De mysteries rond de jongen met het gouden gezicht zijn eindelijk opgelost

g u r e t 90 jaar ekte de 22 ontd de 9 1 r e b rter ovem Op 26 n loog Howard Ca ypte: de g E n a archeo v o ste fara mon. beroemd vorst Toetancha e iv e arch jong hulton getty/

De mysteries rond de jongen met het gouden gezicht zijn eindelijk opgelost

36

Historia 8 • 2012

Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl. HIS_NL_08_140446-08_Sandhed_Tut_ni 36

9/13/12 7:02 PM

kenneth Garrett/ National Geographic

Waar stierf hij aan? Wie was zijn vader?

University of Liverpool

scanpix/akg-images & national geographic

Het graf van Toetanchamon was lang in raadselen gehuld. De laatste jaren zijn onderzoekers erin geslaagd om de belangrijkste vragen te beantwoorden, en nu kunnen ze leven, dood en begrafenis van de farao reconstrueren. getty images

door else christensen


9/13/12 7:02 PM

Print: tre Status: 860 - Er PDFet Layout: ac Red.sek: np

Waarom was het graf intact?

toetanchamon

Waarom was het graf intact? Het graf van Toetanchamon was een sensatie. Als enige in de Vallei der Koningen was het vrijwel intact. Onderzoekers denken dat het graf nauwelijks is geplunderd omdat de opvolgers van de kindkoning hem uit de geschiedenis wilden wissen. Zelfs grafrovers wisten niet waar zijn laatste rustplaats was.

O

Het graf van Toetanchamon was dit lot bespaard gebleven omdat zijn opvolgers de naam van de kindkoning uit tempelinscripties en officiële annalen hadden laten schrappen.

p 26 november 1922 had Howard Carter de dag van zijn leven. De archeoloog had een gaatje gemaakt in de dichtgemetselde ingang van een tot dan toe onbekende grafkamer in de Vallei der Koningen – het dal waar de oud-Egyptische farao’s werden begraven. Voorzichtig stak hij een kaars door het gat. ‘Wat zie je?’ klonk het achter hem. Lord Carnarvon, de rijke Engelsman die de opgraving bekostigd had, stond te trappelen van ongeduld. ‘Wonderbaarlijke dingen’, stamelde Carter. De Britse archeoloog was toen al jaren aan het graven in de vallei. Hij was ervan overtuigd – tegen de heersende opinie in – dat er nog onontdekte koningsgraven waren. De vondst was daarom een persoonlijke overwinning voor Carter. Uit nader onderzoek aan het graf bleek dat het van de onbekende koning Toetanchamon was, die in 1333 v.Chr. al op 10-jarige leeftijd farao werd. De schatten in het graf overtroffen alles wat de archeologen ooit gezien hadden. En het was vooral verbazingwekkend dat al deze rijkdommen meer dan 3200 jaar met rust waren gelaten. Al in de oudheid hadden grafrovers alle circa 60 andere – veel grotere – graven in de Vallei der Koningen van alle schatten ontdaan.

van het graf. De rovers hadden gaten in de ingangen gemaakt en volgens Carter zo’n 60 procent van de schatten gestolen. Hierna hadden de bewakers van de vallei de ingangen verzegeld en de trap met aarde afgedekt. Carter zelf wordt wel de laatste rover genoemd. Voorwerpen uit het graf van Toetanchamon doken overal ter wereld op, hoewel Carter beweerde alle schatten in Egypte te hebben tut gelaten.

Ook vergeten door grafrovers Volgens egyptologen had zijn voorganger, farao Achnaton, enkele jaren voor de troonsbestijging van Toetanchamon de zonneschijf Aton verheven tot enige god, ten koste van de traditionele goden. Hoewel Toetanchamon de oude goden weer invoerde, moest ook bij boeten voor de zonden van Achnaton. En daar had Carter mazzel bij, want ook de grafrovers waren vergeten dat de kindkoning bestaan had. Geheel onaangeroerd was het graf echter niet. Carter vond sporen van een schending kort na de voltooiing

3 De grafkamer had als enige ruimte versierde wanden.

Wacht

‘De voorkamer was redelijk netjes, maar hier was het een zootje.’ Speren

Lier

Bedden

De voorkamer bevatte stoelen, waaronder een gouden troon.

