DE MIGRATIE VANUIT TURKIJE NAAR DE EUROPESE UNIE EN BELGIE

De migratie vanuit Turkije naar de Europese Unie en Belgie

12

DE MIGRATIE VANUIT TURKIJE NAAR DE EUROPESE UNIE EN BELGIE Stéphane de TAPIA

De Turkse emigratie: samenvatting van een recent maar reeds complex verhaal (19572001) De internationale migratie vanuit Turkije is waarschijnlijk één van de meest bestudeerde hedendaagse migratiestromen, samen met de Chinese diaspora en de Mexicaanse emigratie naar de Verenigde Staten. De bibliografische werken van Abadan (1986), Boos-Nünning (1989) of Schwarz & Ersöz (1990), die met respectievelijk 1255, 1190 et 2755 referenties overigens maar in zeer beperkte mate overeenstemmen, werden vroeger vaak geciteerd maar zijn nu voorbijgestreefd. Een poging tot overzicht van Franstalige, wetenschappelijk gekwalificeerde werken over het onderwerp, vermeldt meer dan 800 referenties, persoverzichten niet meegerekend (voor een eerste versie, zie de Tapia & Dubus 1995). En dan is de inventarisatie van Belgische, Zwitserse of Canadese werken nog onvolledig! In absolute cijfers heeft België veel minder Turkse inwoners dan Duitsland. De cijfers voor België zijn vergelijkbaar met die van Zwitserland, maar België behoort wel, samen met Nederland, het Ruhrgebied, het Rijnland, de Elzas en Duitstalig Zwitserland tot wat passend de «europese megapool » zou kunnen genoemd worden: de meest geïndustrialiseerde regio van West-Europa, gelegen tussen de Londense agglomeratie, waar er een concentratie is van Turkse en TurksCypriotische inwoners, en de Milanese agglomeratie, samen met Trieste en München één van de poorten naar Europa voor de Turkse economie. De geschiedenis van deze recente migratie, die begon rond 1957 naar Duitsland, is welbekend en er hoeft in deze bijdrage niet op teruggekomen te worden. Eén van de meest overzichtelijke verslagen van deze geschiedenis is wellicht dat van Philip Martin (1991) in opdracht van het « Bureau International du Travail » (BIT/ILO), maar ook de werken in onder meer het Turks van Nermin Abadan, Suzanne Paine, Ali Gitmez, Rinus Penninx, Herman Van Renselaar, Hans Van Amersfoort, Ahmet Gökdere (nu correspondent van de organisatie SOPeMI voor Turkije), Bernhard Nauck, Thomas Schwarz, Jochen Blaschke, Czarina Wilpert, Faruk Sen, Ahmet Içduygu, … zijn erg bekend. Over dit onderwerp is al zo veel geschreven, dat het onmogelijk is alle auteurs op te noemen zonder iemand te vergeten. Vooral Professor Nermin Abadan-Unat heeft de Turkse emigratie van in het begin gevolgd en hij heeft de eerste ernstige sociologische studie ervan geschreven in Duitsland, in opdracht van het «DPT » (Devlet Planlama Teskilâtï – State Planning Organization). De studie werd gepubliceerd in 1964. Tientallen werken zijn hierop gevolgd, waarvan sommige verplichte lectuur zijn voor wie de Turkse emigratie wil bestuderen. Dankzij de analyse van de migratie door sociologen, economen, geografen en historici kan dit fenomeen in zijn juiste context worden geplaatst en kunnen de evoluties op planetaire schaal perfect worden opgevolgd (Simon 1995). België moet hierbij niet onderdoen: met Felice Dassetto of Albert Bastenier, heeft de notie «overgebrachte islam» een zekere bekendheid gekregen, maar talrijke auteurs kunnen evengoed geciteerd worden (Feld, Lesthaeghe, Surkyn, Reniers, Lievens, Bensalah, Ouali, …), met een speciale vermelding voor Altay en Ural Manço, Belgische sociologen die met de beschrijving en analyse van de Turkse bevolkingsgroepen in België een kennisniveau hebben bereikt dat elders in Europa zeldzaam is 1 . 1

Zie in 1992 : Turcs de Belgique : identités et trajectoires d’une minorité, Info-Türk, Brussel ; talrijke andere individuele of collectieve referenties, zie ook de website van het Gentse Centrum voor Islamitische studies: http://allserv.rug.ac.be.


13

Het is juist dat de Turkse bevolking in België (vandaag 70.000) in absolute cijfers kleiner is dan die in de stad Berlijn alleen al (ongeveer 140.000) en dat de gehele oppervlakte van het land maar 30.854 km² bedraagt. Maar op het vlak van de Turkse migratie bekleedt België een interessante plaats, gelegen tussen Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland en Nederland (allemaal landen met Turkse immigratie), waar immigratie in de verarmde industriële regio’s gecombineerd wordt met de nabijheid van andere regio’s met een hoge Turkse immigratie: Nederland, maar ook het Rijnland en Noord-Westfalen met samen zowat 715.000 Turkse immigranten. Het migratiegebied is voor de geograaf het geheel van het gebied rond een afgelegde reisweg en de plaatsen waar een welomlijnde groep migranten heeft geleefd, in dit geval de Turken of mensen van Turkse afkomst. Afhankelijk van het onderwerp van studie kan al dan niet gesproken worden van het Portugese, Algerijnse, Maghrebijnse, Chinese of Vlaamse, Waalse of Brusselse migratiegebied, in de mate waarin de mensen die afkomstig zijn van Vlaanderen, Wallonië en Brussel al dan niet een bepaalde reisweg gebruiken bij regelmatige verplaatsingen. Deze notie is even nuttig bij de studie van interne migraties, met inbegrip van het woonwerkverkeer, als bij de studie van internationale migraties (studies van Roland Schwab, Roger Béteille, Gildas Simon, Michel Poinard, Daniel Courgeau of Alain Tarrius) 2 . Dankzij bepaalde kwantitatieve geografische technieken is het sinds de jaren zestig mogelijk de invloedsgebieden van agglomeraties te definiëren (telefoonverbindingen, woon-werkverkeer, winkel- en dienstencentra, tewerkstelling door de bedrijven, bediening door de ziekenhuizen en door onderwijs- en universiteitsinstellingen, enz.). Het is op basis van de syntheses van Abadan-Unat (passim) en Martin (1991) dat de grote lijnen van de evolutie van het Turkse migratiegebied kunnen worden getrokken. De vijf decennia waarin het Turkse migratiegebied zich heeft ontwikkeld, kunnen worden ingedeeld in drie belangrijke periodes, die voor Turkije overeenstemmen met: •

De massale emigratie van werk naar West-Europa: enkel jonge mannen, soms met enige scholing, die vertrekken naar de Europese geïndustrialiseerde regio’s. Soms, bijvoorbeeld in Berlijn, zijn het jonge vrouwen die worden gerekruteerd. Deze periode duurt van 1957-1961 tot 1973;

•

een dubbele correctie van de migratiestromen, van 1974 tot 1989, met enerzijds de talrijker wordende gezinsherenigingen in Europa en anderzijds het opstarten van Turkse werven voor openbare werken in de olieproducerende landen en enkele landen die onrechtstreeks van deze olieproductie profiteren, zoals Jemen;

•

een zoektocht naar nieuwe toekomstmogelijkheden “in alle windrichtingen” vanaf 1989, wanneer de Turks-Arabische relaties aanzienlijk verslechteren (door de Golfoorlog en zijn gevolgen), enerzijds omwille van economische factoren (insolventie van bepaalde klanten), maar anderzijds ook omwille van politieke redenen: de gevolgen van Gorbatsjovs perestrojka openen de poort naar Oost-Europa, Rusland en Turkssprekend Centraal-Azië.

2

De studie van de binnenlandse migraties en die van de internationale migraties staan volgens de Franse geografen volledig los van elkaar en verlopen parallel. In werkelijkheid blijkt meer en meer dat het enige verschil hierin schuilt, dat bij internationale migraties landsgrenzen worden overschreden. De grensoverschrijdende migraties in Europa of Noord-Amerika tonen aan dat deze mobiliteitsfenomenen geen rekening houden met landsgrenzen, als de omstandigheden in de verschillende landen dezelfde zijn.


14

Van dichterbij bekeken, en vanuit het omgekeerde standpunt, zoals Nermin Abadan-Unat (1993) heeft gedaan, kan er voor Europa een complexere tijdsindeling worden gemaakt, met de evoluties van de arbeidsmarkt, de ontwikkeling op het vlak van gezinshereniging – de derde generatie Turken in Europa is nog altijd geneigd met landgenoten te trouwen, volgens Gokalp & Massicard (rapport IHESI 1999 )-, en natuurlijk ook de binnenlandse politiek van Turkije, waar de staatsgrepen van 1960, 1970 en 1980, en de conflicten tussen de regering en de Koerdische minderheid ernstige gevolgen hebben op de migratiestromen en op de interne organisatie van de immigratie, meer bepaald met de gevolgen van de staatsgreep van 1980 en de oprichting rond 1984 van de PKK (Partiya Karkerân Kurdistan, de Partij van de Koerdische Arbeiders, onder leiding van Abdullah Öcalan). Abadan-Unat (1993) onderscheidt zes fasen, die ze overigens in verschillende publicaties herneemt en uiteenzet: •

1956-1961 : rekrutering door tussenpersonen met contracten op naam;

•

1961-1972 : migratie op basis van bilaterale intergouvernementele akkoorden (in deze fase blijft de spontane, individuele emigratie voortduren);

•

1972-1975 : economische recessie, later hoge werkloosheid, terugkeer, legitimatie van illegale migratie (regularisatie van “toeristen”);

•

1975-1978 : gezinshereniging en scholing voor de kinderen;

•

1978-1985 : visumverplichtingen en opkomst van xenofobie, controle van de immigratiestromen en massale toevlucht tot de asielprocedure;

•

1986 en later: opkomst van de ethnic business, de immigratievriendelijke beweging, religieuze en politieke eisen.

Het zou nuttig zijn deze “Europese” periodiciteit van naderbij te bekijken ten opzichte van de recente evolutie en de bekende ontwikkelingen in andere sectoren van het migratiegebied (Noord-Amerika, Oceanië, het MiddenOosten, Rusland – Centraal Azië). Alle waarnemers zijn het erover eens dat het Turkse migratiepotentieel omvangrijk blijft (Martin 1991: 103-121, de Elz as 1998: 213-230), maar niet alleen wordt er uitgekeken naar nieuwe geografische mogelijkheden, het is ook duidelijk dat de migranten van vandaag, zowel de jonge echtgenoten die in het raam van de gezinshereniging van de tweede generatie in West-Europa arriveren, als de jonge investeerders die zich in Midden- en Oost-Europa vestigen, beter opgeleid en beter gevormd zijn. De geïmmigreerde Turkse economie is zelfstandig geworden en is op haar beurt een niet-onbelangrijke werkgever geworden (voor de acht belangrijkste Europese landen op het vlak van Turkse immigratie: 256.000 jobs in 62.100 ondernemingen in 1997, waarvan 4.600 jobs in 1.500 ondernemingen in België, volgens de schattingen van het “Centre d’Etudes Turques” (Sen, Ulusoy & Öz 1999). De migratie richt zich op nieuwe bestemmingen: Midden- en Oost-Europa, de Russische Federatie, Centraal-Azië, het Midden-Oosten en is niet meer uitsluitend geconcentreerd op het geïndustrialiseerde Europa zoals in de jaren 1960-1970. Duitsland blijft weliswaar het land met de grootste Turkse immigratie, maar in de jaren negentig waren Saoedi-Arabië en Rusland de meest gekozen bestemmingen.


