De Nieuwe Orde. Een nieuwe rol voor kloosters en ordes in de komende eeuwen

De Nieuwe Orde Een nieuwe rol voor kloosters en ordes in de komende eeuwen

2

ora et labora | bid en werk

Verdwijnende werelden

1*

2

A 3

B

4

Grensoverschrijdende regio

Velen kennen het klooster nog als een fenomeen dat hun dagelijkse omgeving doordesemde, met broeders en zusters in de familie, de ziekenzorg en het onderwijs. Anderen kennen kloosters alleen van op afstand, als een geïsoleerde monumentale spirituele wereld achter een hoge muur, fysiek dichtbij, maar o zo ver verwijderd van de wereldse wereld. Sommigen bezoeken de sereniteit van het kloosterleven voor een retraite, bezoek of meditatie. Weinigen beseffen dat de mensen en de intrinsieke waarden die dat kloosterleven vormen op dit moment uitsterven. Achter de kloostermuren vindt een stille en koude sanering plaats.

In de geschiedenis zijn vanuit drie windrichtingen antikloosterlijke bewegingen geweest (Hollandse Reformatie, Franse Revolutie, Duitse Kulturkampf ) waardoor het actieve kloosterleven in de 20e eeuw zich alleen goed kon ontplooien in het katholieke gebied dat ‘het Groene Hart van de Rand-Ruit-Ruhrstad’ kan worden genoemd: NoordBrabant en Limburg in Nederland en Antwerpen, Vlaams Brabant en Belgisch Limburg in België. In dit gebied - ook wel ‘Groot Brabant’ te noemen - was daardoor al sprake van grensoverschrijdend overleg over de opvang en lokalisatie van de ordes.

Hier wreekt zich de eeuwenlange beslotenheid van een kloostergemeenschap. Een congregatie is een minisamenleving binnen een eigen gebouwconstellatie, en zij besluit als gemeenschap wat er met het gebouw en de orde moet gebeuren. Het is logisch dat zij op dit moment kiezen voor een waardig en verzorgd afscheid van het kloosterleven: het gebouwencomplex wordt overgedragen aan een andere congregatie, lokale gemeente of vastgoedontwikkelaar en de ouderen verhuizen naar een zorginstelling.

In dit gebied was het katholieke leven ononderbroken en vanzelfsprekend gecombineerd met de wereldse taken als onderwijs, landbouw, zorg en ambachten. Deze regio zou zich als zodanig nog steeds actief kunnen onderscheiden door die leefregel opnieuw te vertalen naar een eigentijdse combinatie van ‘toegewijd leven en werken’: een leven waarin de waardevolle landschappelijke omgeving en monumentale kloosters in nieuwe relaties staan tot de oude waarden van toewijding, zorg en zingeving.

Ook al blijft in deze overdracht het monumentaal cultureel erfgoed vaak wel gehandhaafd, er is nauwelijks aandacht voor het verdwijnen van het eeuwenoude en ontastbare erfgoed: het klooster als samenlevingsvorm vol toewijding. Kloosters zijn nog van het zeldzame type gebouwen (naast kerken, universiteiten en enkele handelskantoren) die soms eeuwenlang een continu en intensief gebruik hebben gekend met een overdracht van leefregels. Bij kloosters is er een sterk verband tussen het gebruik van het gebouw, de organisatievorm van de gemeenschap, de ruimtelijke verschijningvorm en de inbedding in de omgeving. Hergebruik is meestal alleen gericht op de visueelruimtelijke waarden van gebouwen en gaat - al dan niet bewust - voorbij aan de gebruiken en regels van de orde. Dit vooronderzoek heeft daarom gezocht naar mogelijkheden voor een meer intrinsieke vorm van hergebruik van kloosters en een uitwisseling in een internationaal netwerk.

* nummers verwijzen naar de apocriefen op pagina 8-17 * letters verwijzen naar de bronnen

Een grensoverschrijdende relatie in deze regio is zinvol omdat kloosters van oudsher zelf ook grensoverschrijdende relaties hebben en ook omdat over provincie-en landsgrenzen heen geheel andere aanpakken worden gepromoot. Individuele ontwikkelingen komen wel van de grond, maar een samenhang biedt meerwaarde op het gebied van landschapsversterking, toerisme, waterbeheer, economische clusters en subsidiegelden. Daarnaast kan het een versterking van de Brabants-Vlaamse identiteit inhouden. Een ervaringsuitwisseling ligt in ieder geval voor de hand. De grenzen zijn via drie wegen gepoogd te beslechten: 1 een internationaal kennisplatform/uitwisseling of investeringsfonds, 2 een (fysiek) netwerk van bv. wandel-fietspaden en 3 een publieke bekendheid over de problematiek en aanpak van kloostervernieuwing. Alvorens die drie pogingen te evalueren wordt de kloosterorde in waarden ontleed en is halverwege ook de rol van de ontwerper geobserveerd. We eindigen met een evaluatie van de obstakels en mogelijk nader onderzoek.

C

5

ad omne opus bonum paratus | tot elk goed werk bereid

3

Van oude naar nieuwe ordes

6

D E F

In hoofdlijnen is te zien dat de kloosterordes op de lokatie met een specifieke gebouwtype en -organisatie en met gerichte activiteiten een eigenzinnige relatie met de buitenwereld aangingen. In de studie Bossen van Bezinning en dit vooronderzoek De Nieuwe Orde is actief gezocht naar woon-en werkvormen die bij die specifieke organisatievorm passen. Het idee is dat eeuwenoude ordes doorvertaald worden naar de 21e eeuw en verder. Iedere lokale orde is in feite een eigen gemeenschap, maar ze zijn meestal te herleiden tot een van de drie hoofdordes: -

-

-

de Benedictijner ordes - levend volgens de meest oorspronkelijke regel van Benedictus - streven een autarkisch leven na met een doelmatige bouw en landbouw. In het dagelijks leven is de orde van de dag wisselend biddend en werkend (ora et labora). Doorbouwend op deze kwaliteiten zouden passende programma’s kunnen zijn: landbouwopleiding, laboratoria, praktijk onderricht, bouwkundig onderzoek, zorgboerderij of biologische horeca. Passende woonvormen zijn te vinden in gemeenschappen die hun verband vinden in het streven naar duurzaamheid, biodynamische landbouw of zelfbouw. de Augustijner orde is een oude orde die veelal introk in huizen en kastelen die werden aangeboden door gelovige landheren. Zij hadden bijzondere aandacht voor kennisontwikkeling, kunstnijverheid en boekproducties. Doorredenerend op deze kwaliteiten zouden sabbaticals en opfriscursussen rondom taal, wiskunde, of kunstgeschiedenis en kunstnijverheid, postdoc opleidingen kunnen passen, alsmede de productie van boeken, digitale omgevingen, uitgeverijen of drukkerijen. Passende woonvormen zouden los-vaste verbanden van studenten en ZZP-ers kunnen zijn die hun toewijding aan intellectueel of creatief werk volledig combineren met hun woonvorm. de Franciscaner ordes zijn de bedelordes uit eind 18e en begin 19e eeuw die zich afzetten tegen de soms met veel luxe omringde kloosterordes. Zij wisselen het bidden met dienstbaarheid aan de bevolking af met zorg en basisonderwijs, armen-en ziekenzorg, missiewerk en hulpverlening. Doorwerkend met die kwaliteiten passen functies als verslavingsretraites en -zorg, levensscholen, ouderen en/of algemene zorg of jeugdwerk. Deze functies zijn dan gecombineerd te zien met al dan niet tijdelijke woonvormen zoals vluchtelingenopvang, zorghotel, verzorgingstehuis of internaten.