1

Deur C

2

‘Ik heb Toetanchamon gevonden en ik denk ... intact.’

voorkamer

zijkamer

– Carter na de opening van de grafkamer.

Deur D

Boog

– Carter over de zijkamer, waar rovers een chaos hadden aangericht.

Kruiken

grafkamer

Vaten met vlees

Deur B

Vier wagens

carter

2 1

38

De zijkamer lag vol voedsel en bevatte een paar meubels.

getty images/dea picture library

polfoto/ullstein bild

Carter moest door de dichtgemetselde muren breken om bij de sarcofaag van Toetanchamon te kunnen komen.

Toetanchamons vergulde troon is een van de grootste grafschatten.

Historia 8 • 2012


9/13/12 7:02 PM

Stenen deksel van sarcofaag. De buitenste kist is van cipressenhout en bekleed met goudfolie. Tweede kist van hout en goud.

acht kisten beschermden farao

De mummie lag in de binnenste kist en was in repen stof gewikkeld. Tussen de lagen stof waren amuletten en sieraden aangebracht.

heritage images

Derde kist van puur goud. Het masker is van goud en weegt circa 11 kilo. Het is verzekerd voor 4 miljard euro.

3

In de zogeheten dodentempel werd het lijk van de farao gebalsemd.

Afscheid in de dodentempel

De sarcofaag is uit één blok steen gehouwen. Het deksel alleen al weegt 1250 kilo. Binnenin zaten drie mummiekisten in elkaar. science photo library

4

Scheepsmodellen

Op de muur stond een scène waarin de mond van de koning werd geopend zodat hij kon spreken.

Het binnenste schrijn bevatte vier kruiken met organen. De deksels waren versierd met menselijke gezichten.

4 Schatkamer

1e schrijn

‘Zo mooi dat mijn mond openviel van bewondering.’

scanpix/akg-images & Thames and Hudson

Juwelenschrijn De god Anubis Schrijn met bewaakt de ingang. organen

2e schrijn 3e schrijn

– Carter over het grote schrijn van de schatkamer.

De organen lagen in drie canopen die in elkaar zaten als een matroesjka. De twee buitenste waren van hout, en de binnenste was van kalksteen en bevatte vier kruiken.

7,6 m

gang Graf werd tweemaal geplunderd Deur A

De rode pijl toont de route van de grafrovers die kort na de voltooiing van het graf in twee keer door de dichtgemetselde ingangen braken. Der spiegel

Twee levensgrote beelden bewaakten de ingang van het graf. polfoto/corbis & bridgeman

heritage images

De voorkamer was tot de nok toe gevuld met grafgiften voor de koning in het hiernamaals. Carter trof in totaal ongeveer 700 voorwerpen aan in de kamer.

Langs een muur stonden drie vergulde bedden. Een was er versierd met koeienkoppen ter ere van de koeiengod Mehet-Weret.

getty images/bridgeman


9/13/12 7:03 PM

toetanchamon

Waar stierf hij aan? Sinds de ontdekking van de mummie van Toetanchamon door Carter houdt met name één vraag de gemoederen bezig: wat – of wie – werd de koning op slechts 19-jarige leeftijd fataal? Volgens allerlei theorieën zou hij vermoord zijn, maar het laatste onderzoek wijst in een geheel andere richting.

W

as het een jachtongeluk, een ziekte of moord? Er doen vele theorieën de ronde over de dood van Toetanchamon. Howard Carter onderzocht het ruim 3200 jaar oude lichaam als eerste, maar de archeoloog was vooral geïnteresseerd in de schatten uit het graf. De mummie zat vast in een dikke laag hars en olie die na het balsemen in de kist was gegoten, en om de farao uit de kist te krijgen, moest kenneth garreth

hawass

In 2005 scanden Zahi Hawass en zijn team Toetanchamon. Enkele jaren later konden ze zijn DNA isoleren.

Carter zijn armen, benen en hoofd afzagen. Er bleven 13 stukken over. In de jaren daarna is de mummie slechts twee keer onderzocht, en telkens zonder eenduidige resultaten. Maar enige tijd terug besloot het toenmalige Egyptische hoofd archeologie Zahi Hawass om met nieuwe technieken het raadsel voor eens en voor altijd de wereld uit te helpen: CT-scans en DNA-analyse. In 2010 maakten de resultaten van dit onderzoek een einde aan bijna 100 jaar speculaties en geruchten.