15

Het Turkse migratiegebied: een dynamische visie op de internationale migraties -

het begrip “migratieruimte” (“champ migratoire”)

Deze notie, hierboven al aangehaald, is rechtstreeks afgeleid van het werk van Franse geografen zoals G. Simon of Poinard, en van sociologen zoals Tarrius 3 . De praktische ervaring van de Turkse immigratie in de Elzas, de aanwezigheid van velerlei relaties die zijn gegroeid tussen groepen immigranten in deze regio en het nochtans verafgelegen Turkije, gaf aanleiding tot het ontstaan van dit begrip, dat kon getoetst worden aan de situatie van Turkije, van Tunesië, van Marokko of van Mexico. Mettertijd zijn de relaties tussen Turkije als land van herkomst en de immigratieregio’s fel veranderd, maar ze zijn nooit verdwenen, integendeel. Het begrip “migratieruimte”

is onlosmakelijk verbonden met een ander begrip, dat werd gelanceerd door het “Laboratoire

MIGRINTER”, namelijk het “migratieverkeer” . In zijn thesis over de ruimtelijke relaties van de Tunesiërs (1979) definieert Gildas Simon de migratieruimte als «een echte sociale ruimte, sterk gestructureerd en dynamisch [… De migratieruimte] spreidingsruimte van de migraties van een gegeven bevolkingsgroep, die eruitziet als een magnetisch veld, is een ruimte waarin de genoemde bevolkingsgroep één of meerdere relatienetwerken opbouwt». Deze definitie zal later uitmonden in de studie van het diasporaconcept, toegepast op migrerende arbeiderspopulaties. Wat de geïmmigreerde Turkse bevolking in Europa betreft, kan dankzij het begrip “immigratieruimte” de onderliggende samenhang worden onderstreept die een transnationale ruimte doorkruist – die van de Turken – waar knooppunten, kruispunten, verbindingsplaatsen en verplichte strategische doorgangsplaatsen ontstaan, voor de endogene organisatie van de geïmmigreerde bevolkingsgroepen. Zo spelen Stockholm, Berlijn, Parijs, een specifieke rol voor de Koerdische netwerken (uitgaven, televisie, politieke vertegenwoordigingen), vestigen de linkse of alternatieve organisaties zich in Berlijn en Parijs, de islamitische bewegingen in Keulen, de uitgeverijen van dagbladen die in heel Europa worden verspreid in Frankfurt, en de verbindingsagentschappen van de wegvervoerders in Munchen en Milaan. Op dezelfde manier kan een globale visie op de migratieruimte met een goede kennis van de potentiële filières en de interne verbondenheden, snel leiden tot inzicht in evoluties die nochtans chaotisch kunnen lijken (een recent voorbeeld: het opvolgen

van de Koerdische vluchtelingen in de

landen van het Schengen-verdrag). De Turkse immigranten werken – dat is de eerste reden voor hun komst naar Europa -, maar ze zijn eisende partij, vaak ten overstaan van de Turkse regering, zonder zich veel om de Europese actualiteit te bekommeren, ze organiseren zich in cultureel en religieus opzicht, stichten tienduizenden ondernemingen, honderden verenigingen en gebedsplaatsen. Het is dus mogelijk een virtuele Turkse ruimte in Europa te definiëren en af te bakenen, waarin Istanbul, Ankara, Konya, om maar enkele steden te noemen, een bepaalde administratieve, politieke, ideologische, culturele en natuurlijk economische rol spelen. Er is in onze optiek geen originele ruimte, geen startruimte die is afgesneden van één of meerdere ontvangstruimtes, immigratieruimtes, verblijfsruimtes, maar wel een samengestelde, autonome ruimte, die boven op de Europese nationale ruimtes gesitueerd is, en die per definitie transnationaal en grensoverschrijdend is (MIGRINTER 1997 & 1999). Deze relationele migratieruimte heeft integendeel de neiging mettertijd complexer te worden. Het Italiaanse territorium is hiervoor een goed voorbeeld: Italië is geen klassiek immigratieland voor de Turken, die er vandaag nog steeds minder vertegenwoordigd zijn dan de Marokkanen en de Tunesiërs. Tijdens de jaren negentig doen zich evenwel enkele nieuwe fenomenen voor, die van Italië een Turks immigratieland maken: 3

Zie nr 84 van Migrations Etudes, 1998 : la circulation migratoire, samenvatting van een rapport dat werd opgesteld door de groep MIGRINTER uit de Poitiers.


•

16

de Joegoslavische crisis leidt een belangrijk deel van de migratiestroom af via Italië (toeristenvoertuigen, autocars, internationale vrachtwagens). Venetië en Ancona (ferryboten onder Turkse vlag), Triëste (Turkse roro-boten), Ancona, Bari, Brindisi (ferryboten onder Griekse en Turkse vlag, minder vaak onder Italiaanse vlag) zijn even veel toegangspoorten tot/vertrekpunten vanuit de landen van het Schengen-verdrag. Milaan, met enkele nabijgelegen plaatsen, Como, Bergamo, trekt talrijke verbindingsagentschappen aan van Turkse wegvervoerders.

•

Als gevolg van de gebeurtenissen in de Balkan en in het Midden-Oosten spoelen heel wat vluchtelingen aan op de Italiaanse Adriatische kust (Albanezen, Bosniërs, Koerden, Assyrische Chaldeeërs, Yezidi's). Terwijl sommige groepen Koerdische vluchtelingen zich vestigen in bepaalde kleine dorpjes in Calabrië, reizen anderen verder naar Frankrijk of Duitsland. Ventimiglia wordt een strategische doorreisplaats, zoals dat vroeger het geval was voor de Sloveense grens (Gorica, Sezana voor doorreis naar Triëste, Korensko Sedlo, Ljubelj Sedlo, Sentilj voor doorreis naar Oostenrijk). Italië is eenvoudigweg immigratieland en transitland geworden, omdat Turkse arbeiders (waarschijnlijk gelieerd aan de transportsector) en Koerdische arbeiders (vooral van Turkse en Irakese nationaliteit) zich er hebben gevestigd, terwijl anderen er de voorkeur aan gaven verder te trekken.

Dit is dus een interessant voorbeeld van een transitruimte die immigratieruimte is geworden, met het ontstaan van regelmatige doorreisplaatsen (Triëste, Venetië, Bari, Brindisi) die aangevuld worden met onregelmatige doorreisplaatsen (dezelfde, met de Adriatische stranden, Ventimiglia), stopplaatsen, kruispunten en centra van herverdeling (Milaan). Aan één van de andere grenzen van de migratieruimte ligt het Belgische territorium, dat noch specifiek, noch geïsoleerd is. België is een immigratieland, maar kan ook de rol van transitruimte spelen (naar het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Duitsland). Het zal erom gaan, de graad van onafhankelijkheid van de groepen en individuen van Turkse origine goed tegenover elkaar af te wegen (Turken in Duitsland, Frankrijk, België, Nederland, Denemarken, Zweden, …), maar ook tegenover Turkije. In de loop van zowat drieënveertig jaar zijn er verschillende, opeenvolgende migratiegolven geweest. Geleidelijk zijn de Turkse migranten naar verschillende regio’s op de wereldkaart uitgeweken. In grote lijnen kunnen de verschillende geografische sectoren (of compartimenten, in de mate dat de immigratieregio’s niet noodzakelijk aan elkaar grenzen) van het Turkse migratiegebied als volgt omschreven worden (YIHGM, IIBK et DIE, cijfers van 1998 ) 4 : •

In de West-Europese landen wonen in totaal 3 170 466 immigranten. Duitsland heeft nog steeds de grootste populatie (2 110 223 mensen), gevolgd door Frankrijk (301 209, volgens de cijfers van YIHGM , 260 982, volgens de cijfers van INSEE

voor de definitieve resultaten van de laatste Algemene Volkstelling in

Frankrijk), Nederland (299 909, dus een veel grotere densiteit dan Frankrijk, waar de immigratie in absolute cijfers nochtans hoger ligt!).

4

Turkijke beschikt over een degelijk en vrij betrouwbaar statistisch apparaat; de cijfers die in dit artikel worden geciteerd, zijn afkomstig van drie belangrijke documentaire bronnen, die sinds meer dan twintig jaar worden gebruikt : D.I.E. (T.C. Devlet Istatistik Enstitüsü), Türkiye Istatistik Yilligi – Statistical Yearbook of Turkey (DIE, Ankara, jaarboek) ; I.I.B.K. (Is ve Isçi Bulma Kurumu) Istatistik Yilligi – Statistical Yearbook of Employment Office (IIBK, Ankara, jaarboek) en Y.I.H.G.M. Yurtdisi Isçiler Hizmetleri Genel Müdürlügü Raporu (Ministry of Labor and Social Security, Ankara, jaarboek)


17

Deze groep van landen, waarvan de meeste lid zijn van de Europese Unie, omvat Oostenrijk (138.220), Zwitserland (79 925, waaronder de kleine kolonie in Liechtenstein : 700 personen), België (70 701), GrootBrittannië (72 500), Denemarken (36 559), Zweden (35 866), Noorwegen (3000 tot 10 000 personen, naargelang van de bron!). We merken op dat bijna alle West-Europese immigratielanden voor het eerst hun Turkse populatie zien teruglopen of stagneren, zelfs Duitsland. België onderscheidt zich hier door een sterke daling, die vooral het gevolg is van naturalisaties. •

In het Midden-Oosten en Noord-Afrika wonen in totaal 122 880 migranten, voor het overgrote deel mannen, en de meesten in Saoedi-Arabië. Deze sector heeft om verschillende redenen een sterke terugloop gekend: de Golf-oorlog, het embargo tegen Libië, de opeenvolgende Libanese, Palestijnse, Koerdische crisissen, de insolventie van bepaalde olieproducerende landen of eenvoudig de verzadiging van bepaalde uitrustingsmarkten – een internationale luchthaven wordt niet elk jaar vernieuwd – waren de oorzaken van een krimpende afzetmarkt voor de Turkse bouwsector, die zich toelegde op openbare werken . De cijfers zagen er in 1983 nog helemaal anders uit: 126 000 Turken in Arabië, 9 284 in Irak, 3 000 in Koeweit en vooral, ongeveer 80 000 arbeiders in Libië, of een totaal van 233 664 migranten (Seccombe & Lawless 1986, Unbehaun 1991 & 1995)5 .