De kloosterorde ontleed en opnieuw samengesteld Sommige kenmerken van een kloosterorde zijn, zelfs in een geseculariseerde samenleving, de moeite waard om te vertalen naar de komende eeuwen. Maar een 1:1 vertaling is niet mogelijk. Daarnaast zou het te rigide zijn om alleen bij een Franciscanerklooster zorgfuncties toe te staan, en bij een Benedictijner klooster niet. In dit onderzoek hebben we daarom de kloosterorde verder ontleed aan de hand van deg regel van Benedictus, zodat het in delen opnieuw kan worden ingezet. De regel van Benedictus bepaalde dat een gemeenschap volgens een bepaalde orde (samenhang in ruimte, tijd en sociale hiërarchie) moest leven, niet individueel en niet ongeregeld. Benedictus gaf een werkbare samenhang tussen die waarden, tussen het geestelijk leven en een orde van de dag waar de verleidingen van de wereldse geneugten weerstaan werden. Iedere orde gaf daar in de loop van de tijd en al naar gelang de locatie, verschillende eigen accenten aan. 1 Geloof 2 Stilte 3 Toewijding aan een ambacht (Augustinus, Benedictus) 4 Toewijding aan de medemens (Franciscus) 5 Orde 6 Nederigheid/armoede 7 Gemeenschap(pelijkheid) Buiten de nog bestaande kloosters worden anno 2012 de meeste waarden allemaal nog wel gewaardeerd, maar nooit in de algehele samenhang en orde die door Benedictus werd opgesteld. Verbindingen worden op een andere manier gemaakt. Gekeken is of er voorbeelden zijn die enkele waarden van het kloosterleven naar de moderne tijd vertalen. ad 1 De verbinding via het geloof is krachtig en beperkt zich uiteraard niet tot een locatie. Er zijn meerdere mensen en groepen die ervoor kiezen om religieuze waarden op een niet-kerkelijke wijze te delen en/of over te dragen. Dit lijkt geen groeimarkt, het christelijk geloof is geminimaliseerd en wordt vooral via de lijnen van kerken en geloofsgemeenten die midden in de wereld staan beleden, niet via het kloosterleven. Buiten het katholieke en boeddhistische geloof zijn er bovendien geen religies die een kloosterleven kennen. In Thailand brengt ieder kind een jaar lang in het klooster door, als onderdeel van zijn opleiding en opvoeding, maar daar is het geloof vermengd met het leven zoals ten tijden van het rijke Roomsche leven. Priorij Emmaus in Maarssen haalde de krant door naar part-time nonnen op zoek te gaan. Er zijn wel lekengemeenschappen die ervoor kiezen het geloof en de regel van Augustinus of Dominicus centraal te stellen. Ook zijn er midden in de stad Breda stadsmonnikken en zijn er rond de abdij van Berne een Bernekring en groep Ruach. Deze groepen bestaan buiten het klooster en via het geloof en de orde verbinden ze zich met de kloosterorde. Met het verdwijnen van dat ‘moederschip’ zullen de leken waarschijnlijk ook verdwijnen.

G

4


ad 2 Het zoeken naar stilte en bezinning/zingeving is een krachtig verbinding met het zakelijk leven. Stilteplekken in het landschap hoeven niet noodzakelijk kloosters te zijn, veelal is een relatie met de natuur of een isolatie van het wereldse leven voldoende garantie voor een letterlijke stilte, zelfs midden in de stad. Kloosters die meditaties, retraites en bezinning aanbieden zijn nog steeds populair, maar door het uitsterven van de kloosterpopulatie steeds schaarser. Het Poblet klooster bij Barcelona heeft een spin off in de wijde omgeving waar vele soortgelijke stiltehotels zijn geopend. Deze hebben het grote voordeel dat er geen religiositeit aan de stilte is verbonden. Het is te verwachten dat deze waarde van het klooster ook door niet-kloosterlingen kan worden gewaarborgd.

7

ad 3 Toewijding aan een ambacht is de laatste decennia afgenomen, de industriële mens is opgebloeid. Een kanteling is waar te nemen in de waardering voor intrinsieke kwaliteiten van producten, vooral van voedsel en luxeproducten. In dit deel lijken kansen te liggen omdat dit ‘monikkenwerk’ de relatie herstelt tussen een persoon, een productieproces en zijn medemens. Op een toegewijde manier gebruik maken van de hedendaagse technieken lijkt op dit moment voorbehouden aan uitzonderlijke individuen als Enrico Dini die zich geheel toewijdt aan het 3-D printen van huizen of Ferran Adrià van voormalig restaurant El Bulli. Zij werken vol overgave aan een taak met een groep mensen om zich heen, die veel overeenkomsten hebben met de toewijding van monnikken. De forse omvang van een kloostercomplex lijkt op dit moment nog te groot voor individuele ontginningen zoals creatieve werkplaatsen. Performing Arts Forum van Jan Ritsema in een 7000 m2 groot vervallen klooster in Noord Frankrijk is een bewonderenswaardige uitzondering. ad 4 Toewijding aan de medemens vertaalt zich naar nieuwe initiatieven rondom zorg en opvang. Deze wordt het vaakst in kloosters doorgezet: als bejaardenoord voor religieuzen of niet-religieuzen zoals zorgresidentie Smakt of een zorghotel en hospice in Steyl. Ook jeugdzorg in Cadier en Keer of Emmaus opvang voor daklozen in Ulingsheide zijn schoolvoorbeelden van het doorzetten van deze toewijding. Als een gebouw door de gemeente is opgekocht wil de maatschappelijke functie ook nog wel doorgezet worden. De Hoogstraatgemeenschap is zo’n voorbeeld en ook in klooster Mariadal in Roosendaal is vluchtelingenwerk werkzaam. En tenslotte bieden pelgrimshuizen betaalbaar/ gratis onderdak aan de reizende medemens. De zorgvraag zal naar verwachting nog wel even toenemen en kloosters lijken geschikte gebouwen voor enkele grootschalige en geïsoleerde zorgformules.

8

ad 5 De tijdsorde van het klooster is door Benedictus bewust ontwrichtend opgezet met een afwisseling van introspectie en de nederige dagelijkse werkzaamheden. Het reilen en zeilen van conferentie- en bezinningsoord ZIN in Vught is ingepast in het ritme van de orde van de Fraters van Tilburg, die aldaar ook wonen. Zoiets eenvoudigs als het op vaste tijden luiden van een bel, vaste eettijden en (bid/rook)pauzes geeft een

orde die in het informatietijdperk ook onlogisch overkomt, juist vanwege het vaste stramien in een tijd waarin alles overal binnenkomt. Dat werkt vreemd genoeg juist verfrissend en leidt tot rust, onderlinge verbondenheid en versterkte aandacht. De tijdsorde zou mogelijk in de toekomst wel eens aan betekenis kunnen gaan winnen, maar vooralsnog zijn er weinig voorbeelden. ad 6 De waarden nederigheid en armoede worden op dit moment niet vaak vrijwillig gepleit, op een enkele straight edge beweging na; jongeren die drank, drugs, sex, roken en vlees eten afgezworen hebben. Bij onvrijwillige nederigheid en armoede is te denken aan gevangenissen, psychiatrische inrichtingen en asielzoekerscentra. Dergelijke instituten vinden zo nu en dan een weg naar kloostergebouwen, al was het maar vanwege de geïsoleerde ligging. De vrijwillige bewegingen lijken niet geneigd om een excessief groot (klooster-)gebouw te gaan bewonen. ad 7 De gemeenschap zet zich voort in meerdere lekengemeenschappen die niet familiaal of ideologisch verbonden zijn. In Duitsland worden nieuwe begijnhoven gevormd met alleenstaande vrouwen van verschillende geloven. Het grote voordeel is dat het sociaal en economisch leven gewoon door kan gaan, met behoud van een zekere spirituele gemeenschap. In Nederland is deze vorm minder populair, bovendien betreft het in Duitsland altijd nieuwbouwprojecten. Van de zeven waarden die het klooster samenvoegde, zijn er drie (stilte, toewijding aan de medemens, gemeenschap) die op dit moment al een sterke resonantie in de maatschappij hebben en die ook een basis vormen voor hergebruik van kloosters. De geloofs- en armoedewaarde hebben dat niet en zullen dat in de toekomst naar alle waarschijnlijkheid ook niet krijgen. Die potenties lijken wel te liggen in de sluimerende waarden van toewijding aan de ambacht/ product en de tijdsorde.