Toetanchamon is niet vermoord Volgens veel theorieën zou de kindkoning zijn vermoord. In 1968 waren er röntgenfoto’s van zijn schedel gemaakt, waarop te zien was dat hij een klap op zijn achterhoofd had gekregen. Daarom dachten veel onderzoekers dat hij vermoord was, of dat hij een val uit zijn strijdwagen niet had overleefd. De laatste theorie werd ondersteund door een breuk in zijn linkerdijbeen. Maar met behulp van

nieuwe theorie: kindkoning was ziekelijk

CT-scans toonde het onderzoeksteam van Hawass aan dat de beschadigingen aan het hoofd van de farao ontstaan moeten zijn toen het lichaam gebalsemd werd, dus toen hij al dood was. De breuk in zijn linkerdijbeen was echter hoogstwaarschijnlijk ontstaan toen de koning nog in leven was. Omdat het weefsel nog niet was beginnen te helen, moest de breuk enkele dagen voor zijn dood ontstaan zijn. De scans lieten ook zien dat zijn linkerknie ontwricht was. Deze twee botbeschadigingen bliezen de oude theorie dat de farao van zijn strijdwagen was gevallen nieuw leven in. Maar volgens de onderzoekers zou hij daarbij verwondingen over zijn hele lichaam opgelopen moeten hebben.

Inteelt en malaria verzwakten farao De voeten van de koning gaven echter een mogelijke verklaring voor de beschadigde botten. De scans lieten een

Dode kreeg medicijn mee

Veel van de beschadigingen aan het lichaam van Toetanchamon zijn een gevolg van de balseming en het onderzoek van Carter. Maar de koning was ziek, en een botbreuk deed hem de das om.

De eerste röntgenfoto’s uit 1968 toonden twee losse botfragmenten in de schedel van de farao. Om Losse stukjes bot deze reden dachten velen dat de koning gedood was door een slag op het hoofd. Maar nieuw onderzoek laat zien dat de stukjes bot na zijn dood zijn losgeraakt. Ze zaten namelijk niet vast in de vloeistof die bij het balsemen in de schedel werd gegoten.

university of liverpool

Schedel raakte na de dood beschadigd

m al aria

1 cm

Koning had geen hart

Het hart en enkele ribben van de mummie ontbreken. Dit duidt op een trap van een paard tegen de borst, waarna de beschadigde delen bij het balsemen zijn verwijderd. Maar sommigen denken dat Carter in de borst naar schatten zocht.

Onderzoek wees uit dat het linkerdijbeen van de farao enkele dagen voor zijn dood was gebroken.

Op oude foto’s van de mummie is de penis van de farao te zien. Deze viel er later af, maar werd in 2005 teruggevonden in de kist.

the griffith institute & shutterstock


9/13/12 7:03 PM

Toetanchamons nauwe band met generaal Horemheb werd hem volgens sommige theorieën fataal. kenneth Garreth

Theorie 2: farao werd door zijn adviseur vermoord Toetanchamon werd vaak jagend op een wagen afgebeeld.

Theorie 1: Toetanchamon viel uit zijn wagen

Volgens veel onderzoekers overleed Toetanchamon na een val uit zijn wagen. Op afbeeldingen is de farao vaak te zien in zijn tweewielige strijdwagen, tijdens de jacht of een oorlog. Maar dit lijkt je reinste propaganda te zijn geweest. Nieuw onderzoek toont aan dat de kindkoning nauwelijks kon lopen, laat staan een strijdwagen berijden.

bo tbre uk

De balsemvloeistof is de botbreuk binnengedrongen.

cosmos magazine

Balsemvloeistof in botbreuk

aan van malariaparasieten, en nader onderzoek bracht aan het licht dat de koning besmet was met de dodelijke malariavariant Malaria tropica. De laatste uren van Toetanchamon waren een lijdensweg. Hevige rillingen en hoge koorts speelden de koning waarschijnlijk parten. Een combinatie van malaria, een verzwakte afweer en een gecompliceerde botbreuk was verantwoordelijk voor de langzame en pijnlijke dood van de beroemdste tut farao uit de geschiedenis.