•

50.876 Turken leven in Australië en enkele families in Nieuw-Zeeland (sommige schattingen gaan tot 100.000 Turken in Australië, waar de Cypriotische Turken, net zoals in Engeland, goed vertegenwoordigd zijn. Om culturele redenen wonen ze vaak in de nabijheid van Anatolische Turken). Deze sector van de migratieruimte heeft, afgezien van de grote afstand van Turkije, ongeveer dezelfde kenmerken als de Europese (afkomst, motivatie, levensstandaard, uitgevoerde beroepen). De grootste kenner van deze verafgelegen sector van de migratieruimte is zonder enige twijfel Ahmet Içduygu, hoogleraar Sociologie te Bilkent (Ankara)6 . Zuid-Afrika lijkt dezelfde kenmerken te vertonen, hoewel de migratie er misschien onregelmatiger is verlopen (1990-91).

•

165.000 Turken leven in Noord-Amerika (V.S.: 130 000 en Canada: 35 000). De situatie in de V.S. en die in Canada lijken onderling heel wat verschillen te vertonen. Het Europese en Australische model geldt ook voor Canada, waar de immigranten oorspronkelijk afkomstig zijn uit Tavas-Denizli (zoals in het centrale deel van de Elzas) of Mardin (Armeniërs of waarschijnlijk Assyrische Chaldeeërs, zoals in bepaalde gemeenten van Ile de France of zoals in sommige Duitse steden). De situatie in de Verenigde Staten is specifieker: de greencard is er verplicht en de autoriteiten hebben er de neiging de buitenlandse braindrain aan te moedigen (exodus van hooggeschoolde mensen tot meerdere eer en glorie van de Amerikaanse economie) 7 . Aruba, een klein eilandje van de Nederlandse Antillen, kende van 1990-93 een piek in de Turkse aanwezigheid (meer dan 1.400 personen), enkel door het opstarten van een bouwwerf voor toeristische doeleinden!

5

Ian. J. SECCOMBE & Richard I. LAWLESS, Between Western Europe and the Middle East : Changing Patterns of Turkish Labor Migration, Revue Européenne des Migrations Internationales, (2) 1 (1986), 3758. Voor recentere evoluties, zie: Horst UNBEHAUN, Türkische Atbeitsmigration nach Saudi Arabien und Libyen, Ethnizität und Gesellschaft, Occasional Papers 28, Verlag Das Arabische Buch, Berlijn (1991), en: Migration professionnelle vers le Proche-Orient, la Russie, l’Asie Centrale, in Stéphane de TAPIA (Ed.), Turcs d’Europe… et d’ailleurs, Les Annales de l’Autre Islam, 3 (1995), 279-309.

6

Ahmet ICDUYGU, Turks in Australia, in Stéphane de TAPIA (Ed.), Turcs d’Europe… et d’ailleurs, Les Annales de l’Autre Islam, 3 (1995), 253-278. Auteur van een verhandeling over de Turkse populatie in Melbourne, waar hij gewoond heeft (Migrant as a Transnational Category : Turkish Migrants in Melbourne, Australia, Department of Demography, Australian National University, 1991).

7

Voor meer informatie over dit weinig bekende aspect, zie Kemal KARPAT: The Turks in America, in Stéphane de TAPIA (Ed.), Turcs d’Europe … et d’ailleurs, Les annales de l’Autre Islam, 3, (1995), 231252.


•

18

41.570 Turken wonen in Rusland (13.000) en een aantal landen in Midden-Azië, of zo was de situatie toch in 1998. Recente statistieken tonen een belangrijke daling van de cijfers in Rusland, en een stijging in Midden-Azië, waar er ook een groeiende aanwezigheid is van bouwwerven, handelaars en onderwijzend personeel. Groepen die gelieerd zijn aan de politieke islam, zijn weliswaar sterk vertegenwoordigd, zoals de partizanen van Fethullah Gülen (onderwijs en vorming), ook engineeringbedrijven zijn er erg actief (bouw van winkelcentra, hotels, of ministeries en openbare gebouwen zoals in Almaty, Bishkek, Ashkabad of Astana (ex- Akmola, Tselinograd of Akmolinsk, afhankelijk van de periode waarover men het heeft), de nieuwe hoofdstad van Kazakstan8 ).

•

Afgezien van de situatie in Rusland, komt er op de Balkan en in Midden- en Oost-Europa een nieuwe immigratie op gang die vooral bestaat uit handelaars en kleine en middelgrote investeerders (bakkers, restauranthouders, industriëlen). Met de steun van de Turkse Kamers van Koophandel vestigen ze zich in Roemenië, Moldavië, Bulgarije, Macedonië, Albanië, Hongarije, Polen, Slovenië, Tsjechië, Slowakije. Net zoals Italië worden deze landen, die vroeger enkel transitlanden waren, op hun beurt Turkse immigratielanden. Door een gebrek aan betrouwbare statistieken kan de situatie nog niet echt juist worden ingeschat. Deze vaststelling geldt eveneens voor Transkaukasië (Georgië, Azerbeidzjan).

•

In Azië (Maleisië, Japan, Pakistan) werden enkele geïmmigreerde kolonies gesignaleerd. De migratie naar deze landen is om uiteenlopende redenen gebeurd: economische toenadering tussen Turkije en Maleisië tijdens het bewind van de regering-Erbakan - de holding Jetpa, die nu ontbonden is en wordt vervolgd door de Turkse justitie, bouwde een niet onaanzienlijk deel van haar publiciteit rond deze samenwerking – interesse van Japanse investeerders voor de Turkse economie (er zouden 5.000 Turken wonen in Jap an, waarvan 1.729 professioneel actief), de aanleg van autowegen in Pakistan.

•

Tenslotte moet het feit onderstreept worden dat er een uitgebreide wisselwerking kan ontstaan tussen groepen met een verschillende nationaliteit, die dezelfde etnologische en linguïstische afkomst hebben. Dit is het geval in Duitsland voor de Turken uit West-Trachië (van Griekse nationaliteit), in Groot -Brittannië voor de Cypriotische Turken, in Irak voor de Turkmenen, in heel het Midden-Oosten voor de Koerden, voor de Midden-Aziatische of Chinese Turkstaligen (Azeri's, Kazakken, Oezbeken, Ouïgoursen, Tataren) die zich organiseren (of trachten zich te organiseren) volgens het model van de diaspora in de Verenigde Staten, Australië, Duitsland, Londen, Stockholm, Berlijn, Parijs, New York, Moskou, Istanbul, Ankara spelen een bindende rol, die het waard is van naderbij te worden bestudeerd.

-

de migratiefilières (“filières migratoires”), van traditionele verhuizingen tot hedendaagse netwerken

De migratiefilières, een ander begrip dat door de Franse geografen onder de aandacht werd gebracht, in de eerste plaats door de studie van de binnenlandse migraties, hebben internationaal dezelfde kenmerken, die men zowat overal terugvindt (Mexicanen, Chinezen, Maghrebijnen). Het gaat om aanvankelijk kleine groepjes, niet altijd even gestructureerd, die zich bij emigratie gaan organiseren rond een nieuwe solidariteit en wederzijdse hulp. Dit is te verklaren door het isolement en de minderheidspositie in een onbekende omgeving.

8

Voor een globale visie op de Turkse werven in Eurazië, zie UNBEHAUN, op. Cité . Korte berichten in de verslagen van TIKA: Eurasian File, maandelijkse uitgave, en verslagen per land. Ook de “Union des Entrepreneurs de travaux Publics”, publiceert statistieken over werven in het buitenland. Aangaande de Turkse aanwezigheid in Centraal Azië worden ook de studies van de Bayram BALCI geciteerd: La Turquie en Asie Centrale. La conversion au réalisme 1991-2000, Les dossiers de l’IFEA (5), Istanbul, (1999).


19

Deze stromen, die soms als migratieketens worden gedefinieerd, rekruteren individuen voor wie groepssolidariteit en het gevoel ergens bij te horen, belangrijk zijn. De beschikbare literatuur beschrijft een indrukwekkend aantal filières van zeer uiteenlopende aard: afkomstig van een bepaalde plaats of een bepaalde regio, al dan niet gebonden door familiestructuren/verwantschap, van een zelfde stam, etnisch-confessionele verwantschap, aanhangers van een zelfde religie of geloofsgroep, ideologie, politieke of syndicale strekking. De verschillende analyseniveaus zijn weliswaar niet onderling verwisselbaar, maar toch nauw met elkaar verbonden. Zo kunnen de leden van een bepaald netwerk, of zelfs van een Europese federatie van verenigingen, massaal en bijna automatisch lid zijn van een arbeidersvakbond, maar toont diepergaande analyse aan dat het etnische groepsgevoel (Turk / Koerd) versterkt wordt door de religieuze identiteit (Soenniet/ Alevi), die per definitie een complexere oorsprong heeft (Turk / Turkmeen / Zaza/ Kurmancï). Elk van deze analyseniveaus gaat terug op termen die in het Turks goed bekend zijn, maar die zelden worden gebruikt in de studies van Europese onderzoekers, behalve wanneer de onderzoekers Turkstalig of van Turkse origine zijn. Akrabalïk, hemshehrilik, tarikat, cemaat, kabile, taife, oba, …, verwijzen naar het complexe vocabularium waarmee de Ottomaanse maatschappij de graad van verwantschap aanduidt, een terminologie die op het platteland van Anatolië nog veel meer gebruikt wordt dan vaak wordt gedacht. Zonder in detail te treden, bekijken we als voorbeeld even de Turkse inwijking in Stockholm: de immigratie was gesteund op een filière van mensen die afkomstig waren uit Kulu et Cihanbeyli (Soennitische Koerden van de Shafeïtische ritus), bij wie Kazakken van Turkse nationaliteit, afkomstig van het Chinese Xinjiang, christelijke Assyrische Chaldeeërs, andere Koerden zich aansloten via de liberale Zweedse houding op het vlak van politiek asiel. De eerste filières zijn eenvoudig op gang gekomen doordat tussenpersonen arbeiders rekruteerden in de steppen tussen Ankara en Konya. Brussel kent hetzelfde fenomeen met de Turkse immigranten uit Emirdag, sterk vertegenwoordigd in Schaarbeek en Anderlecht, in mindere mate gevolgd door een migrantenstroom vanuit Denizli (Kuregem). -

het migratieverkeer (“circulation migratoire”) : mensen en goederen, informatie en kapitaal

Schaarbeek en Emirdag, bestudeerd door Chris Timmerman (1994) geven ons het best denkbare voorbeeld van het migratieverkeer zoals het door de migratiestroom op gang wordt gebracht. Elke zomer kunnen de Schaarbeekse reisagentschappen aan hun klanten een chartervlucht Zaventem-Ankara of een directe busverbinding Brussel-Emirdag, of de combinatie vliegreis (Brussel-Ankara) – busreis (Ankara-Afyon-Emirdag) voorstellen. De ongeveer 20.000 Turken die verblijven in Brussel-Hoofdstad, hebben niet alleen reisagentschappen opgericht, maar ook wasserijen, centrales voor goedkope buitenlandse telefoonverbindingen (nog een ander aspect van het migratieverkeer: de communicatie met het land van herkomst), restaurants, kruideniers, superettes (bijvoorbeeld: Candan / Le Marché du Monde in Schaarbeek 9 ), en produceren goederen die op hun beurt naar de rest van Europa en soms naar Turkije worden uitgevoerd. (Trakya Sprl in Brussel: kruidenthee, kruideninfusies, kaneelthee van het merk Saray en “halâl”-charcuterie van het merk Egesan worden vanuit België naar heel West-Europa uitgevoerd). Ook Turkse banken hebben zich in de Belgische hoofdstad gevestigd, de perfecte illustratie van de kapitaaltransfers naar Turkije: Crédit Agricole de Turquie (T.C. Ziraat Bankasï), Banque Populaire (Türkiye Halk Bankasï), Koningsstraat, Banque des Fondations Religieuses (Türkiye Vakïflar Bankasï), Haachtsesteenweg / Brusselsesteenweg.