5

Grensoverschrijdend platform

9

H

I J K

L M

De Konferentie Nederlandse Religieuzen (KNR) is een ankerpunt voor alle Nederlandse kloosterlingen en groeit in zijn rol als publieke bemiddelaar. Het is evenwel nog een kleine en kwetsbare rol, die bovendien alleen voor Nederlandse congregaties wil en kan werken. Grensoverschrijdende samenwerking met de collegaorganisatie Interdio in Brussel is nog niet aan de orde. Interdio heeft een veel meer praktisch ingevulde ondersteunende functie voor het voortbestaan van de congregaties, een strategische of ondersteunende rol bij vastgoedontwikkeling hebben ze niet. Na gesprekken met Vlaamse bestuurders in Limburg en Antwerpen blijkt in België de problematiek in wezen niet veel anders te liggen dan in Nederland, ook daar sluiten veel kloosters vanwege vergrijzing. Maar lokale overheden en landelijke stichtingen zijn er wel veel directer betrokken bij herbestemming. De lokale sturing is vaak nog sterk (althans, sterker dan in Nederland), met nog investeringsgelden en ruimtenoden voor lokale publieke programma’s. Zodoende worden er in Vlaanderen tal van voormalige kloosters voorzien van maatschappelijke, sociale en educatieve functies, waarbij soms een gedeelte wordt gedekt door verhuur/verkoop aan private (horeca of congres) ondernemers. Dit betreft veelal kloosters van Benedictijner en Augustijner ordes: imposante gebouwcomplexen in het landschap of aan de rand van de stad en begeerde objecten voor hoogwaardig hergebruik. Franciscaner ordes, die meestal midden in de stad hun klooster hebben, zijn in vergelijking met NoordBrabant in Vlaanderen minder aanwezig. In Nederland varen de Benedictijner kloostercomplexen in het bos vaak nog redelijk wel op het zakelijk bezinningstoerisme, de kloosters in het dorp of de stad hebben moeite met overleven of zinvol hergebruik. Kennisuitwisseling vindt in Zuid-Nederland bij de KNR en Jasper van Deurzen (Agro&Co) plaats. Vanaf 1 juli 2012 is Agro&Co opgehouden te bestaan, zodat nu alleen KNR en de provincie Noord Brabant nog aan de lat staat. Deze laatste heeft in het kader van het herbestemmen van erfgoedcomplexen Bossen van Bezinning opgepakt met hoofdzakelijk een participerend doel. Een zeer kleine selectie is gemaakt van zowel industriële complexen, kloosters en landgoederen. Van de kloosters is de meest kansrijke case Roosendaal Mariadal opgepakt en voor andere cases worden tijdelijke regelingen getroffen. In de beide Limburgen is er een grensoverschrijdende ambitie voor bezinningstoerisme en kloosterontwikkeling in het kader van een INTERREG subsidie. In Belgisch Limburg was de betrokken gouverneur en in Nederlands Limburg de Kamer van Koophandel (Bezin in Limburg) leading. De grensoverschrijdende samenwerking werd door de PVV-coalitie in Nederlands Limburg in de koelkast gezet.

Grensoverschrijdende routes Alhoewel een grensoverschrijdend netwerk niet noodzakelijkerwijs een fysieke infrastructuur hoeft te zijn, is het wel een logische eerste stap. De Hollandse Waterlinie en het Pieterpad indachtig, lijkt dit een down-to-earth en werkbare manier om gelijkaardige zaken te verbinden. In Noord-Brabant en Nederlands Limburg verbindt het Pelgrimspad enkele kloosters in Bossen van Bezinning, en hierdoor is een breder arrangement mogelijk voor bezoekers van kloosters – met diverse bezoekintenties -. In de Kempen en de grensstreek zijn fietstochten beschreven rond abdijen. De organisatie Wandelmaat is een bureau dat kloosterwandelingen organiseert tussen kloosters waarbij in het kloosterritme wordt meegeleefd. We zochten naar langere lijnen en wat meer diepgaande verbindingen tussen kloosters. In de analyse hebben we enkele kloosters naar hun historische evolutie gekarteerd. Dit bleken steeds wel heel erg lange lijnen richting ZuidFrankrijk, die bovendien in werkelijkheid zelden via één route werden verbonden. Een nieuw klooster werd gesticht als afsplitsing van een bestaand klooster, waarbij de nieuwe orde zelf het klooster bouwde en op eigen benen moest komen te staan. De banden met het moederklooster bestonden al snel alleen uit het handhaven van de kloosterregel – de orde van de dag – en de sporadische persoonlijke contacten. Veel eerder werden meteen de lokale banden met de lokale gemeenschap aangehaald. De enige cultuurhistorische aanleiding voor een fysieke verbinding tussen kloosters, is het pad van oude pelgrimages, waarbij vaak kloosters als trefzekere en gratis herberg een vast ankerpunt waren. Alhoewel een fysiek pelgrimsnetwerk goed mogelijk is - niet meer naar de drukte van Santiago maar stepping stone doelen in monumentale kloosters -, kan dit toch niet goed genoeg uitstijgen boven al bestaande voorstellen voor recreatieve netwerken en bezinningsarrangementen zoals die bij provincies bestaan en worden uitgebouwd. Daardoor was het lastig om een overtuigende kans te schetsen die voldoende aanleiding gaf voor de partijen om dit eens met elkaar verder te brengen. ‘We doen dit al’, kon terecht worden gesteld, het grensoverschrijdende verkeer is juist bij toeristische wandel/fietsnetwerken al best ver gevorderd. Andere fysieke verbindingen zijn te maken via de dragers van natuur en landbouw. Met name de Benedictijner ordes hebben de zorg voor het landschap en de productie van biologische landbouw hoog in het vaandel staan. De lokale oriëntatie kan via natuurnetwerken en biologische landbouwclusters worden opgeschaald. Deze lijn hebben we niet zo ver kunnen brengen. Alhoewel het idee charmant gevonden wordt, is de economische drager hiervoor te klein en ook hier werkt de sectorale indeling tegen – met name bij natuur -. Een langzame lokale uitbouw is logischer (dit is bijvoorbeeld kansrijk in Koningshoeven of de Brabantse Kluis), waarbij misschien op lange termijn lokale clusters met elkaar verbonden worden.

