34e jaargang nr. 1, maart 2015 met Programma 2de kwartaal
De Ratelaar
IVN en de provincie Wat hebben ze elkaar te bieden. Blz. 4
Roofvogels In de stad (1 - Havik) p. 12-13
1
Excursies pag. 8
KNNV-Excursies apr. t/m juni pag. 9-10
DE RATELAAR 34
ste
jaargang nr. 1
maart 2015
De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN en is een voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het blad verschijnt vier keer per jaar, rond 15 maart, 15 juni, 15 september en 15 december. Kopij voor het volgende nummer graag voor 1 mei 2015 mailen naar de redactie van IVN of KNNV, als bijlage in Word. Foto’s als aparte bijlage versturen.
Eindredactie: Ineke Gilbert Tel. 070 211 8254
[email protected]
KNNV redactie: Lex van der Steur tel. 070 317 6990
[email protected]
IVN redactie: Ingrid Piek tel. 070 391 0213
[email protected]
Foto voorzijde: esdoorn Ingrid Piek Druk: drukkerij Lifoka, Den Haag Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie. Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid is een landelijke organisatie waarvan de leden zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot de Natuur en Milieu te verruimen.
Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afd. Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen.
Contributie leden € 28,- , voor huisgenootleden € 9,50 en voor jeugdleden € 15,Bankrekening nr. NL76 INGB 0000 1446 37 t.n.v. KNNV afd. Den Haag, te Den Haag.
Contributie voor donateurs € 15,- , voor leden € 21,en voor huisgenoten € 5,Bankrekening nr. NL25 INGB 0000 6919 56 t.n.v. IVN afd. Den Haag, te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 1400
[email protected]
Inlichtingen: Bert van Maanen, tel. 070 386 7630
[email protected]
Ledenadministratie: Henk Muller, tel. 070 387 3035
[email protected] Website: www.ivndenhaag.nl Webmaster: Marjanne Dominicus
Website: www.knnv.nl/den-haag Webmaster: Dick Gerbrands
[email protected]
Voorzitter: Henk Wardenaar, tel. 06 4467 0470
[email protected]
Voorzitter: John van Wensveen, tel. 070 325 3560
[email protected]
Secretaris: Mieke Muller, tel. 070 387 3035
[email protected]
Vice-voorzitter en PR: Kees Pinster, tel. 070 346 5214
[email protected]
Penningmeester: Irene van Wissen, tel.070 327 9321
[email protected]
Secretaris: Ineke Gilbert, tel. 070 211 8254
[email protected]
Aspirant bestuurslid Ineke Smits 070-368 2044
Penningmeester: Ruud Wielinga, tel. 070 368 9191
[email protected]
Coördinator Wandelingen op aanvraag: Gerda Idsinga 070 393 36 16
[email protected]
Postadres Secretariaat: Melis Stokezijde 140, 2543 GJ Den Haag
Lezingen: Ingrid Piek tel.070 391 0213
[email protected]
Coördinatoren werkgroepen: Zie pagina 10 Volg onze verenigingen op: www.facebook.com/ivndenhaag www.facebook.com/KNNV.afdeling.Den.Haag
Cursussen:
[email protected]
2
DE NIEUWJAARSBIJEENKOMST IVN- KNNV 11 januari 2015 Dit jaar waren KNNV en IVN opnieuw te gast bij de Amateurtuindersvereniging “Eigen Arbeid” in Wassenaar. Een prachtige ambiance voor een nieuwjaarsbijeenkomst! We gingen eerst maar eens een frisse neus halen. Men kon kiezen: of Marlot met Kees Fokkens, of de Duivenvoordse polder met SBB-boswachter Jenny van Leeuwen. De Duivenvoordegroep (23 mensen) trotseerde stormvlagen, natte weilanden en dichte hekken. Het tempo van de jonge boswachter lag behoorlijk hoog, maar we kregen veel wetenswaardigheden te horen over o.a. de ontstaansgeschiedenis van deze, zeer oude polder, waar vroeger de Duve en de Voorde stroomden. De Schenk (verlengde Schenkkade) loopt ook door het gebied en vormt de scheiding tussen het boerendeel en het deel dat mag verruigen, met hakhoutpercelen en af en toe schapen. Boeren en SBB beheren in goed overleg het gebied en dat was zichtbaar, met veel vogels zoals gele kwikstaart en verschillende soorten ganzen. En in de lente broeden er veel kieviten, grutto’s, tureluurs en zelfs enkele wulpen. Kees Fokkens nam zo’n 14 mensen mee onder iets minder avontuurlijke omstandigheden. Hij vertelde over de ingrepen op het park Marlot als gevolg van groot onderhoud, over het wisselend natuurbeschermingssucces dat hij samen met AVN heeft gehad, over de kadeverbetering door het waterschap en nog veel meer. In het weiland tussen het park en de woonwijk telden we 13 ooievaars. Toeval of niet, het was net telweekend voor ooievaars, dus even gemeld aan Waarneming.nl. Na de wandelingen werden we door de vrijwilligers van “Eigen Arbeid” allerhartelijkst ontvangen met thee, koffie en cake. De receptie was goed bezocht, vele nieuwjaarswensen konden worden uitgewisseld, gezelligheid alom. Met de toespraak van beide voorzitters, die om de beurt het woord namen, werd kort teruggekeken op het afgelopen jaar en vooral vooruitgekeken naar de toekomst. Die smaakt naar meer samenwerking, zoals bleek uit de woorden van de IVNvoorzitter die al een volgende natuurorganisatie zou willen verwelkomen: De Haagse Vogelbescherming. Na deze toespraken werd het nieuwe project van de KNNV voorgesteld: "Haagse Nachtvlinders in het licht", met als doel nachtvlinders en hun belangrijke rol in ecologische verbanden meer bekendheid te geven; u leest meer hierover in deze Ratelaar. Daarna presenteerden leden hun mooiste foto’s van paddenstoelen, vogels en strandvondsten. Dat alles onder het genot van diverse dranken en heerlijke hapjes, verzorgd door vrijwilligers van "Eigen Arbeid", die het natuurlijk tuinieren hoog in hun vaandel hebben staan. Foto: Henk Muller We komen volgend jaar graag terug op hun mooie onderkomen. Dit artikel is een compilatie van meerdere terugblikken op de nieuwjaarsbijeenkomst, geschreven door:Anna Kreffer, Kees Pinster, Henk Wardenaar en John van Wensveen. (red.)
EVEN VOORSTELLEN: Hallo, ik zal mij even voorstellen: Ik ben Ineke Smits, 45 jaar, getrouwd, twee kinderen en fulltime werkzaam bij het ministerie van Infrastructuur en Milieu als senior beleidsmedewerker. In 2002-2004 heb ik de Natuurgidsenopleiding gedaan en sindsdien geef ik natuurexcursies in de regio Den Haag. Inmiddels heb ik met veel plezier gegidst in de Uithof, Heempark Madestein, langs de Haagsche Beek en in park Ockenburg (recent ook een ‘Biowalk’, voor de Diabetesvereniging Nederland, wat verrassend leuk is!). De laatste jaren steeds samen met Ingrid Piek, we zijn goed op elkaar ingespeeld. Naast het gidsen heb ik ook een aantal andere leuke IVN-zaken opgepakt: met Max Leerentveld en Henk Wardenaar heb ik afgelopen jaar een workshop ‘Duurzaamheid in de IVN-natuuractiviteiten’ gemaakt en gegeven; daarnaast ben ik, overigens met ondermeer dezelfde heren, een van de auteurs van het nieuwe hoofdstuk 6 ’Duurzaamheid’ van de tweejarige Natuurgidsencursus. In 2013 heb ik de cursus Didactiek gevolgd bij het Cursushuis van het landelijk IVN, omdat lesgeven me ook erg aanspreekt. De jaren daarvoor beperkte mijn bijdrage zich, naast gidsen, tot het maken van verslagen van de Afdelingsweekenden. Ik vind het leuk om steeds nieuwe dingen te doen en te leren, en ook om meerdere dingen tegelijk te doen. Enthousiasme is mijn grote drijfveer, naast een brede interesse in dingen en in mensen. Toen Henk mij vroeg voor het bestuur vond ik het een grote eer èn een mooie manier om wat te kunnen terugdoen voor ‘mijn’ IVN Den Haag. Naast deelname aan het bestuur vertegenwoordig ik ons ook in het IVN regionaal bestuurlijk overleg Zuid-Holland. En houd ik me dus bezig met invulling van de pijler Duurzaamheid. Ik hoop jullie allemaal gauw eens te zien bij een IVN-activiteit! Hartelijke groeten, Ineke Smits
3
IVN en de provincie; wat hebben ze elkaar te bieden? Het was voor het eerst, op 23 januari kwamen politici en ambtenaren van de provincie en zo’n zeventig IVNers bijeen in de Statenzaal van het provinciehuis. Het initiatief lag bij het IVN, maar viel in goede aarde. Medewerkers van de provinciale afdeling ‘Water en Groen’ waren geïnteresseerd in de natuurgidsen en in samenwerking met mensen ‘in het veld’.
Dat levert meteen discussies op over de ingrepen in de duinen in het kader van Natura 2000, en in hoeverre acceptatie door de bevolking een rol speelt. Duurzaamheid, de noodzaak van voorlichting, spanning tussen recreatie en natuur, de vraag wie de eigenaar is, het komt allemaal aan de orde. Ook kritische vragen: moet IVN de gaten van de bezuinigingen opvullen? En hoe integraal is het provinciale beleid? Andere afdelingen kunnen maatregelen nemen waarbij vervuiling optreedt of landschappen verpest worden.
Veranderende samenleving Ook de provincie heeft moeten bezuinigen, en dat heeft tot reflectie geleid. Gedeputeerde Han Weber noemde enkele veranderingen in de samenleving, denkend aan eigen jeugd en eigen kinderen: “het is moeilijker om kinderen geïnteresseerd te houden in de natuur. Hutten bouwen is niet meer vanzelfsprekend". De provincie denkt na over een andere rol. De bezuinigingen gingen geruisloos en technisch. Er was een afstand ontstaan tussen natuurbeleving en beleid. "Er is nu weer geld vrijgemaakt voor fietsroutes, vaarroutes en versterking van de natuur. Blijkbaar moet je wat doen om mensen de natuur in te krijgen” vult Han aan. “Maar er komt veel energie uit de samenleving, samen nieuwe maatschappelijke thema’s verbinden met de natuur”. Henk Mirck, natuurgids in Dordrecht en wethouder: “IVN vrijwilligers brengen natuurbeleid tot leven. In Zuid Holland zijn er 13 afdelingen en 1500 leden. We zijn dichtbevolkt en hebben te maken met verschillende belangen, zoals recreatie, agrarisch land, natuur en landschap.” Joop Koopman, afdeling Water en Groen: “ Verdwijning van de natuur door de landbouw is problematisch. De belangrijkste taak van de provincie is het beheren en uitbreiden van de ecologische hoofdstructuur, en daar willen we ook anderen bij betrekken. Biodiversiteit, landbouw en recreatie moeten een zeker evenwicht hebben. Het onderscheid tussen natuur en recreatie is niet meer zo groot, het gaat vaak in elkaar over.”
Het was een eerste kennismaking. Het contact moet worden voortgezet, vindt iedereen. Meer gebruik maken van elkaars gebiedskennis en de netwerken delen is een algemene conclusie. Maar wat betekent dat nu in de praktijk? Dat zal zowel aan de provincie als aan IVNers liggen. We kunnen ons vaker laten horen, meer verbindingen zoeken. En we hebben de toezegging dat de ambtenaren van 'Water en Groen' ervoor open staan.
Kennis en passie In 5 werkgroepen wordt de kennismaking voortgezet met de vraag: wat is ieders passie? Den Haag zit in de ‘kustgroep’.
Loes van den Bergh
Volledig verslag en contacten via Peter Mol, senior projectleider IVN Den Haag.
[email protected]
Geel borsteltje valt uit de boom Loop je nietsvermoedend je hond uit te laten in een bos in Ootmarsum, valt er ineens een rond geel borsteltje uit een van de eiken. Eigenlijk meer een balletje met stekelharen. Een rups, en wel een hele mooie. Gauw het vlinderboek erbij gehaald en het blijkt de rups van een Meriansborstel (Calliteara pudibunda) te zijn, een vlinder uit de familie van de Donsvlinders (Lymantriidae). De vlinder zelf is nogal onopvallend met lichtgrijze vleugels, maar de rups heeft felgele borsteltjes met zwarte segmenten en aan het einde een lange bruinrode scheerkwast. Bij naderend gevaar kromt hij zijn lijf, waardoor het zwart extra zichtbaar wordt. Aangezien hij mij niet voor een hongerige vogel aanzag, kroop hij langzaam maar zeker over de palm van mijn hand. Het blijkt dat de vlinder zo’n 300 eitjes afzet op een tak van de boom, dus gauw gezocht naar de overige 299 rupsen, maar helaas niets gevonden. De vlinder, dus ook de rups schijnen algemeen te zijn in Nederland, maar voor mij was het een leuke waarneming. Rob Meyer
4
‘Gerbrandsdingetje’ Natuur vind je niet alleen terug in specifieke natuurboeken. Een aantal romanschrijvers vindt er veel inspiratie in en weet er treffend beeldend over te schrijven. Een van die auteurs is Gerbrand Bakker, van oorsprong hovenier en vaak vanuit die hoedanigheid schrijvend over zijn stek in de Eifel en wat er daar gebeurt in de tuin rondom zijn huis. Op zijn eigen weblog Gerbrandsdingetje vind je veel van alledaagse belevenissen terug. Ook zonder een duidelijke aanwijzing in de titel zijn de romans“ Boven is het stil “ en “ De omweg” een andere vorm van natuurboek. Natuur en stilte, eenzaamheid en zoeken naar innerlijke vrede, spelen een grote rol in het dagelijks leven van de door hem beschreven mensen. Bij verhalen als “ Ezel, schaap en tureluur “ heb je meteen al in de titel een aanwijzing. Het is een bundeling van dierencolumns die eerder in de Groene Amsterdammer verschenen. En hoewel het verhaal niet een natuurverhaal is, is ook de novelle “ Perenbomen bloeien wit” een sfeertekening van landschap en stilte, en hoe juist geluid zich in de stilte openbaart. “ Elke keer zijn er andere geluiden. Harde wind, een briesje, een auto die voorbij komt rijden, vogels, vooral die reigers die zo kunnen schreeuwen in de hoge bomen rond het begraafplaatsje, paarden die aan de overkant van de sloot beginnen te draven als ze je in het oog krijgen. Of het komt door het weer. Zon, motregen, slagregens, sneeuw, hagel. Het was iedere dag anders”. En zo is het ook met zijn boeken: een heel verschillende inhoud maar altijd met de hand van de natuurliefhebber en eigen ‘Gerbrands’ blik. Zie www.gerbrandsdingetje.nl , het weblog van Gerbrand Bakker met daarop ook informatie over zijn uitgebrachte boeken. Marjo Hess
BIOWALKING Een nieuw fenomeen voor het IVN is Biowalking. Als IVN gids weet je als geen ander hoe fijn het is om buiten te zijn en hoe mooi het is om zo’n ervaring met anderen te delen. Veel mensen moeten om gezondheidsredenen meer bewegen. Wat is er nou leuker en beter dan bewegen in de natuur. José de Jonge, Projectleider natuur en gezondheid,
[email protected] Thema Natuur & Gezondheid Natuur is geen luxeproduct, maar noodzaak. Uit steeds meer onderzoeken blijkt dat natuur een positieve invloed heeft op de gezondheid van mensen. IVN Biowalking combineert op een unieke manier de positieve effecten van natuurbeleving, door wandelingen in de natuur aan te bieden voor mensen met chronische gezondheidsproblemen. Denk aan mensen met een hernia of andere rugklachten, diabetici, mensen met hart- en vaatziekten en psychiatrische patiënten. Maar er zijn natuurlijk nog veel meer patiëntengroepen die baat hebben bij Biowalking. Wat is een Biowalk? Een Biowalk is een gevarieerde natuurwandeling voor mensen met chronische gezondheidsproblemen, begeleid door een medisch professional en een IVN Natuurgids. De groep bestaat uit ongeveer twintig tot dertig deelnemers. De lengte en intensiteit van de wandeling zijn afgestemd op de deelnemers. Onderweg komen er diverse onderwerpen aan de orde die de beleving van de natuur en de wandeling interessant maken voor de doelgroep, en een positieve invloed hebben op de geestelijke en lichamelijke gezondheid van de deelnemers. Na een pilot van drie wandelingen met de Diabetes Vereniging Nederland kortweg de DVN heeft de DVN verzocht aan IVN Regio Den Haag om volgend jaar 6 van deze wandelingen te organiseren. Dit omdat ze zeer enthousiast zijn over dit concept en de resultaten bij de deelnemers. Wil je meer weten kijk dan op de site van het IVN landelijk of op www.hetgroenemedicijn.nl/ of neem contact op met Henk Muller 06-21881225 E-Mail
[email protected]
5
DE WONDERE WERELD VAN… CAROLINE PIEK Alle spieren in zijn lichaam staan strak van de spanning, met zijn amberkleurige ogen kijkt hij strak voor zich uit. Alsof er een startschot heeft geklonken schiet het jonge vosje pijlsnel omhoog. Als een ware acrobaat springt het roofdier met bolle rug en vier poten tegelijk in de lucht om binnen een paar seconden geruisloos op de grond neer te ploffen. Gelukkig had ik het vosje al een paar minuten daarvoor gespot, zodat ik een eersterangs plek had voor dit bijzondere schouwspel. Nou ja, van zitten was eigenlijk geen sprake; ik lag plat op mijn buik met mijn camera in de aanslag. Niet bepaald een comfortabele houding, maar je moet wat voor een mooie foto toch? Van tevoren had ik natuurlijk nooit kunnen vermoeden dat het jonge dier zijn hele trukendoos zou opentrekken. Als natuurfotograaf moet je niet alleen veel geduld hebben, maar ook een bliksemsnel reactievermogen. In ‘the blink of an eye’ stond het vosje weer met alle pootjes op de grond. Ik was net op tijd om mijn camera als een soort mitrailleur af te laten gaan. Op zo’n moment ben je heel erg blij met 10 foto’s per seconde. Eenmaal thuis wachtte mij nog een extra verrassing. Als kers op de taart zag ik dat het vosje niet zomaar speels in de lucht sprong, maar als een meedogenloze jager op een vlinder joeg. Ik heb niet meer gezien of het kleurrijke insect hard genoeg fladderde om uit de klauwen van de vos te blijven. Gelukkig blijft dat lot ons bespaard!
Wilt u ook een ervaring delen? We ontvangen uw bijdrage graag voor 1 mei. U kunt die, in maximaal 400 woorden, zenden naar
[email protected] liefst met foto. Waar nodig maakt de redactie een selectie uit inzendingen; ook zijn soms tekstuele aanpassingen mogelijk. 6
NATUURBEELDEN een prachtig filmarchief, maar nog te weinig gebruikt. In het gebouw 'Beeld en Geluid' in Hilversum is het opgeslagen, het archief waar sinds twee jaar aan gewerkt wordt door de Stichting Natuurbeelden. Het is een initiatief van elf natuurorganisaties, waaronder het IVN. De beelden worden gemaakt door professionele filmers met garantie voor hoge kwaliteit. Het project, met geld van de Postcodeloterij, duurt nog tot 2017. De collectie geeft een overzicht van de grote variatie aan landschappen, planten en dieren. De ruwe, ongemonteerde shots zijn bedoeld voor natuurorganisaties, onderwijs- en mediaprofessionals die het materiaal naar eigen inzicht verwerken in diverse communicatie-uitingen. Programmamakers en andere professionals kunnen filmbeelden kopen, maar voor de aangesloten organisaties zijn ze gratis. De collectie aanvullen, wie denkt mee? Iedere organisatie heeft een taak in het aanbrengen van beelden. IVN verzorgt beelden over mens en natuur. Het gaat om korte clips zonder specifiek verhaal, die door de gebruiker verwerkt kunnen worden in een film of documentaire, of gebruikt als voorbeeld in cursussen en lezingen. Loes van den Bergh, natuurgids in Den Haag, zit namens het IVN in de Redactieraad van de Stichting Natuurbeelden: “We willen samen met IVNers en filmers goede onderwerpen identificeren, zodat de collectie zinvol aangevuld kan worden. We verzamelen op dit moment thema's die met mens en natuur te maken hebben. Het gaat om natuurbeleving en educatie, zowel van volwassenen als kinderen, maar ook over veranderingen in de natuur door onderhoud en ingrepen, over telling van vleermuizen, eten uit de natuur, stadsnatuur en vergroenen van schoolpleinen. Het is belangrijk dat IVNers meewerken met de organisatie en de enscenering. De filmer moet efficiënt kunnen werken. Geef ideeën, en laat het me weten".
Afbeelding van Sneltekenaar John Körver Wil je er titels bij maken, commentaar inspreken of een compleet filmpje maken dan moet je monteren. Dat blijkt voor veel lokale afdelingen een probleem. De redactieraad wil een eenvoudige tweedaagse cursus organiseren voor mensen die meer met de filmbeelden willen doen. Ervaring maakt het gemakkelijker, maar is niet noodzakelijk. Wie belangstelling heeft kan zich aanmelden, graag met motivatie. We hebben beperkt plaats, maar laat je daardoor niet afschrikken. Meedenken of meewerken aan uitbreiding van de collectie, of opgeven voor de montagecursus: Loes van den Bergh:
[email protected]
Gebruiken en monteren Het IVN heeft nog weinig gebruik gemaakt van het archief, vooral vanwege onbekendheid. Het materiaal is te vinden op www.natuurbeelden.nl. Het downloaden kan alleen gebeuren door medewerkers op het IVN hoofdkantoor in Amsterdam. Als je aangeeft wat je wilt gebruiken, kunnen de clips in het gewenste format naar je doorgestuurd worden via een link. Voor eenvoudig gebruik is MP4 handig, maar voor een professioneler filmpje is een hogere kwaliteit beschikbaar.
Verzoek om downloaden van het materiaal: Cleo Graaf IVN Servicedesk: 020-6228115/
[email protected] LvdB
7
IVN Den Haag Excursieprogramma 2e kwartaal 2015 DATA EN TIJDEN ONDER VOORBEHOUD. Kijk voor eventuele wijzigingen op de website www.ivndenhaag.nl APRIL Za 4 apr Zo 5 apr Za 11 apr Za 11 apr Z0 12 apr Zo 12 apr Zo 12 apr Wo 15 apr Za 18 apr Zo 19 apr Zo 19 apr Zo 26 apr Wo 29 apr
13.00 14.00 10.00 14.00 10.30 11.30 14.00 13.30 11.00 07.00 10.00 14.00 10.30
Westduinpark. Verschillende duinzones, via het strand. De Sav. Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. Heimanshof. Stadsboerderij Herweijershoeve, Zuiderpark, ingang Vreeswijkstraat. Noortheylaan/Laarzenpad. Vogels kijken. Hoek Noortheylaan-Veursestraatweg, Leidschendam. Zandmotor. Stevige wandeling, warme kleding! Ingang vakantiepark Kijkduin, M Vrijenhoeklaan Den Haag. Te Werve. Lentewandeling. Van Vredenburchweg 101-105, Rijswijk. Begraafplaats Oud Eik en Duinen. Monumentale bomen en historische graven. Ingang aan Laan van Eik en Duinen. Vlietland: Voorjaar. Parkeerplaats op de Kniplaan (Stompwijk) bij de brug over de A4. Meijendel*.Lente! Infopaneel t.o. buitenbak paardenstal. Wandeling over onverharde (zand)paden Kijfhoek/Bierlap*.Vroegbloeiers. Infobord, P Kievitsduin, 1e rotonde Meijendelseweg Wassenaar. Leidschendammerhout. Erg vroege vogels. Oostvlietweg naast paardenpension 28b. Toegang € 5 en 2,50. De Horsten. Vroege weidevogels, verrekijker mee! Ingang zuidzijde Horstlaan Wassenaar, entree € 1,Haagse Bos. Bruggetje naast Huis ten Bosch t/o Carel Reinierszkade. Sorghvliet. Blauwe bloemetjes. Scheveningseweg 24.
10.00 19.00 11.00 10.00 14.00 14.00 14.00 10.00 13.30 10.00
Oostduinen. Eetbare en bruikbare planten in de duinen. Hoek Pompstationsweg/Van Alkemadelaan. Clingendael. Avondwandeling op zoek naar insecten. Bruggetje Van Alkemadelaan t/o Montfoortlaan. Kijfhoek/Bierlap*.Bloeiende bomen in het duin. Infobord, P 1e rotonde, Meijendelseweg Wassenaar. Ockenburgh. Voorjaar in Ockenburgh. Brug aan het begin van de oprijlaan (naast het tuincentrum). Zuiderpark/Eendenkooi/Heimanshof. Nederlandse Landschappen. Stadsboerderij ingang Vreeswijkstr. Duivenvoorde. Bloeiende bomen, extra aandacht voor kinderen. Laan v Duivenvoorde 1, Voorschoten. Berkheide. 50 ha uniek duingebied, 10 jaar geleden afgeplagd. Hotel Duinoord, Wassenaarseslag 26. De Horsten. Bloemen en kruiden (en vogels). Hoofdingang Papeweg Voorschoten. Entree € 1. Meijendel*.Infopaneel t.o. buitenbak paardenstal. Wandeling over onverharde (zand)paden. Sorghvliet. Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24.
MEI Zo 3 mei Do 7 mei Za 9 mei Zo 10 mei Zo 10 mei Wo 13 mei Za 16 mei Zo 17 mei Wo 20 mei Za 30 mei
JUNI Za 6 juni 11.00 Kijfhoek/Bierlap.* Eetbare planten in het duin. Infobord, P 1e rotonde Meijendelseweg Wassenaar. Za 6 juni 13.00 Westduinpark. Verschillende duinzones, via het strand. De Sav. Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. Zo 7 juni 14.00 Berkheide.* 50 ha uniek duingebied.Hotel Duinoord, Wassenaarseslag 26. Wo 10 juni 14.00 Park Rozenrust, Leidschendam. Allemaal beestjes. Speciaal voor kinderen. Veursestraatweg 102A. Wo 10 juni 20.00 Oosterbeek. Avondwandeling. Hoek Wassenaarseweg/ Therèse Schwartzestraat. Zo 14 juni 10.00 De Horsten. Bijen en bloemetjes. Hoofdingang Papeweg Voorschoten. Entree € 1. Zo 14 juni 10.00 Oostduinen. Eetbare duinplanten. Hoek Pompstationsweg/Van Alkemadelaan. Zo 21 juni 10.30 Westduinpark. Veranderend duinlandschap. Einde Savornin Lohmanlaan. Zo 21 juni 14.00 Haagse Bos. Bruggetje naast Huis ten Bosch t/o Carel Reinierszkade. Za 27 juni 10.00 Heemtuin, Haagse Beek, Segbroekpark: Natuur in de stad. Segbroeklaan hoek Goudenregenstraat. Zo 28 juni 14.00 Zuiderpark/Eendenkooi/Heimanshof. Vreemde bomen. Stadsboerderij ingang Vreeswijkstraat. Zo 28 juni 14.00 Stadsboerderij Essesteijn. Slootjesexcursie voor het hele gezin. Ingang Essepad, Voorburg. *Berkheide, Meijendell en Kijfhoek/Bierlap zijn waterwingebieden van Dunea.