9

Advertentie in de emigratiepers : Hürriyet 02.03.1995 en op talrijke andere data. De advertentie vermeldt nadrukkelijk de oppervlakte van de winkel (1.368 m²) en van de parking (500 m²). Vandaag, in 2001, bestaat deze onderneming nog altijd. Ze is gevestigd in de Rue de Jérusalem.


20

Deze enkele voorbeelden geven een goed voorbeeld van de complexiteit van de veelheid van relaties die geweven zijn en worden tussen Turkije, land van herkomst en Brussel, hoofdstad van België, waar Turkse staatsburgers uit zeer uiteenlopende milieus wonen (van de Turkse delegatie bij het hoofdkwartier van de NAVO tot politieke vluchtelingen, met een meerderheid van arbeiders en hun gezinnen). Deze korte schets van de situatie in Brussel is in grote lijnen illustratief voor alle Europese steden met Turkse immigratie, en zelfs voor een groot aantal hedendaagse geïmmigreerde bevolkingsgroepen. Het migratieverkeer is de dynamische materiële basis voor heel wat geografische en sociologische concepten en begrippen binnen de studie van internationale migraties (filière, gebied, netwerk, diaspora, etnische handel, …). Het heeft weinig belang of de vliegtuigen eigendom zijn van Sabena, van Turkish Airlines of van om het even welke chartermaatschappij, of de vrachtwagens Belgische, Duitse of Turkse nummerplaten hebben, of de telefoonoperator Belgisch of Turks is, of de satelliet Turks, Amerikaans of Europees is. Waar het om gaat, is dat de densiteit van de relaties volstaat voor het ontstaan, het behoud en de verdere ontwikkeling van het migratieveld.

België, immigratieland vanuit Turkije -

stand van zaken (1990-2000)

De meest recente cijfers waarover we beschikken (A. Manço & Sant’Angelo, IHESI-rapport, 1999 en http://www.antiracisme.be) tonen een stagnering van de Turkse populatie, en dit ondanks ongeveer 2.000 nieuwkomers per jaar. Sinds 1993 is er een steeds versnellende daling vast te stellen. : -

84 935 in 1991,

-

90 425 in 1993,

-

88 269 in 1994,

-

85 303 in 1995,

-

81 744 in 1996 (119 036 met de naturalisaties, YIHGM 1996),

-

78 532 in 1997, (111 947 met de naturalisaties, YIHGM 1998 en http://www.antiracisme.be)

-

70 701 slechts op 1.01.1999!

Wanneer men enkel de mensen met Turkse nationaliteit in de cijfers opneemt, zien we dus een daling, maar eveneens wanneer men de genaturaliseerde Turken erbij optelt. We spreken dus over een reële daling van de Turkse populatie in België. De vloedgolf die in Europa gevreesd wordt, is dus ver weg, ondanks enkele fel gemediatiseerde affaires, waarbij clandestiene netwerken werden ontmanteld of waarbij groepen vluchtelingen met honderden tegelijk aanspoelden op de kusten van Italië of, meer recent, Frankrijk. De officiële cijfers van de Belgische regering werden overgenomen in de internationale statistieken (SOPeMI, Eurostat) en door de Turkse regering (YIHGM ). De vergelijking van Europese en Turkse bronnen (de Tapia, IHESI-rapport, 1999) toont aan dat er, afgezien van enkele onzekerheden (reële omvang van de terugkeer, aantal clandestiene personen), geen flagrante contradicties te vinden zijn in de statistieken over het migratiegebied, toch niet wat West-Europa betreft. De geografische spreiding is eveneens bekend: Brussel bekleedt de eerste plaats in 1997 (20.833 Turkse immigranten), gevolgd door Limburg (15.331), Oost-Vlaanderen (13.000), Henegouwen (9.687), Luik (6.588),


21

Globaal gesproken telt Vlaanderen, behalve Brussel-Hoofdstad, de meeste Turkse inwoners (39.313), voor het Brusselse gewest en Wallonië (18.386) en, voor de anekdote, het Duitstalige gewest Eupen (9 Turken in 1997, 17 in 1998). Zoals in Frankrijk – maar er is nog maar erg weinig onderzoek verricht naar dit fenomeen – is er een verschuiving van de noodlijdende economische regio’s (het Belgische steenkolenbekken) naar regio’s die economisch meer actief zijn (hoofdstad, Antwerpen, Luik, A. & U. Manço 1992: 32). Tabel 1: Geografische spreiding van de Turkse bevolking in België Op 01.01.1998

op 31.12.1993

Daling van de effectieven 98/93

19615

24250

3395

8925

10402

1477

279

358

79

12416

13850

1434

9119

11063

1944

6262

8865

2603

14128

19347

5219

646

846

200

1193

1444

251

73818

90425

16607

Provincie Brussel Hoofdstad Vlaams-Brabant Waals -Brabant Antwerpen West-Vlaanderen Oost-Vlaanderen Henegouwen Luik Limburg Luxemburg Namen

België

1126 114

Nota: het territorium van Brussel-Hoofdstad ligt in de twee provincies, die samen Brabant vormen

Bron: YIHGM , Ankara, jaarlijkse verslagen gebaseerd op Belgische statistieken De typologie van de migratiestromen die voor hetzelfde rapport in de Belgische bijdrage opgesteld is (IHESI 1999) bevat geen echte verrassingen: •

De immigratie van arbeiders en investeerders omvat de klassieke migrerende arbeiders, investeerders, handelaars, zakenlui. De culturele ambtenaren omvatten, volgens de Belgische terminologie, het omkaderend personeel van de migratie (personeel van de Ambassades en Consulaten, diplomaten die belast zijn met het emigratiebeleid), leerkrachten van het Turkse Ministerie van Nationale Opvoeding, imams die verbonden zijn aan moskeeën die worden beheerd door verenigingen die dicht aanleunen bij de Turkse autoriteiten (zoals DITIB in Duitsland).


•

22

De komst van studenten en stagiairs kan uitmonden in feitelijke immigratie door een verandering van statuut. Een restrictieve politiek, zoals in Frankrijk, heeft uiteindelijk zware consequenties op cultureel vlak: het zou nuttig zijn de oorzaak van de terugloop van de Franse taal in Turkije ernstig te onderzoeken.

•

De aanwezigheid van jonge meisjes die als au pair worden tewerkgesteld, is mogelijk, maar blijft zeer beperkt. Enkel in Groot-Brittannië is deze vorm van inwijking klassiek.

•

De gezinshereniging is een rechtstreeks gevolg van de eerste categorie. De auteurs van het rapport rangschikken hierbij internationale adoptie – er hebben heel wat berichten gecirculeerd na de aardbeving van 1999, maar wij zijn niet op de hoogte van enige publicatie op dit vlak – en immigratie van voorouders en bejaarde verwanten. Deze migratie verloopt moeilijk en is ongewenst door de immigratielanden, in de eerste plaats om financiële redenen (budget van de Sociale Zekerheid).

•

De aanwezigheid van toeristen en bezoekers (voor toeristische, familiale of professionele doeleinden). Volgens de auteurs proberen sommige toeristen in België te blijven. Dat probleem is overal bekend en het is de achterliggende reden voor een uiterst restrictieve visumpolitiek in heel Europa ten aanzien van de Turken en de Maghrebijnen.

•

De asielaanvragers zijn in België, net zoals in Frankrijk en meer nog in Duitsland, massaal opgevangen. Van een groot aantal is de asielaanvraag evenwel afgewezen, niet alleen in België overigens, en zij verblijven nu illegaal in het land, waardoor het aantal illegalen sterk is toegenomen. Er worden ook mensen gesignaleerd die doorreizen naar de Scandinavische landen, de Verenigde Staten en Canada.

•

Het aantal illegalen kan per definitie niet bepaald worden. Het is een feit, dat deze categorie gevoed wordt door sommige andere, hierboven beschreven categorieën (toeristen, afgewezen asielaanvragers).

•

De overgebrachte echtgenoten/echtgenotes zijn veruit de grootste groep van de nieuwkomers in België, Frankrijk en Duitsland. Gearrangeerde huwelijken, traditionele huwelijken – het gaat hier volgens sociologen nochtans over gewijzigde en soms geïnstitutionaliseerde tradit ies, Altan Gökalp heeft het vaak over de huwelijksmarkt- zijn niet noodzakelijk schijnhuwelijken. Dit is een onderwerp dat het verdient, nader bestudeerd te worden.

Wij merken op dat deze categorieën van migranten in Turkije gedurende een lange periode konden genieten van een gespecificeerd paspoort (migrerende arbeider, familielid van arbeider, student, toerist, ambtenaren op missie, vrachtvervoerder), dat al dan niet een vrij vertrek uit Turkije toeliet, al dan niet met vrijstelling van deviezencontrole. Een groot deel van de originele migranten is hier vanuit Turkije aangekomen met een toeristisch paspoort, dat toeliet een visum voor drie maanden te verkrijgen. In werkelijkheid werden die drie maanden gebruikt om werk te vinden. Voor heel wat Turkse arbeiders, die vandaag geregulariseerd en gesetteld zijn, stemt de Turkse term «turist» overeen met “illegaal”. Tot in 1973 volstond volledige tewerkstelling voor een eenvoudige regularisatie, die noodzakelijk was om te kunnen genieten van vrij verkeer aan de Turkse grenzen.


