De Keyserlei Gouden loper tussen station en stad. Thuis in de Stad prijs 2013

De Keyserlei Gouden loper tussen station en stad

Thuis in de Stad‐prijs 2013

‘Thuis in de Stad’-prijs 2013 - Pagina 1 van 22


‘Thuis in de Stad’‐prijs 2013 Inschrijvingsformulier

Digitaal opsturen naar

[email protected]

U krijgt een ontvangstmelding. Waarvoor dient dit formulier? Met dit formulier dingt u mee naar de ‘Thuis in de Stad’‐prijs 2013, U kunt per stad één, twee of drie projecten indienen. Gebruik voor ieder ingediend stadsproject een nieuw formulier. Aan wie bezorgt u dit formulier? Verstuur dit formulier ten laatste op 10 september 2013 om 17.00 uur online naar [email protected] Waar vindt u meer informatie? U vindt meer informatie op onze website thuisindestad.be.

1 Vul hieronder de naam in van de stad die het project indient en het bankrekeningnummer Stad Antwerpen, Autonoom Gemeentebedrijf Stadsplanning Antwerpen, IBAN: BE42 0910 1685 1454 BIC: GKCCBEBB

2 Vul hieronder de gegevens in van de contactpersoon van het project.

voornaam en achternaam Griet Geerinck functie Algemeen directeur straat en nummer Postadres: Grote markt 1

postnummer en gemeente 2000 Antwerpen

telefoon 03 338 22 20

faxnummer 03 338 51 20

e‐mailadres [email protected]


3 Vul hieronder de gegevens in van het project.

naam Planning en herinrichting publieke ruimte ‘De Keyserlei’

startdatum

dag 0 1

maand 1

1

jaar 2

0

1

0

einddatum

dag 0 6

maand 1

2

jaar 2

0

1

2

naam van de partners WNE, vzw voor Werk en Economie (horeca en detailhandel) Winkelvereniging Hart van Antwerpen en vzw De Keyserlei

naam van de coördinator Jeroen Pasmans budget 414.374 EUR

Studiekosten

3.823.238 EUR

Heraanleg

115.500 EUR

Afbraak horecaconstructies

585.085 EUR

Aanleg buitenterrassen (PPS: prefinanciering 100% stad, nadien 50% stad – 50% horeca)

4.938.197 EUR

TOTAAL


4 Geef hieronder een korte beschrijving van het project. ‘De Keyserlei’, schakel tussen station en stad De ‘De Keyserlei’ is de belangrijkste schakel tussen de omgeving van het centraal station en de historische binnenstad van Antwerpen. Door haar bijzondere ligging in de stationsomgeving is de De Keyserlei een as die verschillende functies en snelheden dient te verzoenen. De De Keyserlei functioneert als een poort tot de stad waar velen (naar) toekomen, passeren of vertrekken. Het is een strategische plek die haar rol als ontvangstruimte op een volwaardige manier moet kunnen vervullen. Bij het buitenkomen van het station is deze boulevard de eerste kennismaking met Antwerpen. De ambitie bij de heraanleg van deze voorname publieke ruimte ligt dan ook hoog. Dit is de plek waar de stad haar gezicht wil tonen. De De Keyserlei ontpopt zich in het nieuwe ontwerp als een echte ontvangstlocatie en stadsboulevard, een grote meerwaarde voor de dichtbebouwde en ‐bevolkte omgeving rondom. Voorbode van totaalvernieuwing in de stationsomgeving De voorbije decennia verloor de stationsomgeving van Antwerpen heel wat van haar glans. De voorname uitgaansbuurt verdween en de omgeving raakte zowel sociaal als economisch in verval (o.a. prostitutie, seksshops, leegstand…). Wat ooit een winkelas met allure was, werd een straat die gedomineerd werd door de auto, de bus en horecaconstructies. Voor de voetgangers was nauwelijks nog plek. Sinds de jaren 2000 werd het centraal station opnieuw de motor van dit gebied door de omvorming van kopstation tot doorgangsstation op de internationale HST‐lijn, de investeringen van de NMBS‐holding in het Astridplein, het Kievitplein en de kantoorontwikkeling aan de zuidzijde van het station. De stad besliste eerder om de gebiedsregie rond het centraal station op zich te nemen met de ambitie deze omgeving te laten uitgroeien tot een samenhangend centrumgebied met een hedendaagse grandeur. De heraanleg van de De Keyserlei is de eerste zichtbare strategische ingreep die kadert in het nieuwe totaalverhaal voor het publiek domein in deze stationsomgeving. Aansluitend zullen de aanleg van een nieuw Operaplein, de heraanleg van de Rooseveltplaats en de ontwikkeling van Kievit II met eenzelfde ambitieniveau gerealiseerd worden. Deze projecten zijn vandaag in planningsfase. De Keyserlei Voor de heraanleg domineren auto, bus en diverse constructies de straat

Bovenlokale uitstraling versterken Met de heraanleg van de De Keyserlei wordt de bovenlokale uitstraling van de Meir doorgetrokken tot aan het station. De nieuwe herkenbare publieke ruimte, de vernieuwde horecaterrassen en de gerestaureerde gevels maken van de De Keyserlei een verblijfsruimte die op het netvlies van iedere passant blijft plakken. De Keyserlei, de “Rambla” van Antwerpen.