N

O

6


Ontwikkelaars en ontwerpers in het proces

P

Het tijdig zorgdragen voor de kloostergemeenschap en de overdracht van de kloostergebouwen een door alle partijen in alle provincies een erkend vraagstuk. Al naar gelang de crisis aanhoudt wordt die problematiek momenteel urgenter. De projectontwikkelaar voor de Zusters van Liefde in Dongen krijgt de financiering niet rond waardoor de zorg over de oudere zusters een probleem wordt. In Berkel-Enschot zijn de zusters Trappistinnen verhuisd naar nieuwbouw in Arnhem, maar omdat de ontwikkeling van de oude kloosterlocatie stokt, hebben de zusters financiële problemen. Deze zijn nu tijdelijk opgelost, maar het toont aan dat de congregaties soms direct afhankelijk zijn van grondontwikkeling. In het vorige hoofdstuk zijn enkele best practices aan de orde gekomen, waarin een selectie van waarden van het kloosterleven zijn voortgezet. Ook zijn er kloosters die zeker nog wel een decennium zullen bestaan, en zich verjongen. Opvallend bij de best practices (op ZIN in Vught na) is dat er geen ontwikkelaar en/of ontwerper betrokken is geweest. Om een overdracht tussen kloostergemeenschap en nieuwe eigenaar in de geest van de orde te doen, is een 1:1 overdracht met alleen de tussenkomst van de gemeente, bemiddelaar of provincie dus het meest succesvol.

10

Er zijn ook veel projecten waar wel ontwikkelaars en ontwerpers zijn uitgenodigd om plannen te maken voor voormalig kloostercomplexen. Deze keuze leidt tot geheel andere processen. Nieuwbouwwoningen in/om de kloostertuin worden als panacee voor werkelijk alle kloosters gezien, ongeacht de locatie. Creatief hergebruik maakt dan plaats voor planvormingsprocessen die een eigen ontwikkeloptimum kennen. Oneerbiediger gezegd, het zijn invuloefeningen, die met dezelfde aanpak, dezelfde ontwikkelpartijen met evenveel elan ook industriële complexen, scholen, landgoederen of kazernes aanpakken. Planvormingsprocessen respecteren veelal wel de fysieke cultuurhistorische waarden, maar zelden de intrinsieke waarden van het kloosterleven of de locatie. Als dat gewaarborgd moet worden, kan er maar beter geen planvormend ontwerper en ontwikkelaar in de buurt zijn.

Crisistijd Nu de crisis aanhoudt werkt het panacee van nieuwbouwwoningen - of het nu wel of niet leidt tot waardevolle leefmilieus - sowieso niet en wordt er naar tijdelijke invullingen gezocht, wellicht zelfs voor zeer lange tijd. Zo wordt in het Roosendaalse klooster Mariadal onderdak geboden aan maatschappelijke functies als vluchtelingenopvang. De programmatische activiteiten van het kloosterleven worden voorbeeldig voortgezet, maar bieden helaas geen investeringskracht voor het minimale ruimtelijke beheer – laat staan ontwikkeling – van het complex. Andere kloosters staan met antikraakwachten op de waakvlam, die zetten de programmatische, noch de ruimtelijke functie van het klooster voort, ze houden alleen de vandalen buiten. Zodra leegstand, krimp en/of crisis langer aanhouden is er geen sprake meer van wachten en zullen anti-kraakwachten of niet renderende activiteiten niet meer voldoen. Dan zal er actiever en geselecteerd moeten worden omgegaan met al die ruimte. Dit is een problematiek die voor alle leegstand in Nederland geldt, maar voor kloosters ook een specifieke invulling kan krijgen. In Vlaanderen is er minder sprake van krimp, aangezien daar de suburbanisatie en nog steeds een substantiële bevolkingsgroei wordt verwacht. Mogelijk zal daardoor de projectontwikkeling van kloosters naar woningen een groter aandeel krijgen. In Nederland is te verwachten dat er groepen een gemeenschap zullen willen vormen rondom zorg of werk, al dan niet in collectief particulier opdrachtgeverschap. Daarvoor zouden kloosters passend zijn, evenwel is het de vraag of voldoende groepen (op tijd) deze stap kunnen maken.

11


7

Praktische obstakels In de loop van de studie zijn we obstakels tegengekomen die de problematiek ernstig belemmeren om maatschappelijk draagvlak te genereren. Politieke inkleuring. Behoud van kloostererfgoed in NoordBrabant is hoog op de agenda gezet. Maar kloosters werden geassocieerd met de christelijke partij CDA, en daarom zijn in het uiteindelijke programma industriële monumenten erbij gevoegd (PvdA) en landgoederen (VVD). Met hetzelfde budget uiteraard. In Limburg was ten tijde van dit onderzoek de PVV-coalitie aan het bewind, waarbij het programma Bezin in Limburg werd getorpedeerd. Sinds mei 2012 een nieuwe coalitie die het project weer oppakken. Het bewijst dat religieus erfgoed en bezinning ook hier een sterke CDA-associatie heeft. Maatschappelijk stigma. De associatie van religieuzen met kindermisbruik is niet van voorbijgaande aard en maakt het praten over de kwaliteiten van kloosterordes lastig. Dat maakt de timing slecht, maar tot op de dag van vandaag blijft het doorwoeden. Het is 2 voor 12 voor de kloosters, dus veel tijd om de hype uit te laten woeden is er feitelijk niet. Beperkte nieuwswaarde. De media-aandacht rond kloosters had een hoogtepunt tussen 2008 en 2010 op TV waren retraites van bekende Nederlanders en de verhuizing van de Trappistinnen, de open kloosterdag trok in 2008 22.000 bezoekers voor 70 kloosters hetgeen aangaf dat er een algemene interesse is in de vergeten levensstijl. De open kloosterdag 2012 trok 8500 bezoekers, het nieuwe is er beetje vanaf. Daarbij komt ook dat de media-aandacht die er op TV en radio is, ook wel erg braaf binnen de christelijke koker van RKK en NCRV blijft (zie bv de serie zomerkloosters). Verkokering sectoren. Toerisme en recreatie zijn sterk verkokerde sector. Daarbinnen valt een dergelijk onderwerp snel in bezinningstoerisme en/of cultuurtoerisme. Een relatie tussen recreatie-ondernemers, recreatie beleidsmakers en andere sectoren is niet evident. Dit wordt tot op heden per businesscase door individuen bepaald. Misschien is dat niet slecht, maar het is vooral een zeer gesloten proces. Harde bestuursgrenzen. Het overschrijden van grenzen om nieuwe verbindingen te leggen is geen sinecure. De actoren hebben tot nu toe weliswaar sympathie voor de problematiek, maar op dit moment is er onvoldoende urgentie of draagkracht om vanuit de eigen beleidsaanpak uit te reiken naar andere landen en sectoren. Het blijkt al moeilijk genoeg om per locatie een goede oplossing te vinden. Crisis en bezuinigingen. De bezuinigingen leidden tot opheffing van Agro&Co, de lead partner in Bossen van Bezinning. Jasper van Deurzen blijft trekken, maar vanuit een kleiner kader.

