De kaarten van Rommeldam en omgeving, the making of Potlood en kleurpotlood
Eind november 2007 is de Bommel reisgids verschenen. Deze reisgids is een poging om het gebied in kaart te brengen waar Marten Toonders verhalen over heer Bommel en Tom Poes zich afspelen. De gids werd vergezeld van drie kaarten, een kaart van de stad Rommeldam (1:10.000), een kaart van de omgeving van Rommeldam en Bommelstein (1:25.000)
Jenno Witsen en Winifred Broeder
114 Fig. 1a (links) en fig. 1b (onder). Het eerste kaartje.
en een kaart van de Zwarte Bergen en het Donkere Bomen Bos (1:400.000). Deze kaarten zijn een co-productie van Winifred Broeder en mij. De aanleiding om de kaarten te maken was het verschijnen van het Bommellexicon in 2005. Dit boek bevat 5000 lemma’s, ‘van Aamnaak tot Zwirkvlaai’ zoals de ondertitel luidt. Al bladerend werd mijn planologische belangstelling onmiddellijk geprikkeld door de constatering dat de Zwarte Bergen de noordelijke begrenzing vormen van het Donkere Bomen Bos en dat de rivier de Drens in de Miezervlakte in zee uitmondt. Ik las over de havenstad Reigersbek en over de Stuipendrechtse heide en over de Gakkelstraat, de Boldermarkt en het Stadhuisplein in Rommeldam en ik kreeg een steeds grotere behoefte aan kaarten van die wereld. Die waren in het verleden wel eens gemaakt, maar bij mijn weten nooit in de mate van samenhang en precisie die mij voor ogen stond. Ik ben me daarom zelf aan het maken van die kaarten gaan zetten. Niet alleen het Lexicon maar ook de teksten en de tekeningen van alle 177 heer Bommel verhalen die Marten Toonder tussen 1941 en 1986 voor de krant heeft geschreven, de zogenaamde Bommelsaga, moesten meermalen worden doorgeploeterd. Met continue terugkoppelingen ontstonden geleidelijk geografische beelden. Het werd ook steeds duiGEO-INFO 2009-4
delijker dat Marten Toonder zelf geen consistent geografisch beeld voor ogen had. Hij modelleerde de ruimtelijke werkelijkheid in ieder verhaal zo als hij het in dat verhaal nodig had. Is het kasteel Bommelstein in een verhaal te zien vanuit de westvleugel van het buitengoed van de markies de Canteclaer, dan is dat voor Toonder geen beletsel om in een ander verhaal te spreken over het uitzicht uit de oostvleugel van de markies. Voor een loopafstand in één verhaal is in een ander verhaal een treinreis nodig. De consistentie viel mij uiteindelijk mee. Dat gold zeker voor de belangrijkste structurerende aanwijzingen over de ligging van Rommeldam, Bommelstein, de Zwarte Bergen en het Donkere Bomen Bos ten opzichte van elkaar. In de eerste maanden van 2006 schreef ik blocnotes vol met potloodaantekeningen over vindplaatsen in de 11.762 afleveringen en met potlood getekende proefkaartjes. Met 23 verschillende kleurpotloden en een lineaal voor het vastleggen van afstanden ben ik aan
Een speciaal schaalprobleem deed zich voor bij de omvang van de Zwarte Bergen. Ik had die aanvankelijk op een schaal van 1:200.000 getekend. Daarmee kreeg het gebergte een omvang van circa 35 bij 35 km, dus niet groter dan de Veluwe. Ik vond dat voor zo’n woest bergcomplex uiteindelijk niet geloofwaardig. Ik heb het gebied op een laat moment vergroot tot circa 70 bij 70 km door de schaal te veranderen in 1:400.000. Maar zo een schaalverandering blijft niet ongestraft. Het gebied van Rommeldam en Bommelstein verschrompelde in een linkerhoekje en kreeg opeens een onwenselijke afstand tot de zuidelijke bergen die niet ver van