Verzoenen van haasten en onthaasten: de gouden loper Met de heraanleg wordt de De Keyserlei opnieuw duidelijk de hoofdas van het stationsgebied; een gouden loper tussen station en binnenstad. De De Keyserlei wordt getransformeerd tot een herkenbare, uitermate aantrekkelijke en monumentale laan. Het nieuwe plan weet op een leesbare manier alle verschillende gebruikers van de stationsomgeving te verzoenen. De Keyserlei verzoent een verblijfsfunctie met een verkeersfunctie en herbergt tal van voorzieningen op buurt‐, wijk en stadsniveau (winkels, horeca en cinema). Er is in het nieuwe plan de nodige ruimte om gehaaste passanten ongehinderd naar het station te leiden en voor het onthaasten van de bezoekers is er een ruim aanbod aan hoogwaardige terrassen, zitgelegenheid en winkels. De Keyserlei kent in verhouding tot haar grootte een geringe woonfunctie. Door de heraanleg krijgt de woonkwaliteit op en rond de De Keyserlei echter een nieuwe impuls, zo is de nieuwe eigenaar van de Antwerp Tower van plan de toren om te vormen van kantoren naar wonen. Economisch heeft deze hoofdas terug alle troeven in handen om de allure van weleer terug te vinden. Reeds nu al zijn de eerste tekenen hiervan merkbaar met de opening van een aantal nieuwe hoogstaande handels‐ en horecazaken. Investeerders hebben duidelijk de weg naar de De Keyserlei terug ontdekt. “Via Sinjoor”: historisch perspectief herstellen Met de heraanleg van de De Keyserlei wordt de historische voetgangersas tussen station, de Meir en de historische binnenstad geherwaardeerd. Voetgangers worden via de centrale wandelboulevard vanuit het station naar de Meir en de binnenstad geleid. Ook de gevels langs de De Keyserlei worden bij de heraanleg in hun glorie hersteld door de afbraak van gesloten horecaconstructies en een grondige renovatie. Zo wordt gewerkt aan de horizontale én aan de verticale beeldkwaliteit. De voetganger is de belangrijkste gebruiker van de as en wordt ook centraal geplaatst in het ontwerp. Het genot van het centraal perspectief op het centraal station wordt daarmee het voorrecht van zij die kuieren over de stadsboulevard. Wervende aanpak De stad heeft in samenwerking met AG Stadsplanning onder de noemer ‘Sprekende Werf’ een aantal instrumenten en methodieken ontwikkeld die de gebruikers mee laat groeien in het proces van verandering dat elke werf is. Bij de voorbereiding en uitvoering van de heraanleg van de De Keyserlei werd sterk ingezet om de veranderingen zo vlot mogelijk te laten verlopen voor alle gebruikers van het projectgebied (bewoners, pendelaars, toeristen, bedrijven, handelaars,…) door hen vanuit diverse invalshoeken, en dit zowel voor als tijdens de werken, een positieve ervaring mee te geven. Groene stadsboulevard De bestaande bomen, waarvan werd vastgesteld dat de meeste geen toekomstperspectief hadden, worden vervangen door nieuwe bomen. Er wordt gekozen voor nieuw groen dat alle ruimte krijgt om uit te groeien tot volwaardige volwassen exemplaren en die toch voldoende licht en openheid garanderen voor de historische as. Leesbaar onthaal voor de stad De De Keyserlei wordt getransformeerd tot een gestructureerde stadsboulevard. Voetgangers krijgen de ruimte die ze verdienen op deze plek. De doorstroming van de bussen wordt verbeterd. Autoverkeer wordt beperkt en afgeleid. De mobiliteitskeuzes voor De Keyserlei zijn inherent verbonden met de mobiliteitskeuzes die voor de stationsomgeving vanuit de gebiedsregie gemaakt zijn en onder meer vertaling zullen vinden in de geplande projecten Operaplein en Rooseveltplaats. De taal van de inrichting van de De Keyserlei wordt doorgetrokken tot op het Astridplein, de Pelikaanstraat en de stationsingang.

5 Beschrijf de rol van de stad in de realisatie van het ingediende project? De stad is initiatiefnemer van het project. Het project wordt daarbij voor de stad door AG Stadsplanning Antwerpen geregisseerd in samenwerking met de diverse interne en externe partners (stedelijke diensten, het district Antwerpen, de NMBS, De Lijn, Rio‐Link…). AG Stadsplanning staat in voor de gebiedsregie van de omgeving van het centraal station, waar de De Keyserlei een belangrijk onderdeel van uitmaakt. De heraanleg van de De Keyserlei is een essentiële schakel in de realisatie van de totaalvisie voor de omgeving van het centraal station, zoals ook vastgelegd in het strategisch ruimtelijk structuurplan van de stad. AG Stadsplanning neemt de projectregie en het procesmanagement op en coördineert het project van de visie tot en met realisatie en beheer. De projectregisseur (planning) en de projectleider (uitvoering) werken vanaf de start van het proces in tandem samen. AG stadsplanning doet de regie; enerzijds de aansturing van ontwerpers, de stedelijke


diensten, contacten met alle partners en anderzijds de aansturing van de private partners (horeca en handelaarsverenigingen), de kwaliteitsbewaking, de controle van de aannemers en de communicatie. Samen met de vzw Werk en Economie (WNE) werd de begeleiding (financieel, juridisch, praktisch) opgestart voor de afbraak van de gesloten horecaconstructies en de daardoor noodzakelijke gevelrenovaties. AG Stadsplanning heeft samen met de stad een aantal instrumenten en methodieken ontwikkeld die de gebruikers mee laat groeien in het proces van verandering dat elke werf is. De uitrol van de Sprekende Werf leidde naar een positief beeld en draagvlak bij alle betrokkenen. De gebruikers bleven het gebied gebruiken tijdens de hele looptijd van de werf. Het betrokken en geïnformeerd houden van alle gebruikers resulteerde in minder vragen en klachten.

6 Kruis hieronder de twee hoofdaspecten aan waarop het project betrekking heeft.

de huisvesting in de stad

de stedelijke ruimte

de mobiliteit in de stad

het leefmilieu in de stad

de plaatselijke economie

de sociale cohesie in de stad

de cultuurbeleving in de stad

het democratisch besturen van de stad

andere, namelijk:

7 Geef kort de karakteristieken weer, indien het project zich uitdrukkelijk richt tot een bepaalde buurt of doelgroep. Verzoenen van haasten en onthaasten: de gouden loper