Hoe nu verder? Dit verslag kan niet eindigen met de praktische obstakels, zonder ook mogelijke omwegen rond of doorbraken door die obstakels te maken. We hebben positieve voorbeelden gezien van lokale herontwikkeling van kloosters, toeristische arrangementen die kloosters met elkaar verbinden en per land zijn er contactpersonen over de kloosterproblematiek. Presentaties en werkbezoeken houden beleidsmedewerkers op de hoogte van de stand van zaken. Enkele aanbevelingen om in de nabije toekomst het onderzoek verder te brengen: Inzet van populaire media Het maatschappelijk en politiek (negatief) stigma van katholieke kloosters is zeer sterk en blijft voortduren. Het heeft geen zin om met inhoudelijke argumenten de positieve kwaliteiten te benadrukken, we leven klaarblijkelijk in een tijd waarin het christelijk geestelijk leven in een algemeen verdomhoekje zitten. Na de generieke geloofsaversie en de misbruikaffaires ontstaat op dit moment (augustus 2012) alweer een nieuwe zaak, nu de Clarissen in Namen de ex-vrouw van Dutroux in hun midden opnemen. De Clarissen zien het als hun essentiële zorgplicht, maar de hele Belgische goegemeente protesteert. De populaire media draait volle toeren op deze affaires, maar de kennisverspreiding over kloosters en ordes blijft te beperkt tot de christelijke omroepen. Hier ligt juist een kans om populaire media als TV, film, theater, tentoonstelling of ontwerpen in te zetten om een breder perspectief en toekomstkansen van het kloosterleven te tonen. Doorbreken verkokering De verkokering van sectoren en de harde bestuursgrenzen zijn algemeen bekende problemen bij RO vraagstukken. Juist via projecten is het mogelijk om praktijkervaringen op te doen over het slechten van een verschil van opvattingen. Maar een project kan pas worden opgezet als er een noodzaak wordt herkend. Feitelijk zijn er twee mogelijkheden om een verkokering te doorbreken: een instituut/sector herkent een noodzaak om over de grenzen heen te werken en neemt zelf initiatief of een partij van buitenaf overruled al die instituties en neemt zelf het heft in eigen handen. Reli-cloud Een bij-effect van de kloosterprojecten is de geslotenheid van processen. Enerzijds omwille van de discretie van de kloosterorde, anderzijds vanwege van strategische bedrijfsinformatie van ontwikkelaars en geïnteresseerden. Zonder deze te doorbreken is toch veel informatie voorhanden, en kan deze via een ‘extended’ reli-wiki (een reli-cloud?) gedeeld worden onder geïnteresseerden en betrokkenen.

8


Bronnen Gesprekken Provincie Noord-Brabant: Wim van der Donk Provincie Antwerpen: Ludo Helsen Provincie Nederlands Limburg: diverse medewerkers Kempens Landschap: Philippe de Backer KNR: Rogier Moulen Janssen Provincie (Belgisch) Limburg: Herman Reijnders Agro & Co: Jasper van Deurzen VRP: Peter Renard De gesprekken met de actoren zijn afzonderlijk gevoerd teneinde de doelen en ambities van de actoren helder te krijgen. We streefden naar een ronde tafelgesprek ten einde potentiële grensoverschrijdende samenwerkingsverbanden te smeden. Met VRP en NIROV is overleg gepleegd om een gezamenlijk seminar of evenement op te zetten met een gezamenlijk publicatie in Ruimte en S+RO tegen de tijd dat er een grensoverschrijdende samenwerking zou komen. Maar gezien de ontwikkelingen is dit niet opportuun. Wel is samen met Agro&Co, Wim Coenraedts in juli 2011 een kort artikel geschreven dat in het vakblad Ruimte is verschenen en zal in S+RO mogelijk nog een nieuw artikel verschijnen, gebaseerd op de conclusies.

12

Stand van zaken van de kloostertransformaties Omdat de resultaten op zich laten wachten is besloten in ieder geval de basale informatie over de kloosterprojecten publiek te maken. De Mashup van Google Maps bevat alle kloosters en hun staat van ontwikkeling of sloop. Het ligt in de ambitie om deze kaart bij Reliwiki gepubliceerd te krijgen. Centra voor informatie CRKC, centrum voor religieuze kunst en cultuur te Heverlee Erfgoedcentrum Nederlands kloosterleven te Sint Agatha Konfederatie Nederlandse religieuzen te Den Bosch Interdiocesaan Centrum Interdio te Brussel

Literatuur, verkenningen, plannen en beleidskaders A Religieuze instituten en de ‘Ars Moriendi’, br. Cees J.H.M. van Dam c.s.a. UISG Assemblee 2010 B Cultuurhistorische verkenning klooster Mariadal, rijksdienst voor het cultureel erfgoed, ministerie van onderwijs, cultuur en wetenschap, 2010. C Kloosters en kloosterorden, 2000 jaar christelijke kunst en cultuur, red. Rolf Toman en Thomas Paffen, H.Fullmann 2007 D Vademecum van religieuzen en hun kloosters, Jan Smits, Veerhuis 2010 E Abdijen in de lage landen en de mensen die er wonen, Michel van der Plas, Lannoo 1989 F In Godsnaam, 1000 jaar kloosters, catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling , museum abdij van Park vzw 2007 G De regel van Benedictus, Patrick Lateur en Benedictus van Nursia, Lannoo 2010 H De steen, toekomst van de Brabantse kloostergebouwen, studiedag 21 januari 2010, Agro & Co 2010 I Stand van zaken en kaderstellende notitie grote erfgoedcomplexen, PS provincie Noord-Brabant, 2011 J Boek van de verkenningen, locaties van het programma grote erfgoedcomplexen, provincie Noord-Brabant 2012 K Van oude waarden naar nieuwe waarde, bouwstenen voor de herbestemming van Brabantse kloosters, Addy Schuurman en Leo van der Geest, Nyfer 2009 L Bezin in Limburg, jaarlijks tijdschrift over bezinlocaties in Limburg, Kamer van Koophandel, 2010-2011 M Beleidskader kerken, kloosters en andere religieuze gebouwen, GS provincie Limburg 1 juli 2008 N Fietsen rond abdijen in België en Nederland, John Verbraeken en Danny van Tricht, Davidsfonds 2010 O Een wijd land, Koningsoord in Brabant, Bep van Muilekom, Valkhof Pers 2008 P Geloof in de toekomst, strategisch plan voor het religieus erfgoed, stichting 2008 jaar van het religieus erfgoed Q Herontwikkeling klooster Nazareth, gemeente GemertBakel, Fritz, MUST en Planmaat, 2011 R Structuurvisie landgoed Haarendael, historisch erfgoed voor hedendaags gebruik. Cello, gemeente Haaren, rijksdienst cultureel erfgoed, college sanering zorginstellingen, KuiperCompagnons, 2011 S Kloosterpark Koningsbosch, Woongoed 2-duizend en bureau Verbeek, 2011

Apocriefen 1-12

10


99

99

Enkele broeders van O.L.V. van Lourdes voor de ingang van de nieuwbouw van de St. Aloysiusschool te Dongen in de jaren . (foto: oudefotosvandongen.nl)

1 Kloosters in het dagelijks leven in Dongen De katholieke gemeenschap werd decennialang aangevoerd door de pastoors, waarbij de praktische zorg en het onderwijs uitgevoerd werd door broeders en zusters van de nieuwe kloosterordes naar de Franciscaner leer. De nieuwe ordes ontstonden rond 1900, zij dienden - meer dan de oude ordes - een praktisch maatschappelijk nut. Zij kenden een enorme toeloop, mede door de armoede in regio’s. Minstens één lid van het grote gezin had in die tijd een roeping. De broeders van O.L.V. van Lourdes verzorgden het lesprogramma voor basis-en voortgezet onderwijs in Dongen voor bijna 100 jaar. De Aloysiusschool stond tot de sluiting in 1987 nog steeds onder leiding van Broeder Urbanus. Hij woont als enige broeder nog in Dongen en speelt in het maatschappelijk leven een grote rol. De congregatie verzorgde tot in de jaren zeventig naast dit basisonderwijs ook het onderwijs aan de kweekschool (later pedagogische academie), de Mavo en deden missiewerk. Het oude klooster van de broeders van O.L.V. van Lourdes werd rond 1984 overgedragen aan de congregatie van de Witte Paters. Zelf verhuisden ze naar het comfortabele gelijkvloers gebouw Glorieux even verderop. In 2009 zijn de broeders - met uitzonderin van broeder Urbanus - ingehuisd bij de zusters Franciscanessen in het Glorieuxpark in Eindhoven. terug naar hoofdtekst