IVN: Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid, is een landelijke organisatie met 20.000 actieve leden verspreid over 170 afdelingen in heel Nederland. IVN Den Haag organiseert jaarlijks meer dan 100 wandelingen met natuurgids in de vele parken en natuurgebieden in en om Den Haag. De wandelingen duren 1,5 à 2 uur en zijn gratis. Aanmelden hoeft niet, tenzij anders vermeld. Kijk op www.ivndenhaag.nl voor meer informatie over de groengebieden. Daar vind je ook alle informatie over: -De Groene Cursus en de Gidsencursus -lidmaatschap of donateurschap Foto -speciale activiteiten Ingrid Piek
Vragen over de gratis wandelingen:
[email protected] Rob Meyer 06-2056 8114 Wandelingen op aanvraag Info:
[email protected] of 070-393 3616. NB: Kosten: 30 euro per gids. Per gids max. 15 personen.
8
Geen lid? Ga eens mee om kennis te maken. N.B. -Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan einde excursie à € 0,08 per km. -Deelname altijd op eigen risico. -Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan. -Info: Els van Maanen-van Wijlen, 070-3867630 of
[email protected]
PROGRAMMA KNNV april t/m juni 2015 EXCURSIES DONDERDAG 2, 9, 16 EN 23 APRIL Vroege vogels in de duinen. Dé manier om vogels met hun geluiden te leren kennen. Verzamelen: 06.30u Fuutlaan/Laan van Poot. Tot 08.00u, dus je kunt daarna geïnspireerd aan het werk. Organisatie: Ton Haase van de Haagse Vogelbescherming en de KNNV, afd. Den Haag. ZATERDAG 11 APRIL Dagexcursie Rhoonse Grienden en Klein Profijt. Buitendijkse grienden zijn schaars in Nederland. Dat maakt de Rhoonse Grienden zo bijzonder. We gaan op zoek naar o.a. de Spindotter, de bittere veldkers en beversporen. Ca. 10 km. Horeca in Rhoon. We reizen met de Metro. Verzamelen: 08.50u Station Den Haag CS bij infopunt. Organisatie: Els en Bert van Maanen. 070-3867630 of 06-36504293. ZONDAG 19 APRIL Fietsexcursie langs Haagse pleinen met aandacht voor bomen op die pleinen en onderweg. Verzamelen: 10.30u op het Regentesseplein. Excursie duurt twee uur. Organisatie: Hilde Küpfer. Aanmelden tot uiterlijk vrijdag 17/04/2015 18.00u bij
[email protected] of 06-52844741. ZATERDAG 9 MEI Dagexcursie Amerongse Berg bij Amerongen. De wandeling gaat via de Amerongse Berg door afwisselende bossen en langs de uiterwaarden van de Nederrijn weer terug. Lengte is 10,5 km. Met de trein naar Driebergen-Zeist en dan met de bus naar Elst. Na 2,5 km wandelen is er horeca. Verzamelen: 08.40u station Den Haag CS bij infopunt. Organisatie: Dick en Jola Gerbrands, 070-3201485 WOENSDAG 20 MEI Middagexcursie H.J. Bos heemtuin. Een geaccidenteerd terrein met verschillende grondsoorten (zand, veen en kalkrijke kleiplaat) waar zo’n twaalf biotopen/ landschapselementen, behorend bij duin- en zeekleilandschap, zijn aangelegd: de landschappen in en om Den Haag. Bij het bezoek ligt de nadruk op de flora. Duur 1½ à 2 uur. Op www.heemtuin.phegi.com kunt u een indruk krijgen van de (bloeiende) planten die er groeien. Verzamelen: 13.30 bij de ingang van de HJ Bos heemtuin, Loosduinse Hoofdstraat 1184-A, naast boerderij Pluk, tegenover de ingang van Ockenburg. Organisatie: Peter Hegi, 06-20654687 of
[email protected] ZATERDAG 23 MEI Dagexcursie Voorne We starten bij het Landje van Jans waar we hopelijk veel planten van het vochtige duin vinden zoals teer guichelheil, rietorchis en misschien groenknolorchis. Daarna een stukje verder rijden naar het Groene Strand en als er nog tijd is maken we nog een wandeling bij het Quakjeswater. Onderweg horeca. Verzamelen: 08.30u Parkeerplaats naast Randstadrail lijn 4, halte "de Uithof". Organisatie: Ineke Zwarekant en Ineke Gilbert, 06-44069099 of
[email protected] Per auto, dus van tevoren aanmelden noodzakelijk. ZATERDAG 6 JUNI Dagexcursie Nieuwe Wulven en Fort bij Vechten. Deze wandeling gaat door natuurgebied Nieuwe Wulven, een jong bosgebied. Hier zijn de paden, vooral na regen, blubberig! Daarna lopen we op en neer naar Fort Vechten. Lengte is 10 km. In Houten en eventueel bij Fort Vechten is er horeca. Verzamelen: 08.55u station Den Haag CS bij infopunt. We gaan met de trein naar Houten. Organisatie: Els kempen, 070-4274818 en Jola Gerbrands, 070-3201485.
9
DONDERDAG 11 JUNI Ochtendexcursie Westduinen Heel veel soorten planten, vogels en insecten kunnen we in deze tijd verwachten. Duur ca. 3 uur. Denk aan brood en drinken. Meenemen: kijker, boeken, regenkleding. Horeca in strandtent. Verzamelen: 10.00u Markenseplein, Scheveningen, bij keerlus eindpunt tramlijn 12. Bus 22 stopt hier ook. Organisatie: M.O. ZATERDAG 20 JUNI Dagexcursie Lopik. Rondje van Jaarsveld: weiland, boomgaard, natuurgebiedje Lopikerhout, struinen langs de Lek, met de pont naar het pittoreske dorpje Ameide. Afstand 9 km. Horeca bij de start onzeker, wel halverwege in Ameide. Verzamelen: 08.15u station Den Haag CS bij infopunt. Organisatie: Mies Eveleens, 015-2571535 en Okje van Drimmelen, 070-3238629. WOENSDAG 1 JULI Ochtendexcursie Arboretum Delft. Bezoek Arboretum + sloot met o.a. zwanebloemen. Verzamelen: 10.00u station Delft bij halte lijn 1. Organisatie: Okje van Drimmelen, 070-3238629 en Mies Eveleens, 015-2571535.
LEZING NACHTVLINDERS Op dinsdag 7 april 2015 in het MSP Zuiderpark om 20.00 u. Anna Kreffer zal haar project “Nachtvlinders in het licht” toelichten met daarbij natuurlijk veel mooie foto’s van nachtvlinders en hun rupsen. Anna hoopt dat zij hiermee enthousiaste IVN-ers en KNNV-ers zal tegen komen die een bijdrage willen leveren aan dit project. Ideeën daarvoor: excursies overdag en ’s avonds organiseren, een vlinderval in eigen tuin.
WERKGROEPEN VAN KNNV-DEN HAAG - Bestuurscommissie natuurbescherming Kees Fokkens, 070-3280386 - Bomenwerkgroep Hilde Küpfer, 06-53844741 - Insectenwerkgroep Alexander Deelman, 070-3502493 - Paddenstoelenwerkgroep Kees Fokkens, 070-3280386
- Plantenwerkgroep Ineke Gilbert, 070-2118254 - Strandwerkgroep Laus Hendriks, 070-3946065 - Vogelwerkgroep Ineke Zwarekant, 079-3310369
Zie voor hun activiteiten onze nieuwsbrief of de website www.knnv.nl/den-haag. Wilt u meedoen, of hebt u vragen? Bel gerust!
ONZE NIEUWE LEDEN: - Dhr. P. Hoekstra - Dhr. S. van Donselaar - Dhr. H. C. J. Batjes - Dhr. L. B. van Gemst - Dhr. P. Hegi - Dhr. E. de Vries - Mw. Y. Wittenberg - Mw. V. Viveen - Mw. L. C. A. van Gemst-Maas - Dhr. K. Gort - Dhr. Th. de Rijk - Dhr. J. Noordhoek - Dhr. M. T. van Adrichem - Mw. M. Belaerts We heten u van harte welkom en hopen dat u zich spoedig thuis voelt in onze vereniging. We maken graag kennis met u op onze excursies, in de werkgroepen, of bij andere activiteiten.
10
Nieuw project uit het Klaas Kromhoutfonds Na een oproep van het bestuur vorig jaar in het kader van het Klaas Kromhoutfonds heeft Anna Kreffer een projectvoorstel ingediend. Het doet het bestuur veel genoegen het project “Haagse Nachtvlinders in het licht” organisatorisch en financieel te kunnen ondersteunen. Met dit project wil het bestuur het belang van insecten voor de leefomgeving onder de aandacht brengen, samen met de werkgroepen. Anna Kreffer trekt dit project. Daarbij staan centraal: kennis verzamelen, kennis delen en buiten ontdekken. Lees het onderstaande artikel van Anna. John van Wensveen.
HAAGSE NACHTVLINDERS IN HET LICHT Nachtvlinders leven veelal een verborgen bestaan, toch zijn ze heel belangrijk. Meer kennis over en waardering voor deze groep vlinders is het doel van dit project. Er zijn duizenden soorten nachtvlinders tegenover een enkele tientallen dagvlinders. Ze verschillen niet eens zo heel veel van de dagvlinders, ook de cyclus van de nachtvlinder bestaat uit eitje , rups, pop en vlinder. Door de vele soorten en aantallen zijn ze in de ecosystemen van groot belang. Mezen brengen hun jongen groot met -jawel- nachtvlinderrupsen! Vleermuizen jagen op insecten, maar welke eten ze? Nachtvlinders misschien? Veel plantensoorten zijn voor hun bevruchting afhankelijk van nachtvlinders en ook de rupsen dragen door hun gevreet bij aan de diversiteit van plantensoorten. Er zijn zoveel soorten nachtvlinders en elke groep heeft weer een eigen grappige of interessante eigenschap. Zo zijn er de zakjesdragers: de rupsen maken een kokertje van plantendeeltjes van de plant waarop ze leven om maar niet gezien te worden. Een andere groep, de spanners, is genoemd naar de eigenschap van de rupsen om zich te “spannen” en op een takje te lijken. Bekend om hun prachtige kleuren zijn de pijlstaarten (zie kopfoto), genoemd naar de rupsen, die een puntig soort staartje hebben. Verder interessant: nachtvlinders die geen vleugels hebben, of vlinders met oortjes, ontstaan in een tijd vlak na het ontstaan van vleermuizen. Bij dit nachtvlinderproject is er ook overdag veel te ontdekken over nachtvlinders. Zie je blaadjes met een vreemde kronkel? Mijnen van een nachtvlindersoort. Rupsen op een plant? Niet altijd van dagvlinders! En er zijn ongeveer 100 soorten nachtvlinders die ook overdag vliegen (bv. de kolibrivlinder, zie foto links). Wie gaat er mee op ontdekkingsreis? De werkgroepen van de KNNV zijn gevraagd dit jaar, waar mogelijk, eens op een andere manier bezig te zijn met hun eigen onderwerp. Vogels kunnen niet leven zonder nachtvlinders en welke planten en bomen zijn eigenlijk afhankelijk van nachtvlinders? Het IVN, met de gidsen die zoveel Hagenaars laten genieten van de natuur, kan ook bijdragen aan bekendheid met nachtvlinders. Hoe meer mensen mee willen doen, hoe mooier dit project kan worden. Ik zoek dan ook enthousiastelingen die iets willen bijdragen! Plannen genoeg: excursies overdag en 's nachts. Werken met een vlinderval in je eigen tuin. Uitzoeken welke nachtvlinders in Den Haag vliegen. Waarnemen wordt ook een belangrijk onderdeel van dit project. Dit kan iedereen individueel doen, meld je waarnemingen op http://waarneming.nl/ op de gewone manier. Alle hulp is welkom, van een uurtje achter de PC tot hulp bij determinatie, van het houden van een excursie tot het meedenken over de organisatie. Voor leden die meer willen weten over nachtvlinders en dit project wordt op dinsdag 7 april 2015 een lezing gehouden in het MSP Zuiderpark. (zie daarover de KNNV-nieuwsbrief van maart). Wil je meer informatie? Neem contact op met projectleider Anna Kreffer :
[email protected] of 06-26417137. Wil je aan dit project deelnemen? Kijk op de website: http://www.knnv.nl/den-haag/ of bel bovenstaand telefoonnummer. Tekst Anna Kreffer. Foto's van Ruud Wielinga. - rups van ligusterpijlstaart (Sphinx ligustri) - kolibrivlinder (Macroglossum stellatarum)
11
KNNV PLANTENWEEKEND 29 t/m 31 mei 2015. Ons plantenweekend voert ons dit jaar naar het Nationaal Park Drents-Friese Wold op de grens van de provincies Friesland en Drenthe. Het is een van de grootste aaneengesloten natuurgebieden van Nederland en bestaat uit bos, heide, moeras en stuifzanden. In 2000 heeft het de status Natura 2000 gekregen. Wij zullen o.m. het Doldersummerveld en het Aekingerzand bezoeken. In Zorgvlied hebben wij een hotel gereserveerd voor 14 personen. Op basis van een 2-persoonskamer en volledig pension bedragen de kosten € 140,-- p.p. Consumpties onderweg en drankjes in het hotel zijn voor eigen rekening. Het vervoer is nog niet gepland maar zal ca. € 50,-- bedragen, contant af te rekenen tijdens het weekend. INSCHRIJVEN. In verband met de reservering is inschrijven mogelijk tot 7 april ! ! Inschrijven kan via het inschrijfformulier op de website www.knnv.nl/den-haag onder gelijktijdige overmaking van de genoemde kosten op bankrekening NL76 INGB 0000 1446 37 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Den Haag o.v.v. Plantenweekend 2015. Plaatsing geschiedt in volgorde van binnenkomst van het inschrijfgeld. De inschrijving staat uitsluitend open voor KNNV-leden. De deelnemers ontvangen ca. 2 weken voor het weekend bericht met nadere info. Organisatie en inlichtingen: Ineke Gilbert 070-2118254 of Ineke Zwarekant 079-3310369 of
[email protected]
ROOFVOGELS IN DE STAD (aflevering 1) Een dikke halve eeuw geleden moesten vogelaars uit de Randstad naar b.v. de Veluwe of de Oostvaardersplassen om een glimp van roofvogels op te vangen. Bestrijdingsmiddelen en vervolging eisten een zware tol en natuurorganisaties maakten zich grote zorgen. Als gevolg van hun acties werden bepaalde bestrijdingsmiddelen verboden en vervolging van roofvogels strafbaar gesteld. Daarna stegen de aantallen roofvogels snel. Op gegeven moment waren er zoveel dat ze vanuit de natuurgebieden naar de stad trokken. Nu hebben we in de stad broedende buizerden, haviken, slecht- en boomvalken en sperwers. In de komende Ratelaars zal ik een aantal soorten bespreken, te beginnen met de havik. Havik (Accipiter gentilis) In 1963 telde Nederland slechts 20 broedparen. De vogelbescherming heeft toen aangedrongen op maatregelen om de stand van de havik te verbeteren. Er werden 40 jonge haviken gekocht in Duitsland en uitgezet op de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug. Veel vogels werden al spoedig dood teruggevonden. In 1964 werden 22 nesten van de havik geteld. De herintroductie was dus geen succes. Maar na 1970 kwam er een snelle groei van het aantal broedparen tot een maximum van ca. 1800 broedparen in 2000. De stand van de havik schommelt sinds die tijd rond de 18002000 paar. In Noord- en Zuid-Holland en Zeeland zijn er betrekkelijk weinig broedparen als gevolg van het ontbreken van de juiste broedgelegenheid. In die provincies worden alleen in de duinen broedende haviken aangetroffen. Zo zijn er tegenwoordig in de duinen rond Den Haag ca. 5 broedparen. Eén broedpaar zit in een stukje duinbos op ca. 100 m van een Haagse laan in de Vogelwijk en toevallig woon ik daar tegenover. Aan de voet van de nestboom hebben jongens een hut gebouwd en daar trekt de havik zich niets van aan. In de afgelopen twee jaar zijn er gezonde jongen uitgevlogen. Als ik nu ’s ochtends mijn hond uitlaat hoor ik de havik roepen en straks in het voorjaar kan ik de bedelende jongen weer horen. De havik heeft wel een enorme impact op het vogelleven in de duinen. Ze houden aardig huis onder de kraaien, gaaien en eksters. Ook de laatste ransuil in het Westduinpark is op het nest gegrepen door een havik. De jongen van het torenvalkennest in de watertoren in Meijendel zijn ook het slachtoffer van de havik geworden. Lees verder op blz. 13
12
Vervolg van blz. 12 Aan de andere kant is er een sterke stijging van de aantallen merels want die hebben nu veel minder last van gaaien en eksters. Naast vogels jagen de haviken in de duinen ook op konijnen. Vaak zie ik de havik op een paal langs het fietspad tussen Den Haag en Ter Heyde zitten. Eén keer zag ik dat een havik een konijn te grazen nam. Enkele tientallen jaren geleden mochten een vriend van mij en ik een schuilhut bouwen in een stukje particulier bos. Door de jaren heen is de hut helemaal ingegroeid en zelfs de boswachters weten hem niet te vinden. We zitten in het najaar en in de winter vaak in die hut en van daaruit fotograferen we alles wat op het door ons aangeboden voer afkomt. Het zijn vooral zangvogels die komen eten en drinken. Op die zangvogels komen weer sperwers af. Maar vaak zijn de zangvogels al weg omdat ze van ver de alarmkreten van andere vogels horen. Onderweg van huis naar de hut vinden we weleens langs de weg een doodgereden vogel. Zo’n vogel spijkeren we vast op een mooie stronk voor de hut. De buizerden in het bos komen daar onmiddellijk op af. Ze zijn gewend aan ons en zijn in het geheel niet schuw meer. We moeten dus geregeld de hut uitrennen om de buizerd van ons aas af te jagen. Soms moet dat wel een paar keer want ze zijn hardleers. Zolang er een buizerd in de buurt is zie je geen havik en die willen we graag fotograferen. In tegenstelling tot de buizerd komt een havik niet graag op aas. Meestal krijgen we hongerige juveniele haviken voor onze hut. Maar er zijn ook adulte haviken die b.v. wel een duif lusten. Onze eerste kennismaking met een havik is al weer lang geleden. Voor de hut liep een groep houtduiven ijverig naar voer te zoeken. Eén van de houtduiven mankeerde iets aan zijn poot en liep wat ongelukkig. Als uit het niets was er opeens een grote adulte havik die de kreupele houtduif greep. Ze vloog er een stukje mee weg om daar haar prooi op haar gemak op te eten. Normaal hebben we voor de hut altijd een vaste groep vinken, mezen en merels. Als die op het gemak wegvliegen en even later terugkomen om te eten, is er vaak een buizerd in de buurt. Als ze allemaal onder het uitstoten van alarmkreten het hazenpad kiezen, komt er een sperwer aan. Voor de havik zijn ze ook bang maar zodra die op het aas zit, komen de zangvogels allemaal terug en trekken ze zich niets meer van de havik aan. Vaak zit een havik een tijdje achter de hut de kat uit de boom te kijken om opeens geruisloos in één rechte lijn op het aas af te vliegen. Ze proberen altijd direct het aas los te rukken en er mee weg te vliegen. Als dat niet lukt gaan ze de vogel plukken en beginnen ze te eten. Tijdens het eten scant de havik voortdurend de omgeving op de aanwezigheid van de buizerd. Dat is wel heel verstandig want als je lekker zit te eten en een buizerd laat zich plompverloren op je vallen dan heb je zelfs als sterke havik een hele slechte positie. Zo hebben we door de jaren alle buizerden en haviken van ons bos leren kennen. Eén havik zien we al jaren. Die herkennen we aan een wit opstaand pennetje op de linkervleugel dat na de rui steeds weer terugkomt. Die vogel is bij ons begonnen als juveniel en komt als nu als adult met schitterend rode iris nog steeds bij ons snacken. Ruud Wielinga Eigen foto's, van boven naar beneden: - Juveniele havik - Adulte havikman - Adulte havik aan de maaltijd.
13
ONTDEKKINGEN VAN EEN NIEUW KNNV-LID Een frisse dinsdagochtend tien uur: voor de poort van het landhuis Zuidwyck staat een groepje paddenstoelenzoekers geanimeerd met elkaar te praten. “Zullen we”? vraagt iemand. Een onnodige vraag, want de drang is groot! Enkelen waren zelfs al een stukje vooruit gegaan! De groep trekt in volle breedte over de oprijlaan (“niet voor onbevoegden”) in de richting van het landhuis. Vanaf nu zal het alleen maar gaan over: russula’s, boleten, parasollen, rupsendoders, fopzwammen, wimpers, steeltjes, ringen, plaatjes, sporen en nog veel en veel meer. Als argeloze meeloper duizelt het je, maar al gauw ontdek je dat alles wat geïnventariseerd wordt en opgeschreven, niet per se betekent dat je die namen de volgende keer bij de meester moet opzeggen. De Paddenstoelengroep Wassenaarse Parken van de Haagse KNNV struint zo’n beetje alle natuurgebieden en landgoederen rond Wassenaar en Den Haag af, om te kijken wat er voor moois te ontdekken is. Opvallend witte, rode, gele of paarse zwammen, allerlei vreemde gezwellen op bomen en dood hout op de bodem, maar evenzeer minuscuul kleine bekertjes en knobbeltjes en haartjes op takjes, gras en bladeren. En ik mij maar verwonderen over de mensen die dat met zoveel aandacht bestudeerden, determineerden, in een doosje stopten (“daar moet Lenie even naar kijken”) en meestal zelf al een naam gaven. In een oogwenk waren we twee en een half uur verder en stonden we weer bij de ingang. “Tot de volgende keer!!” Er was een compleet nieuwe wereld voor mij opengegaan! Natuurlijk waren paddenstoelen mij al eerder opgevallen! Tijdens wandelingen en trektochten in binnen- en buitenland, bij het lezen - vroeger - van het Verkade-album van Dr.Jac.P.Thijsse, of bij een andere hobby van me, de poëzie: “In wat hier stervend ligt ben ik gevormd, belust op licht, verdringend wat mij omhuld heeft en verwarmd, druk ik me door de grond, behoedzaam hoedend wat mij vult.” enz. (Anton Ent) Prachtig uitgedrukt toch!!! Maar deze excursie was van een geheel andere orde! Dit was echt “zien”. En dus …. zat ik bij de “PaddoClub”. Omdat wandelen toch al mijn hobby was, werd het door deze nieuwe blik op de wereld alleen maar leuker en kwam ik voor de leukste ontdekkingen te staan.
Één ontdekking wil ik nu al graag met jullie delen: bij het omdraaien van een oude dennenstam keek ik in een doolhof van een bruine vlezige massa – maar met een duidelijke structuur en afbakening: dit hoorde ook bij de wereld van de zwammen, zoveel had ik al wel geleerd. (foto boven en -in detail- links). En dan heb je gelukkig allerlei mensen binnen de club die er iets meer van weten! (Dank je wel, Kees, Ruud en Lenie!) Het bleek – wat een heerlijke naam! – de dakloze huiszwam (Serpula Himantoides) te zijn, ter onderscheiding van zijn broertje of zusje de gewone huiszwam ( Serpula Lacrymans). De dakloze zie je bijna alleen buiten, op dood naaldhout in voedselarme naaldbossen en de gewone, tja die moet bekend zijn bij huizenbezitters die wel eens een tijdje met vochtproblemen hebben gezeten, die zit dus heerlijk binnen! Inmiddels geniet ik, dankzij het kleine netwerk van paddenstoelenliefhebbers, méér en méér van mijn wandelingen en de natuur om mij heen. Theo de Rijk. (eigen foto's).
14
EXCURSIE PLANTEN IN HET LAAKKWARTIER De zondagochtendexcursie van Jan Cevat op 21 september was een eye-opener. Jan leidde ons langs de Van Maanen-kade (sorry, maar niet naar ons vernoemd!), de Bontekoekade, achter de Haagse Hogeschool enz. Geen plaatsen waar je eens lekker gaat wandelen maar floristisch zeker de moeite waard. Er is in de stad dus veel meer te ontdekken dat je denkt. Jan kende deze vindplaatsen door zijn varen-inventarisatie voor de gemeente en was blij verrast ze na jaren nog op de eerder gevonden plekken waar te nemen.
Voor ons waren de mooiste vondsten de schubvaren (Ceterach officinarum)(foto boven), de zwartsteel (Asplenium adiantumnigrum)(foto links), kleine zandkool (Diplotaxis muralis), behaard breukkruid (Herniaria hirsuta) en de walstroleeuwenbek (Linaria purpurea). Hartelijk bedankt Jan, Els en Bert van Maanen (foto's Jan Cevat)
Oplossing "Wat is Wat" van vorige Ratelaar. 1. Zadelzwam (Polyporus squamosus) op dode beuk. 2. Gal op schietwilg, van gewone wilgenroosjesgalmug (Rabdophaga rosaria). 3. Wilde appel (Pyrus malus). 4. Bergcentaurie (Centaurea montana). LvdS ---------------------------------------------------------------------------NB Ik vind de fotopuzzels van Lex altijd leuk, niet in het minst omdat het mooie foto’s zijn. Zelf wist ik alleen iets van nr. 4 – dat het een centaurie was. Ik stuurde dus geen oplossing in, want een van de vier is te magertjes, dacht ik. Heeft u dat ook? Dat hoeft niet! Het is ook leuk als iemand op een deel van de foto’s reageert. Ineke Gilbert
15
Verzendadres: Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg
Port betaald
Bloeiende Prunus bij de Abdijkerk in Loosduinen, gebouwd rond 1240 en daarmee waarschijnlijk een van de oudste gebouwen van Den Haag – foto Ingrid Piek
16
34e jaargang nr. 2, juni 2015 met Programma 3de kwartaal
De Ratelaar
IVN en KNNV SAMEN? blz. 3 GRAAG UW REACTIE
Roofvogels In de stad (2) blz. 14 p. 12-13
1
blz. 4-5: TTIP een bedreiging voor mens en natuur
KNNV-weekend Terschelling blz. 13
DE RATELAAR 34
ste
jaargang nr. 2
juni 2015
De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN en is een voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het blad verschijnt vier keer per jaar, rond 15 maart, 15 juni, 15 september en 15 december. Kopij voor het volgende nummer graag voor 1 augustus 2015 mailen naar de redactie van IVN of KNNV, als bijlage in Word. Foto’s als aparte bijlage versturen.