bridgeman

massale afbraak van het bot in de linkervoet zien. Dit zou een gevolg zijn geweest van de ziekte van Köhler, waarbij het bot afsterft. Deze erfelijke ziekte was wellicht het gevolg van inteelt. Mensen met deze aandoening vallen vaak, en bij zo’n val kunnen de beschadigingen ontstaan zijn. De botbreuk zelf kan niet de doodsoorzaak zijn geweest. Pas toen ze het beenmerg van de farao bekeken, vonden de onderzoekers de werkelijke boosdoener: ze troffen DNA

Toetanchamon was pas tien jaar oud toen hij aan de macht kwam. Zijn rijk verkeerde in chaos, en hij riep de hulp in van de legerleider, Horemheb, die algauw de touwtjes stevig in handen kreeg. De bevoorrechte positie viel volgens sommige theorieën verkeerd bij de persoonlijke adviseur van Toetanchamon, Eje. Terwijl Horemheb op veldtocht was, zou Eje de koning hebben laten doden, waardoor hij zelf farao kon worden. Dit verklaart waarom Eje en niet Horemheb de troon besteeg na de dood van Toetanchamon. Maar het onderzoek wijst er niet op dat de koning vermoord is.

picture desk

In het graf stonden in totaal zes wagens, sommige met versleten wielen.

Staf

Stevige balseming

Het lijk van de farao lag in een dik mengsel van plantaardige olie en hars, dat een harde laag rond het lichaam vormde. Dit hinderde het onderzoek.

Toetanchamon leunt op reliëfs vaak op een lange staf. In het graf vond Carter 130 stokken en staven, waarvan enkele duidelijk slijtage vertoonden.

in te elt Te weinig bloed naar de voeten

scanpix

Misvormde teen

Dikke laag balsem. Het bot.

Dood bot

Toetanchamon overleed ver van huis

De farao werd twee keer gebalsemd. De eerste keer was een haastklus, mogelijk om het lichaam intact te kunnen vervoeren. Dit wijst erop dat de koning ver van huis was toen hij stierf.

rechtervoet linkervoet

the griffith institute

Historia 8 • 2012

41


9/13/12 7:03 PM

toetanchamon

Wie was zijn vader? De opvolgers van Toetanchamon haalden alle inscripties weg die zouden kunnen vertellen wie zijn vader was. Ook in het graf zijn geen aanwijzingen gevonden. Maar in 2010 konden onderzoekers eindelijk uitsluitsel geven na een DNA-analyse van de farao, waarmee zijn stamboom gereconstrueerd kon worden. het bewind van de kindkoning stamden. Een van de meest raadselachtige mummies kwam uit het graf DK 55 in de Vallei der Koningen. De naam op zijn kist was weggekrast, en toen de onderzoekers zijn DNA met het erfelijk materiaal van Amenhotep III vergeleken, stonden ze versteld. De onbekende

bruikbaar DNA te vinden waar het raadsel mee opgelost kon worden. Sommige van deze mummies waren al geïdentificeerd, waaronder die van farao Amenhotep III, die Egypte 20 jaar lang regeerde voordat Toetanchamon op de troon kwam. Van andere mummies was alleen bekend dat ze uit de tijd rond

Moeder Ontdekt: 1898 Leeftijd: 25-35 DNA-onderzoek laat zien dat de mummie die ‘jonge vrouw’ wordt genoemd de zuster van farao Achnaton en bovendien de moeder van Toetanchamon was. Achnaton zou met zijn zus zijn getrouwd omdat Nefertiti uitsluitend meisjes voortbracht. Haar naam is niet bekend.

Een komen en gaan van farao’s Toen Toetanchamon de Egyptische troon besteeg, was het land in rep en roer na de religieuze omwenteling van farao Achnaton. Al na 10 jaar op de troon, in 1323 v.Chr., overleed de kindkoning plotseling. Hij werd eerst opgevolgd door zijn vroegere adviseur Eje, en later door generaal Horemheb, die in 1307 v.Chr. Ramses I als zijn opvolger aanwees; het einde van de dynastie van Toetanchamon.