De De Keyserlei is een baken, een verleider, een verzorger en een verbinder tegelijkertijd. Het verhogen van de verblijfskwaliteit op deze plek komt ten goede aan alle pendelaars die dagelijks toekomen met het openbaar vervoer, toeristen die de verschillende attracties bezoeken in de stationsomgeving, de shoppers, etc. Ook fietsers die toekomen via de non‐stop fietsroute langs de Pelikaanstraat vinden via de De Keyserlei een aansluiting op de Meir. Al deze gebruikers hebben hun eigen snelheid en vinden in het nieuw ontwerp op duidelijke wijze hun plaats. Een belangrijke plek bij de heraanleg is weggelegd voor de terrassen bij de vele cafés en restaurants. In plaats van ruime deels gesloten gevelterrassen komen er met de heraanleg beperkte open gevelterassen en grote open terrassen centraal op de De Keyserlei. Voor de inrichting van de uniforme terrassen wordt in samenspraak met de uitbaters gekozen voor materialen, zonneluifels en windschermen. Zo wordt ook de horecaboulevard duidelijk geherprofileerd. Er wordt ruimte gecreëerd om langere tijd op de De Keyserlei door te brengen. Bovenlokale uitstraling versterken Gezien de economische verloedering van de straat de voorbije decennia zijn bij de heraanleg handelaars en investeerders een belangrijke doelgroep. De opwaardering van het openbaar domein door de stad moet een hefboom zijn om de kwaliteit van de detailhandel, horeca en wonen te verhogen. Door het samengaan van publieke en private investeringen worden bezoekers en bewoners van de stad opnieuw aangetrokken tot deze boulevard en kan de De Keyserlei zijn functie als poort van de stad volwaardig opnemen. Vanwege de onmiddellijke nabijheid van het centraal station, met hotels, congresinfrastructuur en toeristische topattracties behoort ook een internationaal publiek tot de doelgroep van dit project. Leesbaar onthaal voor de stad De De Keyserlei wordt getransformeerd van een smeltkroes van (en dagelijks conflict tussen) bussen, auto’s, fietsers en voetgangers tot een gestructureerde stadsboulevard. Voetgangers krijgen de ruimte die ze verdienen op deze plek. De bussen en de taxi’s zijn te gast op de De Keyserlei en blijven door de versmalde rijweg achter de fietsers. De doorstroming van de bussen wordt verbeterd en het niet‐bestemmingsgericht autoverkeer wordt afgeleid. Zo wordt de straat ook opnieuw beter bereikbaar voor het nodige bestemmingsverkeer (ifv laden en lossen, bereiken hotels, taxi's, ...) binnen venstertijden. De mobiliteitskeuze voor de De Keyserlei is inherent verbonden met de mobiliteitskeuzes die voor de


komende projecten Operaplein en Rooseveltplaats gemaakt worden.

8 Wat zijn de beoogde effecten van het project? ‘Via Sinjoor’: historisch en economisch perspectief herstellen Met de heraanleg van de De Keyserlei zet de stad reeds een eerste stap in het realiseren van de wandelboulevard tussen het centraal station en het historische stadcentrum. In een volgende stap wordt met de aanleg van het Operaplein, aansluitend op de De Keyserlei, een autoluwe verbinding tussen de stationsomgeving en de Meir, de belangrijkste winkelstraat van de stad gerealiseerd. Zo bouwt de stad gestaagd verder aan haar ‘Via Sinjoor’, een voorname voetgangersas, die in de toekomst doorloopt tot aan de Scheldekaaien. De heraanleg moet de straat terug een positief imago en uitstraling geven. Een straat waar het gezellig kuieren is tussen de vele terrasjes en winkels, maar die ook genoeg ruimte biedt aan de vele pendelaars. Met een bezetting van 99% handels‐ en horecazaken op straatniveau en 75% bedrijven op de bovenliggende verdiepen is de De Keyserlei een belangrijke economische as binnen de stationsomgeving. Door de heraanleg wordt deze terug aantrekkelijk voor hoogwaardige handelszaken, horeca, bedrijven en investeerders. Daarnaast verhoogt een nieuw publiek domein met hoge verblijfswaarde ook de woonkwaliteit die deze buurt te bieden heeft. De reorganisatie van de mobiliteit in de stationsomgeving geeft de stad de mogelijkheid om een grondige reorganisatie van het openbaar domein door te voeren. Door tegelijk ook de gesloten horecaconstructies op openbaar domein te verwijderen en de gevels te (laten) renoveren, komt er ruimte vrij voor voetgangers en ruime open terrassen én wordt gewerkt aan de ‘verticale’ beeldkwaliteit. Zo ontstaat er een duidelijke en open voetgangersas, vanuit het centraal station naar het historische centrum van de stad. De wandelboulevard vormt een centraal gelegen open ruimte met een zicht op het centraal station of op de Tenierplaats. De belangrijkste gebruiker van de straat verschuift van de auto naar de voetganger. Groene stadsboulevard Het ontwerp voorziet ook in nieuwe bomen voor de straat, dit is nodig omdat de oude bomen geen groeipotentieel meer hebben. Deze waren aangeplant in het puin van de toenmalig gegraven pré‐metrotunnel, zonder enige voorzieningen voor water‐ of meststoffentoevoer. De oude bomen stonden zeer dicht op elkaar en hadden een zeer dicht bladerdak. Dit transformeerde de voetpaden in volle zomer tot donkere tunnels. De nieuwe bomen staan verder uit elkaar en geschrankt, daarnaast zijn er diverse voorzieningen om de bomen alle groeikansen te geven. Een ondergrondse bomenstraat zorgt voor de geleiding van de wortels in de ondergrond, bovengronds zijn er openingen voorzien voor toevoer van extra water en meststoffen om de bomen gezond te houden. De nieuwe bomen hebben een lichter bladerdak, wat de straat een frisse en lichte uitstraling zal geven.

Het terras van de horeca zaak ‘Hermitage’ voor en na de heraanleg, met en zonder gesloten constructie.

NA

VOOR



9 In welke mate zijn de beoogde effecten van het project gerealiseerd? De grandeur van weleer leeft weer op, het prachtige perspectief op het centraal station werd hersteld. De brede wandelboulevard in lichte kleur geeft ruimte aan de grote stromen voetgangers, enerzijds voorbijgangers die zich snel en functioneel verplaatsen naar het centraal station, anderzijds stedelingen, toeristen, bewoners die wandelen en kuieren op de brede boulevard. Opvallend is het licht en het ruimtelijk gevoel dat deze stedelijke ruimte opnieuw uitademt. Door de afbraak van de gesloten horecaconstructies en de eenvormigheid van de zonne‐ en windschermen voor alle horecazaken wordt het historisch perspectief niet langer bezoedeld en vormen de terrassen nu een aantrekkelijk plek om te vertoeven. De komst van reeds een aantal nieuwe kwalitatieve handels‐ en horecazaken op de De Keyserlei, de overvolle terrassen op zonnige dagen en de intentie van de nieuwe eigenaar van de Antwerp Tower om deze om te vormen van kantoren naar woningen zijn reeds een indicatie van een geslaagde transformatie. Bewoners, bezoeker, ondernemers en investeerders herontdekken de straat. De De Keyserlei is opnieuw een poort tot de stad die haar bezoeker in volle glorie ontvangt of uitwuift.