Eindredactie: Ineke Gilbert Tel. 070 211 8254
[email protected]
KNNV redactie: Lex van der Steur tel. 070 317 6990
[email protected]
IVN redactie: Ingrid Piek tel. 070 391 0213
[email protected]
Foto voorzijde: Lex v.d. Steur - Leidschendam, park Rozenrust. Bodem geheel bedekt met daslook (Allium ursinum). Druk: drukkerij Lifoka, Den Haag Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie. Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid is een landelijke organisatie waarvan de leden zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot de Natuur en Milieu te verruimen.
Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afd. Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen.
Contributie leden € 28,- , voor huisgenootleden € 9,50 en voor jeugdleden € 15,Bankrekening nr. NL76 INGB 0000 1446 37 t.n.v. KNNV afd. Den Haag, te Den Haag.
Contributie voor donateurs € 15,- , voor leden € 21,en voor huisgenoten € 5,Bankrekening nr. NL25 INGB 0000 6919 56 t.n.v. IVN afd. Den Haag, te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 1400
[email protected]
Inlichtingen: Bert van Maanen, tel. 070 386 7630
[email protected]
Ledenadministratie: Henk Muller, tel. 070 387 3035
[email protected]
Website: www.knnv.nl/den-haag Webmaster: Dick Gerbrands
[email protected]
Website: www.ivndenhaag.nl Webmaster: Marjanne Dominicus Voorzitter: Henk Wardenaar, tel. 06 4467 0470
[email protected]
Voorzitter: John van Wensveen, tel. 070 325 3560
[email protected]
Secretaris: Mieke Muller, tel. 070 387 3035
[email protected]
Vice-voorzitter en PR: Kees Pinster, tel. 070 346 5214
[email protected]
Penningmeester: Irene van Wissen, tel.070 327 9321
[email protected]
Secretaris: Ineke Gilbert, tel. 070 211 8254
[email protected]
Bestuurslid Ineke Smits, tel. 070 368 2044
[email protected]
Penningmeester: Ruud Wielinga, tel. 070 368 9191
[email protected]
Coördinator Wandelingen op aanvraag: Gerda Idsinga 070 393 3616
[email protected]
Postadres Secretariaat: Melis Stokezijde 140, 2543 GJ Den Haag
Lezingen: Marjo Hess, tel. 06 2148 6563
[email protected]
Coördinatoren werkgroepen: Zie pagina 10 Volg onze verenigingen op: www.facebook.com/ivndenhaag www.facebook.com/KNNV.afdeling.Den.Haag
Cursussen:
[email protected]
2
“Samen op weg naar een nieuwe organisatie” of beter van niet? De landelijke besturen van IVN en KNNV zijn overtuigd van het nut en de noodzaak van de vorming van een nieuwe natuurorganisatie, waarin beide verenigingen op moeten gaan. “Door de gezamenlijke kennis en kunde van IVN en KNNV bij elkaar te brengen, kunnen we een compleet pakket aan activiteiten aanbieden aan de samenleving. Iedereen die daardoor actief wil zijn in en met de natuur kan bij ons terecht. Wij bieden een beweging die het verschil maakt en op de bres staat voor de natuur om ons heen”. Tegen deze ambitie kun je niet zijn. In een nota brengt een gezamenlijke projectgroep de contouren van een nieuwe organisatie in beeld. Dit “na uitvoerige gesprekken, ook met vele afdelingen”. Er valt volgens de projectgroep een grote meerwaarde te verwachten. De nieuwe organisatie kan beter inspelen op de maatschappelijke ontwikkelingen, zoals vergrijzing, verminderde belangstelling voor betalend lidmaatschap en verstedelijking. In de nieuwe organisatie blijven natuurstudie, natuureducatie en natuurbescherming centraal staan, maar met een ander accent of andere aanpak. In september komt het ontwerp van de nieuwe organisatie op landelijk niveau op tafel. Dan zal ook duidelijker worden hoe de nieuwe afdelingen aan de landelijke organisatie worden opgehangen. Opties voor een nieuwe organisatienaam liggen dan ook op tafel, maar ook de vestigingsplaats van de nieuwe organisatie: Amsterdam, Zeist of een andere stad? Begin volgend jaar wordt een besluit voor de landelijke organisatie genomen. De landelijke bureaus zijn in hun denken al ver gevorderd. Maar wat vinden de afdelingen er van? Wat vinden jullie ervan? Onder welke voorwaarden zouden wij ons aansluiten bij de beoogde nieuwe organisatie? Zijn er alternatieven? Wat zijn de gevolgen van de verschillende opties? Daar moeten we met elkaar eens goed over nadenken. Niks doen is geen optie. Op de vragen willen wij graag antwoord van onze leden krijgen. Alleen dan kunnen wij onze landelijke besturen goed adviseren en voorstellen aan jullie voorleggen. Stuur jouw mening uiterlijk 1 juli 2015 toe aan
[email protected] of
[email protected]. Lees vooraf even de contourennota “Samen op weg naar een nieuwe organisatie” van 7 mei 2015. Deze staat op de website www.knnv.nl/samengaan-knnv-en-ivn. Leden zonder computer kunnen de tekst op papier aanvragen bij het secretariaat (zie pag. 2 voor adres). Op grond van de reacties zullen wij een eerste advies opstellen en met jullie delen. Vervolgens plannen wij een discussiebijeenkomst. Henk Wardenaar (voorzitter IVN) John van Wensveen (voorzitter KNNV)
GEZOCHT: mensen met enthousiasme voor respectievelijk: kinder-doe-dingen of senioren-natuuractiviteiten of duurzaamheid-doe-dingen of financiën / bestuurswerk IVN Den Haag timmert flink aan de weg en is daarom op zoek naar mensen die het leuk vinden om zich in te zetten voor: -
het organiseren en doen van doe-dingen met kinderen! Er is steeds meer vraag naar natuuractiviteiten voor kinderen, maar tot nu toe bieden we deze als IVN Den Haag nog maar mondjesmaat aan. Daarom zijn we op zoek naar mensen die dit leuk lijkt en hier tijd en energie voor willen vrijmaken;
-
het organiseren en doen van doe-dingen met senioren! Ook hier wordt regelmatig naar gevraagd, en zijn maar enkele IVN-ers actief op dit vlak. We zijn dus benieuwd of er meer mensen zijn die dit zouden willen gaan oppakken. Er is van alles mogelijk, zoals bijvoorbeeld het organiseren van verkorte IVN-excursies, rolstoelwandelingen door de natuur, of het ontwikkelen van een natuur-ontdekkist speciaal voor ouderen bijv. met plantjes er in. Vanuit IVN Landelijk is het programma ‘’ Grijs Groen en Gelukkig’’ gestart. Vanuit dit programma kan ondersteuning worden geboden om ouderenactiviteiten van de grond te trekken en ook om dit voortaan een wezenlijk onderdeel te maken van het beleid van de betreffende verzorgings- en verpleeghuizen. Jouw inzet heeft dus een blijvend effect!;
3
Dit is een voorbeeld van een gratis doe-boekje van de overheid.
-
meedenken en vooral doen op het gebied van Duurzaamheid! Tot nu toe is er binnen IVN Den Haag een groepje van drie mensen actief op het gebied van Duurzaamheid. Dat mag groeien! Iedereen wordt dan ook van harte uitgenodigd om zich hierbij aan te sluiten. Concrete plannen voor komend jaar zijn het organiseren van een ideeënbundel/ doe-boekje Duurzaamheid voor Natuurgidsen, lezingen/discussieavonden met navolgende excursies en meewerken aan de Duurzaamheidcursus in november voor alle leden van IVN in Zuid-Holland. Maar er is natuurlijk van alles mogelijk en nieuwe ideeën zijn welkom! ;
-
de financiën van IVN Den Haag. IVN Den Haag is op zoek naar een penningmeester, die zich met hart en ziel wil inzetten voor een goed draaiende en financieel gezond blijvende vereniging. Is dit op uw lijf geschreven, geeft u dit dan aan bij het bestuur, bijvoorbeeld via [email protected] of ondergetekende;
-
het bestuur van IVN Den Haag. Het bestuur van IVN Den Haag is weliswaar een enthousiast team, maar recent wat uitgedund. Er is dus ruimte voor nieuwe enthousiastelingen die ook zelf aan den lijve willen ervaren dat besturen helemaal niet zo stoffig is als het misschien lijkt, maar juist veel energie geeft en nieuwe kansen creëert. Nieuwsgierig? Neem dan contact op met [email protected] of ondergetekende. Wilt u wel actief worden, maar niet voor lange tijd, of heeft u maar beperkte tijd?
-
Laat u zich dan niet weerhouden en meldt u aan! Er is van alles mogelijk, er wordt dan gewoon iets ‘’op maat’’ gezocht. De oproep over Natuurbeelden in het vorige nummer is ook nog van kracht. Ook daar is nog steeds meewerken en meedenken nodig. Uw reactie kunt u mailen aan [email protected]. Voor degenen zonder e-mail: telefoon 070-3682044.
TTIP, een nieuwe dreiging voor mens en natuur Schaliegas, chloorkippen, genetisch gemanipuleerde voedselgewassen, het kan zomaar over ons uitgestort worden.
bedrijven nu al vaak hun gelijk te halen binnen bestaande vrijhandelsverdragen, o.a. tussen de VS en Canada (het NAFTAverdrag) en de VS en andere landen.
‘We hebben de aarde te leen van onze kinderen' is een Indiaanse wijsheid. Maar hoe gaan we met die aarde om? En wat heeft dat met het nieuwe vrijhandelsverdrag met de VS te maken, het TTIP, waarover nu in Parijs onderhandeld wordt. De onderhandelingen zijn grotendeels geheim, maar uit uitgelekte documenten blijkt dat TTIP door bedrijven kan worden ingezet om “handelsbelemmerende” regels - ter bescherming van de natuur, gezondheid en milieu - af te zwak1 ken, te ondermijnen of zelfs helemaal overboord te gooien . En niet alleen dat. Overheden kunnen door bedrijven worden aangeklaagd vanwege afspraken of regelgeving om milieu, gezondheid en burgerrechten te beschermen. Veiligheidsnormen in Europa kunnen onder druk van schadeclaims aan de kant worden geschoven. Belangen van de grote gentech en oliebedrijven kunnen de democratische besluitvorming overrulen. Afgezien van een vergaande vrije markt, ook op gevoelige terreinen als gezondheidszorg, gaat het om het opnemen in het verdrag van ISDS (the Investor State Dispute Settlement), dat bedrijven het recht geeft via niet-openbare tribunalen overheidsmaatregelen aan te vechten als die in strijd zijn met hun commerciële belangen. De tribunalen werken buiten de normale jurisdictie om. Door het inzetten van zwaar betaalde bedrijfsadvocaten en door belangenverstrengeling weten
Enkele voorbeelden van schadeclaims, als voorproefje:
Prominent VN jurist Alfred de Zayas waarschuwt voor on2 dermijning van democratie en rechtspraak. Hij pleit voor onmiddellijke stopzetting van de onderhandelingen uit angst voor mensenrechtenschendingen.
2
1
Een Amerikaanse bedrijf eist 191 miljoen euro aan compensatie nadat de regering van Quebec, Canada in 2012 een stop op boringen naar schaliegas had ingesteld. Philip Morris eiste miljarden van de Uruguayaanse en Australische overheid wegens hun antirookbeleid. Vattenfall - hier opererend als Nuon – eist 3,7 miljard euro van de Duitse overheid vanwege hun antikernenergiebeleid. De verhoging van het minimumloon in Egypte ging niet door nadat het Franse bedrijf Veolia de Egyptische overheid had gedreigd met een schadeclaim .
The Guardian 5 mei 2015 http://www.theguardian.com/global/2015/may/04/ttip-unitednations-human-right-secret-courts-multinationals
Milieudefensie
4
Bewoners en actiegroepen protesteerden tegen het uitgeven van vergunningen voor (proef-)boringen. Een actiegroep in Boxtel, in het bedreigde Brabantse landschap, werd actief, en andere lokale en landelijke groepen schaarden zich achter het protest. Meer dan 200 gemeentes verklaarden zich daarna ' schaliegasvrij' . Ook de grote drinkwaterbedrijven keerden zich tegen de winning vanwege vervuiling van het grondwater. In december 2014 ging de regering onder druk van de Tweede Kamer (tijdelijk) overstag. Geen (proef-) boringen tot 2017. Maar een volgend kabinet kan nog alle kanten op.De Nederlandse regering heeft de vergunningen voor schaliegaswinning voorlopig stopgezet, Frankrijk heeft fracken in 2011 verboden en alle vergunningen ingetrokken, Duitsland heeft de mogelijkheid op een kier staan met veel mitsen en maren, Engeland staat het toe, maar er is felle maatschappelijke discussie gaande. Maar wat zijn onze beslissingen in Europa waard als het TTIP doorgaat en als Amerikaanse schaliegasbedrijven straks miljardenclaims in kunnen dienen als de boringen definitief niet doorgaan? Durft de Tweede Kamer dan voet bij stuk te houden? Of deinzen politici terug voor de mogelijke financiële gevolgen? Ervaringen uit onder meer Canada laten zien dat het laatste scenario reëel is. Het handelsverdrag waarover in Parijs onderhandeld wordt met de VS gaat grote gevolgen hebben, het kan volledig ingaan tegen onze beschermende maatregelen voor mens, natuur en aarde. In het najaar moet het verdrag in stemming komen in het Europees Parlement. ISDS gaat deel uitmaken van het voorstel. De Zayas heeft een beroep gedaan op de EU om vakbewegingen, milieuactivisten en gezondheidsexperts in de onderhandelingen op te nemen. Hij werkt aan een rapport dat in augustus gepubliceerd zal worden om de beleidsmakers te doordringen van de gevolgen.
In een interview in The Guardian zegt hij: "Er zijn al meer dan 600 van dit soort gevallen geweest en de meeste zijn beslist in het voordeel van de bedrijven. Het heeft regeringen al honderden miljoenen aan compensatie gekost. Het toestaan van een apart juridisch systeem ten dienste van de grote bedrijven is een bedreiging van onze rechtsstaat en democratie." TTIP kan er ook toe leiden dat politici bij voorbaat afzien van beschermende regelgeving voor mens en natuur, om dit soort claims te voorkomen. Bijvoorbeeld regels die boringen naar schaliegas voorkomen.
De Brabantse Kempen en heidecorridors zijn nu nog ongerept. Doorgaan van schaliegaswinning maakt 200 boorgaten in het Brabantse landschap mogelijk.
Schaliegas, de keuze is nu nog aan ons
TTIP, waarom niet? We willen onze eigen biodiversiteit, natuur, mens en gezondheid kunnen blijven beschermen, zonder dat daar straf op staat. De uitbreiding van de vrijhandel en het opnemen van ISDS maakt dat veel van de Amerikaanse wetgeving en praktijk ook bij ons zal gelden. Een beetje aanpassen en scherpe kantjes afslijpen, zoals een aantal Nederlandse politieke partijen willen, helpt niet. We moeten dat verdrag gewoon niet willen.
In 2013 en 2014 ontstonden in Nederland felle discussies rond schaliegas. Om schaliegas te winnen is het nodig om de bodemlaag te 'fracken', het onder grote druk injecteren van een mengsel van water, chemicaliën en zand vanuit horizontale boorgangen in de bodemlaag. Dit veroorzaakt breuken, aardbevingen, overstromingen, vervuiling en industrialisatie van landschap en bodem.
LvdB
Foto: demonstratie in maart in Groningen. Op 23 mei is er opnieuw gedemonstreerd in Amsterdam en Groningen. De organisatoren: "Miljoenen mensen over de hele wereld maken zich zorgen over de mogelijke gevolgen van gentechnologie en het patenteren van gewassen, het gebruik van landbouwgif en over de monopoliepositie op ons voedsel. Ook het vrijhandelsverdrag (TTIP) valt onder de grote gevaren waar we aandacht aan willen besteden".
5
Wilde vogels in het vogelasiel Het Haagse vogelasiel 'de Wulp' was toe aan een opknapbeurt. Na maandenlange verbouwing is het op 23 mei opnieuw geopend. Het ziet er mooi en fris uit. Vogels hebben geen boodschap aan verbouwingen, dus de opvang ging gewoon door, een tijdlang zelfs vanuit een container voor de deur. "Dat was in de winter wel mogelijk, maar niet in de drukke tijd, het late voorjaar en zomer als er jonge nesten zijn.", zegt beheerder Ruud van der Waard. Ik zie veel kleine weesjes, vooral veel eendjes, maar ook koolmeesjes, zwanen, meeuwen, een reiger en andere vogels. Later in het seizoen komen de kraaien en eksters. De natuur zijn gang laten gaan "We behandelen ze niet als huisdieren, het zijn wilde vogels en dat moeten ze blijven, anders kunnen ze zich straks niet meer redden. Jongen moeten warm gehouden worden, en ze moeten op tijd eten en poepen, voor de rest tutten we er niet mee." Ik zie hoe een vrijwilligster met een satéstokje met voer kleine koolmeesjes voedt. Ze moeten ieder uur wat eten. "We zorgen dat het eten gevarieerd is en alle nodige ingrediënten heeft, een insectenetertje heeft insecten nodig, maar ook andere stoffen die in de natuur voorkomen. We vermalen het eten tot gehaktballen en ontdooien dan iedere dag de juiste hoeveelheid." Het asiel vangt ongeveer 7000 vogels per jaar op. Als ze voor zichzelf kunnen zorgen worden ze teruggezet in de natuur. "In deze tijd bellen mensen op omdat kleine vogeltjes in de steek zijn gelaten of uit het nest gevallen. Meestal kan de moeder ze wel terugvinden, maar dan moeten de mensen wel uit de buurt blijven. De moeder komt de kleintjes niet voeren als er je erbij blijft staan. Dus wij zeggen: laat de nesten met rust." Ook zijn er telefoontjes over door kraaien aangepikte vogels: "Als die vogel niet al verzwakt zou zijn zou hij niet aangepikt worden. We kunnen die vogel niet redden. Het is een natuurlijk proces, kraaien zijn opruimers, ze eten de resten op, grijp daar niet bij in." Vogels hebben het moeilijk in onze moderne wereld "In het najaar komt de houtsnip uit Oost Europa, als de grond daar bevroren is en ze geen voedsel meer kunnen vinden. Ze hebben een heel gevoelige snavel. Als die beschadigd is kunnen ze niks meer. En dat gebeurt maar al te vaak, vooral omdat ze in het donker tegen ramen zonder vitrage aanvliegen, ze denken dat het open ruimtes zijn. Ze vliegen laag en hun ogen zitten aan de zijkant." Watervogels hebben vaak last van botulisme. "We veroorzaken dat gedeeltelijk zelf", zegt Ruud de Waard, "Teveel schaduw, te weinig doorstroming en vervuiling, te weinig zuurstof in het water. Kleine stukjes bruin brood voeren, zoals oma dat met de kleinkinderen doet, kan niet veel kwaad, maar je ziet grote hompen witbrood in de sloot gekwakt. Daar kunnen eenden niets mee, ze gaan erom vechten en het is ongezond. Voeren van dieren in de natuur is sowieso geen goed idee. Ze moeten niet te lui worden, en zelf moeite doen om hun voedsel bij elkaar te zoeken. Dan is het niet eenzijdig, het is een beetje van alles wat ze nodig hebben, zoals kroost en insecten." Het vogelasiel draait bijna volledig op vrijwilligers en moet het hebben van donaties. Zie voor meer informatie: www.vogelasieldewulp.nl LvdB
IVN cursus Tuinreservaten e
De 1 IVN cursus Tuinreservaten is een feit. In maart j.l. zijn we gestart met 16 deelnemers. In 5 lessen en tijdens 2 excursies hebben we de principes van natuurvriendelijk(er) tuinieren uitgelegd, waarbij zowel de theorie als de praktijk aan bod zijn gekomen. De lessen werden gegeven in een lokaal van het Segbroekcollege. Doel van de cursus: cursisten laten zien hoe je met weinig middelen de tuin aantrekkelijker kunt maken voor zowel je zelf als voor de natuur. e De 1 excursie vond plaats in de tuin van het Segbroekcollege, ’t Gouden e Klavertje, en tuin met ruimte voor de natuur. Tijdens de 2 excursie hebben we 2 tuinen in Kijkduin bekeken, die door de eigenaren speciaal voor de cursisten werden opengesteld. Natuurvriendelijk tuinieren in de praktijk. Inmiddels zijn enkele van de cursisten al begonnen met kleine aanpassingen in hun tuin, zoals het maken van een takkenril van snoeiafval. Het is de bedoeling deze cursus Tuinreservaten in het volgend voorjaar nogmaals te geven. Zowel de cursisten als wij als cursusteam waren heel enthousiast over de cursus. In september is een terugkomdag gepland. We zijn heel benieuwd in hoeverre cursisten hun tuin dan al hebben aangepast. Namens het cursusteam, Max Leerentveld, Joost Lommelaars, Mieke v.d. Heuvel, Ingrid Piek
6
De tjiftjaf en fitis zijn ook typisch vertegenwoordigers van de kbveetjes: alleen vind je de tjiftjaf aan de binnenduinrand en de fitis meer aan de buitenkant. En.. .natuurlijk kun je het geluid van een tjiftjaf ook als leek zeker wel onderscheiden van dat van de fitis. Bijzonder zijn de gekraagde roodstaart en de braamsluiper.
KORTE CURSUS VOGELHERKENNING ‘Waar, wat, wanneer’ is één van de motto’s van de cursus van
Vogelbescherming Den Haag door Ed Opperman. Als je weet waar je bepaalde vogels kunt zien, en wat het belangrijkste kenmerk is, en in welke tijd van het jaar je ze kunt zien, dan ben je al een eind op weg. Ed heeft het ook over ‘ kbveetjes’ : een prachtterm voor iets waar je als beginner mee kunt blijven worstelen: kleine bruine vogeltjes, typisch Haagse humor.
We determineren tijdens de excursie, die in een soort regenmist plaatsvindt, uiteindelijk twintig soorten. Een van de moeilijkheden blijft toch om uit een hoeveelheid geluiden er één zo te isoleren dat je je daarop kunt concentreren. Ondanks vele pogingen lukt het ons niet die braamsluiper ergens te ontwaren. We zullen het moeten doen met de kennis van de les: dat deze zich kenmerkt door druk staartwippen.
Van kijken naar waarnemen in drie avonden en één excursie. We moeten vooral letten op ‘GISS’: general impression of size and shape. Dat maakt dat je gaat waarnemen, in plaats van simpelweg kijken. Waarnemen is echter zo eenvoudig nog niet: we worden op allerlei manieren om de tuin geleid. Bij mist lijken de vogels groter dan in werkelijkheid. Belangrijk: kijk je tegen het licht in of mee? Is er zon of niet, allemaal punten om er rekening mee te houden.
Roofvogels De laatste avond wordt aan roofvogels besteed. Ook hier blijft de GISS van belang, maar zijn de vorm en grootte van de vleugels belangrijker, omdat je bij roofvogels vaak op de vlucht moeten letten. Een valk herken je aan de puntige vleugel, en de verticale zit (vaak op een paal) terwijl die van boven naar beneden duikt. Een buizerd heeft een dik lijf, en.. heeft als kenmerk ook bevederde poten: als je die kunt waarnemen natuurlijk! Een sperwer jaagt weer anders dan de valk, die zie je vaak in één lijn op andere vogels jagen. De sperwer herken je aan de gestreepte onderkant, en de brede vleugelhand. Bij de roofvogels is het goed te weten dat de vrouwtjes vaak groter zijn dan de mannetjes roofvogel. Kiekendieven hebben langere vleugels en wouwen overtreffen weer de kiekendieven daarin, en hebben bovendien een vork in de staart. Arenden zijn de kanjers onder de roofvogels, met grote vingers en vleugels. Een saillant detail: bij de Starrevaart is een visarend waargenomen. Denk bij de vraag waar je een bepaalde vogel kunt zien ook aan waarneming.nl.
De GISS blijft hèt hulpmiddel: de bouw van de vogel en de verschillende lichaamsdelen goed onderscheiden en weten waar je naar moet kijken bij welke soort. De dvd 'Vogels rondom ons huis', is handig om thuis e.e.a. te herhalen. Veel herhaling is belangrijk. Ook het luisteren is van belang: immers de meeste vogels hoor je eerder dan dat je ze ziet! Aan de hand van trillers, lange of korte, wel of niet doorlopende strofen kun je bepaalde vogels uitsluiten. Ook afstrepen helpt dus, het begint al bij de vogelgids: lees de inleiding, en hoe de gids werkt, dan kun je meteen naar de juiste pagina’s gaan,.
We eindigen deze laatste avond met een verzoek: de goudhaan, ‘gewoon’ omdat hij zo mooi is. En soms is waar te nemen bij de grote tuinen in Wassenaar. Ach, goudhaan bij goudhanen, nee… niet die inwoners van Wassenaar,… wij die van deze cursus en het inspirerend delen van Eds kennis mochten genieten. Marjo Hess www.Haagse vogels.nl: de Haagse Vogelbescherming geeft 2 x per jaar een cursus vogelherkenning Vogels rondom het huis, dvd Natuur digitaal www.welkevogelisdit www.waarneming.nl
Soorten in onze omgeving Bij de mezen moet je op de kop letten, bovendien kun je naar het gedrag van hangen kijken en zie je een soort klein rond bolletje als je op GISS let. Een winterkoning is ook zo’n bolletje maar dan met de staart rechtop, en let op ‘winterrrrrrkoning’, dan weet je dat die zit te zingen. De heggenmus die geen mus is, is grijs bovenop. Tijdens een excursie in het Westduinpark zullen we die zien, net als de grasmus die ook geen mus is. Ook de verschillen tussen de boomklever en -kruiper komen aan bod. De klever is prachtig gekleurd, de kruiper is een soort muis die zich naar boven beweegt. Lijsters en merels zitten hoog op een zangpost, en zingen net iets minder snel dan een nachtegaal. Tijdens onze excursie zijn er veel nachtegalen te horen en daar lijkt het alsof je die echt moet kunnen blijven herkennen.
Blauwe kiekendief - Foto Ruud Wielinga
7
IVN Den Haag Excursieprogramma 3e kwartaal 2015 JULI Za 04 jul Za 04 jul Zo 05 jul Wo 08 jul Wo 08 jul Do 09 jul Za 11 jul Zo 12 jul Wo 15 jul Zo 19 jul Zo 26 jul
10:00 11:00 10:30 10:30 14:00 19:30 10:00 10:00 19:00 14:00 10:00
Scheveningen Boulevard. We ervaren de nieuwe boulevard en de natuur erop en eromheen. Boulevard eindpunt lijn 11. Kijfhoek/Bierlap*. Vliegende beestjes. Infobord rotonde parkeerplaats Kievietsduin, Meijendelseweg, Wassenaar. Te Werve. Zomerwandeling. Van Vredenburchweg 101-105 Rijswijk. Sorghvliet: Zomerrust. Ingang park Sorghvliet, Scheveningseweg 24. Duivenvoorde. Zomerwandeling. Entree 1,-/0,50. Laan v. Duivenvoorde 1 Voorschoten. Meijendel*: Zomeravondwandeling in het duin. Infopaneel t.o. buitenbak paardenstal. Sorghvliet. Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24. Oostduinen. Eetbare planten in de duinen. Ingang Meijendel bij Pompstationsweg. Clingendael. Avondwandeling door Oosterbeek en Clingendael. Hoek Wassenaarseweg en Thérèse Schwartzestraat. Heimanshof. Zomer in de Heimanshof. Stadsboerderij Herweijerhoeve, Zuiderpark, ingang Vreeswijkstraat. De Horsten. Bloemen en bestuivers. Ingang Papeweg Wassenaar, entree 1,-.