Farao

Nefertiti

Achnaton ouders

Teye

Grootmoeder Ontdekt: 1898 Leeftijd: Ca. 50 DNA-analyse toont aan dat een tot dan toe onbekende mummie uit het graf DK 35 Teye is, de vrouw van farao Amenhotep III. Ze deelde haar graf met de farao en andere koningsmummies.

grootouders

Vader Ontdekt: 1907 Leeftijd: 35-45 Tijdens hun zoektocht naar de vader van Toetanchamon losten de onderzoekers een ander groot raadsel op. In 1907 was een mummie gevonden in de Vallei der Koningen. De naam op de sarcofaag was weggekrast, en de schatten in het graf gaven geen aanwijzingen omtrent de identiteit van de dode. DNA-analyse heeft aangetoond dat het hier om de ‘ketterse’ koning Achnaton gaat, die de vele goden van Egypte verving door één god, Aton. Achnaton had op afbeeldingen vaak vrouwelijke vormen, en onderzoekers denken daarom dat hij een genetische aandoening had

Grootvader Ontdekt: 1898 Leeftijd: Ca. 50 Onder farao Amenhotep III was Egypte op het hoogtepunt van zijn macht. Zijn mummie werd in 1898 gevonden samen met andere koninklijke mummies in de Vallei der Koningen.

Overgrootmoeder Ontdekt: 1905 Leeftijd: 50-60 Thuya stamde af van de vroegere koninginnen van Egypte. Ze werd met haar man Yuya in de Vallei der Koningen begraven.

Toetanchamon Horemheb 1333-1323 v.Chr. 1319-1307 v.Chr.

Thuya Yuya

Overgrootvader Ontdekt: 1905 Leeftijd: 50-60 Yuya was geen koning, maar een machtige man van adel. Zijn dochter Teye trouwde met Amenhotep III.

overgrootouders

Door DNA-analyse zijn de onderzoekers erin geslaagd de stamboom van Toetanchamon te tekenen. In zijn familie bleek sprake van ernstige inteelt.

Ouders waren broer en zus

Achnaton 1353-1335 v.Chr.

Eje Ramses I 1323-1319 v.Chr. 1307-1306 v.Chr.

‘Jonge vrouw’

Smenchkare 1335-1333 v.Chr.

Amenhotep III Farao

Amenhotep III 1391-1353 v.Chr.

Stiefmoeder Ontdekt: – Leeftijd: – Nefertiti, de beroemde eerste vrouw van Achnaton, is nooit gevonden. Ze kreeg zes dochters met de farao, maar geen zoons. Na de dood van haar man regeerde ze wellicht als Smenchkare.

D

e Egyptische archeoloog Zahi Hawass glunderde van trots toen hij op een persconferentie in 2010 kon onthullen wie de ouders van Toetanchamon waren. In de drie jaar daarvoor had zijn onderzoeksteam zich op het beenmerg van de farao en 10 andere koninklijke mummies gestort om


9/13/12 7:03 PM

In 2005 slaagden onderzoekers erin om op basis van CT-scans het gezicht van Toetanchamon te reconstrueren. De koning was ongeveer 1,70 meter lang en woog ruim 60 kilo. Hij was tenger gebouwd, maar er zijn geen aanwijzingen dat hij ondervoed was toen hij overleed. Met behulp van scans van de schedel maakte het team een model van het gezicht van de kindkoning van klei en siliconen. Het resultaat was een mooie jongeman met ronde wangen en volle lippen. De farao had een opvallend lang achterhoofd. Op standbeelden van zijn zusters komt dat kenmerk ook naar voren, en daarom werd wel gedacht dat hun hoofden al vanaf hun vroege jeugd in deze vorm gedwongen zijn. Maar nieuw onderzoek wijst uit dat het hier waarschijnijk een aangeboren eigenschap betreft. Ook werd ontdekt dat de farao een gespleten gehemelte had, waarschijnlijk een gevolg van de inteelt in zijn familie.

Polfoto, National geographic, Getty Images, Scanpix/akg & kenneth garrett

Dochter Ontdekt: 1922 Leeftijd: 7 maanden De twee foetussen zijn beide doodgeboren, en ze waren op dezelfde manier gebalsemd als hun vader. Zo konden ze in het hiernamaals samen met hem tot leven komen.