10 Op welke manier werden diverse beleidsdomeinen in het project geïntegreerd? Om van de integrale heraanleg van de De Keyserlei een succes te maken, is het noodzakelijk om in te zetten op de

diverse ruimtelijke, economische, sociale en maatschappelijke aspecten van dit project. Op economisch vlak is er ruimte gecreëerd voor nieuwe, ruime terrassen en brede voetpaden die een boost geven aan de handelaars, horeca en bedrijven. De straat en de buurt zijn opnieuw aantrekkelijk voor investeerders. Tussen WNE, de stadsdienst vergunningen en AG Stadsplanning werden voor het project “heraanleg De Keyserlei” afspraken gemaakt voor de projectbegeleiding en administratieve afwikkeling van de subsidieaanvragen voor de afbraak horecaconstructies voor de De Keyserlei. Deze taskforce heeft elke handelaar of eigenaar persoonlijk uitgenodigd om zo zijn dossier met alle betrokken diensten samen te kunnen afstemmen op zijn persoonlijke noden en wensen, zo werd een soort van gepersonaliseerde ‘mantelzorg’ op poten gezet. Op het vlak van mobiliteit is de straat een duidelijk en leesbaar geheel geworden, die op termijn wordt doorgetrokken in de rest van de stationsomgeving met de aanleg van het Operaplein, de heraanleg van de Rooseveltplaats en de inrichting van het openbaar domein Kievit II. De aanleg van het Operaplein en het laatste deel van de De Keyserlei zijn het sluitstuk naar het historische en commercieel centrum van de stad. Vandaag vindt de De Keyserlei aansluiting op het Koningin Astridplein, de ingang van het centraal station en de Pelikaanstraat. De De Keyserlei is een belangrijke schakel in het complexe mobiliteitsverhaal van de hele stationsomgeving. Naar aanleiding van de heraanleg en de geplande aanleg van het Operaplein, Kievit II en de herinrichting van de Franklin Rooseveltplaats is er een totaalplan opgemaakt voor de stationsomgeving om alle verkeersstromen op elkaar af te stemmen. Er is actief ingezet om van deze straat een aantrekkelijke wandelboulevard te maken, zowel tijdens als na de werken. Samen met de handelaarsverenigingen, dienst jeugd, dienst samen leven, dienst marketing en communicatie is er tijdens de werken hard gewerkt om via een aantrekkelijke aankleding van de werf en via evenementen de mensen te blijven aantrekken naar het hele werfgebied. De De Keyserlei is een stadsboulevard die een verblijfsfunctie verzoent met een verkeersfunctie. De boulevard ligt op een voorname stadslogische plek, vlak voor het station. Tal van voorzieningen die van belang zijn op verschillende schaalniveaus (buurt en bovenlokaal) liggen langs de De Keyserlei. De De Keyserlei heeft een verbindende functie tussen stad en station, maar ook tussen buurten (de Diamantwijk en het Statiekwartier). De nieuwe publieke ruimte kent daardoor ook doorwerking in de volledige stationsomgeving. Door deze bekende straat in een nieuw kleedje te steken, krijgt ook de omliggende woonomgeving een boost, met als eerste voorbeeld de verbouwing van de Antwerp Tower tot een woontoren.


Werf in actie

De asfaltering van de wandelboulevard zijn volop aan de gang. De Antwerp Tower op de achtergrond.


11 In welke mate is het project innoverend en draagt het bij tot stedelijkheid? Doorheen Europa zie je belangrijke investeringen in stadsontwikkelingsprojecten. Deze projecten verhogen de

aantrekkingskracht en duurzaamheid van onze steden. Tegelijkertijd zien we een paradox eigen aan deze stadsvernieuwing. Langs de ene kant hebben zowel overheden als belanghebbenden de ambitie een buurt te doen heropleven door stadsvernieuwing. Langs de andere kant kennen deze projecten soms felle tegenstand. Vooral wanneer de ambities en plannen overgaan in een echte werf. Dan worden de steden geconfronteerd met de volgende problemen: algehele weerstand tegen verandering, overlast en irritatie naar aanleiding van de straatwerken (die soms vele jaren kunnen duren) en de economische ondergang van het projectgebied. Deze problemen maken het overgangsproces zeer moeilijk. De uitdaging is om de verandering zo vlot mogelijk te laten verlopen door alle gebruikers van het projectgebied (bewoners, pendelaars, toeristen, bedrijven, handelaars,…) een positieve ervaring vanuit sociaal en economisch oogpunt mee te geven en hen mee op sleeptouw te nemen tijdens het volledige veranderingsproces. Steden luisteren via participatie meer en meer naar de gebruikers van projectgebieden. Maar nog al te vaak ligt de focus enkel op participatie tijdens de plannings‐ en ontwerpfase en stopt deze bijna volledig op het moment dat het project in uitvoering gaat. Sprekende Werf wil de gebruikers blijven betrekken tijdens de volledige duur van de werken. Een aanpak die focust op toe‐eigening, toegankelijkheid en positieve ervaring, en zo werfparticipatie naar een hoger niveau tilt. Sociale impact Stadsvernieuwing combineert een groot aantal uitdagingen, gaande van het aantrekkelijk maken van het publiek domein, over het stimuleren van duurzame vervoersmodi, het verhogen van de sociale mix, tot het wegwerken van een gevoel van onveiligheid. Stadsvernieuwing is meer dan enkel de verandering van de fysieke toestand van een gebied. Het succes van een stadsvernieuwingsproject ligt bij de gebruiker van het projectgebied. Deze gebruikers – doelgroepen gaande van bewoners, toeristen, pendelaars naar bedrijven, handelszaken en horeca uitbaters – bepalen het draagvlak voor de veranderingen. De effecten van stadsvernieuwing, in het bijzonder infrastructuurwerken, mogen niet onderschat worden. Steden moeten investeren in slim en geïntegreerd veranderingsmanagement, door het betrekken van zoveel mogelijk gebruikers, door de gebruikers voldoende tijd te geven om mee te groeien in dit veranderingsproces. Economische impact Door stadsvernieuwing wil de stad de aantrekkingskracht op bedrijven, handelszaken en horeca verhogen. Paradoxaal genoeg leiden deze projecten dikwijls tot juist een achteruitgang van het gebied, met vele handelaars die de economische terugval tijdens de werken niet overleven. Ook hier dient de stad in te zetten op veranderingsmanagement door begeleiding op maat van het project en de betrokkenen. Het sterke beleid in het kader van de afbraak van de gesloten horecaconstructies op openbaar domein, is een belangrijk precedent. Deze beslissing verhoogt sterk de ruimtelijke kwaliteit van de De Keyserlei, het creëert meer openheid en ruimte voor kwaliteitsvolle terrassen en het stimuleert de renovatie van de gevels. Dankzij de oprichting van een ‘taskforce’ met als doelstellingen: één aanspreekpunt te vormen voor de horeca; persoonlijke intensieve administratieve begeleiding bij vergunningsaanvragen en subsidieaanvragen voor gevelrenovatie; werd er op zeer korte termijn (1 jaar) voldoende draagvlak gecreëerd om alle constructies af te breken voor de start van de heraanleg. De drastische keuze om in het centrum van de stationsomgeving een aaneengesloten gebied van dergelijke omvang te realiseren met maximale prioriteit voor voetgangers en verblijfsruimte, mag zeker vernieuwend worden genoemd. Door de grote vrije publieke verblijfsruimte, werd de basis gelegd om ook het horeca‐aanbod een flinke boost te geven. De publieke investering leidden tot meer private investeringen. De financiële incentives van de stad maakten dat diverse eigenaars gemotiveerd raakten om zelf nog verder te investeren. Een heel aantal horeca‐ en handelszaken onderging een totale metamorfose. Een win‐win verhaal voor stad, stationsomgeving en de uitbaters. Veranderingsmanagement Door deze globale aanpak van alle betrokkenen bij een werf, zowel de gebruikers als de aannemer, krijgt iedereen de kans mee te groeien met het veranderende projectgebied. De stad is klaar om deze vernieuwende aanpak toe te passen op andere grote infrastructuurprojecten binnen de stad.