Za 01 aug Zo 09 aug Wo 12 aug
13:00 10:00 19:00
Za 15 aug
19:00
Zo 16 aug Vr 21 aug Zo 23 aug
15.00 19:00 14:00
Zo 23 aug Zo 30 aug Zo 30 aug
14:00 10:00 14:00
Westduinpark. Verschillende duinzones, via het strand. De Sav. Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. Oostduinen. Eetbare planten in de duinen. Ingang Meijendel bij Pompstationsweg. Leidschendam-Noord. Doorstapwandeling, rondje Noord. Honden aangelijnd toegestaan. Stevige schoenen, verrekijker. Eindlus tram 6, hoek Dillenburgsingel/Willem de Rijkelaan. Heemtuin ’t Gouden Klavertje en stukje Segbroekpark. Avondwandeling door park en tuin. Ingang Segbroekpark hoek Goudenregenstraat / Segbroeklaan. Haagse Bos. Verzamelen bij bruggetje naast Huis ten Bosch, Bezuidenhoutseweg t/o Carel Reinierskade. Achterbos en Veenzijdsepolder. Struinen. Laarzenpad aan het Oude Veenpad te Leidschendam. Zeereep. Alle facetten van de zeereep en de rotskust bij het havenhoofd, en korren met een garnalennet. Strandopgang bij zuidelijk havenhoofd. Vlietland. Zomerkriebels. Parkeerplaats op de Kniplaan (Stompwijk) bij de brugover de A4. De Horsten. Dieren in en boven de grond. Ingang Papeweg Wassenaar, entree 1,-. Heimanshof. Landschappen van Nederland. Stadsboerderij Herweijerhoeve, Zuiderpark, ingang Vreeswijkstraat.
AUGUSTUS
SEPTEMBER Za 05 sep Zo 06 sep Zo 06 sep Wo 09 sep Vr 11 sep Zo 13 sep
11:00 10:00 10.00 14:00 16:00 14:00
Kijfhoek/Bierlap*. Duinvruchten. Infobord rotonde parkeerplaats Kievietsduin, Meijendelseweg, Wassenaar. Oostduinen. Bessen in de duinen. Ingang Meijendel bij Pompstationsweg. Ockenburg en Hyacinthenbos. Verzamelen aan het begin van de oprijlaan aan de Monsterseweg. Duivenvoorde. Nazomeren. Entree 1,-/0,50. Laan v. Duivenvoorde 1, Voorschoten. Meijendel*. Nazomeren in het duin. Infopaneel t.o. buitenbak paardenstal. Ter Heijde/Zandmotor. Hoe doet ie het en komt er al nieuwe natuur? Strandtent Flamengo. Strandopgang einde Machiel Vrijenhoeklaan, en dan nog 500 m zuidelijker (links) Za 19 sep 10:00 Sorghvliet. eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24. Zo 20 sep 14:00 Heimanshof. Bomen uit alle windstreken. Stadsboerderij Herweijerhoeve, Zuiderpark, ingang Vreeswijkstraat. Za 26 sep 18:30 Vlietland. Avond in Vlietland. Parkeerplaats op de Kniplaan (Stompwijk) bij de brug over de A4. Zo 27 sep 10:00 De Horsten. Vruchten en zaden. Ingang Papeweg Wassenaar, entree 1,-. *Berkheide, Meijendell en Kijfhoek/Bierlap zijn waterwingebieden van Dunea.
DATA EN TIJDEN ONDER VOORBEHOUD. Kijk voor eventuele wijzigingen op de website www.ivndenhaag.nl Kijk op www.ivndenhaag.nl voor meer informatie over de groengebieden. Daar vind je ook alle informatie over: -De Groene Cursus – deze gaat weer van start in het MSP Zuiderpark op do. 1, 8, 15 en 29 okt. en op 5 en 12 november 2015. -lidmaatschap of donateurschap -speciale activiteiten
OPROEP: gidsen gevraagd voor wandelingen op aanvraag Graag doe ik een oproep aan alle gidsen om mee te gaan doen aan de wandelingen op aanvraag. Onze afdeling krijgt per jaar zo’n 40 aanvragen voor zulke wandelingen, en daar lijkt een stijgende trend in te zitten. We zijn dus al goed bezig! Meestal gaat het om groepen van 10 à 15 deelnemers voor verjaardagsfeestjes en personeelsuitjes. Voor grotere groepen worden meerdere gidsen ingezet. Sommige gebieden zijn erg populair, daarom doe ik met name een oproep voor gidsen voor het Centrum van Den Haag, het Haagse Bos en voor de bomenwandeling in Wateringse Veld. Maar ook extra gidsen voor andere terreinen zijn welkom, dus mocht je ook in een ander terrein dan je ‘eigen’ gebied kunnen en willen gidsen, laat het me dan weten: [email protected]. Voor informatie kun je me ook bellen: (070) 393 36 16. Gerda Idsinga Coördinator wandelingen op aanvraag http://www.ivndenhaag.nl/activiteiten.html
8
Geen lid? Ga eens mee om kennis te maken. N.B. -Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan einde excursie à € 0,08 per km. -Deelname altijd op eigen risico. -Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan. -Info: Els van Maanen-van Wijlen, 070-3867630 of [email protected]
PROGRAMMA KNNV juli t/m september 2015 EXCURSIES ZATERDAG 20 JUNI De dagexcursie Lopik gaat helaas niet door wegens slechte terreinomstandigheden. Hiervoor komt in de plaats: weilanden ten noorden van Woerden, lengte 8/10 km. We kijken naar vogels planten en insecten. Horeca bij start onzeker, wel halverwege en aan eind. Verzamelen: 08.15u, hal van station Den Haag CS bij infopunt. Organisatie: Mies Eveleens, 015-2571535 en Okje van Drimmelen, 070-3238629. WOENSDAG 1 JULI Ochtendexcursie Arboretum Delft. Bezoek Arboretum + sloot met o.a. zwanebloemen. Verzamelen: 10.00u, halte lijn 1 bij station Delft. Organisatie: Okje van Drimmelen, 070-3238629 en Mies Eveleens, 015-2571535. ZATERDAG 4 JULI Ochtendexcursie Nachtvlinders in Westduinpark (Nachtvlinderproject). We beginnen met het bekijken van de vlinderval, waar hopelijk nachtvlinders in te vinden zijn. Bij de excursie is natuurlijk ook ruimte voor andere soorten! Verzamelen: 09.00u op de parkeerplaats Laan van Poot / Kwartellaan. Organisatie: Bart Achterkamp en Anna Kreffer, 06-26417137 of [email protected] ZATERDAG 11 JULI Dagexcursie Kennemerduinen. Vanaf het bezoekerscentrum bij Koevlak wandelen we door de Kennemerduinen richting kust. Langs meertjes, open terrein (denk aan de zon!), duindoornstruweel. 9,5 km. Horeca aan het begin. Lunch en drinken meenemen. Verzamelen: 09.00u, hal van station Den Haag CS bij infopunt. Trein 09.14u. Organisatie: Els Kempen, 070-4274818 en Jola Gerbrands, 070-3201485. ZATERDAG 18 JULI Middagexcursie insecten. Verzamelen: 14.00u, hoek Ruijchrocklaan/Cees Laseurlaan. Duur ca. 2 uur. Organisatie: Alexander Deelman. 070- 3502493. ZATERDAG 1 AUGUSTUS Dagexcursie De Kampina bij Boxtel. Een heerlijk afwisselend gebied in Brabant met vennen, bos en (hopelijk bloeiende) heide. Lengte 10 km. Horeca aan begin en/of einde Verzamelen: 08.30u, De Uithof, P-terrein bij eindpunt lijn 4. Organisatie: Ineke Zwarekant en Ineke Gilbert. Aanmelden: z.s.m. bij Ineke Gilbert 06-44069099 of [email protected] voor plaats in de auto. ZATERDAG 15 AUGUSTUS Dagexcursie Vogels. De algemene excursie van de vogelwerkgroep gaat naar het Leersumse Veld en/of de Blauwe Kamer. Horeca halverwege. Verzamelen: 08.30u, NS station Voorburg. Organisatie: vogelwerkgroep. Aanmelden: z.s.m. bij Ineke Zwarekant [email protected] 079 -3310369 i.v.m. autoplaatsen.
9
WOENSDAG 19 AUGUSTUS Dagexcursie Berkheide. We bezoeken het gebied waar ruim tien jaar geleden circa 50 hectare duin van de voedselrijke bovenlaag is ontdaan. Tegen dit revitaliseringsproject ontstond ontzettend veel ophef. We zullen zien dat het project geslaagd is in z’n opzet. Na een paar jaar zag je al een afwisseling van vitale duinvalleien en helmduinen. Elk jaar komen er nieuwe interessante planten bij, en het is een van de weinige plekken waar je door natuurlijk gevormde pionierende duintjes kunt lopen. Horeca aan het begin en het eind. De wandeling is van 11.00 tot 16.00 uur. We lopen niet meer dan circa 6 km. Verzamelen: 11.00u, t.o. hotel Duinoord aan de Wassenaarseslag in Wassenaar. Parkeren gratis. Ook bereikbaar met bus 90 vanaf Den Haag CS tot halte Rijksdorp, daarna 30 minuten lopen. Organisatie: Johan Apeldoorn, 06-1814 6226. ZATERDAG 29 AUGUSTUS Dagexcursie Oisterwijk. Langs de Voorste Stroom lopen we naar het landgoed Nemelaer met veel planten en misschien ook paddenstoelen. Verder naar een ven met o.a. veel gagel en langs de beek De Rozep. In dit gebied veel vogels. Horeca aan het begin en einde, onderweg onzeker. Verzamelen: 08.40u, hal van station Den Haag CS bij infopunt. Organisatie: Mies Eveleens, 015-2571535 en Okje van Drimmelen, 070-3238629. ZATERDAG 12 SEPTEMBER Dagexcursie langs de Diefdijk. Rond 1284 moest de Diefdijk een eind maken aan de overstromingen die ontstonden omdat Gelderland hoger lag (ligt) dan Holland. Door de heftige doorbraak van 1573 ontstond het Schoonrewoerdsewiel. Deze route van het Zuid-Hollands Landschap voert langs hoogstamboomgaarden, rietkragen, bloemrijke hooilanden, ruigten en grienden. Ca. 11 km. Kan worden ingekort. Horeca bij begin of halverwege. We reizen met trein en bus. Verzamelen: 09.45u, hal van station Den Haag CS bij infopunt. Organisatie: Els en Bert van Maanen. 070-3867630 of 0636504293. WOENSDAG 16 SEPTEMBER Ochtendexcursie Westduinen. Mogelijk zien we vogels op herfsttrek. Planten en hun zaden en insecten zijn er volop. Duur: circa 3 uur. Denk aan brood en drinken. Meenemen: kijker, boeken, zonnehoed, regenkleding. Horeca in strandtent. Verzamelen: 10.00u, Markenseplein Scheveningen, bij keerlus eindpunt tramlijn 12. Bus 22 stopt hier ook. Organisatie: M.O. ZATERDAG 26 SEPTEMBER Dagexcursie Tweede Maasvlakte. Ruim twee jaar geleden is dit sluitstuk van de Europoort geopend. De bescherming tegen de zee bestaat uit een kunstmatige duinenrij met allerlei zandplaten in de vooroever en in het noorden een indrukwekkende dijk, nog extra beschermd met een blokkendam. In deze kunstmatige omgeving is met name in het westelijke gedeelte verbazingwekkend veel te zien op het gebied van planten en duinvorming. Met de auto doen we meerdere plekken aan. We gaan ook even langs bij het bezoekerscentrum. Verzamelen: 08.30u, parkeerplaats naast Randstadrail lijn 4, halte “de Uithof”. Organisatie: Johan Apeldoorn, 06-1814-6226. Per auto, dus van tevoren aanmelden noodzakelijk.
WERKGROEPEN VAN KNNV-DEN HAAG - Bestuurscommissie natuurbescherming Kees Fokkens, 070-3280386 - Bomenwerkgroep Hilde Küpfer, 06-53844741 - Insectenwerkgroep Alexander Deelman, 070-3502493 - Paddenstoelenwerkgroep Kees Fokkens, 070-3280386
- Plantenwerkgroep Ineke Gilbert, 070-2118254 - Strandwerkgroep Laus Hendriks, 070-3946065 - Vogelwerkgroep Ineke Zwarekant, 079-3310369
Zie voor hun activiteiten onze nieuwsbrief of de website www.knnv.nl/den-haag. Wilt u meedoen, of hebt u vragen? Bel gerust!
NIEUWE LEDEN VAN KNNV-DEN HAAG Dhr. J. Siere Mw. F. Kruithof Mw. A. Menkveld Wij heten u van harte welkom en hopen dat u zich spoedig thuis voelt in de vereniging. We maken graag kennis met u op onze excursies, in de werkgroepen, of bij andere activiteiten.
10
Begin april is het project officieel van start gegaan met een lezing in het MEC Zuiderpark. Op die avond heb ik algemene informatie gegeven over nachtvlinders, wat over de verschillende soorten verteld en hoe nachtvlinders waar te nemen zijn. Er zijn veel meer nachtvlinders dan dagvlinders in Nederland, ongeveer 2300. In Den Haag zijn er zo'n 400 te vinden, waarvan ongeveer de helft erg klein is, de zogenaamde micro's. Deze laatste zijn moeilijk waar te nemen maar we zien wel vaker sporen ervan, zoals bladmijnen of omgekrulde blaadjes (bladrollers). Een lijst met Haagse vlinders is nu te vinden op onze website. Hoe kunnen we nachtvlinders ontmoeten? Een deel is dagactief, wat betekent dat ze overdag vliegen en te zien zijn. Gelukkig zijn andere nachtvlinders ook te lokken met licht of smeer. Waarom nachtvlinders 's nachts op licht afkomen is niet bekend. Vleermuizen maken er handig gebruik van; die zie je wel eens rond lantarenpalen jagen. Smeer is een suikerhoudende stroop, al dan niet met alcohol. Vlinders zoeken dat op als energiebron. Overdag smeer je dan het goedje op een boomstam en later op de avond, in het donker, kun je met een zaklamp kijken of er vlinders op zitten. In een tuin met nachtbloeiende planten als vlinderstruik, teunisbloem , tabaksplant of klimop, kun je ook die planten in het donker af zoeken. Maar niet alle soorten nachtvlinders komen op licht of smeer. Behalve de vlinders zelf zijn er natuurlijk ook de eitjes, rupsen en poppen die je tegen kan komen. We hebben inmiddels een vlinderval (foto) en een vlinderscherm tot onze beschikking. De val is een soort kistje met een lamp erboven om in je tuin of op het balkon te zetten. De volgende dag kan je kijken wat erin gekomen is, deze op foto zetten, determineren en dan weer vrij laten. (Meer info over de val beneden in vakje). Het scherm, een grote witte doek met lamp, is bedoeld om vanaf de schemer-tijd op te zetten en dan ter plekke kijken wat erop komt. Daarmee willen we op verschillende plekken gaan staan het komende jaar. (Zie artikel op pag. 15). Zowel de val als het scherm hebben wel een bron van elektriciteit nodig. Op waarneming.nl hebben we nu een eigen Haagse Nachtvlinderpagina, waar iedereen binnen ons gebied nachtvlinders kan melden, ook zonder “lid” te zijn. De eerste vlinders staan er al op. Het hele jaar zal er ook elke maand in onze afdelingsnieuwsbrief een nachtvlinder van de maand worden beschreven. Een soort die in die maand redelijk goed te vinden zou moeten zijn. Heb je belangstelling voor dit project, heb je ruimte voor het plaatsen van de vlinderval of weet je een leuke plek om met het scherm te staan? Laat het me weten! Kijk ook op onze website, daar komt regelmatig nieuws op te staan. Anna Kreffer [[email protected]]
Meer info over de vlinderval: Voorzien van transformator – HPL-lamp – regenscherm – regenafvoer. Zeer eenvoudig te monteren tot vlinderval of terug te demonteren tot koffer. Een kleine summiere handleiding wordt bijgeleverd, maar het monteren spreekt eigenlijk voor zich. Regenafvoer is bedekt met gaas, zodat wel het regenwater, maar niet de insecten weg kunnen. De koffer is 44x42x14cm. De uitgeklapte val is 35 cm. hoog. Daarboven komt nog de 12cm. voor de lamp + het regenscherm.
11
Eerste ervaringen met vlinderval en -scherm Met Fête de la Nature, 23 en 24 mei 2015, hebben we het vlinderscherm opgezet in het Zuiderpark. De eerste nacht was helder en behoorlijk fris met wind. Het werd daardoor meteen duidelijk waarvoor de meegeleverde scheerlijn diende. Rond 22.00u werd het echt donker. Er waren nog wel lantarenpalen aan, maar onze lamp was veel sterker. Toch trok dat geen nachtvlinders; er was twee maal in de buurt één te zien, maar die gingen niet rustig zitten. Wel een tiental (dans) muggen, een enkele vlieg en een schietmotje lieten zich bekijken. Bij het opruimen zat er wel een nachtvlinder op de muur bij de deur van het Milieueducatiecentrum. De tweede nacht was het een stuk warmer, bewolkt met zelfs heel zachte regen in het begin van de avond. Het scheelde veel met de aantallen dieren die op het scherm afkwamen. Al bijna meteen zat het doek vol met (dans) muggen en vliegjes. Maar deze avond lieten ook een aantal nachtvlinders zich bewonderen. We hadden ook een vlindernet bij ons. Wel handig want een aantal kwam wel in de buurt, maar echt op het doek gaan zitten, nee dat wilden ze niet. Het prettige van een niet zo hoog aantal was, dat we rustig konden opzoeken welke soort het was en wat over hun gedrag stond. De beschrijvingen in het Nachtvlinderboek zijn goed. Zo stond er bij de nachtvlinder haarbos: ze komen op licht af en gedragen zich daarbij zeer wild: KLOPT! (foto)
Van zaterdag op zondag hebben we de nachtvlinderval laten branden bij het Milieu-educatiecentrum. De volgende ochtend 07.00u zijn we gaan kijken of dat wat opgeleverd had en ja, er waren enkele in de val gelokt. Gelukkig, het werkt. De val was al drie maal opgezet zonder resultaat, maar het zit ook niet echt mee met de temperatuur tot nu toe. Het waren twee bijzondere avonden. Door gebrek aan vlinders de eerste avond weten we heel wat meer over dansmuggen, het gedrag van zandbij-mannen zonder vrouwtjes en een rupsendoder in de kou. Ook hebben we vleermuizen gehoord met de detector. Omdat we naast het wandel- en fietspad stonden kwamen we ook nog in gesprek met nieuwsgierige mensen. De opmerkelijkste was een man uit Letland, die met lichte afschuw naar het doek vol muggen keek. Hij verbaasde zich dat wij in NL zo weinig steekmuggen hebben. In zijn thuisland zijn er miljoenen en kun je 's avonds niet naar buiten zonder spray.
Vroege vogels in de duinen, met gids Ton Haase, een impressie.
dededededededede, de braamsluiper. Te zien krijgen we 'm niet. "Uitzicht op zee, een groepje kneutjes vliegt over, een hardloper, een grote rode zon komt op".
Resultaat: - Op de muur: bruine grijsbandspanner. - In de val : schietmot, gewone breedvleugeluil, witte tijger en lijnvalkmot (micro). - Vlakbij de val: groenbandspanner. - Op en bij het scherm 2de avond: appeltak, witkopmot (micro), silenespanner, hagendoornvlinder, haarbos, witte grijsbandspanner, stro-uiltje en schermbloemdwergspanner (niet zeker). Ook op het scherm meerdere sluipwespen van het soort dat parasiteert op rupsen van nachtvlinders en tot slot een tienvleklieveheersbeestje. Anna Kreffer
9 april, we beginnen de wandeling aan de Fuutlaan. Het schemert nog om 06.30u. Wat vliegt er over? Wat horen we? Hoe langer we stil zijn, hoe meer we horen en onze natuurgids staat wijzend, vertellend, en vogelgeluiden nadoend tussen, naast en voor onze groep. Zo vertelt hij: "Bijna iedere vogel heeft zijn eigen boom of struik. De vogels zingen elkaar toe". Af en toe horen we een alarmroep van de merel of roodborst, maar heel makkelijk zien we ze niet. Of toch? Vlak bij springt een winterkoning over de grond. Om de zoveel tijd staan we even stil en dan luisteren we: "pimpelmees, alarmroep, tjiftjaf, koolmees, roodborst". Voornamelijk kleine vogels. Ze fluiten rond 07.00u al hard, maar we zien ze bijna niet tussen de bomen en struiken. Dan een zanglijster. Een roep die zich herhaalt. Op een hoge duintop ('de vulkaan' genaamd) zien we een vogelspotter die trekvogels telt, een "trekteller". Dan een specht, een welbekend tikkend geluid op een boom. We lopen naar meer open landschap vlak bij zee. Een paar meeuwen in de lucht, een overvliegende aalscholver. Een vink, een ekster. En o, wat mooi, in de verte: : een overvliegende lepelaar...... Dan laat de gids ons weer concentreren op een kort rateltje:
We vervolgen de wandeling en nemen het pad langs het strand, nijlgans komt over, buizerd in de verte, heggemus die fluitend blijft zitten ook als we heel dicht bij komen. Het liedje lijkt op de winterkoning maar het ritme is langzamer en minder explosief. Halsbandparkiet, met een schreeuwend kie-ak. Er vliegen een paar kleine vogels over die lijken te stuiteren op lucht: veldleeuwerik? De gids weet 't ook niet. In de hele zeereep horen we geen enkele tjif tjaf. Wel zien we een kauwtje. Dan 't duinbos weer in. We wandelen in een rustig tempo over de paden. Het is inmiddels volop licht. Weer de alarmroep van een roodborst. En een grote bonte specht...Tik Tik Tik. 08.00u. Einde excursie. Geïnspireerd aan het werk. Jeroen Bertsch
12
WEEKEND TERSCHELLING: vogels én paddenstoelen! De vogelwerkgroep en de paddenstoelenwerkgroep van de KNNV Den Haag gaan samen op stap. Het wordt een gecombineerd weekend van vrijdag 30 oktober t/m maandag 2 november 2015 op Terschelling. Terschelling is bekend om zijn vele en vaak bijzondere vogelsoorten die er verblijven en zich voeden voor de lange trek naar hun winterverblijfplaats. Maar het eiland heeft ook vele soorten paddenstoelen, zoals kleurrijke wasplaten en zeldzame soorten in de zeereep. Voor deelnemers dus een mooie kans om dagelijks te kiezen voor verschillende excursies en van elkaars kennis gebruik te maken. We denken aan een groep van ongeveer 16 – 20 personen. Op basis van vol pension verblijven we in de Folkshegeskoalle Schylgeralân, de Volkshogeschool Terschelling. Daar zijn 6 tweepersoons-kamers en voor de overige 4 – 8 personen zijn drie slaapzalen beschikbaar. Er is een ruime recreatiezaal, waar ook de microscopen kunnen staan. We nemen vrijdag de boot van 11.00 uur en hebben die dag ruim de tijd voor een eerste excursie. Voor de terugtocht nemen we de middagboot op maandag. We nemen één auto mee naar het eiland voor het vervoer van bagage, boeken, microscopen e.d.. Ook is de auto nuttig voor het vervoer naar excursieplekken voor deelnemers die liever niet fietsen. De prijs per deelnemer bedraagt € 190,- voor verblijf en vol pension in een tweepersoonskamer en € 160,- als u in de slaapzaal wilt slapen. Bedlinnen kunt u zelf meenemen of daar huren voor € 10,- Het vervoer en de overtocht (€ 25,-) regelen we met elkaar en daarover informeren we de deelnemers nog. Huur van een fiets (14,-) of elektrische fiets (30,-) is ook niet inbegrepen in de prijs. Als er plaats is, zijn IVN-ers welkom op dit weekend. Dit in het kader van de groeiende samenwerking met het IVN Den Haag. Aanmelden kan via het aanmeldingsformulier op de website www.knnv.nl/den-haag onder gelijktijdige overmaking van € 190,- of € 160,- op bankrekening NL76 INGB 0000 1446 37 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Den Haag o.v.v. Weekend Terschelling 2015. Plaatsing geschiedt in volgorde van binnenkomst van het inschrijfgeld. De inschrijving sluit 15 september 2015. Wilt u meer weten: bel de organisatoren Jaap Zoet – 06-5460 8658 of Kees Pinster – 06-3377 3176.
GRASSENAVOND OP 23 JUNI Op dinsdagavond 23 juni verzorgen Kathleen Geertjes en Max Leerentveld een avond over grassen. Na een korte inleiding over kenmerken en evolutie van grassen bekijken we een aantal veel voorkomende en karakteristieke grassen. Als het weer meezit gaan we vervolgens de Heimanshof in om het geleerde in praktijk te brengen. Zowel IVN’ers als KNNV’ers zijn welkom! Locatie: Milieu Educatie Centrum Zuiderpark, Anna Polakweg 7. Aanvang 20.00 uur. Inloop koffie/thee vanaf 19.30 uur.