23

Van onze kant hebben wij zeer gelijklopende typologie opgesteld, die volgende categorieën omvat: (1) arbeiders, (2) familieleden – gezinshereniging (de overgebrachte echtgenoten/echtgenotes zijn hier een subcategorie van de gezinshereniging), (3) toeristen, (4) illegalen, (5) openbare diensten – ambtenaren op missie, (6) studenten, (7) zakenrelaties, met inbegrip van handelaars en vrachtvervoerders, (8) definitieve terugkeer. Deze categorieën zijn gebaseerd op de Franse en Turkse statistieken (respectievelijk OIM en IIBK). De asielaanvragers vormen een aparte categorie (9). De statistieken van de Turkse Staatsveiligheid (Emniyet Genel Müdürlügü) tonen tabellen met opsplitsing in 10 categorieën: aan de hoger omschreven typologieën worden nog volgende categorieën toegevoegd: sportieve manifestaties, internationale conferenties en seminaries, islamitische pelgrimstochten, begeleidende personen (DIE Statistical Yearbook, jaarlijkse uitgaven). Het is duidelijk dat de statistische categorieën beantwoorden aan de logica van de instelling die ze opstelt. Voor Turkije gaat het om het oversteken van de grens, voor de Europese landen gaat het om de begeleiding van vreemde populaties, mee bepaald door de controle van de migratiestromen. In werkelijkheid kan elke vorm van mobiliteit uit monden in migratie, namelijk een langdurige of definitieve verandering van verblijf. Bekijken we het voorbeeld van de toeristische mobiliteit, waar de jaarlijkse pelgrimstocht naar Mekka de Turkse immigratie in Saoedi-Arabië versterkt. Niet zo lang geleden, tijdens de Koude Oorlog, profiteerden Sovjetburgers van een internationaal congres om asiel aan te vragen in Europa of de Verenigde Staten. Zo zijn in de praktijk ook de verschillende juridische, of veeleer administratieve categorieën, zoals “toeristen”, “studenten”, “asielaanvragers”, … vaak niet welomlijnd. De regularisatiecampagnes voor illegalen en “sans-papiers”, die in verschillende landen zijn gevoerd, maken wel duidelijk dat deze illegalen soms, zoniet dikwijls, het product zijn van de administratie (bijvoorbeeld de afgewezen asielzoekers die verzocht worden naar hun land van herkomst terug te keren). -

België in de Europese sectie van de Turkse migratieruimte

De beschikbare publicaties in het Frans, het Duits, het Turks en het Engels – omdat mijn kennis van het Nederlands ontoereikend is, kan ik mij niet uitspreken over de Nederlandstalige literatuur - schetsen een klassiek beeld van België als immigratieland dat een zware economische crisis heeft gekend (vooral de steenkool- en ijzer- en staalbekkens), vrij tolerant op het vlak van immigratie en sociale politiek. De Turkse populaties kiezen er voor een gematigde integratie, misschien minder dan in Frankrijk – de reden daarvoor moet zeker gezocht worden in de situatie ter plaatse -, maar meer dan in Duitsland. In België is er een tendens merkbaar om de naturalisatie aan te vragen, net zoals in Frankrijk, Zweden en Nederland, en is er, zoals in heel Europa, een verschuiving naar de tertiaire sector met de nadruk op de oprichting van ondernemingen. De Turkse migrantenpopulatie krijgt er toegang tot de immobiliënmarkt (verwerving van eigendom), toegang tot het hoger onderwijs voor de kinderen, terwijl ze nog steeds ijvert voor een legitimatie van de islam en het behoud van een stuk Turkse cultuur. Net zoals in de andere landen van Europa, spelen Duitsland en Turkije hier een rol als referentiepunt voor de verenigingen en de commerciële netwerken. Volgens ons is dat een gevolg van het feit, dat de migratiestromen, die zich in Europa hebben gevestigd, nooit een exclusieve of unilaterale aangelegenheid zijn. Niet alleen in Schaarbeek of Sint-Joost-ten-Node, wonen er mensen die afkomstig zijn uit Emirdag, maar ook in Saint-Chamond, bij Saint-Etienne, net zoals de mensen uit Denizli niet alleen naar Kuregem uitgeweken zijn, maar ook naar Parijs, Selestat of Montreal.


24

In 1995 noemt Franck Gosselin Rijsel, Charleroi, Gent, Rotterdam, Eindhoven en Maastricht (NL) bij de steden waar oorspronkelijke bewoners van Posof, bij de Georgische grens, zich hebben gevestigd 10 . De Turken onderscheiden zich door hun bekwaamheid een zeer uitgebreid, transnationaal gebied, dat het hele migratieveld omvat, te beheren; dat geldt zowel voor de politiek-religieuze bewegingen (Millî Görüs, Süleymancï, Nurcu, Alevi's, …), als voor de bedrijven in de commerciële sector en in de media. Sommige van die bedrijven zijn vandaag actief van Groot-Brittannië tot in Midden-Azië, vooral in Europa en Turkije (de Tapia, nog niet gepubliceerd). Als er één element is, waarin België verschilt van de andere Turkse immigratielanden, is het misschien wel de snelheid waarmee de Turkse populatie afneemt, zoals wij al eerder hebben onderstreept. De hierna volgende gegevens van YIHGM (1999) tonen evenwel aan, dat het niet gemakkelijk is de migratiestromen in hun geheel juist te interpreteren. Tabel nr. 2: Vervangingsinkomen (pensioenen en uitkeringen), uitbetaald overheidsinstanties aan Turkse staatsburgers (België en Turkije)

Vervangingsinkomen

door

de

Belgische

1998

1998

1994

1994

België

Turkije

België

Turkije

Uitkeringen (minderjarigen)

792

249

Arbeidsongevallen

948

252

1022

160

Beroepsziekten

1018

208

845

192

Maandelijkse pensioenen (loontrekkenden)*

2994

6669

1852

3860

76

15

Pensioenen (zelfstandigen) Aanpassingsvergoeding

188°

380

* Waaronder 28 Belgische staatsburgers die naar Turkije geëmigreerd zijn; ° sinds december 1995

Bron: YIHGM , rapporten van statistieken

10

1995 en 1998, Ankara, op basis van Belgische

Franck GOSSELIN (1995), Espaces de vie et identités dans le champ migratoire turc : une étude comparée en Basse Normandie, DEA MIGRINTER, Poitiers, 143 p. (Ook Lier had hierbij vernoemd moeten zijn, n.v.d.r.)


25

Deze tabel werd samengesteld op basis van fragmentarische gegevens die door de Turkse administratie werden verzameld (YIHGM 1999 en 1996) van Belgische statistieken (RVP, RIZIV, RVA, RKW, FAO, FBZ) en toont het belang van enerzijds de inkomsten die voortkomen uit sociale voorzieningen (pensioenen, uitkeringen, vergoedingen), en anderzijds van de mensen die definitief naar Turkije terugkeren na hun pensioen of op het einde van hun loopbaan, na een arbeidsongeval of door een beroepsziekte waardoor ze werkonbekwaam zijn geworden. Slechts 103 gezinnen in Turkije ontvangen kinderbijslag vanuit België (geen of onvolledige gezinshereniging) en van de 1.612 weduwen die in 1994 een Belgisch pensioen ontvingen, wonen er 607 en België en 1.005 in Turkije (YIHGM 1996: 78). Deze bron lijkt vanaf 1995 betrouwbaarder, al vertoont ze – vergeleken met de schattingen van Altay Manço (IHESI 1999 ) - de neiging het volume van de jaarlijkse terugkeer lichtjes hoger in te schatten (729 volgens ons, 604 voor Altay Manço). De categorieën vallen niet volledig samen: onze Belgische collega neemt het aantal uitwijzingen in de cijfers op, wij houden in onze statistieken geen rekening met de weduwen die in Turkije verblijven, omdat wij niet over de volledige cijfers beschikken. In realiteit komt de daling van de Turkse populatie in België (terugkeer + overlijdens + naturalisaties) in de buurt van 9.000 personen per jaar. Er bestaan zeker statistieken, in België en elders (cfr. De studies van Poulain in België of Lebon in Frankrijk), die vollediger zijn dan deze die door SOPeMI en Eurostat worden gepubliceerd, maar het blijft moeilijk ze allemaal correct aan elkaar te toetsen. Zelfs indien abstractie wordt gemaakt van mogelijke fraude of leemtes, is het duidelijk dat de categorieën van de nationale statistieken niet echt overeenstemmen met de dagelijkse sociale werkelijkheid11 . Altay & Ural Manço (1995), die bij de meest productieve Belgische auteurs op het vlak van de Turkse immigratie mogen gerekend worden, schetsen een correct beeld van de actuele tendensen: -

het zich conformeren van de demografische verhoudingen aan de Belgische verhoudingen,

-

behoud van het gearrangeerde huwelijk volgens de (nieuwe) normen van het land van herkomst,

-

inschrijving van de kinderen in het kleuteronderwijs en scholing op grote schaal,

-

meer en meer toegang tot het hoger onderwijs voor de jongeren, ondanks een groot aantal zittenblijvers,

-

subtiel spel tussen individuele integratie en verbondenheid met de eigen populatie,

-

stijging van het aantal oprichtingen van bedrijven.

Dezelfde ontwikkelingen kunnen ook in Frankrijk of elders vastgesteld worden. De verschillen tussen Duitsland, Frankrijk, België en Nederland zijn enkel het gevolg van plaatselijke omstandigheden: de gezinspolitiek, de sociale voorzieningen, het educatieve aanbod (zoals de terbeschikkingstelling van kleuterscholen). Wanneer de islamitische gewoontes of een striktere interpretatie van de islamitische regels de Europese integratieprocessen (die overigens zeer uiteenlopend zijn) in de weg staan, geeft de Turkse migrant blijk van een verregaand pragmatisme.

11

In Frankrijk houdt het OMI (Office des Migrations Internationales) toezicht op de migranten die naar het land van herkomst terugkeren en daarbij financiële steun ontvangen. Het gaat hier om zeer geringe aantallen, want de meerderheid van de migranten – die niet behoren tot de categorieën die voor financiële steun in aanmerking komen – wil hun verblijfsvergunning behouden, om eventueel naar Frankrijk terug te keren wanneer de aanpassing in Turkije problematisch zou zijn, wat meestal inderdaad het geval is. De meeste mensen die terugkeren, worden dus niet in de statistieken opgenomen


26

De toekomst van de Turkse immigratie in België, vragen en hypothesen vanuit Turks standpunt De toekomst van de Turkse immigratie, in België of elders, is moeilijk in te schatten. Meerdere factoren zijn onderling tegenstrijdig: •

Voor de eerste generatie is de gezinshereniging virtueel beëindigd. De grote meerderheid van de gezinnen is op dit ogenblik opnieuw volledig, afgezien van alleenstaande grootouders en verwanten. De overheden van de immigratielanden zijn evenwel zeer streng op dit vlak, vooral omwille van het evenwicht in de sociale zekerheid, dat- zoals bekend – zeer kwetsbaar is omwille van de demografische realiteit (vergrijzing van de bevolking). Er bestaat nog altijd een verstoord evenwicht mannen/vrouwen, maar sommige gezinnen zien af van gezinshereniging in Europa, om welke reden dan ook.