Werfopbouw Door te voorzien in een vaste werfafsluiting en een uitkijkpunt, aangekleed met beeldpanelen, bleef de straat een aangenaam karakter behouden tijdens de werken.


12 Beschrijf waarom en op welke wijze dit project inspirerend kan zijn voor andere projecten? Gebiedsgerichte aanpak

Met dit project wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan de lange termijnvisie gericht op de multimodale bereikbaarheid en de algemene heropleving van de stationsomgeving. Door een integrale aanpak waarbij zowel ingezet wordt op een nieuw publiek domein, op herstel van de aanpalende gevels en op samenwerking met gebruikers en handelaars straalt dit project af op de omgeving. De bijzondere aandacht voor minder hinder bij de werken wordt verder doorgetrokken bij de aanleg van het Operaplein en de Rooseveltplaats. Met deze projecten wordt de (commerciële, residentiële,…) aantrekkingskracht van de stationsomgeving verhoogd, wat bijdraagt aan de volledige binnenstedelijke herwaardering. Sprekende werf De vernieuwende aanpak van de sprekende werf heeft bij de heraanleg van de De Keyserlei duidelijk zijn nut bewezen en overlast bij werken omgezet in iets positiefs (een aanleiding om in dialoog te gaan met mensen, na te denken over inrichting van de werf, evenementen te organiseren en te communiceren). Vandaag is de stad klaar om deze aanpak verder te laten groeien en toe te passen op andere grote en complexe werven op het openbaar domein. De eerste stappen van deze aanpak zijn reeds gezet voor het project Operaplein. In de zomer van 2012 organiseerde de stad een bevraging, op straat en online, over de fasering van de werken voor het Operaplein. Op basis van deze verschillende ‘practices’ wil de stad komen tot een draaiboek voor de aanpak van grote infrastructuur projecten binnen de stad. Begeleiding horeca‐ en handelszaken Het traject dat door de stad werd uitgezeten om handelaars te steunen (financieel, juridisch, praktisch) bij de afbraak van de horecaconstructies en de renovatie van de gevels blijkt zeer succesvol. De afbraak van de private bebouwing leek bij aanvang een heikele beslissing, maar bleek uiteindelijk een succes. Enkel door de constructieve samenwerking (publiek‐privaat) is dit zo vlot en snel kunnen lopen. Harmonie en rust binnen dynamische omgeving De keuze voor een nieuw en helder leesbaar straatprofiel met veel verblijfsruimte brengt rust in dit dynamisch stationsgebied. De inrichting van de De Keyserlei verzacht de dynamieken op deze as door het harmonisch materiaalgebruik en de uniforme inrichting van terrassen, zonneschermen, straatmeubilair en fietsenstallingen.

13 Op welke wijze werd de bevolking betrokken bij de voorbereiding en de realisatie van het project?

In de planningsfase zijn er in samenwerking met de dienst Stedelijk Wijkoverleg verschillende inspraakmomenten georganiseerd. Begin 2010 konden de gebruikers aangeven aan welke sfeer ze de voorkeur gaven voor een heraanleg van de De Keyserlei. Einde van dat jaar konden ze bij de voorstelling van het voorontwerp hun opmerkingen en suggesties doorgeven aan de ontwerper. Via een nieuwsbrief werd begin 2011 het definitieve ontwerp voorgesteld. Met een aantal belangengroepen, zoals de fietsersbond en de handelaarsverenigingen, zijn er focusgesprekken georganiseerd in de loop van 2010. Zo konden ze in kleine groep hun adviezen formuleren. Parallel hiermee is het project “Sprekende werf” opgestart om de gebruikers ook tijdens de werken te betrekken bij de realisatie. Voor de uitrol zijn alle handelaars en horecauitbaters gehoord rond de opzet van het concept. Sprekende werf Steden luisteren via participatie meer en meer naar de gebruikers van projectgebieden. Maar nog al te vaak ligt de focus enkel op participatie tijdens de plannings‐ en ontwerpfase en stopt deze bijna volledig op het moment dat het project in uitvoering gaat. Sprekende Werf kan opgedeeld worden in drie grote stappen: het toe‐eigenen van het project, het garanderen van toegankelijkheid en van de werken een echte belevenis maken. 

TOE‐EIGENING – Het rechtstreeks betrekken van de doelgroepen doorheen de volledige looptijd van het project. Belangrijk is om de gebruikers (bij de De Keyserlei voornamelijk de handelaars en horeca uitbaters) mee te betrekken in de opzet en de fasering van de werken. Dit resulteerde in een vermindering van het aantal werffases van 6 naar 2, wat de opbouw van de werken en de leesbaarheid voor de gebruiker in grote mate verhoogt.



TOEGANKELIJKHEID – Door het duidelijk afbakenen van de werfzone, het creëren van een uitnodigende en aantrekkelijke sfeer, en een duidelijke doorgang voor alle gebruikers (voetgangers, fietsers, minder mobiele mensen, …) wordt het projectgebied op alle momenten toegankelijk. Hiervoor is een goede samenwerking met de aannemer van levensbelang. De toegankelijkheid van de werf is voor het eerst mee opgenomen in de aanbesteding zelf. Door van dit aspect eveneens een gunningscriterium te maken, weten de aannemers op voorhand wat er van hun verwacht wordt.