13
ROOFVOGELS IN DE STAD (aflevering 2) De sperwer (Accipiter nisus). Mijn vriend en ik gebruiken onze schuilhut al vele tientallen jaren. Toen we begonnen, liepen er altijd fazanten, holen- en houtduiven voor onze hut. Naast allerlei zangvogels waren er altijd veel gaaien en eksters. Op die vogelrijkdom kwamen de sperwers af, voor onze ogen werden merels door de sperwer gegrepen. Dat beeld is door de komst van de vos en de havik definitief veranderd. De vos heeft de fazanten en holenduiven opgegeten en de havik heeft huisgehouden onder de gaaien en eksters. Maar ook de sperwer zelf lijdt onder de tucht van de havik. Zagen we vroeger bijna altijd sperwers, nu is het een zeldzaamheid. Van de tijd dat ze er nog wel geregeld waren, weten we dat ook sperwers niet vies zijn van aas. We hebben er zelfs een meegemaakt die op ons zat te wachten en zodra we ons aas hadden neergelegd en in de hut waren verdwenen neerstreek op het aas. Die vogel was zo tam geworden dat we het aas zonder problemen ook steeds dichter bij de hut konden leggen. Dan maak je wel hele mooie foto’s. Toch is de sperwer in Den Haag nog altijd een redelijk gewone verschijning in villawijken en in de vele parken en landgoederen. Vorig jaar was er in Clingendaal een paartje sperwers, die zo aan mensen gewend waren dat ze voor je neus op een tak gingen zitten. In het najaar trekken sperwers in groten getale naar het zuiden. Die vogels zien we soms ook voor onze hut. Dankzij de tellingen weten we dat er jaarlijks duizenden sperwers voorbij trekken. Op een topdag in 2014 werden op het trektelpunt de Vulkaan 140 sperwers geteld. De boomvalk (Falco subbuteo). In en rond Den Haag werden een paar decennia geleden nog rond de 25 territoria van boomvalken geteld. Dat was voor de komst van de havik als broedvogel. De boomvalk heeft te lijden onder de predatie door de havik. Nu zijn er nog maar enkele broedparen over in onze regio. In 2013 nam een paartje boomvalken met succes een oud kraaiennest in gebruik in Den Haag west. In hetzelfde nest werd ook in 2014 succesvol gebroed. Op een ander punt in Den Haag-West nestelden boomvalken ook in een oud kraaiennest in een populier tussen twee huizenblokken in. De boomvalk kiest waarschijnlijk voor een nestplaats in de stad omdat ze daar minder last van de havik hebben. Het nest zat in een hoge populier vlakbij een zeer druk kruispunt waar dagelijks heel veel auto’s, fietsers en wandelaars voorbij komen. Blijkbaar geven boomvalken daar niet om. Vlakbij de nestboom staat een hoog kantoorgebouw. Vanaf het dak van het kantoorgebouw houden de valken de omgeving goed in de gaten. Geregeld zag ik dat een boomvalk zich van het hoge gebouw liet vallen om met zeer hoge snelheid op indringers af te stuiven. Voor de boomvalk geldt zeker: klein maar dapper. Als er jongen zijn, brengt het mannetje zijn prooi naar het nest en roept daar het vrouwtje. Het vrouwtje vliegt dan van het nest af, gevolgd door het mannetje dat zijn prooi in de lucht afgeeft: een prachtig en spectaculair schouwspel! Even later keert het vrouwtje terug naar het nest om de jongen te voeden. Normaliter eten boomvalken grote insecten zoals libellen en vlinders maar die zijn er niet op een druk kruispunt in de stad. Vaak is de prooi in de stad dan een jonge gierzwaluw, maar ook vleermuizen zijn niet veilig voor de boomvalk. Volgende keer het laatste deel, over de slechtvalk. Ruud Wielinga Eigen foto's, van boven naar beneden: sperwer (2x) en boomvalk (2x)
14
STRANDWACHTDAG 2015 NATURALIS
Vogelaars, plantenkenners en paddenstoelenzoekers hebben hun landelijke dag. Strandwachten hebben er nu ook een. Begin maart 2015 werd onder de titel "Leren doen we van elkaar " de tweede landelijke SMP-dag gehouden in Naturalis (Leiden). Het ochtendprogramma bestond uit lezingen, het middagprogramma uit workshops. De organisatie was in handen van de landelijke coördinator Adriaan Gmelig Meyling. Het Strandmonitorprogramma (SMP) wordt gecoördineerd door de stichting Anemoon. Doel is inzicht te krijgen in de populatieverandering van mariene organismen die vlak voor de kust leven. Het monitoren van aanspoelsel langs de Nederlandse kust is een middel daartoe. Ook wordt in aparte projecten gemonsterd met kor-netten (KOR), en worden havenhoofden, strandhoofden (LIMP) en onderwateroevers (MOO) afgezocht op levende organismen. Zo ontstaat een compleet beeld van het leven langs de Noordzeekust. Deze projecten maken onderdeel uit van het landelijke Netwerk Ecologische Monotoring (NEM). Het was een drukbezochte bijeenkomst. De KNNV-strandwerkgroep afdeling Den Haag was sterk vertegenwoordigd. Na de aftrap door Adriaan Gmelig Meyling werden de aanwezigen met een lezing over het LIMP door Luna van der Loos opgeroepen hun inventarisaties uit te breiden naar locaties met een harde ondergrond: ‘Draai eens een steentje om en kijk wat je daar aantreft!’ Met prachtige foto’s probeerde ze duidelijk te maken dat ook de Noordzeekust voor het zeeleven de moeite waard is, maar dit zeeleven staat wel onder druk. De ontwikkelingen moeten daarom nauwlettend in de gaten worden gehouden. De aandachtssoorten passeerden de revue. We gaan zeker een keertje met haar meelopen! Lodewijk van Walraven van het Koninklijk Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) ging in op kwallen langs de Nederlandse kunst. Een boeiend verhaal over organismen die al meer dan 500.000.000 jaar bestaan. Dat we er last van kunnen hebben, wordt uit de eerste geschreven Nederlandse teksten al duidelijk. Ook stond hij stil bij 50 jaar fuikonderzoek door het NIOZ, waarbij de relatie tussen fuikmonsters en bevindingen van de strandwachten gelegd werd. Reindert Nijland trakteerde ons daarna op een prachtig overzicht van de meest voorkomende krabben in Nederland. Het meest keken de aanwezigen uit naar het middagdeel. Dat bestond uit korte workshops waarvoor je je vooraf had moeten opgeven. De workshops richtten zich op herkenning van moeilijke soorten binnen de groepen zwaardscheden en mesheften, dunne platschelpen, krabben en wieren. Maar ook mosdiertjes, hydropoliepen, haaien en roggeneieren kregen de aandacht. Tot slot kon men aandacht besteden aan het invullen van het elektronische registratieformulier. De presentaties zijn te vinden op de site van Anemoon ( www.anemoon.org ) onder SMP-dag 2015. Deze website staat overigens boordevol met soorteninformatie, voorzien van prachtige foto’s. Het is zeker de moeite waard om er eens rond te neuzen en de website onder je favoriete pagina’s te zetten. Wil je een keertje met ons meelopen op het strand van Kijkduin? Op de bovengenoemde website staan onder Mijn Anemoon en Activiteiten de data waarop alle SMP-strandwerkgroepen lopen, dus ook die van ons. Het is altijd handig om eerst even met de coördinator van de werkgroep te bellen. Voor onze werkgroep is dat Laus Hendriks, 070-394 60 65 of [email protected] . KNNV-Strandwerkgroep Den Haag John van Wensveen foto's: - zeepaddenstoel (Rhizostoma octopus), (internet) - sfeerbeeld middagdeel (J.v.W.)
15
Verzendadres: Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg
Port betaald
Hoe heten ze ook alweer? Raapzaad, lijnzaad, of koolzaad? En wat is het kenmerkende verschil?
foto's LvdS. Oplossingen naar [email protected]
Lentepuzzeltjes
Twee voorjaarsplanten die behoorlijk veel op elkaar lijken en ook nog eens tegelijk bloeien. Welke is boven en welke links????
16
34e jaargang nr. 3, september 2015 met Programma 4de kwartaal
De Ratelaar
Foto: tijdens een natuurprogramma met schoolkinderen in ‘Het bewaarde land’.
IVN en KNNV SAMEN? blz. 3 GRAAG UW REACTIE
Roofvogels In de stad (3) blz. 13 p. 12-13
1
blz. 4-5: Bomen en luchtvervuiling
KNNV-weekend Terschelling blz. 14
DE RATELAAR 34
ste
jaargang nr. 3
september 2015
De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN en is een voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het blad verschijnt vier keer per jaar, rond 15 maart, 15 juni, 15 september en 15 december. Kopij voor het volgende nummer graag voor 1 november 2015 mailen naar de redactie van IVN of KNNV, als bijlage in Word. Foto’s als aparte bijlage versturen.
Eindredactie: Ineke Gilbert Tel. 070 211 8254 [email protected]
KNNV redactie: Lex van der Steur tel. 070 317 6990 [email protected]
IVN redactie: Ingrid Piek tel. 070 391 0213 [email protected]
Foto voorzijde: Lucia van den Bergh Druk: drukkerij Lifoka, Den Haag Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie. Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid is een landelijke organisatie waarvan de leden zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot de Natuur en Milieu te verruimen.
Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afd. Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen.
Contributie leden € 28,- , voor huisgenootleden € 9,50 en voor jeugdleden € 15,Bankrekening nr. NL76 INGB 0000 1446 37 t.n.v. KNNV afd. Den Haag, te Den Haag.
Contributie voor donateurs € 15,- , voor leden € 21,en voor huisgenoten € 5,Bankrekening nr. NL25 INGB 0000 6919 56 t.n.v. IVN afd. Den Haag, te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 1400 [email protected]
Inlichtingen: Bert van Maanen, tel. 070 386 7630 [email protected]
Ledenadministratie: Henk Muller, tel. 070 387 3035 [email protected]
Website: www.knnv.nl/den-haag Webmaster: Dick Gerbrands [email protected]
Website: www.ivndenhaag.nl Webmaster: Marjanne Dominicus Voorzitter: Henk Wardenaar, tel. 06 4467 0470 [email protected]
Voorzitter: John van Wensveen, tel. 070 325 3560 [email protected]
Secretaris: Mieke Muller, tel. 070 387 3035 [email protected]
Vice-voorzitter en PR: Kees Pinster, tel. 070 346 5214 [email protected]
Penningmeester: Irene van Wissen, tel.070 327 9321 [email protected]
Secretaris: Ineke Gilbert, tel. 070 211 8254 [email protected]
Bestuurslid Ineke Smits, tel. 070 368 2044 [email protected]
Penningmeester: Ruud Wielinga, tel. 070 368 9191 [email protected]
Coördinator Wandelingen op aanvraag: Gerda Idsinga 070 393 3616 [email protected]
Postadres Secretariaat: Melis Stokezijde 140, 2543 GJ Den Haag
Lezingen: Marjo Hess, tel. 06 2148 6563 [email protected]
Coördinatoren werkgroepen: Zie pagina 15 Volg onze verenigingen op: www.facebook.com/ivndenhaag www.facebook.com/KNNV.afdeling.Den.Haag
Cursussen: [email protected]
2
Fusie IVN en KNNV: doen we mee of niet?
Gezichtsbepalend voor de samenwerking is de gemeenschappelijke Ratelaar. Ongeveer de helft van de tekst is van het IVN en de andere helft van de KNNV. We houden gemeenschappelijke lezingen om onze natuurkennis te verbreden en te verdiepen. Cursussen en lezingen zijn voor de leden van beide verenigingen toegankelijk.
“Samen op weg naar een nieuwe organisatie” De uitnodiging in de vorige Ratelaar om reactie te geven op de Contourennota “Samen op weg naar een nieuwe organisatie”, heeft enkele leden tot schrijven aangezet. Als afdelingsbesturen nemen we de reacties mee in de standpuntbepaling. De inzet van onze landelijke besturen is om een nieuwe organisatie op te richten en IVN en KNNV daarin te laten op gaan. Het tijdpad van besluitvorming dat de landelijke besturen voor ogen hebben is onduidelijk, maar men maakt wel haast. We willen de leden actief betrekken bij de ontwikkelingen. Wat leeft er in de afzonderlijke afdeling en welke besluitvorming is gewenst?
Kenmerkend is dat de IVN-er zich op een breed publiek richt en dan vaak een algemeen verhaal vertelt. De KNNV-er verdiept zich en specialiseert zich en men leert van elkaar. Dat uit zich in de zeven werkgroepen van de KNNV die vooral
inventarisaties doen en dat vastleggen in landelijke bestanden. De werkgroepen staan voor eigen leden open. De activiteiten van IVN en KNNV lopen naast elkaar zonder bewust te zijn van de mogelijkheden om elkaar daarin te versterken. De besturen gaan beter kijken waar nog kansen liggen en wil deze bespreken met de leden. Er zullen natuurlijk ook tegengeluiden bestaan, daar willen we de ogen niet voor sluiten. De nadelen van méér samenwerken zullen ook boven tafel komen. Betekent meer samenwerken ook fuseren? Als blijkt dat we meer kunnen samenwerken en daarvoor is draagvlak, dan wordt de vraag van fuseren relevant. Is het nodig of wenselijk om te fuseren? Wat zijn de nadelen? Er bestaan al veel “dubbel-lidmaatschappen”. Maar er zijn ook enthousiaste deelnemers van of de ene of juist de andere afdeling.
Wat is ons vertrekpunt? Als besturen van de Haagse afdelingen delen we de landelijke ambitie om samen een nieuwe natuurorganisatie te vormen. Maar de ontwikkelingen op landelijk niveau zijn voor de Haagse afdelingen van IVN en KNNV niet allesbepalend. Wij zijn zelfstandige verenigingen met eigen statuten en beslissen over onze eigen toekomst. Dus als er landelijk een nieuwe natuurorganisatie ontstaat, bepalen de Haagse afdelingen zelf of en zo ja wanneer zij zich daarbij zullen aansluiten. Samenwerken van IVN en KNNV levert meerwaarde voor beide verenigingen op. De uitgave van de Ratelaar en de gezamenlijke invulling van een lezingenprogramma bewijzen dat. De besturen van de Haagse afdelingen zien het streven naar meer samenwerking waar dat mogelijk is, als een kans om de kwaliteit van de activiteiten van de afzonderlijke verenigingen te versterken en hun doelstellingen te realiseren. Wij zien de ontwikkeling van beide sporen (fuseren en samenwerken) in beginsel los van elkaar. Het is de opdracht van de Haagse besturen om de regie op beide sporen te voeren en waar mogelijk en gewenst deze met elkaar te verbinden. Dit is een organisch proces waar de besturen en de leden gezamenlijk voor staan.
Ledengesprekken De resultaten van de ledengesprekken dienen als basis voor de reactie naar de landelijke besturen op de bijgestelde Contourennota in september. De fusievraag hoeft dan nog niet beantwoord te worden. Wellicht dat we dan de marsroute van samenwerking en besluitvorming over fusie kunnen schetsen. In de ledengesprekken willen we de mogelijkheden, de vooren de nadelen op tafel krijgen. We willen het gras niet wegmaaien voor de voeten van de ledengesprekken. We willen een gezamenlijk gesprek en ideeën op tafel krijgen. We hopen op een grote deelname in de derde week van september en roepen eenieder op zijn stem te laten klinken. In de Nieuwsbrieven volgt nader bericht. We voorzien dat “in de (late) herfst” een gemeenschappelijk gesprek van beide afdelingen plaatsvindt om een standpunt te bepalen.
Meer samenwerken? Sinds een aantal jaren overleggen de besturen halfjaarlijks over gemeenschappelijke zaken. Wij zullen nu vaker bij elkaar komen, elkaars activiteiten agenderen en daar gezamenlijk besluiten nemen.
Henk Wardenaar (voorzitter IVN), John van Wensveen (voorzitter KNNV)
3
de Witte de Withstraat vergroent: “Op afgesproken plekken staan mensen klaar met hun stoeptegel, en die wisselen we om voor een plant, maar we hebben ook geholpen met het aanleggen van kleine straat-tuintjes. We geven bekendheid aan de actie, maar soms is het in de buurt waar we komen nog te onbekend. In de Schilderswijk kwamen we aan het eind van de Ramadan, dat was niet het juiste moment. We zien het vooral ook als bewustwording. Wij kunnen niet heel Den Haag veranderen, maar het stimuleert ook anderen in dezelfde buurt.”
TEGEL eruit, PLANT erin Groen in Haagse straten en tuinen. Het Haags Milieucentrum (HMC) is dit voorjaar gestart met Operatie Steenbreek, met de slogan "tegel eruit, plant erin".
En inderdaad, je kunt het verschil zien. Sommige straten zijn akelig kaal, in andere blijken veel bewoners hun gevel te vergroenen, en dat maakt het meteen een stuk gezelliger. Samen met de bewoners worden planten uitgezocht. Waar veel schaduw is, wordt gekeken welke planten daar het beste tegen kunnen. De gemeente steunt het initiatief en leent zelfs een auto van de plantsoenendienst uit. De actie gaat in het najaar nog door. Via het HMC worden de wijken aangekondigd. Kijk ook op http://www.operatiesteenbreek.nl Terwijl we kijken naar het optillen van tegels en het planten van o.a. anemonen, skimmia en geurige rozemarijn, praten we verder over een ander initiatief dat ook onder Operatie Steenbreek valt: Tuinambassadeurs; ofwel meer natuur in je tuin. De tuinambassadeurs “Wil je graag veel vlinders in je tuin zien of een onderhoudsarme tuin"? Zomaar twee vragen waarvoor je bij een tuinambassadeur terecht kunt. De tuinambassadeur is een initiatief van de KNNV om mensen te bewegen hun tuin te vergroenen of groen te houden. Als iemand een vraag stelt wordt die voorgelegd aan een groep tuinambassadeurs. Een ervan komt vrijblijvend en zonder kosten langs. In den Haag is zo’n groep al twee jaar actief en heeft al heel wat adviezen gegeven: planten in de schaduw, groente kweken in eigen tuin, tuintegels hergebruiken, begroeiing voor schuttingen, planten met bloemen het hele jaar door, vogels in de tuin, nuttige insecten, etc.
Bewoners kunnen stoeptegels, die ze bij hun gevel weghalen, inleveren en krijgen daar planten voor terug. De toenemende verstening van tuinen en parkjes in de stad is slecht voor de waterhuishouding. Het vermindert de doorlaatbaarheid van de bodem en veroorzaakt hitte-eilanden. De versnelde afvoer van regenwater leidt bovendien tot overbelasting van het riool. De actie heeft tot nu toe o.a. plaats gevonden in de Schilderswijk, Laakkwartier, Scheveningen en het Zeeheldenkwartier. Anna Kreffer is namens het HMC bij het initiatief betrokken. Ze vertelt erover, terwijl we toekijken hoe
Voor meer informatie: neem contact op met het HMC, 070-3616969. Geert van Poelgeest is de contactpersoon voor de Tuinambassadeurs. Anna Kreffer en Lucia van den Bergh
LEZING oktober In oktober a.s. zal Jan Juffermans, zeer betrokken bij de ontwikkeling van de Ecologische Voetafdruk, (inmiddels ZZP’er en daarvoor werkzaam geweest bij De Kleine Aarde), een lezing houden voor onze leden over die voetafdruk en de mogelijke toepassingen. De exacte datum en (een mogelijk iets eerder) tijdstip zijn nog niet bekend, dus let op de komende nieuwsbrieven.
4
Esdoorn en zachte berk vangen vuile lucht op We kennen de problemen, roet en (ultra)fijnstof veroorzaken gezondheidsproblemen, bomen verdwijnen om plaats te maken voor parkeerplekken, privétuinen worden met steen bedekt, er is weinig groen te vinden in de nieuwe ‘hoogbouwbinnenstad’ en in veel andere Haagse straten. Het heeft effect op gezondheid en leefbaarheid voor mens, dier en plant. Dus wat doen we eraan? Helpen bevolkingsinitiatieven of zijn er meer concrete maatregelen nodig? Onze vriend, de boom Bomen in de stad zijn prettig en nodig, ze geven ontspanning en rust, bevochtigen de lucht, verfrissen warmteplekken in de stad, en nemen vuile lucht op. Genoeg redenen om zuinig met onze bomen om te gaan. Op de Laan van Meerdervoort is een lange strijd gestreden door bewoners, om bomen niet op te offeren aan parkeerplaatsen. Op de Prinsessegracht is bij het verbreden van de trambaan een discussie losgebarsten over bomen of parkeerplaatsen. In beide gevallen zijn de bomen (voorlopig) behouden. Dat is mooi, maar op minder in het oog lopende plaatsen gaat het kappen door. Zo voert de bevolking in de Zeeheldenbuurt op dit moment actie voor behoud van hun bomen. De slechte luchtkwaliteit in de steden wordt vooral veroorzaakt door het drukke verkeer. De concentraties van (ultra)fijnstof en stikstofdioxide overschrijden vooral op drukke locaties de EU en WHO normen voor luchtkwaliteit. Ook de concentraties van ozon zijn dikwijls te hoog. Deze component wordt onder invloed van zonlicht gevormd uit stikstofdioxide (NO2) en andere stoffen die in de uitlaatgassen zitten. Bomen, heesters, maar ook planten en mossen helpen het giftige NO2 gas en (ultra)fijnstof uit de lucht te filteren. Drukke straten, maar ook parken en plantsoenen in de buurt van kinderspeelplaatsen en – dagverblijven en scholen, worden schoner als bomen en heesters het fijnstof en stikstofdioxide binden. Bladeren leggen fijnstof vast op hun oppervlak en nemen gasvormige verontreiniging zoals stikstofdioxide en ozon op via de huidmondjes. Naaldbomen zijn het meest geschikt voor het opvangen van fijnstof vanwege de spitse structuur van de naalden. Loofbomen met platte en brede bladeren nemen vooral gasvormige verontreiniging efficiënt op. Binnen de loofboomsoorten zijn er ook aanzienlijke verschillen als gevolg van verschillen in bladkenmerken. De beste opvangers zijn de boom- en struiksoorten met ruw blad of veel beharing zoals esdoorn, inlandse vogelkers en zachte berk. Onderzoekers (o.a. van Universiteit Wageningen) waarschuwen dat het wel om ‘de juiste soort op de juiste plaats’ gaat. Bomen kunnen het probleem verzachten maar niet oplossen. Den Haag kampt met slechte luchtkwaliteit in de stad en woonwijken met druk doorgaand verkeer. Uitstoot van NO2 wordt door de gemeente gemeten, maar fijnstof en het gevaarlijke ultrafijnstof (longaandoeningen en stof in de bloedbaan) nauwelijks. Metingen van Milieudefensie, door een onafhankelijk laboratorium geanalyseerd, geven een slechter beeld. Er is onlangs een app gelanceerd waarmee je met je smartphone fijnstof kunt meten. Niet duidelijk hoe betrouwbaar dat is, maar het is een indicatie voor de brede bezorgdheid: http://ispex.nl/ispex/introductie-ispex/ De bomen kunnen de vervuiling niet opvangen. Een Rotterdamse student heeft een opvangtoren voor smog uitgevonden. Hij zegt daarover: “zo’n zakje met smog laat meteen zien wat je normaal in je longen krijgt.” Het is leuk, maar het is symptoombestrijding. Als de oorzaak, de uitstoot van NO2 , roet en (ultra-) fijnstof niet met concrete maatregelen wordt aangepakt is ook de rol van bomen een druppel op een gloeiende plaat. Maar wel een druppel die behouden moet blijven. Lucia van den Bergh (eigen foto’s)
Bladeren van zachte berk
Verder op blz. 6
5
Vervolg van blz. 5 Actieplan van de gemeente Wethouder Tom de Bruijn van Verkeer heeft een actieplan gelanceerd voor het terugdringen van de luchtvervuiling in Den Haag: ‘Samen werken aan schone lucht’. Niemand heeft nog twijfels over de schadelijke gezondheids- en omgevingseffecten van verkeer, ook de gemeente niet. Het plan wordt in oktober in de raad besproken. Het kost 6 miljoen. Daarvoor komen er meer laadpalen (€ 250.000,-) en een beter fietsnetwerk en fietsparkeerplaatsen (€1.560.000). De rest wordt vooral besteed aan overtuigen van bevolking en bedrijfsleven om schoner te rijden, sloopsubsidies, en ventilatiefilters in bejaardenhuizen. Teleurstellend Geen concrete maatregelen om de stroom van auto’s naar de stad daadwerkelijk terug te dringen, geen uitbreiding milieuzone, geen beperkende parkeermaatregelen, geen verbod op termijn van schadelijke en onveilige 2-tact scooters, met name op het fietspad, geen P&R’s . Als de subsidie op is, is er weinig veranderd. De nieuwe stadshoogbouw en de Rotterdamse baan brengen extra verkeer de stad in, en het rapport zegt niet hoe dat opgevangen wordt. Den Haag loopt ver achter bij Amsterdam, Rotterdam en Utrecht. Zij hebben betere en strengere milieuzones, een parkeerbeleid dat parkeren in de stad ontmoedigt, en goedkope of gratis parkeerterreinen aan de rand van de stad met goed OV. (P&R’s). Het werkt aantoonbaar positief voor de uitstoot en de leefbaarheid in de steden. Wie gaat in Amsterdam nog met de auto de stad in? Den Haag moet beter kunnen dan dit al te vrijblijvende plan. Downloaden via: http://www.denhaag.nl/home/bewoners/natuur-enmilieu/to/Actieplan-Luchtkwaliteit-20152018-1.htm Naalden van Atlasceder
6
‘Samenwerking op hoog niveau’ Zo kun je de inhoud van het boek “Niet zonder elkaar” over bloemen en insecten beschrijven. Het zijn vooral de insecten die de plantenwereld in stand houden en daarmee ook de verbinding van planten- en dierenwereld. Immers, de gangbare vorm van bevruchting is via kruisbestuiving, zodat het genetisch materiaal van twee verschillende ouderplanten wordt gemengd. Voor die kruisbestuiving zijn insecten nodig. Wat er allemaal gedaan wordt om die bestuiving mogelijk te maken, leggen de auteurs, waaronder oud hoogleraar entomologie Louis Schoonhoven, in duidelijke taal uit. Met veel aandacht voor details over hoe planten insecten aan zich weten te ‘binden’ of hoe insecten zo efficiënt mogelijk proberen te foerageren. Een van de ingenieuze manieren om bestuiving uit te lokken vind je bijvoorbeeld bij de sleutelbloem. Door bij de langstijlige variant nectar onderin op te zuigen, krijgt een vlinder stuifmeel van de korte meeldraden op de roltong. Die geeft hij vervolgens weer automatisch af als hij landt op een kortstijlige sleutelbloem. Het is een van de vormen van verleiding die zij beschrijven. Maar met alleen verleiden kom je er niet, er is ook bescherming nodig. Dat gebeurt bijvoorbeeld door de gele kleur van het stuifmeel. Gele kleurstoffen die de naam flavonoïden dragen, absorberen sterker dan andere pigmenten het ultraviolette deel van het zonlicht. Die straling zou de spermacellen in de stuifmeelkorrel gemakkelijk kunnen beschadigen. Ook zorgt de kleur dat het stuifmeel niet wordt oververhit: de gele kleur reflecteert de warmtestraling. Het boek kent veel van dit type wetenswaardigheden. Zeker met het oog op bijen in de gevarenzone en het wel of niet verbieden van de chemische bestrijdingsmiddelen neonicotinoïden is dit belangrijke te delen kennis. Bedenk wat het betekent als beschreven wordt dat het stuifmeel van 59 bloemen van het rapunzelklokje nodig is voor de productie van één klokjesbij…. Het maakt dit boek alleen al daarom waardevol; en gelukkig kun je door de passie die van de pagina’s afspringt, het ook met veel plezier lezen. Marjo Hess Schoonhoven, L. E.a. (2015) Niet zonder elkaar, Bloemen en insecten Uitgeverij Natuurmedia, Amsterdam ISBN 9789082043648
PS: Het ziet ernaar uit dat Koos Biesmeijer, een van de auteurs van dit boek, in december 2015 een lezing over de Bijen in Nederland zal verzorgen voor onze leden. Houd de komende nieuwsbrieven voor de exacte datum en tijdstip in de gaten.