•

In realiteit voeden de volgende generaties de immigratiestroom via de gezinshereniging (binnengebrachte echtgenoten/echtgenotes). Door onverschilligheid zullen de geboortecijfers hoog blijven, maar toch is er een demografische verandering ingezet, zowel in Europa als in de andere landen rond de Middellandse Zee. Dat gaat samen met dalende vruchtbaarheidscijfers in zowel Turkije als de immigratielanden.

•

Er is sprake van nieuwe ontwikkelingen binnen het migratiegebied. Het IHESI-rapport (1999), dat werd opgesteld op verzoek van de Europese Gemeenschap, toont aan dat Oost-Europa niet langer een transitgebied is, zoals verwacht werd, maar deze landen op hun beurt Turkse immigratielanden zijn geworden (Hongarije, Polen, Bulgarije, Roemenië, Moldavië, Macedonië, Albanië, Rusland, …). Het gaat hier om immigratie van arbeiders, kaderpersoneel voor het uitvoeren van openbare werken, handelaars, investeerders, …

•

Het Turkse migratiepotentieel blijft hoog door de modernisering van de economische structuren. Een aanpassing aan de Europese normen op het vlak van de landbouw, de openbare sector en de privé -sector, zoals wordt voorgestaan door het OCDE en het FMI zal honderdduizenden arbeiders aanzetten tot het zoeken van een nieuwe job. Daarenboven stagneert de tewerkstelling in de Turkse industrie al gedurende enkele jaren (+ /- 1.020.000 jobs), ondanks de groei van de ambachtelijke productiesector (het totale aantal jobs in de productiesector is gestegen van 2.185.000 tot 2.781.000); de industriële ondernemingen worden steeds verder gemoderniseerd en creëren geen nieuwe arbeidsplaatsen meer, ondanks zware investeringen die een belangrijke geografische uitbreiding van de industrie hebben mogelijk gemaakt. De tertiaire sector kent een snellere vooruitgang, maar de geschatte werkloosheidscijfers schommelen tussen 1.864.000 personen in april 1994 en 1.334.000 personen in april 1997 (DIE Statistical Yearbook - Istatistik Yïlligï). In dezelfde periode schommelt de officiële werkloosheid (IIBK ) tussen 335.666 (1995) en 691.450 personen (1991). De buitenlandse jobs die door het IIBK toegewezen of geregulariseerd werden, schommelen tussen 33.283 (1997) en 62.903 (1993) eenheden. Door de flexibiliteit van de Turkse economie kennen de statistieken ups en downs, en dus is het moeilijk tendensen op lange termijn te voorspellen.

•

10. 272. 217 mensen zijn jongeren van 12 tot 20 jaar! Bovendien kunnen het dynamisme van de Turkse bevolking, de vooruitgang in opleiding en scholing, en de afwezigheid van duidelijke toekomstperspectieven (op politiek, sociaal en professioneel vlak) de jonge volwassenen verleiden tot een internationaal avontuur. Ze worden er trouwens toe aangemoedigd door economische kringen (handelsvennootschappen) 12 .

12

Uitgave van Istanbul Ticaret Odasi (Kamer van Koophandel van Istanbul) van monografieën om de Turkse investeerders te informeren over de mogelijkheden van vestiging of samenwerking in alle Europese landen. Uitgave door TIKA (Turks Agentschap voor Samenwerking en Ontwikkeling) van verslagen over de landen


•

27

In het Midden-Oosten en de Balkan wordt het steeds moeilijker een duidelijk onderscheid te maken tussen politieke en economische migratie: Palestijnen, Koerden, Kaukasiërs, Islamitische Balkanbewoners worden er geconfronteerd met ernstige crisissen, waarbij de verslechterende economische toestand samengaat met politieke onzekerheid. Heel wat populaties zijn oorspronkelijk afkomstig van Turkije (Koerden, Assyrische Chaldeeërs), hebben destijds Turkije als transitland of soms als immigratieland (Koerden, Assyrische Chaldeeërs, Iraniërs, Irakezen, Afghanen, Kaukasiërs, Bosniërs, Kosovaren en Albanezen) gekend 13 . Met andere woorden, zou het zowel om historische als om geografische redenen logisch zijn, dat de netwerken van elk van deze populaties Turkije omvatten. Omdat het Koerdische vraagstuk zich stelt voor de Turkse, de Iraanse, de Irakese en de Syrische regeringen, en buitenlandse interesse opwekt (van de Russen tot de Armeniërs), en de Koerdische immigratie per definitie raakpunten heeft met het Turkse migratiegebied – voor de Koerden van Turkse nationaliteit, die vaak verwant zijn aan populaties aan de andere kant van de grens – is het duidelijk dat belangrijke gebeurtenissen in een bepaald gedeelte van Koerdistan, niet alleen daar gevolgen zullen hebben, maar ook in Turkije en in heel Europa.

Turkije, België, Europese Unie: toekomstverwachtingen vanuit het standpunt van België In grote lijnen heeft België dezelfde evolutie gekend als de Europese omringende landen (Duitsland, Frankrijk, Nederland). Wel kunnen er lokale of thematische verschillende optreden: de integratiepolitiek kan verschillend zijn in Vlaanderen, in Wallonië en in Brussel. De vergelijking met Frankrijk levert soms verschillen op – bijvoorbeeld de houding ten overstaan van de overgebrachte islam – en soms niet – beide landen kennen een transitprobleem met vluchtelingen uit Azië en het Midden-Oosten via Calais, Oostende en Zeebrugge. Het land bevindt zich in een overgangsfase tussen het dominante Duitse model, met een sterke stijging van het aantal opgerichte firma’s en de Franse situatie (waar bijvoorbeeld de Elzas zich zonder meer aansluit bij het Duitse model). -

Algemene evolutie van de populaties

In 1992 onderstreepten Altay & Ural Manço (1992: 31) dat: «de huidige tendens is te denken dat de Turkse gemeenschap in België zich zal stabiliseren rond een aantal van 100 000 bewoners naar het jaar 2000 toe, vooraleer langzamerhand terug te lopen als gevolg van de naturalisaties, net zoals het gegaan is met de Italiaanse gemeenschap in dit land» (vertaald citaat). Het lijkt erop dat deze tendens zich vroeger heeft afgetekend, niet alleen in België, maar ook in Zwitserland en Frankrijk. In 1993 bedroeg het aantal Turkse inwoners immers nog 90.425 eenheden, een aantal dat in 1999 was teruggelopen tot 70.701 – een gevoelige daling. Net zoals in andere landen, kan men een correcter beeld krijgen van de jaarlijkse cijfers wanneer verschillende elementen tegen elkaar worden afgewogen: de nieuwkomers, vooral als gevolg van endogene groei (ongeveer 2.000 geboortes per jaar) en door huwelijken binnen de gemeenschap (circa 2.000 per jaar, waarvan er slechts 200 in België worden afgesloten) en de vertrekkers, meer vanuit juridisch standpunt (naturalisaties: meer dan 38.000 van 1985 tot 1997) dan fysiek (jaarlijks keren 600 tot 800 personen terug naar Turkije).

in Centraal-Azië, de Kaukasus en Oost-Europa, met vermelding van nuttige adressen, belastingregime, reglementeringen op het vlak van buitenlandse investeringen, toestand van de economische conjunctuur... 13

Zie de reeks rapporten uitgegeven door het l’OIM te Boedapest over de transitmigraties in 1994-95. Het rapport Turkije is opgemaakt door Ahmet ICDUYGU.


28

Indien men de som zou maken van de Turkse staatsburgers die in België verblijven, de «turkish-born » Belgen (zoals de Amerikanen zouden zeggen) en de Belgen van geboorte met Turkse afkomst, zou men wellicht uitkomen op een hoger aantal, zo’n 110/120.000 mensen. Deze vaststelling doet evenwel niets ter zake in de Europese juridische context. Toch biedt ze ons een beter inzicht in de Turkse aanwezigheid in België. Hetzelfde fenomeen doet zich niet alleen voor in Frankrijk en Zweden, maar ook in Nederland en zelfs in Duitsland. -

Demografische evolutie

In België kan de populatie van Turkse afkomst, die gestabiliseerd is (de som van geboortes, huwelijken, overlijdens, terugkeer), nog toenemen in de eerste jaren van de 21ste eeuw. Deze toename zal evenwel, afgezien van onvoorziene factoren, zeer gering zijn. De endogene groei (geboortes in België van kinderen van Turkse ouders) kan relatief sterker zijn dan bij de Belgische populatie, maar deze groei zal uit de statistieken verdwijnen wanneer de ouders op grote schaal de Belgische nationaliteit verwerven. We merken op, dat dit een duidelijk waarneembare tendens is in heel Europa. Door hun jonge leeftijd zal de Europese populatie van Turkse afkomst een zekere rustpauze in de demografische groei teweegbrengen, maar de demografische overgang is zeker ingezet, zowel bij de populatie in Turkije als bij de geëmigreerde populatie. -

Juridische evolutie

In de immigratielanden is de algemene tendens een vlugge naturalisat ie van de Turkse inwoners, behalve in Duitsland, waar men vraagt de oorspronkelijke nationaliteit te verwerpen, en in Zwitserland14 . Het lijkt erop dat heel wat Turken vanuit pragmatische overwegingen een naturalisatie-aanvraag indienen. Eerlijk gezegd, is er in de context van de migratieruimte moeilijk een andere reden te bedenken. Het belang van het verwerven van de nationaliteit van het land waar men verblijft, moet gezocht worden bij het vrije verkeer in Europa en tussen Europa en Turkije, en wordt overigens sterk aangemoedigd door de Turkse autoriteiten (zowel de commerciële overheden als het centraal gezag, gevormd door de politieke partijen die aan de macht zijn (waaronder – op het eerste gezicht paradoxaal genoeg het M.H.P of de partij voor Nationale actie, die nationalistisch van strekking is). Bovendien zijn alle administratieve aangelegenheden heel wat eenvoudiger voor de genationaliseerde Belgen (met inbegrip van een huwelijk met een buitenlands meisje van Turkse afkomst). En dan zijn er ook nog de economische

voordelen

bij

het

oprichten

van

een

vennootschap.