Het gebouw Glorieux in Dongen, waar de broeders tot voor kort woonden is in 2011 verbouwd tot verzorgingseenheden voor Vita Zorg. In Dongen is ook de congregatie van Franciscanessen van Dongen gevestigd, die basisonderwijs, Havo en huishoudschool verzorgden, thuiszorg en een gasthuis voor zieken beheerden. Het ziekengasthuis van de zusters werd in 1973 gesloopt om plaats te maken voor een grootschalig bejaardentehuis de Volckaert. Deze werd in 2006 gesloopt om plaats te maken voor meer passende zorgformules in Dongepark. Deze sluit naadloos aan op Glorieux van Vita Zorg, het voormalige broederhuis. De zusters Franciscanessen wonen nog steeds in hun moederhuis in Dongen, tegenover het Dongepark. Dit is in 2004 omgebouwd tot verzorgingshuis voor religieuzen en niet-religieuzen en staat in de top van de Nederlandse verzorgingstehuizen. De privatisering ervan loopt anno 2012 spaak. De Witte paters maken onderdeel uit van een wijd verbreide congregatie in Nederland en België en zijn actief in missiewerk. Dongen huisvest het provincialiaat van de Witte Paters in het oude broederhuis.

porta patet, cor magis |De deur staat open, het hart nog meer

11

Abt Jeroen de Cuyper met een gast op weg naar de kloosterkapel (foto: refdag, henk visser)

2 Laven aan de stiltepomp De Open Kloosterdag 2008 in Nederland trok 20.000 bezoekers. Bezinningsweekenden en retraites zijn sinds enige tijd zeer populair, er zijn vaak wachtlijsten vanwege de beperkte mogelijkheden. Maar voor de oude kloosterlingen wordt dit allemaal erg belastend. De Open Kloosterdag van 2012 was daarom veel minder uitgebreid georganiseerd en trok ook minder bezoekers. Retraites en bezinningsdagen blijven weliswaar populair, maar

een grote groeimarkt is het niet. De Nederlandse provincie Limburg zet sterk in met het programma Bezin in Limburg, maar verbreedt dit met allerlei wellness- en horeca-activiteiten. Dit geldt uiteraard niet voor de kloosters zelf: “een klooster is geen wellnesscentrum!”, aldus abt Jeroen de Cuyper van het Norbertijnenklooster in Tongeren. terug naar hoofdtekst

12

communio, cultus, caritas | gemeenschap, liturgie, dienstbaarheid

Een tuin in Berkel-Enschot wordt vernoemd naar de Trappistinnen (foto: trouw.nl)

3 De Trappistinnen verhuizen naar de stilte De Trappistinnen van Berkel Enschot zijn onder veel mediaaandacht verhuisd naar Oosterbeek. De zusters wilden meer rust en het monumentale klooster vroeg te veel onderhoud voor de kleine gemeenschap. Een projectontwikkelaar heeft jarenlang de overname begeleid en met de planning van nieuwe woningen in de kloostertuin, appartementen in het verbouwde klooster en een culturele bestemming voor de kerk stonden zij garant voor de nieuwbouw van de zusters. terug naar hoofdtekst

Toen evenwel de zusters goed en wel verhuisd waren, was de crisis in de bouw toegeslagen en kon de nieuwbouw geen doorgang vinden - en de zusters niet betaald. Tot in de hoogste gerechtshoven is uiteindelijk voorkomen dat de zusters failliet zouden gaan. Het TV-programma “verhuizen naar de stilte” toont niets van dit proces, wel de spirituele, fysieke en emotionele verhuizing van de zusters.


13

Metten

Lauden

04.00

Terts

06.00

09.00 400

individuele kluizenaars

(Eucharistie) Sext

1200

Noon 15.00

12.00

ordevorming

1500

middeleeuwen

Vespers

1800

kolonialisme

Completen

17.00

20.00 1900

kulturkampf

secularisatie 2000 nieuwe combi’s’

Missionarissen van Steyl

Intellectueel

Heremieten/kluizenaars Individuele observantie

Contemplatief

Gehoorzaamheid Armoede en kuisheid Plaatsgebondenheid

Emmaus

Minrebroeders/Kapucijners 1212 Franciscus

Armoede Wereldse prediking

Franciscanen/essen

Armoede Wereldse prediking

1216 Dominicus Wereldse prediking

Onderwijs en zorg

Clarissen

1535 Angela Merici Dominicanen Beschouwen en overdragen

Kanunniken/essen

1844 Joannes Zwijsen

Franciscus alliantie met internationale hulpverlening, basisonderwijs en zorginstellingen

Fraters van Tilburg Zusters van Liefde Onderwijs, zorg, missie

Ursulinen

1540 Jezuieten

Montfortanen

1885 Missiezusters van het Kostbaar Bloed

Norbertijnen/inessen beschouwen en actief dienen

1104 Augustijnen

Kruisheren

Armoede en pastoraal werk Assumptionisten

De berg Carmel Ora et Labora

Benedictijnen

geschoeid ongeschoeid intellectueel en armoede

Cisterciënzers Observantie

Augustinus alliantie met hoger onderwijs en trainingen, taal, uitgeverijen en cultuurinstellingen

Karmelieten/essen

1098 Bouwen

Witte Paters/Zusters

kritisch intellectuelen

400 Augustinus

Strenge orden (afzetten tegen verval in Cluny)

480 Benedictus

Broeders van OLV van Lourdes Onderwijs, zorg missie en vluchtelingenwerk

Bedelorden (betrokken bij armoede)

Werelds

1830 Glorieux

Trappisten/innen Werken met en op het land Birgitta

Hofjes rond een kapel

Birgittinessen

Begijnen

Benedictus alliantie met agrarische instituten, erfgoedontwikkelaars en voedingsinstellingen

Stamboom van de Noord-Brabantse kloosterordes

4 Kloosterordes ‘Klooster’ stamt af van het Latijnse woord ‘claustrum’, afgesloten ruimte. Men definieert het wel als een gemeenschappelijke woning van monialen, die op basis van gedane geloften een regel en strikte dagindeling volgen. Onder het motto ‘ora et labora’ is er sprake van een contemplatief en actief leven. (Vademecum van religieuzen en hun kloosters in Noord-Brabant)

Augustinus: Tolle, lege! – Neem en lees Sterk intellectuele en strenge maar actievere orde, grondleggers van katholieke universiteiten. Bijzondere aandacht voor boekdrukkunst, taal en kritische beschouwing, naast bezinning en ook actiever werk voor armen en de missie. Veelal imposante kloosters -voormalige kastelen van de weldoener- in of aan de rand van dorp of stad.

De ordes variëren in de mate van contemplatie of wereldse activiteit, strengheid of. souplesse. Vrouwen en mannenordes zijn gescheiden.

Voorbeelden van deze kloosters: Montfortanen Oirschot, Assumptionisten Boxtel, Averbode)

Benedictus: Ora et Labora – bid en werk De sterk plaatsgebonden orde is contemplatief, gesloten met een sterke hang naar stilte en autarkie en daarom veelal verder afgezonderd van dorp of stad. Dit uit zich onder meer in een ommuurde klooster waarbinnen eigen landbouw, eigen bouw en voedselvoorziening worden verzorgd, zoals de bekende trappister bierbrouwerijen.