Foto: Natuurpunt.be
7
IVN Den Haag Excursieprogramma 4e kwartaal 2015 OKTOBER za 03 okt za 3 okt za 10 okt Zo 11 okt zr 16 okt za 17 okt zo 18 okt zo 21 okt do 22 okt za 24 okt
13:00 11:00 10:00 10:30 17:00 14:00 10:30 14:00 10:30 14:00
za 24 okt zo 25 okt
21.00 10:00
Westduinpark. Verschillende duinzones, via het strand. De Sav. Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. Bus 24. Kijfhoek/Bierlap*. Honderd soorten paddenstoelen. Infobord P Kievietsduin, Meijendelseweg Wassenaar. Sorghvliet. Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24. Tram 1 Ad. Goekooplaan. Te Werve. Herfstwandeling. Van Vredenburghweg 101-105. Bus 23 of tram 17. Meijendel*. Schemer in het duin. Infopaneel t.o. buitenbak paardenstal. Wandeling over onverharde (zandpaden). Heimanshof De appel valt wél ver van de boom! Stadsboerderij Herweijerhoeve, Zuiderpark. Ingang Vreeswijkstraat, bus 25, 26. Begraafplaats Oud Eik en Duinen. Langs monumentale bomen en historische graven. Ingang begraafplaats, Ln v. Eik en duinen. Tram 2. Rusthout. Herfst. T/o winkelcentrum Leidsenhage, hoek Noordsingel/Banninglaan , tram 19, bus 46. Sorghvliet. Vallende blaadjes. Ingang Scheveningseweg 24. Tram 1. Adriaan Goekooplaan. Scheveningen-haven: Spuikom. Lekker struinen door de haven. Pleintje naast restaurant Simonis, Dr. Lelykade 43. Tram 11, bus 22. Warm aankleden, stevig schoeisel. Leidschendammerhout. Nacht van de Nacht. Oostvlietweg tussen nrs. 28b en 29. De Horsten Paddestoelen en andere herfstnatuur. Let op! Start zuidelijke ingang Horst- en Voordelaan.
NOVEMBER zo 1 nov zo 1 nov za 7 nov zo 8 nov wo 11 nov
14:00 15:00 11:00 14:00 14:00
za 21 nov zo 22 nov zo 22 nov za 28 nov
10:00 10:30 14.00 10:00
zo 29 nov
10:30
De Horsten. Herfstwandeling i.s.m. IVN Leiden. Hoofdingang Papeweg. Entree € 1. Haagse Bos. Bruggetje naast ingang Huis ten Bosch, Bezuidenhoutseweg. Kijfhoek/Bierlap*. Paddenstoelen in overvloed. Infobord parkeerplaats Kievietsduin, Meijendelseweg, Wassenaar. Heimanshof. Kringlopen. Stadsboerderij Herweijerhoeve, Zuiderpark. Ingang Vreeswijkstraat. Bus 25, 26. Duivenvoorde. Elf-elf en Sint Maarten. Kinderen lampion meebrengen! Parkeerterrein bij opzichterswoning Laan van Duivenvoorde. Bus 45 en 46, halte Kniplaan. Sorghvliet. Geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24. Tram 1 Adriaan Goekooplaan. Monumentale-bomenwandeling in centrum Den Haag, eindigend op de Joodse Begraafplaats. Plein 1813, bus 24, tram 1. Vlietland. Late herfst. Kniplaan (Stompwijk) parkeerplaats bij brug over A4. Scheveningen-haven: Zeereep. Alle facetten van de zeereep en onze rotskust (het havenhoofd). Plus korren met een garnalennet. Strandopgang zuidelijk havenhoofd. Warm aankleden en stevige schoenen. bus 22, tram 11. De Horsten. Frisse najaarswandeling, op zoek naar de eekhoorn. Hoofdingang Papeweg. Entree € 1.
DECEMBER za 5 dec za 12 dec
13:00 10:00
zo 20 dec zo 20 dec vr 25 dec
10:30 14:00 13:30
Westduinpark. Verschillende duinzones, via onverharde wegen en strand. De Sav. Lohmanlaan, hoek Laan van Poot, bus 24. Scheveningen-haven: Boulevard. De nieuwe boulevard is niet alleen prachtig, maar er is ook verrassend veel ruimte voor de natuur. Boulevard bij keerlus tram 11. Warm aankleden en stevige schoenen. De Horsten. Bijna-winter-doorstapwandeling. Hoofdingang Papeweg. Entree € 1. Heimanshof. Winterwandeling. Stadsboerderij Zuiderpark. Ingang Vreeswijkstraat, bus 25, 26. Meijendel*. Kerstmis Frisse-neuzenwandeling. Infopaneel t/o buitenbak paardenstal. Wandeling over onverharde (zand)paden.
*Berkheide, Meijendell en Kijfhoek/Bierlap zijn waterwingebieden van Dunea.
DATA EN TIJDEN ONDER VOORBEHOUD. Kijk voor eventuele wijzigingen op de website www.ivndenhaag.nl Kijk op www.ivndenhaag.nl voor meer informatie over de groengebieden en de activiteiten.
IVN Groene Cursus najaar 2015 Op donderdag 1 oktober gaat de Groene Cursus weer van start in het Milieu Educatie Centrum (MEC) in het Zuiderpark. De overige lesavonden zijn 8, 15 en 29 oktober en op 5 en 12 november. De excursies vinden plaats op 10 en 31 oktober en op een nog nader te bepalen zaterdag begin november. De onderwerpen van deze cursus zijn: -
Vleermuizen Paddenstoelen Vruchten en zaden Zee en strand Herfst in het bos Overwinteren
De Groene Cursus is een basiscursus over de natuur om ons heen en vereist geen uitgebreide kennis van de natuur. Interesse en enthousiasme zijn het belangrijkste. De kosten voor de gehele cursus zijn € 55,-- per persoon en u kunt zich opgeven door het formulier in te vullen op onze website www.ivndenhaag.nl
8
Geen lid? Ga eens mee om kennis te maken. N.B. -Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan einde excursie à € 0,08 per km. -Deelname altijd op eigen risico. -Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan. -Info: Els van Maanen-van Wijlen, 070-3867630 of [email protected]
PROGRAMMA KNNV oktober – december 2015 EXCURSIES ZATERDAG 26 SEPTEMBER Dagexcursie Tweede Maasvlakte Ruim twee jaar geleden is dit sluitstuk van de Europoort geopend. De bescherming tegen de zee bestaat uit een kunstmatige duinenrij met allerlei zandplaten in de vooroever en in het noorden een indrukwekkende dijk, nog extra beschermd met een blokkendam. In deze kunstmatige omgeving is met name in het westelijke gedeelte verbazingwekkend veel te zien op het gebied van planten en duinvorming. Met de auto doen we meerdere plekken aan. We gaan ook even langs bij het bezoekerscentrum. Verzamelen: 08.30u, parkeerplaats naast Randstadrail lijn 4, halte “de Uithof”. Organisatie: Johan Apeldoorn, 06-1814-6226. Per auto, dus van tevoren aanmelden noodzakelijk. ZATERDAG 10 OKTOBER Dagexcursie Hilversums Wasmeer Vanaf Hollandsche Rading maken we een rondwandeling van ongeveer 7 km door bos naar het Hilversums Wasmeer. Onderweg hopen we veel paddenstoelen te zien en misschien vogels op het Wasmeer. Horeca aan het begin van de wandeling. Verzamelen: 09.15u, hal van station Den Haag CS bij infopunt. Trein 09.27u. Organisatie: Jola Gerbrands, 070-3201485 en Els Kempen, 070-4274818 WOENSDAG 14 OKTOBER Ochtendexcursie Arboretum Delft Op zoek naar paddestoelen. Vroeger groeiden er veel in het Arboretum, dus wie weet ..... Verzamelen: 10.00u halte tram 1 bij station Delft. Organisatie: Mies Eveleens, 015-2571535 en Okje van Drimmelen, 070-3238629. ZATERDAG 24 OKTOBER Dagexcursie naar Elswout, Overveen In het landgoed Elswout komen vanouds veel paddestoelen voor. Eventueel kunnen we ook nog een ander gebied bezoeken, bv. Koningshof. Horeca aan het begin, verder op de dag onzeker. Verzamelen: 09.00u station Den Haag CS, bij Infopunt. Organisatie: Okje van Drimmelen, 070-3238629 en Mies Eveleens, 015-2571535. ZATERDAG 7 NOVEMBER Dagexcursie De Horsten We maken eerst een rondje Duivenvoorde, gelegen op de oudste strandwal. Door Ter Horst en via het wilgenlaantje, door het veen, naar Raaphorst. We kijken naar van alles, zoals mossen, paddenstoelen, bomen. In het theehuis kunnen we wat drinken. Daarna kan men terug met bus 90 of teruglopen via de Eikenhorst. LET OP: toegang € 1,00 of € 0,50 voor 65-plus. Verzamelen: 09.00u, busplatform Station Den Haag CS. We stappen uit bij halte Kniplaan in Voorschoten. Organisatie: Els en Bert van Maanen, 070-3867630 of 06-36504293 of [email protected] ZATERDAG 21 NOVEMBER Dagexcursie Amsterdamse Waterleidingduinen. Het gebied is altijd mooi, ook in de winter. We maken een wandeling van ca. 10 km door het zuidelijke deel van de AWD. Toegang € 1,- p.p. Horeca halverwege. Verzamelen: 9.00 uur NS station Voorburg, bij P. Zwartelaan Organisatie: Ineke Gilbert en Ineke Zwarekant Aanmelden: z.s.m. via [email protected] of 06-44069099 i.v.m. autoplaats
9
ZATERDAG 5 DECEMBER Ochtendexcursie Starrevaart We blijven dicht bij Den Haag in deze wintermaand. We kijken naar de watervogels in de kijkhut en lopen bij goed weer een rondje om de plas. Verzamelen: 9.30 uur NS station Voorburg, bij P. Zwartelaan Organisatie: Vogelwerkgroep Aanmelden: z.s.m. bij [email protected] / tel. 079-3310369 i.v.m. autoplaats ZATERDAG 19 DECEMBER Middagexcursie Korren bij Scheveningen. Met de twee havenhoofden heeft Scheveningen een heuse rotskust met het bijbehorende sessiele (vastzittend) dierenleven en de wieren. Deze middag is het van één tot zes uur mooi laag water, zodat we al het rotsleven op ons gemak kunnen bekijken. Maar we gaan ook nog plantjes kijken in de zeereep en de oksel van het zuidelijk havenhoofd. Er is genoeg te zien. En als sluitstuk gaan we in de havenkom ook nog korren om te zien wat er allemaal over de bodem kruipt. Alles wat in de getijdenzone groeit, trekt zich weinig aan van de seizoenen; dus december is geen probleem. Trek wel warme kleren aan en stevige schoenen. Verzamelen; 13.00u, strandopgang bij het zuidelijk havenhoofd (waar vroeger de windmolen stond en nu het tijdelijk theater) Organisatie: Johan Apeldoorn, 06-1814 6226
WOENSDAG 30 DECEMBER PANNENKOEKENWANDELING Route door Westduinpark, als het weer het toelaat een stukje over het strand. Duur ca. 1,5 á 2 uur. We sluiten af in Pannenkoekhuis Klein Seinpost voor een pannenkoek of iets anders, op eigen kosten. Aanmelden: Graag even opgeven of je meeloopt of alleen in de Seinpost bent om 12.30 uur. Verzamelen: 10:30 uur bij muziektent Kijkduin Organisatie: John van Wensveen [email protected] / tel. 070 325 3560
LEZING Het strand bij Den Haag Op dinsdag 29 september 2015 houdt Wim Voortman een interessante lezing over strandvondsten, met speciale aandacht voor dingen die je ook echt langs het strand bij Den Haag kunt vinden, zoals schelpen, krabben en zeesterren. Bezoekers van de lezing gaan daarna zelf met strandvondsten aan de gang. Wim Voortman is al jarenlang actief in de Strandwerkgemeenschap, een werkgroep van de KNNV Den Haag, die vondsten op het strand inventariseert. De lezing begint om 20.00 uur en eindigt om 22.00 uur en vindt plaats in het Milieu Educatie Centrum in het Zuiderpark, Anna Polakweg 7, Den Haag. Toegang voor leden IVN en KNNV gratis, voor anderen € 2,-
Bereikbaarheid Ingang Vreeswijkstraat naast snackbar Het Hapje, Anna Polakweg 1. Direct rechts door het hek. Aan de rechterkant is de stadsboerderij, aan de linkerkant vindt u het Milieu Educatie Centrum. Bereikbaar met bus 25 en 26, halte Vreeswijkstraat. RR 4 en 6, halte Monnickendamplein, 10 minuten lopen. Beperkte parkeergelegenheid op het terrein.
10
Van vuilhoop tot vlindertuin In de tweede helft van de vorige eeuw was het usance het groenafval van de landgoederen Marlot en Reigersbergen los te storten op een plek aan het weggetje dat van de Bezuidenhoutseweg naar Reigersbergen loopt. In 1999 had deze stort een hoogte van wel vier meter, tot verdriet van de volkstuinders die rondom hun moestuintje hadden. Het werd een bron van onkruid, ongedierte en soms stank. Bovendien gebeurde het regelmatig dat het vuil over het paadje rolde. Op verzoek werd daarom de hoop geruimd. Het vrijkomende lapje grond werd daarna aangeboden aan de aangrenzende volkstuinster, Marjan Looije. In plaats van het bij haar grond te trekken, stelde zij aan de gemeente voor er ‘een vlindertuin’ van te maken. Na een wat moeizame start werd het door de juiste beplanting steeds meer een pleisterplaats voor dagen nachtvlinders. In de loop van de tijd kreeg Marjan assistentie van drie IVN-ers, Roland van Leeuwen, Sietske Kervers en Irene van Wissen. Bij het 10-jarig bestaan ontvingen wij uit handen van wethouder Baldewsingh een ‘Gulden Klinker’. Met de daaraan verbonden geldprijs konden wij een nieuw hek en een flinke gereedschapskist aanschaffen. Elke dinsdagochtend in het seizoen (maart t/m oktober) komen wij naar de tuin voor het noodzakelijke onderhoud. Afgelopen 3 juli hebben wij met zo’n 50 sympathisanten ons 15-jarig bestaan gevierd met een uitgebreid programma, dat geopend werd door de directeur van het stadsdeelkantoor Haagse Hout, mevrouw Lilian Blankwaard. De bezoekers hadden de keuze uit: een workshop nachtvlinders door Anna Kreffer; zeefdrukken van vlindermotieven op een tas en een rondje met uitleg door de vlindertuin. Dit alles werd vergezeld door een hapje en een drankje en live muziek van Pluk en Pleej. De stadsdeeldirecteur en Linde (de oudste dochter van Marjan) onthulden samen een vlinderdiorama, gemaakt door kunstenares Ka van Haasteren. Met genoegen kunnen wij terugzien op een zeer geslaagd jubileum. Tot slot een oproep: Wegens verhuisplannen en drukke werkzaamheden van de vrijwilligers zijn wij op zoek naar nieuwe vrijwilligers, die één ochtend (dinsdag) in de 14 dagen tijdens het groeiseizoen ons willen helpen met het onderhoud van de tuin. Lijkt het je wat, neem dan contact op met Marjan Looije (070-3825515) email: [email protected] of Irene van Wissen (070-3279321) e-mail: [email protected] Kom ook eens langs. Als deze Ratelaar op de mat ligt, bloeien mogelijk de vlinderstruiken nog. Roland van Leeuwen, juli 2015
11
LEDEN IN DE KIJKER U kunt in deze rubriek kennismaken met leden van onze KNNV-afdeling. De rubriek wordt verzorgd door Samantha van der Wolf.
INTERVIEW Met dit stukje voldoe ik graag aan het verzoek van Samantha v.d. Wolf om als KNNV-lid iets over mezelf te vertellen. Mijn naam is Mien Huisman-Berkhout, geboren in 1931 in Den Haag. Mijn belangstelling voor de natuur is gewekt in mijn kweekschooljaren dankzij de docente biologie (een non), die ons zo inspireerde, dat wij met grote bossen wilde planten en bloemen kwamen aanzetten ter determinatie. Later heb ik ook het nodige, wat natuur betreft, naar de klas gehaald. Jaren geleden heb ik de gidsencursus van IVN gedaan en daar heb ik van genoten (had ik veel eerder moeten doen). Sindsdien ben ik als gids actief met Hilde Küpfer en Ank de Vroomen in Zorgvliet. En als je dan de KNNV bomencursus van Lex van der Steur hebt gevolgd, is het niet vreemd dat je mee gaat doen in een bomenwerkgroep opgezet door Hilde en Marieke Bos (foto boven). We zijn nu al voor het vijfde jaar bezig, hebben in Den Haag en omstreken op heel wat bomen een onderzoekend oog geworpen of onderdelen onder de loep of microscoop gelegd. Zodoende is er veel in kaart gebracht en gaandeweg ontdek je dat onze groep echt een aantal specialisten op dit gebied aan het voortbrengen is. Favoriet Op de vraag welk gebied favoriet is voor mij, kan ik het park Zorgvliet noemen, maar ik mag ook graag op plekken zijn, waar de natuur haar gang heeft kunnen gaan en waar het wemelt van wilde planten. Onze belangstelling beperkt zich niet altijd tot bomen; bij de bomengroep hebben leden ook vaak binding met andere groepen binnen of buiten de KNNV. Desgevraagd wil ik als wonderlijke ervaring noemen: Het - letterlijk- in de kroon van een beuk lopen in het landgoed Voorlinden, waar het duin aan de westzijde van het bosgedeelte zo hoog is, dat de boom tot aan zijn kruin in het zand begraven lijkt. Ook bijzonder vind ik de uitwas die ik aantrof op een berkenstam in Meer en Bos (zie foto links). En dan natuurlijk ieder jaar (eind april / begin mei) het grote genieten van de blauwe kleurenpracht van massaal bloeiende boshyacinten in Zorgvliet. Wat doe ik naast de KNNV-activiteiten? Ik geef graag lessen Engels, en probeer het een en ander uit met schilderen. Mien Huisman Foto boven: Marieke Bos Onder: eigen foto
12
ROOFVOGELS IN DE STAD (aflevering 3) De slechtvalk (Falco peregrinus) e
Ondanks het feit dat de slechtvalk in de 20 eeuw een geregelde overwinteraar was, heeft de soort in die eeuw maar ca. 25 keer een broedpoging ondernomen in Nederland. Maar sinds 2000 is het aantal broedparen gaan stijgen en tegenwoordig zijn er meer dan 100 broedparen in Nederland. Het plaatsen van nestkasten op geschikte plaatsen is hierbij belangrijk geweest. Inmiddels vinden de slechtvalken steeds vaker natuurlijke broedplaatsen in kraaiennesten of op hoogspanningsmasten. Ze stellen bescheiden eisen aan hun leefgebied, een goed voedselaanbod en een veilige broedplaats is voldoende. Zo vestigden zich in 2010 in de klokkentoren van het oude stadhuis van Rijswijk (Z.H.) een paartje slechtvalken (foto rechts). Het eerste jaar mislukte de broedpoging maar na het plaatsen van een geschikte broedbak werd in 2011 succesvol gebroed. Van de 4 eieren kwam er één niet uit en stierf één jong, zodat er twee jongen overbleven. Begin juni vlogen de jonge slechtvalken uit. Later werd één van de jongen door mij gezien op de Zandmotor voor de kust van Ter Heyde (foto links). Daar verbleef de vogel langere tijd en was heel goed te benaderen. In 2012, 2013 en 2014 vlogen resp. 3, 4 en 3 jongen succesvol uit. Ook in Den Haag worden de laatste jaren slechtvalken waargenomen. Niet alleen als overwinteraar maar ook in de zomer. Voor een paar in het centrum van de stad is een broedbak geplaatst op het Vredespaleis en in de toren van een kerk in het centrum. Ondanks het feit dat de slechtvalken vaak in de buurt van de broedbakken werden gesignaleerd ondernamen ze er tot nu toe geen broedpoging. Wel e succesvol was het plaatsen van een broedbak op de 7 verdieping van het zusterhuis van het Leyenburgziekenhuis. Kort na het plaatsen van de bak werd hij al bezet. De slechtvalk broedde daar voor het eerst in 2013 succesvol en de jongen zijn goed uitgevlogen. Ook het afgelopen jaar waren ze succesvol. Het zusterhuis staat op de nominatie om afgebroken te worden. De broedbak is verwijderd en door het ziekenhuis is een nieuwe broedbak op het dak van het ziekenhuis geplaatst. Zelf bezoek ik zeer geregeld "mijn" slechtvalken in Rijswijk. Het oude stadhuis staat bij een zeer druk verkeersplein maar naast de klokkentoren waar de valken broeden is een parkje. Daar kun je vanaf een bank het wel en wee van de valken heel goed volgen. In maart kun je er getuige zijn van de balts en de herhaalde paringen op de toren. Als de eieren uit zijn gaan de valken de omgeving van de toren bewaken. Met soms spectaculaire duikvluchten worden indringers als zilvermeeuw, ooievaar tot buizerd de stuipen op het lijf gejaagd. Vaak moeten de indringers hun bezoek aan de toren bekopen met het verlies van een deel van hun veren. Omdat de valken veel van hun afgekloven prooien van de toren laten vallen kun je ook een goede indruk krijgen van hun dieet. Ik vond er resten van postduiven, halsbandparkieten en sterns. Aan de kleurring van de postduiven kan ik zien dat ze bijna uitsluitend jonge postduiven pakken. (foto rechts vrouwtje met geslagen postduif) Het wel en wee van de Rijswijkse slechtvalken is te volgen op een dagelijkse blog: http://www.slechtvalkenrijswijk.nl. Echt eens een keer doen! Ruud Wielinga (eigen foto's)
13
WEEKEND TERSCHELLING: nog enkele plaatsen De vogelwerkgroep en de paddenstoelenwerkgroep van de KNNV Den Haag gaan samen op stap. Het wordt een gecombineerd weekend van vr. 30 oktober t/m ma. 2 november 2015 op Terschelling. Terschelling is bekend om zijn vele en vaak bijzondere vogelsoorten die er verblijven en zich voeden voor de lange trek naar hun winterverblijfplaats. Maar het eiland heeft ook vele soorten paddenstoelen, zoals kleurrijke wasplaten en zeldzame soorten in de zeereep. Voor deelnemers dus een mooie kans om dagelijks te kiezen voor verschillende excursies en van elkaars kennis gebruik te maken. We denken aan een groep van ongeveer 16 – 20 personen. Op basis van vol pension verblijven we in de Folkshegeskoalle Schylgeralân, de Volkshogeschool Terschelling. Daar zijn 6 tweepersoons-kamers en voor de overige 4 – 8 personen zijn drie slaapzalen beschikbaar. Er is een ruime recreatiezaal, waar ook de microscopen kunnen staan. We nemen vrijdag de boot van 11.00 uur en hebben die dag ruim de tijd voor een eerste excursie. Voor de terugtocht nemen we de middagboot op maandag. We nemen één auto mee naar het eiland voor het vervoer van bagage, boeken, microscopen e.d.. Ook is de auto nuttig voor het vervoer naar excursieplekken voor deelnemers die liever niet fietsen. De prijs per deelnemer bedraagt € 190,- voor verblijf en vol pension in een tweepersoonskamer en € 160,- als u in de slaapzaal wilt slapen. Bedlinnen kunt u zelf meenemen of daar huren voor € 10,- Het vervoer en de overtocht (€ 25,-) regelen we met elkaar en daarover informeren we de deelnemers nog. Huur van een fiets (14,-) of elektrische fiets (30,-) is ook niet inbegrepen in de prijs. Als er plaats is, zijn IVN-ers welkom op dit weekend. Dit in het kader van de groeiende samenwerking met het IVN Den Haag. Aanmelden vóór 7 oktober via het aanmeldingsformulier op de website www.knnv.nl/den-haag onder gelijktijdige overmaking van € 190,- of € 160,- op bankrekening NL76 INGB 0000 1446 37 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Den Haag o.v.v. Weekend Terschelling 2015. Plaatsing geschiedt in volgorde van binnenkomst van het inschrijfgeld. Wilt u meer weten: bel de organisatoren Jaap Zoet – 06-5460 8658 of Kees Pinster – 06-3377 3176.
INSECTENMUUR IN STADHOUDERSPLANTSOEN Op woensdag 22 april jl werd de eerste insectenmuur in Den Haag op ludieke wijze geopend door kinderen van de omliggende scholen en dagopvang. De muur is tot stand gekomen op initiatief van de afdeling Groenbeheer Scheveningen, in samenwerking met de wijkorganisaties Zorgvliet en Duinoord en het Haags Milieu Centrum. De gekozen plek in het Stadhoudersplantsoen is ongeveer tegenover het Museon. Al eerder werden bloemenborders aangelegd, want zonder bloemen geen insecten en vlinders. In de week voorafgaande aan de opening, werd op de deelnemende scholen in speciale lessen aandacht besteed aan het nut van insecten, met name solitaire bijen. De lessen werden gegeven door Anna Kreffer, lid van de werkgroep insecten van de KNNV. Het was voor de kinderen een eye-opener om te horen dat de meeste metselbijen, hommels, solitaire bijen en vliegjes bijna nooit steken. De kinderen kunnen dus onbevreesd dicht op de muur kijken wat er in en uit de gaatjes en stengeltjes kruipt. De bewuste middag kwamen de kinderen, uitgedost als insecten met zelfgemaakte maskertjes en voorafgegaan door een superbij, naar de met ballonnen versierde, maar nog ingepakte muur. Daar werden ze opgewacht door een andere grote bij (actrice Jhanna Houweling), die hen een spannend verhaal vertelde over insecten die in de nieuwe muur hun schuilplaats kunnen vinden, waar ze kunnen slapen of eitjes leggen. Onder veel belangstelling van wijkbewoners en genodigden onthulden de kinderen daarna de muur en vulden de gaten met talloze rietstengels. Met een bijenlied, een kadootje en een traktatie werd de opening feestelijk afgerond. Op de Kwartellaan werd in 2014 op initiatief van de omwonenden al een houten insectenhotel geplaatst, te midden van een ruige bloemenweide. In het Stadhoudersplantsoen gaat het om een gemetselde muur. Welke wijkorganisatie neemt het initiatief voor een volgende hotel? Nadere informatie bij Daphne Nicolai en Mettje Oosterhuis. Mary Beuk, lid van de werkgroep Groen Duinoord. (tekst en foto's)
14
WERKGROEPEN VAN KNNV-DEN HAAG - Bestuurscommissie natuurbescherming Kees Fokkens, 070-3280386 - Bomenwerkgroep Hilde Küpfer, 06-53844741 - Insectenwerkgroep Alexander Deelman, 070-3502493 - Paddenstoelenwerkgroep Kees Fokkens, 070-3280386
- Plantenwerkgroep Ineke Gilbert, 070-2118254 - Strandwerkgroep Laus Hendriks, 070-3946065 - Vogelwerkgroep Ineke Zwarekant, 079-3310369
Zie voor hun activiteiten onze nieuwsbrief of de website www.knnv.nl/den-haag. Wilt u meedoen, of hebt u vragen? Bel gerust.