Het

verdient

aanbeveling

een

onbevooroordeelde studie te maken over de ontwikkelingen rond identiteit en nationaliteit van de immigranten van de tweede en de derde generatie, die vanzelf van Belgische, Franse, Nederlandse, Zweedse nationaliteit zullen zijn. Of van Duitse of Zwitserse nationaliteit, want hoewel de naturalisaties in deze landen duidelijk afgeremd worden, blijven ze realiseerbaar. -

België: opvangland voor vluchtelingen, transitland

Sinds enige tijd spelen België en Frankrijk dezelfde rol van transitland naar Groot -Brittannië voor illegale migranten uit het Midden-Oosten (Koerden, Irakezen,

Iraniërs, Afghanen) en Oost-Europa (Kosovaren,

Bosniërs, Kaukasiërs, ex-Sovjetburgers). De vertrekhavens van ferryboten (Calais, Duinkerken, Oostende, Zeebrugge, Hoek van Holland) bakenen samen met de Engelse havens Yarmouth, Felixstowe, Ramsgate, Dover en Folkestone een gebied af, waar heel wat menselijke transporten plaatsvinden. 14

Deze vaststelling moet nochtans genuanceerd worden: weliswaar hebben er slechts 11.720 van 1964 tot 1998 de Zwitserse nationaliteit verworven, maar niet minder dan 213.714 Turken hebben de Duitse nationaliteit verworven in de periode van 1982 tot 1998, volgens Gokalp & Massicard, IHESI 1999. Deze statistiek van het Federaal Ambt bewijst de versnelling van dit proces. Zo voorspelden de auteurs 40.000 naturalisaties voor 1998; in werkelijkheid bleken er het op het einde van het jaar 57.374 te zijn (cijfer van het YIHGM).


29

De recente gebeurtenissen in Boulouris (departement Var) hebben ontsteltenis veroorzaakt bij de Fransen, die voorheen vaak kritiek uitten op het gebrek aan controle aan de Italiaanse maritieme grenzen tegenover Albanië 15 . Twee dagen later werd een Italiaanse vrachtwagen met aan boord 81 Koerden (in een trekker met oplegger), onderschept door de Griekse politie. Twee maand eerder werd Dover opgeschrikt door de ontdekking van de lijken van 58 Chinezen in de aanhangwagen van een vrachtwagen. Vergelijkbare en gelukkig niet altijd even gruwelijke feiten, zijn een dagelijkse realiteit geworden. De politie en de pers kennen de risicovolle locaties maar al te goed: de straat van Gibraltar, de zee-engte

van Sicilië, de Egeïsche, de Adriatische en de Baltische

Zee, en recenter Pas de Calais en het Kanaal. Op het vasteland werd of wordt men aan de grenzen van Tracië, Slovenië, Bürgenland in Oostenrijk en Piemonte in Italië, enz. geconfronteerd met hetzelfde fenomeen van massale clandestiene menselijke transporten16 . Een vlugge blik op de persartikels die via Internet geraadpleegd kunnen worden, leert dat de toevloed van illegale migranten aan alle buitengrenzen van de Schengen-zone een dagelijkse aangelegenheid is geworden en zeer omvangrijk is. Calais (vertrekpunt van ferryboten en van de Eurotunnel, vestiging van het Rode Kruis in Sangatte), Dover, Oostende of Zeebrugge staan af en toe in het brandpunt van de actualiteit, maar andere havens zoals Hoek Van Holland, Saint-Malo, Roscoff, Cherbourg, Ouistreham of Dieppe, zijn net zo goed als hun Britse tegenhangers (Plymouth, Portsmouth, Newhaven, …) potentiële transitplaatsen. Men vergeet al te vaak dat, in de jaren zestig en zeventig, de Turkse immigratie in de Elzas verliep via Sundgau (aan de Zwitserse grens) en Hardt (grens van de Palts met de Elzas en Lotharingen). In het geval van België en Noord-Frankrijk kunnen we niet echt van bootvluchtelingen spreken, want de transportmiddelen zijn hier Eurotunnel en ferryboten (vervoer per vrachtwagen). De aantallen mogen dan al indrukwekkend lijken – de vestiging van het Rode Kruis in Sangatte bij Calais schat dat tenminste 20.000 personen naar Engeland zijn overgestoken -, rekening houdend met de Europese economie en demografie, blijven deze aantallen relatief laag. Nazicht van de omzetten die de havenbedrijven met ferryboten en roro-boten in Zeebrugge, Oostende of Calais realiseren, volstaat om de transit van “niet -Europese populaties” te relativeren: het gaat om 1 miljoen tot 1.300.000 vrachtwagens, vijftien miljoen passagiers per jaar per haven, zonder rekening te houden met het hand over hand toenemende spoorwegverkeer van de Eurotunnel! 17 Het zijn zonder enige twijfel de verschillen in de opvang van migranten in het algemeen, en vluchtelingen in het bijzonder (de verdragen van Schengen, Dublin en Amsterdam hebben ten gronde eigenlijk niets veranderd) die aan de basis liggen van de illegale netwerken, net zoals de strategie van een gesloten Fort Europa verantwoordelijk is voor de hoge prijzen van illegale transacties.

15

17 februari 2001, spoedbericht AFP: een schip met aan boord 908 illegalen loopt vast ter hoogte van het departement Var in Frankrijk. De recente actualiteit is illustratief voor het feit, dat een migratiestroom meerdere landen kan omspannen: de Koerden die op 17.02.2001 strandden te Boulouris (Var), zouden via Syrië en Turkije uit Irak zijn gekomen, en daarbij hulp hebben gekregen van Turkse, Griekse en Syrische mensenhandelaars. Er zouden ook enkele Libanezen van Palestijnse oorsprong aan boord zijn geweest. Hoogstwaarschijnlijk zullen sommigen onder hen terug opduiken in Calais of Oostende, om van daaruit over te steken naar Groot-Brittannië, Canada, de Verenigde Staten; anderen in Duitsland, Zweden of Zwitserland, waar al populaties Turkse, Iraakse en Iraanse Koerden verblijven. De Duitse en Zwitserse politie en douane hebben inderdaad, een paar dagen na hun opvang in Fréjus door de Franse autoriteiten en het Rode Kruis, meerdere tientallen van hen onderschept in de Elzas.

16

In de loop van 1999 heeft de Turkse politie 125.913 illegale migranten onderschept, waarvan 31.999 personen in Turkije zelf en 94.524 aan de grens (Ministerie van Binnenlandse Zaken).

17

Zie de websites van de belangrijkste Noordzeehavens: (http://www.portofostende.be, www.zeebruggeport.be, www.calais-port.com)


30

Het probleem schuilt in de afwezigheid van een Europese migratiepolitiek en van een gemeenschappelijke buitenlandse politiek van de Europese landen: de situatie in Koerdistan, Palestina, Afghanistan en dichterbij de Balkan of de Kaukasus, is helemaal niet onder controle. De Europese landen doen zelfs geen inspanning om iets aan deze problemen te doen, laat staan dat ze de migratiestroom vanuit deze regio’s, met dergelijke interne spanningen – economische malaise, politieke en humanitaire crisissen vormen er een onontwarbaar kluwen - , zouden kunnen beheersen. Wat betreft de redenen die aanzetten tot migratie, zijn het vooral de Europese arbeidsmarkten, het niveau van de salarissen, de sociale voorzieningen en het arbeidsrecht die een rol van betekenis spelen – veel meer dan de invoering van de Euro, waardoor de wisselkoersen zullen ophouden te bestaan. Zowel voor de verdediging van de mensenrechten als voor de politieke geloofwaardigheid is het noodzakelijk, een duidelijk onderscheid te maken tussen slachtoffers van illegale mensenhandel, asielzoekers en georganiseerde misdaad, zeg maar slachtoffers en daders. Het is inderdaad de vraag of dat onderscheid gemaakt wordt: wanneer een Afghaans vliegtuig landt in Groot-Brittannië, of wanneer een cargo aanmeert met aan boord een grote groep illegale Irakezen van Koerdische, Assyririsch-Chaldeïsche of Sjiietische afkomst, overtreden deze mensen zonder enige twijfel de wetten van het land waar ze net zijn aangekomen, en dus worden ze zo snel mogelijk afgevoerd naar een bestemming ergens in het Oosten, zonder dat iemand zich nog bekommert om wat hen daar te wachten staat. Overal in Europa staat de politieke strategie in het teken van de beheersing van de migratiestromen en de controle aan de buitengrenzen.

BESLUIT In deze globale context lijken de populaties van Turkse afkomst geen eersterangsrol te spelen. Via de Turkse netwerken (of netwerken van Turkse Koerden) komen er nog wel werkkrachten naar België, en door sociologische en antropologische gebruiken – het gearrangeerde “endogame” huwelijk, de nog steeds bestaande traditionele solidariteit (met de familie, de verwanten, met islamitische broederschappen, met minderheidsreligies) zijn er nog nieuwkomers die bij de bestaande Turkse gemeenschap in België komen aansluiten, maar het lijkt aannemelijk dat de globale Turkse migratiestroom vandaag multilateraal en zeer uiteenlopend geworden is, met enerzijds migratie naar de Verenigde Staten en Australië, en anderzijds OostEuropa, een bestemming die duidelijk de voorkeur geniet, maar op zich zeer divers is. De Turkse migranten worden aangetrokken door de netwerken van de families, de bedrijven, de verenigingen, waar ze opvang vinden. Toch gebeurt de migratie niet meer op dezelfde schaal als in de jaren 1960 of het begin van de jaren 1970, toen honderden, zelfs duizenden laaggeschoolde arbeiders gerekruteerd werden om te werken in de mijnen en in de automobielsector. De statistische daling mag evenwel geen reden zijn om de realiteit uit het oog te verliezen: nog steeds bestaan er sociale problemen voor de slecht geïntegreerde populaties met een laag opleidingsniveau, die soms het slachtoffer zijn van discriminatie. De veroudering van de geïmmigreerde populaties is een nieuw gegeven, dat zich in heel Europa voordoet. Het verdwijnen van de categorie “Turk” in de Belgische statistieken betekent niet dat de economische, sociale en culturele problemen automatisch zijn opgelost. Toch zijn alle waarnemers het erover eens dat de Turkse populatie in België voortdurend vooruitgang boekt op verschillende domeinen: naturalisaties, kennis van de Franse en de Nederlandse taal, meer toegang tot privé-woningen en individuele behuizing, scholing van de kinderen en toegang tot het hoger onderwijs voor de jongeren, oprichting van bedrijven. Het is belangrijk dat processen die uitsluiting veroorzaken (endemische werkloosheid en werkonzekerheid, verkrotte huizen, lage professionele kwalificaties, een persoonlijk terugplooien op ideologieën van fundamentalistische of ultra-nationalistische aard, delinquentie en georganiseerde criminaliteit, …) niet de overhand krijgen in bepaalde wijken of bepaalde regio’s, die niet mee zijn geëvolueerd met de snelle economische veranderingen die plaatsvinden in Europa en dan vooral in de oude industrielanden.