Ook is het belangrijk om de werf, en zijn werknemers, als een volwaardig communicatiekanaal op te nemen. Deze laten zien wat de toekomst zal brengen, maken de timing van het hele project zichtbaar, wijzen de weg naar verschillende bestemmingen en ondersteunen eventuele marketing acties van de lokale handelaars en horeca uitbaters. In samenspraak met de handelaars voorzag de stad voorzag boven de werfkeet een evenementenplatform waar handelaars acties konden organiseren. Zo is er in samenwerking met de twee handelaarsverenigingen een kerstballenpluk georganiseerd bij de start van de kerstvakantie. In mei kon je op het platform, en op nog twee locaties midden op de werf, een pianorecital ten beste geven tijdens de pianomarathon. Als er geen evenementen plaats vonden konden de passanten het platform gebruiken om een overzicht te krijgen over de werken. 

ERVARING – De laatste stap is het realiseren van een aantrekkelijk evenementenprogramma. In tegenstelling tot de reguliere communicatie zorgen deze evenementen ervoor dat het gebied een plek wordt die uitnodigt om herontdekt te worden, ze maken van de plek een vertelplaats. Zo lande net voor de start van de werken het ruimteschip Aeroflorale op de De Keyserlei. De werf was langs één zijde afgesloten met vaste houten panelen, deze zijn gedurende de volledig duur van de werf blijven staan. Op deze afsluiting waren verschillende beeldpanelen aangebracht die de geschiedenis van de De Keyserlei vertelde. Bij de tweede fase van de werken zijn de beeldpanelen vervangen door foto’s van een jonge fotograaf die de mensen achter de vele handels‐ en horecazaken in beeld had gebracht. Door deze sfeerschepping bleef de straat een aangenaam karakter behouden tijdens de werken. Na afloop van de werken konden de geïnteresseerde de beeldpanelen komen ophalen mits een kleine bijdragen aan een goed doel. Hiervoor was er een massale opkomst, op één voormiddag waren alle panelen verdeeld. In de zomer van 2012 vierde een straatfestival de opening van de wandelboulevard en de afronding van de eerste fase. Aan het einde van de werken werd de start van het winterfestival in Antwerpen gegeven op de De Keyserlei.

vzw Werk en Economie 

Daarnaast werd in samenwerking met de vzw Werk en Economie, verbonden aan de stad Antwerpen een afzonderlijk traject uitgezet met horeca en detailhandel om de afbraak van de gesloten horecaconstructies en de renovaties van de gevels te ondersteunen en te begeleiden

Pianomarathon tijdens de werken Iedereen is welkom om een namiddag te komen piano spelen op de werf, in totaal stonden er drie piano’s verspeid over de werf.


14 Wie waren de betrokken partners en wat was hun rol en aandeel in het project? Geef aan of het om een horizontaal ( publiek – publiek; publiek – privé) of verticaal (federale, regionale, lokale overheden) partnerschap gaat. Horizontaal: Samenwerkingen publiek – publiek: Stad ‐ De Lijn: Er startte intensief overleg vanaf opmaak ontwerp. Een samenwerkingsovereenkomst werd opgemaakt met daarin afspraken rond de inrichting van de De Keyserlei in functie van de premetro infrastructuur). Stad – NMBS: Er werd overleg opgestart in functie van een naadloze aansluiting van De Keyserlei op de stationstoegang. Daarnaast verleende de NMBS haar samenwerking voor de organisatie van openingsevenement in de stationshal zelf. Stad ‐ WNE vzw: Er werd intensief samengewerkt aan een begeleidingstraject bij de afbraak van de gesloten horecaconstructies op openbaar domein en renovatie bij de gevelsluitingen. Stad ‐ Rio‐Link NV: Rio‐link trad op als mede‐opdrachtgever en stond in voor de financiering van de rioolinfrastructuur. Samenwerkingen publiek – privé: Stad‐ horeca: In samenspraak met de horeca‐uitbaters werden alle uitbouwen op het openbaar domein verwijderd. Subsidies voor de afbraak van horecaconstructies en toelage gevelrenovaties werden door de stad geregeld. Dit was voor vele eigenaars de aanleiding om ook verder in hun pand te investeren. Stad – horeca: In samenspraak met de horeca‐uitbaters werd de inplanting van de terrassen in het ontwerp bepaald. Er werd afstand gedaan van grote gevelterrassen en gekozen voor een centrale terraszone op de De Keyserlei. Samen met de horeca‐uitbaters werden de uniforme zonneschermen gekozen, de windschermen, dewelke door de stad medegefinancierd en gerealiseerd werden. Verticaal: Europees: EFRO (Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling) onder doelstelling 2: 2007‐2013 Stedelijke ontwikkeling ‐ Ondersteunen van geïntegreerde stedelijke ontwikkelingsprojecten. Vlaamse overheid: Agentschap voor Natuur en Bos. Agentschap Ruimte en Erfgoed, Onroerend Erfgoed – Archeologie; Agentschap wegen en verkeer; Vlaamse overheid: Subsidie voor de coördinatie van strategische projecten in uitvoering van het Structuurplan Vlaanderen; coördinator voor de gebiedsregie van de omgeving van het centraal station te Antwerpen. Provinciaal Centrum voor Toegankelijkheid Stad Antwerpen ‐ District Antwerpen: decentralisatie, De Keyserlei vormt een onderdeel van de bovenlokale toeristische as binnen het district Antwerpen een intensieve afstemming tussen beide beleidsniveaus is een voorwaarde.

15 Hoe werd het project bekendgemaakt? Participatie en informatie tijdens de planfase

Bij een gebiedsgerichte aanpak van een project wordt er naast een werkplanning ook een communicatieplan opgesteld. Dit plan zorgt voor informatie, participatie en beleving op de mijlpalen binnen een project. Reeds van bij de eerste schetsen zijn de gebruikers betrokken bij het hele proces en konden ze op geregelde tijdstippen hun opmerkingen en suggesties doorgeven aan het ontwerpteam. Ook de adviezen via de stad (jeugdraad, seniorenraad,….) werden hier toegelicht.. Nadien, bij de start van de echte werken zijn ze nauw betrokken via “Sprekende Werf”. Met een aantal belangengroepen (fietsersbond, handelaarsverenigingen, …) zijn er focusgroepen gehouden. Zo konden deze in kleine groep discussiëren over het ontwerp en zo hun adviezen formuleren. Nieuwsbrieven: 

Regelmatige informatie voor de bewoners van de stationsomgeving over de evolutie van de diverse projecten.