Franciscus: Bemint Hem in elkaar Meest voorkomende orde, actief, open en in de regel minder streng en verantwoordelijk voor basis en voortgezet onderwijs, zorg en missie. De kloosters zijn meestal in het dorp of de stad gelegen en bevatten naast het frater/zusterhuis vaak ook de school, internaat, inrichting of ziekenhuis. Deze laatste bevinden zich ook wel eens vaker geïsoleerd buiten de gemeenschap.

Juist deze orde was vroeger het minst toegankelijk maar tegenwoordig het meest bij bezoekers in trek vanwege de extreme vorm als meditatie-en bezinningsoord voor intellectuelen en zakenmensen alsmede de aantrekkelijkheid van de ambachtelijke producten van bier en biologische producten.

Voorbeelden van deze kloosters: Paters van Heilig Hart Bavel, Zusters van Liefde Schijndel, Clarissenklooster Eindhoven

Voorbeelden van deze kloosters: Koningshoeven Berkel-Enschot, De Achelse Kluis en Westmalle. vervolg


4b Vertaling van de Augustijner ordes naar nieuwe werkvormen rondom de creatieve klasse en studie. Regina Coeli is het taalinstituut in Vught dat door de Kanunnikanessen is opgezet. Tot 1996 was het instituut onder leiding van zuster Maria Luykx, thans is het het meest vooraanstaande taleninstituut van Nederland, inclusief hotel, restaurant en wellnessvoorzieningen.

14

15


4a Vertaling van de Franciscaner orde naar hulpverlening De Hoogstraatgemeenschap in Eindhoven beheert het gebouw in de geest van de zusters van Liefde, die thans in Schijndel zijn gehuisvest. De Hoogstraatgemeenschap herbergt vluchtelingenhulp, de Emmausgemeenschap, jeugdzorg en nog vele andere maatschappelijke instellingen.

4c Vertaling van de Benedictijner orde naar nieuwe vormen rondom zelfbouw en biologische (stads)landbouw In Aarle-Rixtel heeft de buurman het veeteeltbedrijf van de zusters van het Kostbaar Bloed de bedrijfsvoering overgenomen. Als uitbreiding is herberg de Brabantse Kluis geopend. De zusters en de boer vormen samen een vennootschap.

terug naar hoofdtekst

16


Emmausklooster Maria Refugie Kruisherenklooster St. Agatha

St. Josephsberg Mariënkroon Dochters JMJ Kapucijnenklooster Brigittinessen Abdij van Berne

St. Catharinadal St. Paulus Abdij OLV Abdij Franciscanessen Missiehuis St. Franciscus Xaverius Witte Paters Maria Rabboni Maria Mater Dei Huize Vredenbergh

Karmelieten

Zin St Jozefklooster

Klooster Emmaus Stapelen

Norbertijnen

Broeders van Huijbergen

Grenslandpad

Fraters van Tilburg Zusters van Liefde Kapucijnenklooster

Abdij Koningshoeven Mariahof Brabantse Kluis St. Oda

OLV Visitatie Karmelietessen Bleijendaal

Abdij Maria Toevlucht

Clarissenklooster Hoogstraatgemeenschap Eikenburg

Volksabdij

E8

Pieterpad

Pelgrimspad Klooster Mariënhage Glorieuxpark

Ursulinen Bisweide

Peellandpad

Heilig Hart Zusters van Asten Huize Witven

Mariendonk Orthodoxen

Klooster Arendonk De Munt H.Hart Klooster Monasterium Turnhout Priorij Turnhout

H. Geest klooster

Abdij OLV Onbevlekt Ontvangen Annaklooster Grefath

Abdij OLV van Nazareth St. Benedictusabdij

Monasterium Magnificat Abdij OLV Heilig Hart

Abdij van Postel

Priorij Regina Pacis

Abdij Maria Hart Franciscanessen

Klooster Antwerpen

Priorij Antwerpen

Kempen/Maaspad

Monasterium Berchem

Elisabethklooster

Mariabosch

Priorij OLV van Klaarland

Slavatorinnen

Luciaklooster

GR 5

Abdij van Tongerlo

Karmelietessen

Monasterium Boom

Abdij Lilbosch

Priorij Veerle

Klooster Heusden

Abdij van Averbode

Abdij Bethlehem

Christus Koning Karmelietessen

Klooster Genk Monasterium Genk

Liefdezusters van het Kostbaar Bloed

Abdij Herkenrode Abdij van Grimbergen

Klooster Hasselt

Adbij Keizersberg Klooster Leuven

Karmelietessen

Monasterium OLV Fiat

Oblaten van Franz von Sales

Zonneborgh

Monasterium Maria Mediatrix Monasterium Kesselo Abdij van Heverlee

Broeders van de H. Joseph Rolduc

Oblaten van de Assumptie Pirorij Regina Pacis Zusters Urselinen Klooster St. Truiden

Arnold Janssen

Monasterium St. Truiden Abdij Mariënhof

Vlaanderenroute

Redemptoristinnen Immaculata

Maria ter Engelen Abdij St. Benedictusberg

Monasterium Tongeren Chevetogne Kornelimunster

Haus Damiano

overzicht kloosters en lange afstandswandelingen in Brabant en Limburg

5 Overzichtskaart kloosters in studiegebied Groen: Benedictijner orde Rood: Franciscaner orde Blauw: Augustijner orde Bruin: overig terug naar hoofdtekst


17

timmerwerk en hulp van trappisten Koningshoeven

ziekenzuster begraaf plaats

ziekenzaal

hulp van vrijwilligers uit het dorp

slaapcellen

slaapcellen

ziekenzaal cultureel erfgoed aan iedereen

noviciaat stalzuster

postulaten kapel

postulaat

novicenkapel

noviciaat

cultureel erfgoed aan iedereen

cellerierster werkplaats

grote kapel

landbouwproducten aan iedereen

boerderij

champignon kwekerij

moestuin

boomgaard

vestia rium

keuken zuster

wasserij afwas keuken

gastenhuis

besloten kloostertuin

keuken

boek binderij

koordeel

vertalingen aan media

archief

bibliotheek

paramenten atelier

naai atelier weverij

paramenten zuster

besloten kloostertuin

kwekelingen

klok geloof, hoop en liefde aan iedereen leerlingen

rectoraat

kweek school

recreatie ruimte gasten kamer

publiek deel

kerk

wandkleden aan musea en religieuze instellingen

refter (eetzaal)

poort gastentuin

recreatie ruimte

iconen atelier

wasserij afwas keuken

bezinning, herstel en rust aan iedereen

gasten zuster

refter (eetzaal)

iconen aan kerken

begraaf plaats

keuken

boerderijerf

boeken aan kennisinstellingen

vestia rium

gastenkamers

fröbelschool

huishoudschool

industrieschool onderwijs

lourdesgrot

kloostergang

religieus textiel aan religieuze instellingen

novices en postulaten

publiek toegankelijk

wereldse relatie

muur

privé

slaap

novices vertrekken en buitenlandse ordes

dagelijkse verzorging

ontspanning

ziekenzorg

siertuin

moestuin

ontplooiing en nijverheid

spiritualiteit

gastenverblijf

schematische weergave van het Trappistinnenklooster in berkel-enschot (links) en de zusters van liefde in tilburg (rechts)

6 Gesloten abdijen en ingebedde kloosters Het verschil tussen de oudere Benedictijner en Augustijner ordes en de nieuwe ordes naar Franciscaner leer is groot en ook fysiek afleesbaar. De eerste zijn veelal ommuurde werken buiten of tegen de stad gelegen, de laatste zijn juist ingebed in het maatschappelijk leven, vaak zelfs met school of ziekenhuis pal

naast het klooster. Dit verschilt per orde en per gemeenschap, vaak is aan de plattegrond en de ligging van het klooster te onderscheiden of een orde meer contempatief of praktiserend is, streng of rekkelijk. terug naar hoofdtekst

18


-D geprinte woning van Enrico Dini (foto: solidsmack.com)

7 De Nieuwe Pionieren

Bij de stichting van een klooster begon een kloostergemeenschap met niets, een klooster pionierde in een onontgonnen gebied en zocht contact met de lokale bevolking. Uitwisselingen leidden tot een zekere autarkie, terug naar hoofdtekst

veelal gesteund door giften en in stand gehouden door een sobere levensstijl. Nu is er sprake van ex-ontgonnen gebieden. Dit moet vroeger of later mogelijkheden bieden voor herkolonisatie.