31

Anderzijds zijn de voortdurende politieke en economische spanningen in de landen van herkomst – in Turkije is dit het geval in het Anatolische zuidwesten, met een sterke aanwezigheid van Koerdische en Assyro-Chaldeïsche populaties, en in een groot aantal rurale gebieden en in de slecht geïntegreerde periferieën van de grote agglomeraties – ook elementen die nog vele jaren het migratiepotentieel zullen voeden. Op zichzelf zorgt de modernisering van de economische structuren voor meer vrijheid voor de arbeidskrachten, die overigens meer en meer openstaan voor de rest van de wereld en die steeds beter worden opgeleid. Vaak zijn deze werkkrachten ontevreden over hun materiële en morele levenskwaliteit. De Fransen spreken van “co-ontwikkeling” en “duurzame ontwikkeling”; waarschijnlijk ligt hier een denkpiste voor meer gelijkwaardigheid tussen werk en werkkrachten in het raam van wat tegenwoordig de globalisering wordt genoemd. Bepaalde Turkse steden, gelegen in het centrum (Konya, Kayseri, Aksaray, Karaman, Yozgat, …) en in het zuidwesten van het land (Gaziantep) geven blijk van een nieuw dynamisme en worden niet te negeren attractiepolen. De ervaringen uit de jaren zeventig tonen aan dat dit een heel moeilijke oefening is, maar dat wordt een ander verhaal. Bibliografie: •

Nermin ABADAN (1964), Batï Almanya’daki Türk Isçileri ve Sorunlarï , Ankara, Devlet Planlama Teskilâtï

•

Nermin ABADAN-UNAT & Nese KEMIKSIZ (1986), Türk Dïs Göçü 1960-1984, Yorumlu Bibliografya, Faculteit van Politieke Wetenschappen van Ankara, Bonn, Zentrum für Türkeistudien, 642 p.

•

Nermin ABADAN-UNAT (1993), Turkey : Late Entrant into Europe’s Work Force, in D. KUBAT Ed., The Politics of Migration Politics, 307-336

•

M. ALALUF, M.N. BEAUCHESNE, R.M. BUYS, M. OUSLIKH M. (1993), Les immigrés dans la ville : trajectoires migratoires et espaces résidentiels, Rapport voor de Programmatiediensten van de Politieke Wetenschap, Brussel, 172 p.

•

Nouzha BENSALAH (Dir .), (1994), Familles turques et maghrébines aujourd'hui . Evolution dans les espaces d'origine et d'immigration, Brussel, Parijs, Academia, Maisonneuve & Larose, 230 p.

•

Roger BETEILLE (1981), Une nouvelle approche géographique des faits migratoires : champs, relations, espaces relationnels, L’Espace Géographique (3), 187-197

•

Ursula BOOS-NÜNNING Ed. (1989), Die türkische Migration in deutschsprachigen Büchern 1961-1984, Münster, New York

•

Felice DASSETTO (1996) La construction de l'Islam européen : approche socio-anthropologique, Parijs, L'Harmattan

•

Felice DASSETO (Dir.) (2000), Paroles d'Islam : individus, sociétés et discours dans l'islam européen contemporain, Parijs, Maisonneuve & Larose

•

DASSETTO Felice & BASTENIER A. (1983), L'Islam transplanté. Etude des formes d'organisation, Louvain-la-Neuve

•

DASSETTO Felice & BASTENIER A. (Eds.) (1987), Enseignants en enseignement de l'Islam au sein de l'école officielle en Belgique, Louvain-la-Neuve, GIACO


32

•

DIE – Devlet Istatistik Enstitüsü [Institut National des Statistiques], Statistical Yearbook of Turkey, Ankara

•

Hasan B. ELMAS, (1998), Turquie-Europe, une relation ambiguë (III° - § 2 : un fort potentiel migratoire vers l'Europe), Parijs, Syllepse, 284 p.

•

IIBK – Is ve Isçi Bulma Kurumu [Bureau voor Arbeid en tewerkstelling], Istatistik Yïllïgï, Statistical Yearbook ,jaarlijkse uitgave

•

IHESI – Institut des hautes Etudes sur la Sécurité Intérieure (1999), Programme ODYSSEUS : Etude méthodologique de l'immigration de transit et de rebond à partir d'un flux type, les Turcs, Parijs, IHESI (Institut des Hautes Etudes de la Sécurité Intérieure), teksten van François SANT’ANGELO en Altay MANCO

•

Christian KESTELOOT (1986), Concentration d'étrangers et population urbaine à Bruxelles, Revue Européenne des Migrations Internationales, vol 2, n° 3, 151-166

•

Christian KESTELOOT (1987), Bon marché et facile à l'emploi : le rôle économique des quartiers immigrés, in Mort Subite / Collectif, Les fractionnements sociaux de l'espace belge, Brussel, Contradictions, 58 / 59, 191-210

•

Christian KESTELOOT (1990), Ecologie sociale et répartition territoriale des étrangers, in A. BASTENIER et F. DASSETTO (Eds), Immigration et pluralismes nouveaux : une confrontation de sociétés, Brussel, De Boeck-Université, 158-178

•

Michaël LEBRECHT (1997), Alévis en Belgique. Approche générale et étude de cas, Louvain-la-Neuve, SYBIDI Papers, Académia + Bruylant, 21, 94 p.

•

R. LESTRAEGHE & J. SURKIJN (1996), Pratiques et appartenances. Données descriptives. Résultats d'une enquête, in F. DASSETTO (Ed.), Facettes de l'Islam belge, Louvain-la-neuve, Bruylant + Academia, 36-46

•

Altay MANCO (1994), Turcs de Belgique : vers une insertion dialectique ?, Hommes et Migrations, 1172 / 1173, 79-84

•

Altay MANCO (1995), Les Turcs à Cheratte : concentration spatiale et stratégies d'insertion dans un faubourg industriel liégeois, Espaces, Populations, Sociétés, (3) 369-380

•

Altay MANCO (1996), L'organisation des familles turques en Belgique et la place des femmes, CEMOTI, n° spécial "L'immigration turque au féminin" 21, 161-170

•

Altay MANCO (1996), Organisations islamiques dans l'immigration turque en Europe et en Belgique, in F. DASSETTO (Ed.), Facettes de l'Islam belge, Louvain-la-neuve, Bruylant + Academia, 143-158

•

Altay MANCO (1998), Valeurs et projets des jeunes issus de l'immigration. L'exemple des Turcs en Belgique, Parijs, L'Harmattan (Logiques Sociales), 157 p.

•

Altay MANCO (1998), Valeurs et projets des jeunes issus de l'immigration. L'exemple des Turcs en Belgique, Parijs, L'Harmattan (Logiques Sociales), 157 p.


•

33

Altay MANCO & Oya AKHAN(1994), La formation d'une bourgeoisie commerçante turque en Belgique, Revue Européenne des Migrations Internationales, (10) 2, 149-162

•

Altay MANCO, Ural MANCO et alii, (1992), Turcs de Belgique , Identités et trajectoires d'une minorité, Brussell, Info-Türk, 286 p.

•

Altay MANCO & Ural MANCO (1992), Emigration de Turquie : une grille de lecture des causes et des effets, Migrations Société, (4) 20, 29-39

•

Altay MANCO & Ural MANCO (1995), Turcs de Belgique. Le repli identitaire comme stratégie d'intégration ?, Parijs, INALCO, in S. de TAPIA (Coord.), Turcs d'Europe, ..., Turcs d'Ailleurs, Les Annales de l'Autre Islam, 3, 111-124

•

Ural MANCO (1993), Immigration musulmane non arabe en Belgique, l'exemple de la communauté originaire de Turquie, Parijs, INALCO, Les Annales de l'Autre Islam 1, 161-170

•

Ural MANCO (1997), Des organisations socio-politiques comme solidarité islamique dans l'immigration turque en Europe, Les Annales de l'Autre Islam

•

4, 97-134

Ural MANCO (Dir.), 2000, Voix et voies musulmanes de Belgique, Brussel, Publications des Facultés Universitaires Saint-Louis, 225 p.

•

Philip MARTIN (1991), Bitmeyen Öykü : Batï Avrupa’ya Türk Isçi Göçü - The Unfinished Story, Bureau International du travail, Genève, Ankara pour la version turque, 141 p.

•

MIGRINTER (1997 et 1999), La circulation migratoire dans les diasporas ouvrières de la Méditerranée, vol. 1 : Turquie, vol. 2 : Maroc, Poitiers et Poitiers-Strasbourg, rédigés par Stéphane de TAPIA, Mohammed CHAREF, avec la collaboration de Catherine GAUTHIER

•

OCDE/SOPEMI, 1980-1990, Rapport annuel, Parijs, O.C.D.E.

•

OCDE/SOPEMI, 1992 sq., Tendances des Migrations internationales, Rapports annuels, Parijs, O.C.D.E.

•

Georges RENIERS & John LIEVENS (1999), Stéréotypes en perspectives. Aspects de l'évolution des pratiques matrimoniales chez les Turcs et les Marocains de Belgique, Revue Européenne des Migrations Internationales, vol 15, n° 3, 125-149

•

Thomas SCHWARZ & Ahmet ERSÖZ (1990), Bibliographie zur Türkischen Migration, Berlijn, Parabolis, 211 p.

•

Gildas SIMON (1979), L‘espace des travailleurs tunisiens en France : structures et fonctionnement d‘un champ migratoire international, Poitiers, bij de auteur

•

Gildas SIMON (1995), Géodynamique des migrations internationales dans le monde, Parijs, PUF

•

Faruk SEN, Yunus ULUSOY & Güray ÖZ (1999), Avrupa Türkleri, Istanbul, Cumhuriyet

•

Stéphane de TAPIA (1996), Echanges, transports et communications : circulation et champ migratoires turcs, Revue Européenne des Migrations Internationales, vol. 12, n° 2, 45-71


•

34

Stéphane de TAPIA (verschijnt),Transnational Migration and Entrepreneurship of Migrants : Between Turkey, Europe and the Turkic World, in Christiane HARZIG & Danielle JUTEAU (Eds.), The Social Construction of Diversity, New York, Berghahn Books

•

Stéphane de TAPIA & Gilles DUBUS (1995), Les migrations originaires de Turquie. Biliographie francophone. MIGRINTER, Poitiers, mimeo()

•

TCMB – Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasï [Centrale Bank van Turkije], 1989-2000, révisions selon évolution des réglementations, Yurt Dïsïnda Calïsan Vatandaslarïmïza Cesitli Kurumlar Tarafïndan Sunulan Hizmetler ve Açïklamasï [Services présentés par diverses institutions en faveur des travailleurs expatriés et commentaires], Ankara

•

Chris TIMMERMANN (1994), Jeunes filles de Turquie : vie familiale et instruction scolaire, in N. BENSALAH, Familles turques et maghrébines aujourd'hui . Evolution dans les espaces d'origine et d'immigration. Brussel, Parijs, Academia, Maisonneuve et Larose, 175-188

•

YIHGM – Yurtdïsï Isçiler Hizmetler Genel Müdürlügü, Yïllïk Raporu [jaarlijks rapport van de Directie der Diensten voor Geëmigreerde Arbeiders], Ankara, jaarlijkse publicatie

DE MIGRATIE VANUIT TURKIJE NAAR DE EUROPESE UNIE EN BELGIE

Recommend Documents