Wekelijkse digitale nieuwsbrief voor alle handelaars, horeca uitbaters en bedrijven, met de laatste stand van zaken rond de werf. Voornamelijk informatie over bereikbaarheid van de winkels en horeca voor laden en lossen, plus informatie voor de werknemers en bezoekers over de bereikbaarheid van parkings en andere toegangen. Ook


geïnteresseerde gebruikers konden zich inschrijven op deze digitale nieuwsbrief. 

Driemaandelijkse nieuwsbrief over stand van zaken van de werf en een aanduiding van de fase waarin de werf zich op dat moment bevindt. Gericht op de gebruikers van de De Keyserlei, verspreid via de handelaars en horeca in de straat en via het centraal station. Deze nieuwsbrieven bevatte ook informatie over de bereikbaarheid van het gebied met verschillende vervoersmodi (omleidingen voor het autoverkeer, plaatsing tijdelijke haltes openbaar vervoer, informatie over tijdelijke fietsenstallingen, …).

Werfvergaderingen Een vertegenwoordiging van de handelaarsvereniging, samen met de mensen van het stedelijk wijkoverleg en Werk en Economie, zijn wekelijks mee uitgenodigd op de werfvergadering. Het eerste deel ging dan uitsluitend over het verloop van de werken algemeen, de communicatie en de praktische informatie voor de handelaars. Door deze aanwezigheid was er een goede band tussen de handelaars en de aannemer wat de communicatie en samenwerking tussen beide ten goede kwam. Website stad Antwerpen Op de website van de stad Antwerpen konden de gebruikers alle informatie over de plannen en het verloop van de werken terugvinden. Ook alle evenementen in het kader van de Sprekende Werf en hoe het gebied het best te bereiken waren hier opgenomen. Sprekende werf, participatie en informatie tijdens de uitvoeringsfase: Sprekende Werf richt zich op de sociale en economische gevolgen van grote werven op het openbaar domein. Doorheen de hele looptijd van deze projecten hebben alle betrokkenen hun eigen rol, zowel de gebruikers, de stad als de aannemer. Straatwerkers worden de vertellers van het project, en maken zo een verbinding met “hun” publiek, de vele gebruikers. Door sterke beelden, verrassende evenementen, uitkijkplekken,… op de werf zelf nodigt deze het publiek uit in het gebied en wordt de werf zelf verteller. Het doel is om mensen aan te trekken, ze stap voor stap het gebied in verandering te laten (her)ontdekken, en zo de irritatie weg te nemen. Sprekende Werf wil de gebruikers blijven betrekken tijdens de volledige duur van de werken. Een aanpak die focust op toe‐ eigening, toegankelijkheid en ervaring, en zo werfparticipatie naar een hoger niveau tilt. Deze aanpak kan enkel succesvol zijn als alle betrokken partijen samen voor deze aanpak gaan. Op het vlak van ervaring zijn er voor en doorheen de looptijd van de werf diverse evenementen georganiseerd, al dan niet in samenwerking met de lokale horeca en handelaars. Zo lande net voor de start van de werken het ruimteschip Aeroflorale op de De Keyserlei. Voor de start van de werken is er op de De Keyserlei een container geplaatst waar de gebruikers reeds de toekomstige sfeer van de vernieuwde De Keyserlei konden opsnuiven. Binnen in de doorloopcontainer stond je precies op de nieuwe straat, met levensgrote toekomstbeelden aan de wanden en het juiste materiaal voor de wandelboulevard en voetpaden op de vloer. Aan de buitenkant konden de gebruikers meer informatie vinden over de timing van de werken. Zo konden de mensen zich al een reëel beeld vormen van de nieuwe straat nog voor de werken waren gestart.

De container met de toekomstige inrichting van de De Keyserlei op een centrale plaats op de De Keyserlei.

Een straatfestival vierde het einde van de eerste fase. Aan het einde van de werken werd de start van het winterfestival in Antwerpen gegeven op de De Keyserlei. Telkens zijn de mensen uitgenodigd om op dat moment de straat te komen ontdekken in zijn aangepaste vorm. Deze methode is voor het eerst toegepast op de heraanleg van de De Keyserlei, een belangrijke verbinding tussen het centraal station en de Meir, de belangrijkste winkel‐as van België. De Sprekende Werf leidde naar een positief beeld bij alle betrokkenen. De gebruikers bleven het gebied gebruiken tijdens de hele looptijd van de werf. Het betrokken en geïnformeerd houden van alle gebruikers resulteerde in minder vragen en klachten. Ook op economisch gebied was er een


positieve invloed.

Straatfestival Een straatfestival om de wandelboulevard te openen aan het einde van de eerste fase van de werken.