NIEUWE LEDEN VAN KNNV-DEN HAAG Dhr. C. van Heerden
Mw. B.G. Stolp
Dhr. P.A. Wetsteijn
Mw. B.J. Gröbe Dhr. P.H. Drenth
Wij heten u van harte welkom en hopen dat u zich spoedig thuis voelt in de vereniging. We maken graag kennis met u op onze excursies, in de werkgroepen, of bij andere activiteiten.
OPLOSSING LENTEPUZZLETJES UIT VORIG NUMMER VAN DE RATELAAR Bleek toch moeilijker dan gedacht. Er waren meerdere inzenders, waarvoor dank, echter maar één met 100% score. Boven links - koolzaad (Brassica napus). Boven rechts - raapzaad (Brassica. rapa). Hét onderscheid is: bij koolzaad steken de knoppen boven de bloeiende bloemen uit, bij raapzaad is het net andersom, knoppen staan onder de bloemen. N.B. Myra Meijering had nog een leuk weetje dat niet zo bekend is: "Bloemen van koolzaad geuren nauwelijks, terwijl die van raapzaad wel en zoetig geuren. En de kroonbladeren van koolzaad overlappen mekaar, die van raapzaad niet of nauwelijks". Onder links Onder rechts
- gewone vogelmelk (Orithogalum umbellatum) - daslook (Allium ursinum)
Tot de volgende (en laatste) keer. Lex van der Steur
WIE HEEFT ER ZIN IN? Zo'n acht jaar geleden nam ik het redacteurschap van de Ratelaar en de maandelijkse nieuwsbrief over van Auke Tuizenga. Met heel veel plezier heb ik mijn steentje bijgedragen om beide media zo aantrekkelijk, leesbaar en kleurrijk mogelijk te maken. Maar nu vind ik het welletjes (het decembernummer zal echt mijn laatste zijn) en wenselijk dat een liefst jongere KNNV-er het stokje overneemt. Wie er zin in heeft, meldt zich rechtstreeks bij John van Wensveen of een ander bestuurslid; wil je meer informatie dan kun je bij mij terecht. Maar niet allemaal tegelijk alsjeblieft!! Lex van der Steur
15
Verzendadres: Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg
De eenvoud van beuken Liep ik vijftien meter boven de grond door de kroon van een beukenwoud en tastte tussen de twijgen rond dan denk ik dat ik meer verstond waarom ik van ze houd. En kroop ik vijf voet de aarde in zo traag als hun wortels gaan dan dronk ik de ware waarde in van hun aaise groei en staarde in de poriën van mijn bestaan. Maar ik zit met mijn gebroekte stramme hoewel goed bedoelde hammen op het schijnbaar vriendelijk mos tussen de schijnbaar gladde stammen van het schijnbaar simpele bos. De aarde wordt het best genoten met onze ogen half gesloten.
Leo Vroman uit: 'De roomborst van Klaas Vaak', 1997
16
Port betaald
34e jaargang nr. 4, december 2015 met Programma 1ste kwartaal 2016
De Ratelaar
NIEUWJAARSbijeenkomst 17 jan. blz. 3
Ecologische Voetafdruk blz. 3 - 4
1
IVN excursies blz. 8
KNNV excursies blz. 9 -10
DE RATELAAR 34
ste
jaargang nr. 4
december 2015
De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN en is een voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het blad verschijnt vier keer per jaar, rond 15 maart, 15 juni, 15 september en 15 december. Kopij voor het volgende nummer graag voor 1 februari 2016 mailen naar de redactie van IVN of KNNV, als bijlage in Word. Foto’s als aparte bijlage versturen.
Eindredactie: Ineke Gilbert Tel. 070 211 8254 [email protected]
KNNV redactie: Lex v.d. Steur/ Auke Tuizenga tel. 070 317 6990 / 070 317 0290 [email protected]
IVN redactie: Ingrid Piek tel. 070 391 0213 [email protected]
Foto voorzijde: Kees Pinster, prachtmycena (Mycena crocata), Haagse Bos. Druk: drukkerij Lifoka, Den Haag Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie. Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid is een landelijke organisatie waarvan de leden zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot de Natuur en Milieu te verruimen.
Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afd. Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen. Contributie leden € 28,- , voor huisgenootleden € 9,50 en voor jeugdleden € 15,Bankrekening nr. NL76 INGB 0000 1446 37 t.n.v. KNNV afd. Den Haag, te Den Haag.
Contributie voor donateurs € 15,- , voor leden € 21,en voor huisgenoten € 5,Bankrekening nr. NL25 INGB 0000 6919 56 t.n.v. IVN afd. Den Haag, te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 1400 [email protected]
Inlichtingen: Bert van Maanen, tel. 070 386 7630 [email protected]
Ledenadministratie: Henk Muller, tel. 070 387 3035 [email protected]
Website: www.knnv.nl/den-haag Webmaster: Dick Gerbrands [email protected]
Website: www.ivndenhaag.nl Webmaster: Marjanne Dominicus Voorzitter: Henk Wardenaar, tel. 06 4467 0470 [email protected]
Voorzitter: John van Wensveen, tel. 070 325 3560 [email protected]
Secretaris: Mieke Muller, tel. 070 387 3035 [email protected]
Vice-voorzitter en PR: Kees Pinster, tel. 070 346 5214 [email protected]
Penningmeester: Egbert Leijdekker, tel. 06 8356 7957 [email protected]
Secretaris: Ineke Gilbert, tel. 070 211 8254 [email protected]
Bestuurslid Ineke Smits, tel. 070 368 2044 [email protected]
Penningmeester- Wij zoeken een opvolger. Ruud Wielinga, tel. 070 368 9191 [email protected]
Coördinator Wandelingen op aanvraag: Gerda Idsinga, tel. 070 393 3616 [email protected]
Postadres Secretariaat: Melis Stokezijde 140, 2543 GJ Den Haag
Lezingen: Marjo Hess, tel. 06 2148 6563 [email protected]
KNNV afd. Den Haag heeft ANBI-status. Volg onze verenigingen op: www.facebook.com/ivndenhaag www.facebook.com/KNNV.afdeling.Den.Haag
Cursussen: [email protected]
2
NIEUWJAARSBIJEENKOMST op zondag 17 januari 2016 De besturen van natuurverenigingen IVN en KNNV nodigen leden en donateurs van harte uit voor onze gezamenlijke nieuwjaarsbijeenkomst. De bijeenkomst wordt gehouden in het gebouw van amateurtuindersvereniging “Eigen Arbeid”, Zijdeweg 60 in Wassenaar, achter het Café-Restaurant “De Landbouw”, zie kaartje. Vooraf kunnen liefhebbers een wandeling maken.
Programma 14.00u Start van twee wandelingen: een in Reigersbergen (ingang Bezuidenhoutseweg) en een wandeling in het Haagse Bos (Ingang Bezuidenhoutseweg bij paleis Huis ten Bosch).
P Eigen Arbeid
15.00u Koffie en thee in gebouw De Stal van “Eigen Arbeid” 15.15u Speeches van de voorzitters waarbij enkele leden betrokken worden. 16.00u Fotopresentaties van de mooiste natuurfoto’s van en door onze leden (met een drankje en een hapje) 17.00u Einde
Net als vorig jaar vragen wij je om je mooiste natuurfoto’s te laten zien en daarbij het verhaal achter de foto te vertellen. Je krijgt daarvoor maximaal 5 minuten tijd voor maximaal 10 foto’s. Als je wilt meedoen, meld je dan aan bij Ruud Wielinga, tel. 070 368 9191 of via E-mail, [email protected]. Stuur de foto’s via de webpagina www.wetransfer.com aan hem toe. Weet je niet hoe dat werkt, bel dan Ruud even. Henk Wardenaar, voorzitter IVN John van Wensveen, voorzitter KNNV
Hoog tijd onze voeten duurzamer neer te zetten “Laten we eens beginnen om Aarde te schrijven met een hoofdletter. Waarom Jupiter en Pluto wel en de planeet waarop wij leven niet?” Het is een prikkelende openingszin waarmee Jan Juffermans zijn lezing over de mondiale voetafdruk begint voor IVN/KNNV leden op 27 oktober jl. De Kleine Aarde in Boxtel begon ermee zo rond 1972. Juffermans die er zo’n 32 jaar heeft gewerkt, heeft veel kunnen bijdragen. Hoewel we nog steeds onze belasting op het milieu moeten terugdringen, is de boodschap ook dat er sinds het rapport ‘Grenzen aan de groei’ van de Club van Rome wel het nodige is bereikt. Met de mondiale voetafdruk kun je de belasting van het milieu berekenen:ruimte (overal op Aarde) die nodig is voor de consumptie of leefstijl van een persoon in hectares. Wat dan de voetafdruk van een land is, bereken je door de totale productie van dat land, plus de import minus de export, te delen door het aantal inwoners. Dan krijg je dus de gemiddelde voetafdruk per inwoner. Lees verder op blz.4
3
Gevolgen van het niet respecteren van de beperkte draagkracht van de Aarde (er komen ‘zwarte plekken’): •Klimaatverandering: door extreem weer al 300 –400.000 ‘klimaat doden’ per jaar •Uitsterven van planten- en diersoorten, 500 tot 1000 x sneller dan natuurlijk •Overbevissing, ong. ¾ van de soorten vis die we eten •Ontbossing – nog 10 miljoen ha per jaar •Vervuiling van ecosystemen, bijv. de plastic soep •Land grabbing en Water grabbing •Erosie van de bodem / verwoestijning •Mensen die vluchten naar de steden •Toename van ‘Milieuvluchtelingen’ internationaal
Het is een saillant detail dat waar normaal gesproken landen graag bovenaan een bepaalde lijst prijken, dit nu juist niet het geval is in de lijst van landen-voetafdrukken. Zo stonden de Verenigde Arabische Emiraten lang nummer 1 op de lijst met de grootste voetafdruk en deden zij er van alles aan van die plek af te komen. Het is gelukt, zij het dat nu een andere Golfstaat, te weten Koeweit, nummer 1 op die lijst staat. Het wereldgemiddelde van de voetafdruk, dus de hoogste en laagste en alles ertussen in, gedeeld door wereldbewoners, komt uit op 2,6 ha. Nederland scoort 6,2 hectare (cijfers van 2014) die we gemiddeld per persoon nodig hebben voor onze leefstijl. Wat dus betekent dat we enorm ‘lenen’ van anderen op onze Aarde, zonder terugbetaling natuurlijk…
We zitten duidelijk met een probleem: volgens het rekenmodel kunnen we wereldwijd gezien maximaal 1,7 hectare per persoon gebruiken. Dat betekent dat we als wereldbevolking 0,9 extra gebruiken van wat eigenlijk niet beschikbaar is. Dat klinkt gek, want hoe kun je gebruiken wat je niet hebt? Dat is in feite de uitputting van de beschikbare grond en de andere ecosystemen totdat die dus uiteindelijk niets meer (op) leveren.
Wat kunnen we doen? Op onze eigen individuele schaal: ons dagelijks gedrag aanpassen. Met vervoer en reizen, dus de fiets in plaats van de auto, niet of minder reizen met het vliegtuig. Ons energiegebruik verminderen en ook zelf duurzame energie opwekken. Juffermans vertelt trots dat hij en zijn vrouw sinds kort met hun huis in Boxtel zelfvoorzienend zijn met zonne-energie en gasvrij. Ons voedsel en hoe en wat we produceren, is een belangrijke bron voor verandering. Minder dierlijk eiwit eten en dus ook de ‘productie’ ervan verminderen. Voor 1 kilo dierlijk eiwit is gemiddeld 6 kilo plantaardig eiwit nodig. Juffermans juicht dan ook het plan voor de nieuwe vegetarische slagerfabriek (1) (waarvoor inmiddels 2,5 miljoen euro is binnengehaald) zeer toe. En dan spreken we nog niet over het verborgen watergebruik. Als je de toevoer van alles voor 1 kilo biefstuk berekent, kom je uit op een watergebruik van 16.000 liter water. Voor een kopje koffie moet je, alles meegerekend, uitgaan van 143 liter water..! Ook op een andere schaal gebeurt er van alles; hij noemt bedrijven als Unilever en AkzoNobel die hun voetafdruk fors verkleinen; de stad Londen heeft een eigen plan voor een duurzame voetafdruk, met o.a. een voedselbeleid voor de hele stad: City Limits (2) Dichterbij huis zijn Lelystad en Houten ook goede voorbeelden wat hergebruik van materialen en vervoer betreft. Hoe dan ook: het is dringend nodig iets te veranderen. Dus: laat je inspireren, is zijn verhaal, en ‘neus’ rond op internet naar de vele mogelijkheden en deel je ideeën. Zoals Juffermans doet met een gratis e-book over de mondiale voetdruk dat je kunt downloaden(3). Wat of wie volgt??? Marjo Hess
Earth Overshoot Day (overshoot 160%): 13 Augustus 2015: de dag dat we de natuurlijke productie van dit jaar al hadden geconsumeerd.
(1) www.vegetarischeslager.nl (2) www.citylimitslondon.com (3) www.voetafdruk.eu
Foto: Chris Martin Bahr / WWF
Kijk verder ook op: www.waterfootprint.nl; www.ecolife.be;
https://www.wnf.nl/wat-wnf-doet/themas/voetafdruk.htm
4
Gezonde lucht, gezonde longen Op 7 november fietsten ongeveer 100 mensen met mondkapjes de ‘rochelroute’ door Den Haag, een protesttocht tegen ongezonde lucht. Diesel is de grootste vervuiler, maar ook benzine doet eraan mee. De tocht ging o.a. door de Hoefkade en de Javastraat, beruchte straten waar het verkeer langdurig staat te ronken voor de stoplichten, voor fietsers onveilig en ongezond. Aan wethouder De Bruijn zijn de resultaten aangeboden van tien meetpunten in Den Haag. Het gaat dan om uitstoot van het giftige koolstofdioxide. Er is een wettelijke norm van 40 µg/m3, maar een aantal straten zit daar ver boven, zoals de Javastraat met zelfs 48 µg/m3. Het gevaarlijke (ultra-) fijnstof, dat behalve longklachten ook hartklachten kan veroorzaken omdat het in de bloedbaan terecht komt, wordt in Den Haag niet gemeten. Autoverkeer in de stad moet minder en schoner, dat vinden Haagse bewoners uit wijkorganisaties en natuur- en milieuorganisaties, die samenwerken als ‘Adem Graag In Den Haag.’ Ook IVN Den Haag steunt de actie.
Op 10 december is het onderwerp ‘schone lucht’ in de gemeenteraad besproken. We hopen dat ze naar de bezorgde bewoners willen luisteren. Gezonde lucht is belangrijk voor mens, dier en natuur. Meer informatie: www.facebook.com/ademgraagindenhaag Tekst: Lucia van den Bergh
Foto: Michiel Wijnbergh
De ene vraag is de andere niet Hebt u zich ooit afgevraagd waarom ooievaars, eenden en andere vogels zo vaak op één poot staan? Of vogels wel of niet een tong hebben? Of een koolmees in Groningen hetzelfde zingt als in Limburg? Het zijn dit soort vragen die natuurjournaliste Monica Wesseling heeft verzameld in het 100-uit Vogelvragen boek: “ Waarom krijgt een specht geen koppijn?” In opzet is het een boek voor mensen die het leuk vinden dit soort weetjes te kennen en misschien op een mooie winteravond te delen met de kinderen en kleinkinderen. Of die, zoals ik, meteen een prent voor ogen zien van een zwaluw met een echte troffel, als ik lees dat hij zijn tong zo gebruikt bij de nestbouw! Marjo Hess ISBN978 90 5210 9190
5
Natuurwerkdag 2015 in het Gouden Klavertje Zaterdag 7 november was de Landelijke Natuurwerkdag en na het succes van vorig jaar hadden we besloten om hier weer gebruik van te maken. “We” zijn de vaste vrijwilligers van school- en buurttuin Het Gouden Klavertje, liggend aan het Blauwe Druifjespad naast het Segbroekcollege. De Natuurwerkdag is een uitgelezen kans om in contact te komen met buurtbewoners die het leuk vinden om in de natuur hun handen uit de mouwen te steken en tegelijkertijd het hoognodige onderhoud te plegen. Over het hele land waren 14.345 deelnemers actief op 524 locaties. Ook in onze relatief kleine tuin is altijd weer verbazingwekkend veel te doen in de herfst. In onze tuin moeten dit jaar nieuwe compostvakken worden gemaakt, de aspergebedden moeten weer opgebouwd worden, paden en borders afgedekt met houtsnippers en er moet een nieuwe bank worden gevlochten met wilgentenen. De compostvakken staan deels overdekt waardoor de composthoop te droog staat. Op de nieuwe plek heeft de regen vrij spel wat het composteringsproces ten goede komt. De aanleg van aspergebedden is een jaarlijks terugkerende klus . De asperges groeien in het voorjaar door het opgehoogde bed waarna ze snel worden geoogst (‘gestoken’). Dit oogsten kan tot de langste dag van het jaar, de asperges die daarna opkomen, laat je uitgroeien tot een plant. De plant verzamelt weer voedsel dat in de wortels wordt opgeslagen voor het volgende jaar. Aspergeplanten geven zo’n 10 tot 15 jaar asperges. Na het snoeien van deze planten in de herfst is het zaak om de bedden weer goed op te hogen. Dit doe je met een mengsels van zand en tuinaarde. Het blijkt een leuke klus voor kinderen (onder begeleiding). Wilgentenen vlechten is een kunst op zich maar geeft prachtige resultaten. Voor geïnteresseerden: In Madestein kan je een cursus wilgentenenvlechten volgen. Jammer genoeg regende het in de ochtend en bleef de lucht in de middag dreigend; misschien viel hierdoor de opkomst wat tegen. Met 8 man/vrouw inclusief jonge kinderen zijn we toch een heel eind gekomen en hadden we ook nog eens een hele gezellige middag in de buitenlucht. Joost Lommelaars NB: Wie 7 november jl. niet kon en graag als vrijwilliger aan de slag wil in de natuur, kan contact opnemen met Dunea, formulier invullen op www.dunea.nl/duinen/vrijwilliger of u kunt bellen met 088 3474849.
Ik zie een blanke kleine zwaan geluideloos door 't water gaan. Vier pullen zwemmen in één baan, de trotse moeder komt achteraan. Al gaand naar onbekend gebied verdwijnen ze in het wuivend riet, dat zachtjes ruist, tot ons verdriet, een licht weemoedig afscheidslied. Tine Schrijvers-van Riel (Foto© www.natuurkieker.nl)
6
een nieuwe rubriek waarin we mensen volgen die ooit de natuurgidsenopleiding hebben gedaan Het bloed kruipt waar het niet gaan kan….. Als het maar natuur is: zo zou je wat Caroline Piek allemaal doet in het dagelijks leven het best kunnen omschrijven. Eigenlijk was de IVN natuurgidsenopleiding niet veel meer dan een opstap, maar dan wel een opstap naar een 'brede ladder'. Ze deed die opleiding in Den Haag, hoewel wonend in Alphen aan den Rijn, maar ja, wat gebeurt er als je eigen moeder één van de docenten is in Den Haag? Ze was thuis al vroeg bezig met plantjes en insecten in de tuin; ook daar was haar moeder debet aan. "Groene genen", zegt Caroline zelf. Ze studeerde kunstgeschiedenis, een studie waarin kijken naar beeld een belangrijke rol speelt. Tijdens die studiejaren groeide haar passie voor fotografie en haar eigen tuin was de ideale plek om volop te experimenteren. Die hobby is nu haar vak; Caroline is één van de weinigen die zich met tuinfotografie bezighoudt. Hoveniers en tuinontwerpers kunnen haar inhuren voor kleurrijke fotoreportages van aangelegde tuinen, maar ook voor het vastleggen van de gehele metamorfose gedurende de aanleg of het onderhoud. Het blijkt dat niet alleen haar opdrachtgevers, maar ook de eigenaar van de tuin zelf erg blij zijn met het vastgelegde transformatieproces. Het is een specialisatie die niet meteen ontstond. Het begon met natuurfotografie als hobby en die steeds verfijnen en werken als beeldredacteur bij een beeldbank. Dat vraagt scherp kijken naar de technische kwaliteit van een foto én de commerciële bruikbaarheid. Inmiddels heeft Caroline de sprong gemaakt om volledig als zelfstandige te gaan werken. Dat bestaat naast de tuinfotografie pur sang, ook uit het schrijven van artikelen over natuur en fotografie en het geven van fotografieworkshops. In al die verschillende facetten komt de opgedane natuurkennis perfect van pas. De afdeling Alphen aan den Rijn van het IVN zal blij zijn met deze actieve dertiger. Net als met haar vriend: beiden zijn actief voor het tijdschrift van die afdeling, genaamd Bont Allerlei. Als fotografen en als schrijvers. Voor het eerste “ helpt het wel als je beiden hiermee bezig bent”, voegt Caroline toe, “ niet iedereen begrijpt wat nu het leuke is aan uren in een schuilhut zitten”. In oktober bivakkeerden zij samen in een krap hutje in Finland om beren en veelvraten te fotograferen. De Ratelaar-lezers hebben een keer kunnen proeven van haar fotokunst via de foto van de vos die een mooie zweefduik maakt. “ Het is eigenlijk een lucky shot”, bekent Caroline. Ik lag nog maar net op de grond, en ineens sprong hij op, en tsja, dan moet je snel zijn..”. Hoe je dat doet, is toch een kwestie van veel ervaring. Ervaring die ze ook overbrengt in een eigen ontwikkelde fotoworkshop voor IVN Alphen aan den Rijn. En het doordenken op wat er allemaal mogelijk is op dit gebied, houdt hiermee niet op. Met een zus en moeder met een zelfstandig tuinontwerpbedrijf, is er inspiratie genoeg voor wellicht nog wel een gezamenlijk boek. En wie weet hoe IVN Den Haag nog eens van haar diensten gebruik kan maken? Marjo Hess
7
IVN Den Haag Excursieprogramma 1e kwartaal 2016 JANUARI Za 9 jan
14:00
Zo 10 jan Za 16 jan
10:30 10:00
Wo 20 jan
14:00
Zo 24 jan
14:00
Zo 31 jan
10:30
Heimanshof. Winterwandeling, Stadsboerderij Herweijerhoeve, Zuiderpark, ingang aan de Vreeswijkstraat. Bus 25/26. Clingendael. Doorstapwandeling. Start hoofdingang Clingendael Wassenaarseweg. Bus 18 of 23. Sorghvliet. Geneeskrachtige, eetbare en bruikbare natuur. Ingang Sorghvliet, Scheveningseweg 24. Tram 1 halte Goekooplaan. Duivenvoordse/Veenzijdse Polder. Winterse doorstapwandeling met hond .Hoek Noortheylaan/Veursestraatweg, Leidschendam bus 45 en 46, halte Noortheylaan Vlietland. Doorstapwandeling. Kniplaan (Stompwijk) parkeerplaats bij de brug over de A4. Bus 45 en 46, 10 min. lopen. De Horsten. Stevige doorstapwandeling. Hoofdingang Papeweg, Wassenaar. Entree € 1.
FEBRUARI Wo 3 feb Za 6 feb
10:30 13:00
Zo 7 feb Zo 14 feb Wo 17 feb
10:30 15:00 14:00
Zo 21 feb Zo 21 feb
10:30 14:00
Zo 28-feb
10:00
Sorghvliet. Marialichtmis in de natuur. Scheveningseweg 24 . Tram 1 halte Goekooplaan. Westduinpark. Verschillende duinzones, via het strand over zandpaden. De Sav. Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. Bus 24. Te Werve. Vroege voorjaarswandeling. Van Vredenburghweg 101-105. Bus 23, tram 17. Haagse Bos. Het voorjaar in knoppen. Bezuidenhoutseweg, bruggetje links naast Huis Ten Bosch. Park Rozenrust, Leidschendam. Winter/Voorjaar? Veursestraatweg 102 A, Leidschendam. Bus 45, halte Rozenrust. Oosterbeek. Vroege lente. Hoek Therese Schwartzestraat/Wassenaarseweg. Bus 18 of 23. Heimanshof. Is de lente al in aantocht? Stadsboerderij Herweijerhoeve, Zuiderpark, ingang aan de Vreeswijkstraat. Ockenburgh. Zijn er al tekenen van het naderende voorjaar? Brug oprijlaan landgoed. Tram 3 eindhalte, 5 minuten lopen. Bus 25 of 26.
MAART Zo 6 mrt
10:30
Wo 9 mrt Zo 13 mrt
10:30 10:30
Za 19 mrt
10:00
Za 19 mrt Zo 20 mrt Zo 20 mrt Wo 23 mrt
11.00 10:30 14:00 14:00
Za 26 mrt
10:00
Zo 27 mrt Zo 27 mrt Ma 28 mrt
10:30 15:00 14.00
Begraafplaats Oud Eik en Duinen. Langs monumentale bomen en oude graven. Ingang begraafplaats Laan van Eik en Duinen. Bus 21. Sorghvliet. Ontluikende lente Scheveningseweg 24 . Tram 1, halte Goekooplaan. Heemtuin 't Gouden Klavertje en Segbroekpark. Tuin en park. Segbroeklaan, hoek Goudenregenstraat. Tram 12. Sorghvliet. Geneeskrachtige, eetbare en bruikbare natuur. Ingang Sorghvliet, Scheveningseweg 24. Tram 9, halte Goekooplaan. Kijfhoek/Bierlap. Infobord parkeerplaats Kievitsduin, Meijendelseweg, Wassenaar Westduinpark. Het duingebied op de rand van het voorjaar. Eind van De Savornin Lohmanlaan. Bus 24. Vlietland. Lente. Start vanaf de Kniplaan (Stompwijk), parkeerplaats bij de brug over de A4. Duivenvoorde. Vroege bloeiers en vogels. Parkeerplaats t.o. Laan v. Duivenvoorde 1, Voorschoten. Toegang € 1. Bus 45 en 46, halte Kniplaan. Heimanshof. Stinzenplanten. Stadsboerderij De Herweijerhoeve. Zuiderpark, ingang aan de Vreeswijkstraat. Bus 25/26 De Horsten. Vroege lente op het landgoed.Hoofdingang Papeweg Wassenaar, entree € 1. Haagse Bos. Bezuidenhoutseweg, bruggetje links naast Huis Ten Bosch. Berkheide. Meer dan tien jaar geleden is hier ruim 50 hectare afgeplagd. Dit levert al jaren een uniek en vitaal duingebied op. Hotel Duinoord, Wassenaarseslag 26.
*Berkheide, Meijendell en Kijfhoek/Bierlap zijn waterwingebieden van Dunea.
DATA EN TIJDEN ONDER VOORBEHOUD. Kijk voor eventuele wijzigingen op de website www.ivndenhaag.nl De wandelingen duren 1,5 à 2 uur en zijn gratis. Aanmelden hoeft niet, tenzij anders vermeld.