19

Refter in Brabantse Kluis. Zin, Vught en nieuw begijnhof in schwerte-ergste in het ruhrgebied (foto:frauenruhrgeschichte.de)

8 Rond het klooster, samenleven volgens rooster Zin in Vught is een samenwerking tussen de Fraters van Tilburg en communicatiebureau Bikker, waarbij de fraters zijn gehuisvest op het terrein en de activiteiten sterk verbonden zijn met het kloosterlijk dagritme. Op deze manier zijn de Fraters passend en op een voor hen waardevolle plek voorzien in hun oude dag en is er een hedendaagse voortzetting van hun waarden en activiteiten. Dit komt ook tot uiting in de ingetogen architectuur. Zin is gericht op bedrijven, instituten en individuen onder het motto ‘ziel en zakelijkheid’. Het biedt tevens een gastatelier voor

kunstenaars en er is een huishoudgroep van mensen met een verstandelijke beperking. In Duitsland is er een stroming gaande waar alleenstaande vrouwen (met eventueel kinderen tot 18 jaar) nieuwe begijnhoven ontwikkelen. In de vorm van een stichting worden nieuwe collectieve wooncomplexen opgezet, de vrouwen hebben verschillende geloofsovertuigingen, maar delen wel een zekere spirituele wijze van leven. Vandaar dat de stroming ‘de nieuwe Begijnen’ wordt genoemd. terug naar hoofdtekst

20


Krimpleegstand in kerkrade, Artists in residence in noord-frankrijk (foto pa-f.net), inbouw van woonunits in het Claraklooster te Den Bosch (foto: www.claraklooster.org)

9 Herbestemmen van kloosters Vooral kleinere gemeenten hebben nogal eens een overschot aan veel te grote ruimten, niet alleen kloosters. Zo staat het Limburgse klooster Koningsbosch al jaren leeg, het dorp met 1480 inwoners in een krimpende regio heeft niet direct antwoord op het zinvol benutten van dit rijksmonument. In Kerkrade is dat ook aan de hand, het klooster ligt midden in een woonwijk, maar kent geen nieuwe bestemming.

terug naar hoofdtekst

In een gehucht in Noord-Frankrijk heeft theatermaker Jan Ritsema een vervallen klooster gekocht van 7000 m 2 dat hij deelt met talentvolle kunstenaars in residence. Daar is de afgelegen ligging juist een voordeel. In de gemeente Den Bosch is het Claraklooster al lange tijd herbestemd tot een gewild wooncomplex. De inpassing van de nieuwe functie wordt door de één zorgvuldig, de ander onzorgvuldig genoemd. Weliswaar zijn elementen duidelijk herkenbaar, de orde van de dag wijkt sterk af van de ziel van de Clarissen die er eeuwenlang leefden.


21

Nieuwbouwwoningen in Haaren in de kloostertuin van klooster Sancta Monica (foto:sanctamonica.nl) en plan voor klooster Nazareth in Gemert (kaart: MUST)

10 Nieuwbouwwoningen als panacee In Haren, tussen Vught en Boxtel is recent het project Sancta Monica gerealiseerd. In het klooster, dat buiten het dorp ligt, waren aanvankelijk zorgwoningen bedacht, maar later is gemikt op een bredere doelgroep en met een focus op betaalbaar wonen. 16 appartementen, 4 kapelwoningen en 24 rug-aan-rugwoningen vormen nu een nieuw woonensemble. Even verderop is een heel klooster gesloopt ten behoeve van de ontwikkeling van een landhuis Nieuw Sparrendaal. Santa Monica zet de traditionele bouwlijn voort, in Nieuw Sparrendaal wordt moderne architectuur ingezet, maar wel met sterke referenties naar de formele ordening die voorheen al aanwezig was. Programmatisch zetten beide projecten niets voort van het voormalige kloosterleven, maar ze sluiten het allebei overigens ook niet direct uit. Het Roosendaalse Mariadal is onlangs door de zusters verlaten, en het complex met grote kloostertuin, ontworpen door Joseph Cuypers, ligt strategisch in de route tussen station en

binnenstad. In de plannen werden 60 nieuwbouwwoningen voorzien, die mede het behoud van tuin en kloostergebouw moesten waarborgen. Ook klooster Nazareth in het dorpscentrum van Gemert wordt voorgesteld met nieuwe woningen in de kloostertuin, herbestemming van het kloostergebouw met appartementen, de kapel voor horeca. Het landelijk gelegen landgoed Haarendael in voornoemde gemeente Haren wordt op een soortgelijke wijze voorgesteld: de lelijkste aanbouwen worden gesloopt en vervangen door nieuwbouw, extra nieuwe landhuizen of villa’s worden op het landgoed voorzien. En zelfs in krimpgebied Koningsbosch in Limburg worden nieuwe eengezinswoningen in de kloostertuin voorgesteld, die de ontwikkeling van het klooster moeten bekostigen. Al voor de crisis was het de vraag of appartementen op ieder kaliber locatie zinvol zijn en hoeveel horeca of cultureel programma er kwijt kan in al die oversized gebouwen in en rond een dorp. Hoe het ook zij, blijkbaar rijkt de creativiteit van ontwikkelaar+ontwerpercombinaties niet veel verder dan dit panacee. terug naar hoofdtekst

Q

R

S

22


spookklooster St. Anna ter Muiden (foto: arachula.net)

11 Ruïne en spookklooster

Vergeleken met omringende landen heeft Nederland relatief weinig vervallen gebouwen, en zal een verelendung van bepaalde kloosters tot nieuwe waarden kunnen leiden. terug naar hoofdtekst

Een uitzondering is spookklooster St. Anna ter Muiden dat door de spookverhalen een attractie is geworden voor ghosthunters en feestbeesten.


23

detals uit mash up van de actuele ontwikkelingen in kloosterland: bit.ly/kloosterkaart

12 Mashup in Reliwiki Reliwiki is de kennisportal voor religeuze gebouwen, met een nadruk op kerken en kapellen, minder op kloosters. Het is behoorlijk uitgebreid en hopelijk ontwikkelt het zich buiten het cultuurhistorisch kader met ook een overzicht

van de prospecties op herontwikkeling. Dit gedeelte is ingevuld voor Noord-Brabant en Vlaams Limburg en Antwerpen en deels voor Limburg op bit.ly/kloosterkaart. Die kaart zal hopelijk binnenkort in reliwiki worden geïntegreerd. terug naar hoofdtekst

Inventarisatie naar grensoverschrijdende mogelijkheden rondom een nieuwe rol voor kloosters en kloosterordes. 2011-2012. Deze studie is mede tot stand gekomen door een startsubsidie van het Stimuleringsfonds voor Architectuur, deelregeling Stedenbouw. Luuk Boelens Wies Sanders [email protected] Postbus 396 3000 AJ Rotterdam Nederland © Urban Unlimited, Augustus 2012

De Nieuwe Orde. Een nieuwe rol voor kloosters en ordes in de komende eeuwen

Recommend Documents