16 Vermeld hieronder eventuele andere elementen die uw kandidatuur kunnen ondersteunen, bijvoorbeeld een onafhankelijke evaluatie van het project De aanbestedingswijze: Gelet op de grote impact van de werken op horeca en handel werd er voor dit dossier geopteerd om een algemene offerteaanvraag te lanceren in combinatie met een opgelegde termijn in kalenderdagen (367kd). Naast de prijs werden materialen en uitvoeringsmethoden, algemene werfplanning, minder hinder maatregelen en veiligheid beoordeeld. Hierdoor werd de aannemer van bij inschrijving gedwongen naast een klassieke calculatie de werken meer in detail te gaan voorbereiden waardoor mogelijke knelpunten vroegtijdig worden opgemerkt en er proactief met deze mogelijke risico’s kan worden omgegaan. Beloningsclausule bij het behalen van mijlpalen in de werffasering: De aannemer had recht op een beloning indien alle fases op tijd uitgevoerd worden. Deze beloningen kwamen te vervallen indien er binnen de maand na het einde der werken van de desbetreffende fase nog uitvoeringsaspecten onopgelost bleven. Hierdoor werd de aannemer positief gestimuleerd om continue kwaliteitscontroles uit te voeren op eigen werk en ploegen. De aannemer ontving zijn beloningen en realiseerde het project binnen termijn. Thesis “De invloed van werken aan het openbare domein op de detailhandel (tijdens/na)” Lut Barrezeele heeft in het accademiejaar 2012‐2013 een thesis (UA, Faculteit toegepaste economische wetenschappen) geschreven over de invloed van werken op de detailhandel, hierin is ook de De Keyserlei opgenomen. In haar werk getuigen de handelaars over hun ervaring voor, tijdens en na de werken op vlak van communicatie, minder hinder en economische impact van de werken op hun zaak. Op het vlak van communicatie zijn ze zeer tevreden over de gang van zaken, alle geïnterviewden zijn tevreden over de mate van inspraak en doorstroming van informatie, zowel voor als tijdens de werken. Het contact met de aannemer was voor allen zeer positief, vooral door de aanwezigheid op de werfvergaderingen. Gezien de meeste van hen zich richten op passanten en toeristen hebben ze allen een daling van hun omzet gekend, mensen kiezen sneller voor een restaurant in een straat zonder werken. Allen vonden dat de werken meer dan nodig waren om de straat nieuw leven in te blazen. Ze zijn tevreden over de heraanleg, de mensen nemen meer tijd om de straat echt te bezoeken, de De Keyserlei wordt opnieuw ontdekt (volledige thesis is opgenomen in de bijlage). Persaandacht Van bij de aankondiging van het project is het project kritisch gevolg door de media, vooral naar aanleiding van het kappen van de oude bomen. De reacties hierop waren zeer uiteenlopend. Sommigen geloofden niet dat er nieuwe bomen gingen komen, anderen hadden een echte ‘aha’‐ervaring door het fenomenaal zicht op de spoorwegkathedraal eens de bomen weg waren. In juli 2013 verscheen er een artikel over “De revival van de De Keyserlei”, waarin de handelaars de toekomst terug positief tegemoet zien (in bijlage zijn een aantal persknipsel opgenomen).

17 Omschrijf hieronder waarvoor u de geldprijs eventueel zult gebruiken. De heraanleg van de De Keyserlei was een eerste pilootproject waar de geïntegreerde activatie van projectgebieden of

“Sprekende Werf” is toegepast. De stad is nu klaar om deze aanpak toe te passen op andere projecten binnen de stad. Een van deze projecten is het Operaplein, dat in vergelijking met de De Keyserlei een veel complexer stadsvernieuwings‐project is. Het gebied wordt omgevormd tot een autovrij plein, de laatste schakel in de voetgangers as tussen het centraal station en het historische stadscentrum. De aanleg van het Operaplein (gepland voor 2014‐2018) zal een grote impact hebben op de stad daar het een belangrijke verkeersas doorheen de stad heraanlegt. Niet alleen de zichtbare publieke ruimte wordt heraangelegd, ook de ondergrond wordt door de ingebruikname van een nieuwe metro koker op min drie, de aanleg van een tunnel voor het autoverkeer en een nieuwe parking grondig hervormd. Enkel al vanuit archeologisch standpunt zal dit een zeer interessante werf zijn om op te volgen en te bezoeken. De uitdaging vandaag is om de drie stappen binnen de sprekende werf mee te laten groeien met de schaal van deze nieuwe werf. Op het vlak van toe‐eigening is er zeker ruimte voor verbetering. Daar waar er bij de De Keyserlei vooral werd gefocust op handelaars en horeca is de ambitie om bij het Operaplein dit toe te passen op alle gebruikers. De eerste stappen hiervoor zijn reeds genomen, in 2012 organiseerde de stad een bevraging, op straat en online, over de fasering van de werken. De toegankelijkheid van de werfzone garanderen is bijzonder complex daar het verbonden is met de ambitie van de stad om een optimale modal split te bereiken in de stad. Toch is deze werf een kans om mensen warm te maken voor alternatieve


vervoersmodi om naar de stad te komen, waaronder het openbaar vervoer en de fiets. Ten laatste zal ook het luik belevenis een verhoogde inspanning vragen daar de werken over een periode van vier jaar lopen. Gezien de uitdagingen wil de stad dit budget gebruiken voor drie doelen. Het eerste doel is het verder uitwerken en optimaliseren van de diverse sociale media kanalen om meer mensen te kunnen bereiken met nuttige informatie over de werken. Dit houdt onder anderen in het opzetten van een aantal kanalen om direct te kunnen communiceren met alle gebruikers, ongeacht hun relatie tot de stad. Voorbeelden zijn: een applicatie die de gebruikers helpt bij hun keuze van vervoersmodi om het centrum van de stad vlot te bereiken tijdens de werken; een virtueel plan van de werfzone die de mensen leidt naar hun bestemming; een systeem waar autobestuurders op kunnen inloggen en zo automatisch de laatste omleidingen ontvangen als ze het projectgebied naderen. Een tweede doel is het opvoeren van activatie en marketing acties om de aandacht te blijven vestigen op dit gebied in verandering. Ook hier zullen de sociale media een belangrijke rol spelen. Een derde doel is het opstellen van een draaiboek voor ‘Sprekende Werf’ waarin criteria geformuleerd worden om nader te definiëren voor welke werf een concept als ‘Sprekende Werf’ gepast is en een meerwaarde heeft. Het formuleert een multidisciplinaire aanpak rond vakgebieden zoals sociale impact, economische impact, wegenbouwkunde, communicatie, participatie en evenementorganisatie. Hiertoe zouden we een werkgroep bijeenbrengen waarbij waarin specialisten uit de verschillende vakgebieden de gelegenheid krijgen ervaringen en informatie uit te wisselen om deze vervolgens uit te werken tot zeer laagdrempelige tot complexere voorstellen.

18 Bijlagen



Projectdefinitie project De Keyserlei (2010)



Brochure: Stationsomgeving, motor van de stad (2011).



Nieuwsbrieven ‘De stationsomgeving, we werken eraan’ (print) en de twee wekelijkse e‐letters verstuurd aan alle handelaren, horeca en bedrijven gedurende de looptijd van de werf.



Krantenknipsels 2010, 2011, 2012, 2013



Beeldverslag over het verloop van de werf, de georganiseerde evenementen en de info en participatiemomenten naar de aanloop van de werken. Een uitgebreid beeldverslag van de heraanleg kan u hier terugvinden: http://www.flickr.com/photos/71536389@N06/sets/72157629011968571/



Thesis “De invloed van werken aan het openbare domein op de detailhandel (tijdens/na)”; Lut Barrezeele; 2012‐2013


De Keyserlei Gouden loper tussen station en stad. Thuis in de Stad prijs 2013

Recommend Documents