Kijk op www.ivndenhaag.nl voor meer informatie over de groengebieden. Daar vind je ook alle informatie over: -De Groene Cursus en Gidsencursus -lidmaatschap of donateurschap -speciale activiteiten Vragen over de gratis wandelingen: [email protected] Rob Meyer 06-2056 8114 Wandelingen op aanvraag Info: [email protected] of 070-393 3616. NB: Kosten: 30 euro per gids. Per gids max. 15 personen.
8
Geen lid? Ga eens mee om kennis te maken. N.B. -Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan einde excursie à € 0,08 per km. -Deelname altijd op eigen risico. -Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan. -Info: Els van Maanen-van Wijlen, 070-3867630 of [email protected]
PROGRAMMA KNNV december 2015 t/m maart 2016 EXCURSIES ZATERDAG 19 DECEMBER Middagexcursie Korren bij Scheveningen Met de havenhoofden heeft Scheveningen een heuse rotskust met het bijbehorende sessiele dierenleven en de wieren. Deze middag is het van één tot zes uur mooi laag water, zodat we al het rotsleven op ons gemak kunnen bekijken. Maar we gaan ook nog naar plantjes kijken in de zeereep en de oksel van het zuidelijk havenhoofd. Als sluitstuk gaan we in de havenkom ook nog korren om te zien wat er allemaal over de bodem kruipt. Alles wat in de getijdenzone groeit trekt zich weinig aan van de seizoenen, dus december is geen probleem. Trek wel warme kleren aan en stevige schoenen. Verzamelen: 13.00u, strandopgang bij het zuidelijk havenhoofd (vroeger windmolen, nu tijdelijk theater). Organisatie: Johan Apeldoorn, 06-1814 6226. WOENSDAG 30 DECEMBER Traditionele Pannenkoekenwandeling Eerst wandelen door het Westduinpark, als het weer het toelaat een stukje over het strand. Duur ca. 1,5 à 2 uur. Daarna pannenkoeken (of iets anders) eten bij Restaurant Klein Seinpost Kijkduin Verzamelen: 10.30u bij muziektent Kijkduin (ook bereikbaar met bus 23,24 en 26, halte Deltaplein). Organisatie: John van Wensveen, [email protected] of 070-3253560. Graag even opgeven of je meeloopt of alleen in Klein Seinpost bent om 12.30 uur. ZATERDAG 30 januari Dagexcursie naar Baarn Boswinterwandeling. Lengte van de wandeling ca 9,5 km. Horeca aan het begin en eind van de wandeling, onderweg onzeker. Verzamelen: 08.40u Den Haag-CS bij infopunt. Trein vertrekt 08.53u. Organisatie: Okje van Drimmelen, 070-3238629 en Mies Eveleens, 015-2571535. ZATERDAG 6 FEBRUARI Dagexcursie IJmuiden, Kennemermeer Sinds de zestiger jaren is zuid van het havenhoofd een zeer breed strand/duingebied aangegroeid. In dit gebied is o.m. een duinmeer uitgegraven. Rond dit meer is een unieke natuur ontstaan. We gaan dit gebied verkennen voor eventueel bezoek in een gunstiger jaargetijde. We kunnen ook nog even bij de sluizen kijken. Verzamelen: 09.00u NS-station Mariahoeve, parkeerterrein Appelgaarde . Organisatie: Johan Apeldoorn, 06-1814 6226. We reizen per auto, dus van tevoren aanmelden, uiterlijk vr. 5 feb. 17.00 uur. WOENSDAG 17 FEBRUARI Ochtendexcursie Westduinen Ook in februari kunnen we het een en ander ontdekken in de duinen. Duur ca. 3 uur. Neem brood en drinken mee, naast bijv. verrekijker, vogel- en plantenboek en regenkleding. Er is onderweg geen horecagelegenheid. Verzamelen: 10.00u keerlus tramlijn 12, Markenseplein (Duindorp), Scheveningen. Bus 22 stopt hier ook. Organisatie: M.O. ZONDAG 21 februari Dagexcursie Meijendel Ook in de winter zeer de moeite waard. We maken een dwarsdoorsteek naar de zeereep en weer terug. Verzamelen: 10.00u bij de parkeerplaats op het Kievitsduin aan de Meijendelseweg. Horeca halverwege. Organisatie: Els en Bert van Maanen. 070-3867630 of 06-36504293. ZATERDAG 5 MAART Dagexcursie Schipluiden Rondwandeling van 9 km vanuit Schipluiden door de Duifpolder. Onderweg kunnen we eventueel een kijkje nemen in de beeldenkas met mozaïekbeelden van Willem. Verzamelen: 09.00u, parkeerplaats naast Randstadrail lijn 4 halte "de Uithof", Organisatie: Ineke Zwarekant en Ineke Gilbert, 06-44069099 of [email protected]. We reizen per auto, dus van tevoren aanmelden noodzakelijk, uiterlijk vr. 4 maart 17.00 uur
9
Zondag 13 maart Wat vinden we op het strand? De strandwerkgroep neemt ons mee op hun tweewekelijkse inventarisatie van een km-monitoring op het strand van Kijkduin. Verzamelen: 13.30u, Deltaplein Kijkduin. Duur ca. 1,5 uur. Organisatie: Strandwerkgroep Wim Voortman en Gerda Idsinga, 070-3933616 of [email protected]. WOENSDAG 16 MAART Dagexcursie naar Rhoonse Grienden en Klein Profijt Grienden in het zoetwater-getijdengebied van de Oude Maas. Klein Profijt is tussen 1 april en 15 juni niet toegankelijk. Er is genoeg te zien: mossen, varens, voorjaarsbloemen, vogels en natuurlijk het landschap. De totale wandeling is circa 12 km. Laarzen of hoge schoenen nodig. Verzamelen: 08.50u, grote hal station Den Haag-HS, vertrek trein 09.04u spoor 4. Organisatie: Johan Apeldoorn, 06-1814 6226. ZATERDAG 26 MAART Dagexcursie Amelisweerd-Rhijnauwen Door het prachtige landgoed Amelisweerd, langs de Kromme Rijn en Fort Rhijnauwen gaat deze wandeling van 10 km. We hopen stinzenplanten en weidevogels te zien. De route is een beetje anders dan de bekende NS-wandeling. De start is in Lunetten. Horeca halverwege. Verzamelen: 08.55u in de hal van station Den Haag-CS bij infopunt NS. Organisatie: Jola Gerbrands, 070-3201485 en Els Kempen, 070-4274818
WERKGROEPEN VAN KNNV-DEN HAAG - Bestuurscommissie natuurbescherming Kees Fokkens, 070-3280386 [email protected] - Bomenwerkgroep Marieke Bos, 070-3549568 [email protected] - Insectenwerkgroep Alexander Deelman, 070-3502493 Geen mailadres - Paddenstoelenwerkgroep Kees Pinster, 06-81688728 [email protected]
- Plantenwerkgroep Ineke Gilbert, 070-2118254 [email protected] - Strandwerkgroep Laus Hendriks, 070-3946065 [email protected] - Vogelwerkgroep Ineke Zwarekant, 079-3310369 [email protected] - Nachtvlinderwerkgroep. Anna Kreffer, 06-26417137 [email protected]
Zie voor hun activiteiten onze nieuwsbrief of de website www.knnv.nl/den-haag. Wilt u meedoen, of hebt u vragen? Bel gerust!
NIEUWE LEDEN VAN KNNV-DEN HAAG Mw. M.C.A. van de Sandt Dhr. J. Toetenel Mw. M. Oomen Wij heten u van harte welkom en hopen dat u zich spoedig thuis voelt in de vereniging. We maken graag kennis met u op onze excursies, in de werkgroepen, of bij andere activiteiten.
PLANTENWEEKEND 3 – 5 juni 2016 Vooraankondiging: De Plantenwerkgroep van de KNNV Den Haag organiseert een weekend in de Kop van Overijssel. Zet de data alvast in uw agenda. In het maartnummer van de Ratelaar komt meer informatie en daarna kan men zich aanmelden. Enkele onderdelen van het (voorlopige) programma: Varen met boot van Natuurmonumenten bij Bezoekerscentrum De Wieden. Wandelen: Veenweidepad en deel van Kiersche wijdepad, Pad Trilveen en tjasker in Ossenzijl (foto rechts: een tjasker) Woldlakebos
10
NATUURLES CMS NATUURBELEVING Laat kinderen los in de natuur en zij vullen de natuurles als vanzelfsprekend zelf in. Als oud leraar/directeur en als ouder van twee kinderen op de basisschool in de Abeelstraat van Den Haag zijn wij gevraagd natuurlessen te verzorgen voor hun zesdegroepers (ca. 10 jaar). Met het lerarenteam is afgesproken per seizoen een lesje te verzorgen: paddenstoelen (herfst), strand (winter), bodemdiertjes (lente) en waterdiertjes (zomer). Het gaat om ca. 45 kinderen. Per les nemen we 5 kinderen mee, zodat de interactie met en tussen de kinderen optimaal is. Het herfstprogramma hebben we met Ruud Wielinga voorgelopen voor de keuze van een passende route. Inmiddels hebben we de eerste groepjes gehad. Een geweldige ervaring! Een korte kennismaking in het muzieklokaal en de uitnodiging om zelf iets leuks van de wandeling te maken blijkt voldoende om kinderen enthousiast te laten struinen in het Westduinpark. We namen de tijd om een rozenbottel eens van binnen te bekijken. Vervolgens werden tijdens de wandeling andere soorten bessen als vanzelf bekeken of in de bes één, twee of meer zaadjes verborgen zaten.
Met een loep naar een zaadje kijken
De paddenstoel ‘rood met witte stippen' zijn we niet tegen gekomen. Wel vreemde paddenstoelen die als een schoorsteen te sporen ‘rookten’, als je er op drukte. Dan blijkt dat er verschillende soorten zijn die op dezelfde wijze hun sporen verspreiden. Nog gekker is, dat er zwammen zijn die in de vorm van een knots, gewei of koraal aan de buiten kant hun sporen laten zien. Dan zijn plaatjeszwammen weer heel gewoon. Alhoewel, als je op een uitgedroogde drol van een Schotse hooglander een inktzwammetje vindt waar je inktzwarte vingers van krijgt als je deze vastpakt, dan is dat toch ook weer gek. Elk groepje van vier of vijf kinderen beleefde de wandeling op zijn eigen manier. Alle kinderen waren ondernemend. Ze pakten iets op of beet en wilden daar iets van weten. Als iets mooi was, mochten zij er een foto van nemen. Een bloem, een bes of het uitzicht: het werd vastgelegd. Tot slot kwamen alle vondsten in een kartonnen doos om aan de juf of meester te laten zien. Dit doen we alleen de eerste keer: het KNNVWildplukadvies willen we graag respecteren! Als leden van twee samenwerkende natuurverenigingen IVN en KNNV hebben we ook nog een serieuze inventarisatielijst bijgehouden. Franklin Alkema en John van Wensveen (eigen foto's). Informatie en advies over wildplukken: www.knnv.nl/knnv-landelijkbureau/nieuws/wildplukken-met-respect-voor-de-natuur-0
"Een nieuwe lente, een nieuw geluid" (Herman Gorter, 1889) Na ruim 8 jaren Ratelaar"-hectiek, -lief en -leed" vind ik het welletjes. Het is met groot genoegen en het volste vertrouwen dat ik direct na het verschijnen van deze Ratelaar het redacteurschap overdraag aan Auke Tuizenga. Auke neemt ook mijn redactie-mailadres over, dus [email protected] . Graag bedank ik alle KNNV-ers die in de afgelopen jaren met hun kopij, foto's, suggesties, commentaren, etc. hebben bijdragen aan de ontwikkeling van ons verenigingsorgaan. Hopelijk krijgen wij ook in de toekomst nog leuke artikelen en foto’s van Lex, zoals deze. Ook de naam is schitterend: de gal van de hondsdrafbesjesgalwesp.
Auke: veel plezier en succes ermee, en Ratelaar: het ga je goed!! Lex van der Steur.
Ineke Gilbert, eindredacteur
11
Onze eindredacteur, Ineke Gilbert, heeft gevraagd of ik me even voor wil stellen. Welnu, ik ben een alleenstaande, werkloze vrouw van 60. Van huis uit ben ik jurist en ik heb gewerkt bij het ministerie van Milieu. Wegens oogklachten kan ik al jaren de kleine lettertjes niet meer lezen, dus heb ik daarna ander werk gedaan, o.m. bij Sea Life. Ik ben erg geïnteresseerd in het leven onder water en heb vroeger ook gedoken, zodoende. Bij de KNNV heb ik me eigenlijk meer met de vereniging dan met de natuur beziggehouden. Zoals gezegd ben ik redacteur/bestuurslid geweest. Daarna heb ik nog een tijdje de lezingen georganiseerd en Klaas Kromhoutexcursies medegeorganiseerd. Van tijd tot tijd ga ik wel graag mee wandelen, vooral als het mooi weer is. Zo kijk ik met genoegen terug op de excursie van 10 oktober (Hilversums Wasmeer). Er stond weinig wind, de zon scheen op en door de herfstbladeren, wat een prachtig licht opleverde. Bovendien hebben we paddestoelen in alle vormen en kleuren gezien, de ene nog mooier dan de andere (vliegenzwam, koraalzwam, gele, groene, rode en paarse russula's, kluifjeszwam, gekraagde aardster en nog veel meer). Voor de Ratelaar is mijn streven met deskundige hulp vanuit de vereniging het niveau dat mede dankzij Lex bereikt is, vast te houden en adequaat in te spelen op nieuwe ontwikkelingen. Ik zie uit naar de samenwerking met oude bekenden en voor mij nieuwe gezichten in de redactie. Auke Tuizenga
Oud en Nieuw Lex van der Steur neemt afscheid als redacteur en dit is "zijn laatste Ratelaar". Ik ben de nieuwe redacteur voor de KNNV. Nou ja, nieuw... Ik ben ook de oude redacteur, want Lex is mij indertijd opgevolgd. Met groot genoegen heb ik gezien hoe het blad de laatste jaren gegroeid is.
Helaas heb ik niet zo'n grote kennis van de natuur als Lex en daarom kan ik zelf minder artikelen schrijven. Bovendien ben ik niet zo handig met camera en computer, dus op spectaculaire foto's van mijn hand kun je, vrees ik, ook al niet rekenen. (Waar ben ik aan begonnen?) Gelukkig, zo weet ik uit ervaring, zijn de andere leden zeer behulpzaam met schrijven en fotograferen. Jullie hulp zal ik ook zeker nodig hebben, bij voorbaat dank hiervoor!
NATUURBESCHERMING IN DEN HAAG DOOR KNNV-ERS Doelstelling van de KNNV is natuurstudie en, met gebruik van de resultaten hiervan, bescherming van de natuur. Of met andere woorden: Je kunt de natuur pas beschermen als je weet wat er is. Wat planten betreft is er en wordt er in het kader van Floron uitgebreid geïnventariseerd in de stad door onze plantenwerkgroep en individuele plantenliefhebbers. Niet alleen in de groengebieden maar ook in de stad en op straat (urbane district). Het inventariseren van insecten is een zeer specialistische bezigheid, waar de insectenwerkgroep zich mee bezig houdt. Sinds kort hebben we ook een aparte nachtvlinderwerkgroep. Leden van de paddenstoelenwerkgroep houden de speciale plekken in de gaten. Van de verworven kennis kan gebruik gemaakt worden door deel te nemen aan de diverse beheerplatforms die de gemeente Den Haag heeft ingesteld voor de grote groengebieden. Daar kan kritisch worden meegedacht over de beheerplannen. Dit is vooral van belang wanneer men van plan is gebieden op te knappen na lang achterstallig onderhoud of bij restauratie. De kennis kan ook gebruikt worden ter ondersteuning in andere inspraakgelegenheden zoals bestemmingsplannen, bouwplannen etc. Het is dus zó belangrijk om de natuur in de stad goed te kennen. Een paar (uit vele) voorbeelden van interactie tussen natuurbeschermers en gemeente: 1- Toen het Natura-2000 beheerplan voor het Westduinpark door de provincie werd opgesteld, ging men er van uit dat er geen zogenaamde grijsduinvegetatie aanwezig was, want het was niet te zien op luchtfoto’s. Doordat Jan Cevat en Yula en ik er jarenlang geïnventariseerd hadden, konden we dit standpunt met succes bestrijden. Dat zelfde geldt voor het beheerplan voor het voormalige zenderpark. Sinds kort is de gemeente Den Haag bezig met een inventarisatieproject in het Westduinpark met behulp van vrijwilligers. Ieder die er vaak komt, kan meedoen. 2- In Marlot konden 9 beuken en een haagbeuk gered worden door het aanspannen van een bezwaarprocedure. 3- In Oostduin/Arendsdorp bleef de oogst beperkt tot het redden van een grote hulst. In hetzelfde park heb ik de stinzeplanten geïnventariseerd, zodat de gemeente bij de renovatie hiermee rekening kan houden. 4- Frank van der Meer doet belangrijk werk door zijn onderzoeken naar wilde bijensoorten. Voor het behoud hiervan kan de gemeente zijn beheer aanpassen. 5- Samen met de andere groene organisaties verenigd in het Groen Platform wisselen we informatie uit en formuleren we de vragen die we gaan stellen in het Stedelijk Groen Overleg met de gemeente Den Haag. 6- Gezamenlijk hebben we ook een poging gedaan de duinvoet en embryonale duinen beter te beschermen. Hier toe is uitgebreid overlegd met diverse overheden. Jammer genoeg zonder het door ons gewenste resultaat. Lees verder op blz. 13
12
Vervolg van blz. 12. 7- Bij bestemmingsplannen gaat het er om of er voldoende aandacht is gegeven aan het groen. Vroeger kon je nog wel eens bereiken om de bestemming Groen te laten wijzigen in de bestemming Natuur. Dit is gelukt voor de bosjes in Duttendel. Daarna niet meer. Misschien gelukt het nu beter, nu er andere partijen in het gemeentebestuur zitten. Tot slot. Kennis moet ook vastgelegd worden, zodanig dat de vereniging er gebruik van kan maken. Tegenwoordig kan dat allemaal digitaal, via speciale kennis verzamelende organisaties zoals waarneming.nl. Die bestanden zijn echter moeilijk toegankelijk. Daarom is het verheugend dat KNNV Afd. Den Haag sinds kort een eigen ingang heeft op KNNVdenhaag.waarneming.nl. In komende nieuwsbrieven zal daar nader op worden ingegaan en zullen ook de nodige "links" worden weergegeven. En mocht je interesse hebben in deelname aan KNNV-natuurbeschermingsactiviteiten in Den Haag, dan hoor ik het graag!! Kees Fokkens
LEVEN EN LIJDEN VAN NACHTVLINDERRUPSEN Veel vogels brengen hun jongen groot met rupsen, voornamelijk rupsen van nachtvlinders. Maar vogels zijn niet het enige gevaar voor de rupsen, er zijn ook heel wat kleine belagers. Het toont aan dat nachtvlinders onontbeerlijk zijn in de diverse ecosystemen. Een paar voorbeelden hiervan, opgemerkt in mijn korte vakantie op de Veluwe: - een sluipvlieg (Eriothrix rufomaculata) (foto rechts), die parasiteert op beervlinderrupsen. - op een blad een rups van de psi-uil (Acronicta psi), vastgesponnen boven een witte cocon (foto links). Na een paar dagen is uit die cocon een sluipwespje gekomen (ik weet niet welke soort). Die sluipwesplarve leeft in de rups tot het moment van verpoppen. Dan maakt hij buiten het rupsenlichaam zijn/ haar cocon en spinsel; de rups leeft dan nog, maar kan dus geen kant uit, zó wordt de cocon beschermd. Na uitkomen bleef de rups nog een paar dagen in leven, maar werd steeds kleiner door uitdroging. - en dan was er nog een rups van een braamvlinder (Thyatira batis), die zag eruit als een vogelpoepje. Ik kon 'm dagenlang volgen; het dier bewoog bijna niet, mogelijk door aanhoudende regen. Want eenmaal droog, vervelde de rups (1). Ik zag hem/haar overdag op het oude huidje. Hij leek ervan te eten en de witte vlek was in dit stadium verdwenen. De volgende dag leek het ook goed te zijn gegaan, bijna een heel bramenblad was opgegeten (2), maar de rups was verdwenen. Ik ben op zoek gegaan naar de rups, en heb hem ook gevonden, maar helaas was ie het slachtoffer van een roofwants geworden (3). Na het eten zag de wants er bijzonder voldaan uit (4), maar dat is vast mijn interpretatie. Hieronder een kleine fotorapportage van dit drama.
1 3
2
Tja, het leven van nachtvlinderrupsen blijkt bijzonder, en vol gevaar … Anna Kreffer (eigen foto's)
4 3 13
LEDEN IN DE KIJKER U kunt in deze rubriek kennismaken met leden van onze KNNV-afdeling. De rubriek wordt verzorgd door Samantha van der Wolf.
Deze keer Jan Engelenburg. De interesse voor de KNNV wortelt in mijn NJN-tijd, van mijn 13e (1940) tot en met mijn 23ste jaar. Bij de KNNV meldde ik mij enige tijd voor mijn afstuderen als bioloog (in 2000). In de oorlogsjaren (WOII) was ik een deel van de tijd ondergedoken op een boerderij, na de oorlog volgde de medische studie tot in 1951, waarna een leven als huis-, tropen- en scheepsarts, en promotie in 1992. Over die jaren is een boek te schrijven. Als KNNV-relevantie uit die periode meld ik het lawaai van de neushoornvogels in Sumatra, de prachtige Javaanse goudspechten, de Kalongs ofwel vliegende honden in Kalimantan (Borneo), de kiekendief en de steenuil die men mij bracht, evenals de gibbon, de wilde boskat en de bunzing, ook in Borneo. En nog veel meer! Enkele lessen, die ik in de tropen leerde, zijn: In tropenbossen hoor je wel vogels in de toppen van de bomen maar je ziet ze daar nooit. Wel op een enkele open plek of anders bij het varen op de rivier. Zoek dieren altijd daar waar ze hun voedsel zoeken en vinden. Zo vind je midden op de oceaan zelden walvissen en ook zeer weinig andere dieren. Het midden van de grote oceaan is een woestijn. Walvissen zie je wel nabij voedselrijke kusten, zoals de op vissen jagende dolfijnen die we zagen in de haven van Belem. In de Sahara ontdekte ik dat blijkbaar in de maand januari zelfs daar insecten winterslaap houden. Op een verlicht scherm in de nacht zag ik niet één insect. Geweldige vogelaarslanden zijn Zuid-Afrika en het eiland Lesbos (reizen met de KNNV). Het is leuk als je in de parken van Singapore eksters ziet die gelijk zijn aan de Nederlandse. Dat is begrijpelijk omdat vanaf de Atlantische oceaan tot aan de Chinese zee het één continent betreft. Anders is het als je aan de oostkust van Zuid-Amerika dezelfde pleviertjes ziet als bij ons aan de westkust. De soort bestond blijkbaar al in beide delen vóór de scheiding van de continenten. Als KNNV-lid draag je natuurlijk je deel bij aan de verenigingsactiviteiten. Zo was ik enkele jaren natuurhistorisch secretaris van onze afdeling. Het was een fijne ervaring om met de andere bestuursleden samen te werken en te zien hoe anderen zich mede inspanden het afdelingsleven goed te laten gebeuren. Tot slot een recente waarneming: we zagen een mannelijke grote bonte specht (foto links) in enkele dagen een holte uithakken in een aangetaste esdoorn bij de buren. De spaanders vlogen in het rond. Tenslotte zag je ook alleen spaanders uit de holte komen terwijl de timmerman in de boom zat. We zijn benieuwd wat er in het voorjaar gaat gebeuren. Temeer daar een paartje kauwtjes de noeste arbeid nauwlettend volgde. Jan Engelenburg, 18-10-2015 (eigen foto's).
14
Het project "Haagse Nachtvlinders in het Licht" loopt tot februari 2016. Dan is een jaar voorbij en wordt het afgerond met een verslag van wat we hebben gedaan en welke vlinders wij in Den Haag hebben zien rondfladderen. Door het project is er een leuke groep mensen bij elkaar gekomen met interesse in nachtvlinders. Dat betekent dat we na het project verder gaan met een nieuwe KNNV- werkgroep! De meeste leden hebben geen of weinig ervaring met nachtvlinders. Omdat er zoveel nachtvlinders zijn (en soms lastig op naam te brengen) wordt een van de bezigheden van de werkgroep het samen uitzoeken en determineren, vooral vanaf foto's. We hebben nu een scherm, twee vallen en drie soorten lampen ter beschikking. We zijn dit jaar voorzichtig begonnen met het uitzetten van de vallen in verschillende tuinen en balkons. De bedoeling is dat in het volgend jaar veel vaker te gaan doen. Sommige mensen hebben zelfs een eigen val in elkaar gezet, heel moeilijk is dat niet. Deze informatie is straks ook op de website te vinden. Het spannende en verrassende van nachtvlinders is dat je nooit weet welke soorten en aantallen er op het licht afkomen. Nachtvlinders houden niet erg van regen en nog minder van wind, kou deert ze iets minder. Dit jaar was er een lange natte periode, met veel wind, waardoor er minder insecten en ook nachtvlinders waren dan anders. Door vaker met de vallen of het scherm te werken op verschillende plekken in Den Haag hopen we een beeld te krijgen in welke omgeving nachtvlinders graag verblijven. Ook leuk van nachtvlinders is dat er het hele jaar wel iets te ontdekken valt. Vlinders, rupsen, poppen of eitjes. Natuurlijk heeft elke soort zijn eigen vliegperiode, maar in elk jaargetijde zijn er vliegende vlinders te vinden. Sommige soorten overwinteren als rups en als het weer het even toelaat, gaan zij gewoon door met eten. Ben je nieuwsgierig geworden naar nachtvlinders en zou je wel eens willen weten wat er 's nachts rondhangt in je tuin of bij je balkon? Laat dat weten, dan kan je de val eens proberen. Je zet het licht aan, gaat slapen en de volgende dag laat je je verrassen met wat er in de val is gelokt. We kunnen je helpen met het uitzoeken van de soorten of in de ochtend meekijken.
Prijsvraag: Wie kent deze nachtvlinder? Deze mooie nachtvlinder heeft Ton Hissink op foto gezet, na afloop van de eerste bijeenkomst van de nieuwe werkgroep Nachtvlinders. Hij zag het diertje in een bushokje bij het Zuiderpark. Wie weet de naam van deze spanner? Stuur je oplossing naar [email protected] of bel 06-26417137. Doe mee en maak kans op een mooie prijs. De winnaar wordt bekend gemaakt op de komende nieuwjaarsreceptie van KNNV en IVN. Anna Kreffer, [email protected]
15
Verzendadres: Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg
Port betaald
2
1
3
4
Afscheidspuzzeltje – weet u de namen? Stuur uw oplossing naar [email protected] Lex van der Steur (eigen foto's).
5
6 16