat het in Nederland heel goed gaat met de ijsvogel (men spreekt van een krachtig herstel), dit in tegenstelling tot Engeland waar de populatie terugloopt. En bij de Haagse Vogelbescherming waren er in de afgelopen maanden ijsvogels waargenomen in Rijswijk, Benoordenhout, Meijendel, Leidschendam, bij de Scheveningse Waterpartij en de Kleine Plas. Grappig was, dat ik eerder in het jaar een leuk boekje van iemand kreeg, geschreven door Willem Hendrik Gispen, "Het geluk van de ijsvogel" (bij PHAROS). Deze meneer Gispen, van huis uit neurowetenschapper, is rector magnificus emeritus van de Universiteit Utrecht. Het boekje gaat echter niet over de hersenen van de ijsvogel, maar over de lotgevallen van ijsvogels in de wereld van mythe en overlevering, van de vroege oudheid tot de dag van vandaag. Zo wordt in de Griekse mythologie het verhaal verteld van Alkyone, de dochter van Aeolus, de god van de wind. Ze had de toorn van Zeus opgewekt en die veranderde haar in …. een ijsvogel. Ook Jeroen Bosch verwerkte rond 1500 een ijsvogel in misschien wel zijn beroemdste werk, het drieluik "De tuin der lusten" (het hangt helaas in het Prado, Madrid). Als je het wilt zoeken? Linkerkant van het middenpaneel. (zie hiernaast, detail). Werkelijk opvallend correct en naturalistisch weergegeven voor die tijd (1503!!), evenals de vogels ernaast, de hop, groene specht, roodborst, puttertje en een paartje eenden. Afgezien van schilders, heeft de ijsvogel ook schrijvers en dichters geïnspireerd, o.a. Rutger Kopland, Bernlef, Hans Faverey en anderen. Afijn, in het boekje staan nog vele andere interessante ijsvogelzaken, ik kan het echt iedereen aanbevelen, als verjaardagscadeautje of zo. En zo zie je maar, wat een dood vogeltje allemaal kan teweegbrengen! Fien Aleman. (afbeelding Jeroen Bosch: internet)

15

Verzendadres: Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg

16

Port betaald