Koning herrees uit de dood

Foetus 2

Spil van het mysterie Ontdekt: 1922 Leeftijd: 19 De stamboom van Toetanchamon biedt een verklaring voor het feit dat hij ziekelijk was en jong stierf. Als zoon van farao Achnaton en diens zus liep hij een hoog risico op genetische defecten en erfelijke ziekten. De aandoening aan zijn voeten, waarbij de botten langzaam afstierven, is vermoedelijk een gevolg van deze koninklijke inteelt. Hij was de zoon van de ‘ketterse’ koning Achnaton, en dat leidde er waarschijnlijk toe dat zijn naam door zijn opvolgers uit alle documenten werd geschrapt. Hun woede jegens Achnaton was zo groot dat ook zijn zoon het moest ontgelden.

In 2005 werd het gezicht van de jonge farao met CT-scans gereconstrueerd.

Dochter Ontdekt: 1922 Leeftijd: 5 maanden In het graf van Toetanchamon werden de mummies van twee foetussen gevonden. Hun DNA onthult dat zij het nageslacht van de kindkoning waren.

Foetus 1

kinderen

Anchesenamon

Echtgenote Ontdekt: 1817 Leeftijd: 25-40 In 1817 vond de archeoloog Belzoni de mummie van een vrouw in graf DK 21 in de Vallei der Koningen. Hierna viel ze ten prooi aan vandalisme en werd haar hoofd vernield. DNA-analyse wijst uit dat deze vrouw de moeder is van de twee foetussen die in het graf van Toetanchamon lagen. Toetanchamon was zeker hun vader, en daarom denkt men dat de vrouw Anchesenamon is – de halfzuster en vrouw van Toetanchamon. Deze inteelt kan de doodgeboren kinderen verklaren.

Half broer en halfzus

Toetanchamon Farao

Broer en zus

die dit voorkomen veroorzaakte. Maar nieuw onderzoek weerspreekt die conclusie. Deze voorstelling van Achnaton moet dus religieus of kunstzinnig gemotiveerd zijn geweest. Neef en nicht

van de 10 mummies uit de tijd van Toetanchamon stuitte het team op het lichaam van een anonieme vrouw uit de Vallei der Koningen, wier DNA met dat van Toetanchamon overeenkwam. Bovendien was er een match met de ouders van Achnaton. Toetanchamons ouders waren dus broer en zus. De ontdekking van de identiteit van de ouders van de kindkoning was een grote doorbraak. Nu begreep men eindelijk waarom de informatie over hem zo schaars was. De Egyptenaren wilden alles uitwissen wat met Achnaton te maken had, en zijn zoon Toetanchamon moest daarom ook voorgoed uit de tut geschiedenis verdwijnen.

National geographic

mummie was met 99 procent zekerheid een zoon van Amenhotep III. Hiermee konden ze de mummie een naam en een gezicht geven. De man in het graf DK 55 moest wel Achnaton zijn – de farao die Egypte op z’n kop had gezet door de traditionele goden aan de dijk te zetten en van Aton de enige god te maken. En toen de onderzoekers het DNA van de mummie uit het graf DK 55 vergeleken met dat van Toetanchamon, vielen de laatste stukjes op hun plaats: ze waren vader en zoon. En het DNA had nog meer verrassingen in petto. De moeder van Toetanchamon was niet de beroemde Nefertiti, de eerste vrouw van Achnaton. Tijdens het testen

Gids voor de Vallei der Koningen Op onze website kun je op onderzoek uitgaan in de Vallei der Koningen, waar veel Egyptische farao’s begraven werden. www.historianet.nl/vdk Lees ook N. Reeves: The Complete Tutankhamun, Thames & Hudson, 2007 ● B. Price: Tutankhamun – Egypt’s Most Famous Pharaoh, Pocket Essentials, 2007 ● Z. Hawass: Tutankhamun and the Golden Age of the Pharaos, Nat. Geo., 2005 ● D. Meyerson: Howard Carter and the Mystery of King Tutankhamun’s Tomb, Ballantine Books, 2009 ●

●

www.griffith.ox.ac.uk/gri/4sea1not.html Historia 8 • 2012

43


9/13/12 7:03 PM

De mysteries rond de jongen met het gouden gezicht zijn eindelijk opgelost

Recommend Documents