Bommelstein gelegen zijn. Ik heb dat zo goed mogelijk opgevangen maar de kritische lezer zal nog wel eens een loopafstand tegenkomen waarvan hij zich zal afvragen of heer Bommel wel zo een getrainde wandelaar was. Bij het maken van een betrouwbare kaart hoort ook dat je je rekenschap geeft van de structuren die er in moeten voorkomen, zoals stroomgebieden, bergruggen en vulkanische gordels, maar ook een wegenpatroon waar een historische verklaring aan moet kunnen worden gegeven. Zo heb ik bij het tekenen van de kaart van Rommeldam nagedacht 5 watertoren
zijl bbe Kr a
115
G
RD
RI
S EL BB T AA TR
HAAKSTEEG
S
S TR PRIET
Oude GROTE BRINK
AT ER ST RA AT
27
SO K
H
26
KE
LSTEEG
Kleine Stadspoort
EG STE IN AJU
Binnenstad
TEUTSTEEG
G OO
AL VA
25 EL LE
22
AAT STIELTJESPLEIN
EEG ST ER SLING
21
TS TEEG
19 20
EG
De stad Rommeldam zelf heb ik met inbegrip van de haven en de groene buitenwijk de Heuvels een omvang van circa 4 bij 5 km gegeven. Daarmee is de stad vergelijkbaar met de binnenstad van Dordrecht of Delft, steden waarvan ook de atmosfeer zich met Rommeldam laat vergelijken.
ER A
gevangenis
E ST OF
Van het begin af aan waren afstanden en schaal factoren om zo precies mogelijk rekening mee te houden, ook ter wille van de consistentie van de drie kaarten onderling. In een van de verhalen laat Marten Toonder weten dat de afstand van Bommelstein naar Rommeldam ‘een uurtje lopen’ is. Ik heb daar 4 km van gemaakt. Heer Bommel lijkt mij namelijk geen snelle loper. Bovendien wordt voor een bezoek aan de stad dikwijls de auto gebruikt of de bus genomen. Dat is bij een afstand van 4 km ook goed te begrijpen. Talloos waren de afstanden die lopend afgelegd moesten kunnen worden zoals van de Gloombergen naar Bommelstein of van Bommelstein naar een stationnetje aan de spoorlijn naar Stuipendrecht of van de Steenheuvel naar de Krocht van Moeral of van Bommelstein naar het oude vliegveldje Poelbol, dat trouwens ook op een kwartier rijden met een taxi van de haven van Rommeldam moest liggen.
Fig. 2a (boven) en fig. 2b (rechts). 12 Fragment van de stadskaart in schets Rommeldam-Noord en in de uiteindelijke versie. gashouders
W
de slag gegaan. Het eerste kaartje was van de omgeving van Bommelstein, het epicentrum van de heer Bommelverhalen, een kaartje van 12 x 16 cm op schaal 1:40.000 (zie fig.1).
OGLA BO
AN
23 24 filmstudio’s
4 stadion
Oosterpoort
over de vraag hoe die stad in de loop van de geschiedenis gegroeid zou kunnen zijn. Niet alles is even gelukkig uitgevallen. Zo ben ik er onlangs op attent gemaakt dat de rivier de Drens op de afstand tussen Heksterzwaag en de Miezervlakte veel meer verval zou moeten hebben dan op de kaart wordt aangenomen. Zowel bij het schrijven van de reisgids als bij het tekenen van de kaarten heb ik geprobeerd de sfeer uit te beelden die Marten Toonder zelf heeft gecreëerd. De belevingswaarde van de kaarten moest worden verhoogd door de bergen een dreigende kleur te geven en door in de stad Rommeldam GEO-INFO 2009-4
een onderscheid te maken tussen de oude bebouwing met zijn vele kromme straatjes (steenrood) en de nieuwere bebouwing (lichter rood). Er moest ook een duidelijke variatie in landschappen op te zien zijn. Het onland waar men heer Bommel vaak in aantreft leidde mij er toe in de legenda een speciale kleur voor ‘veld’ in te voeren. Trouw aan Toonder hield ook in dat ik geen andere benamingen heb opgevoerd dan Toonder zelf heeft gebruikt. Dorpen, rivieren, cafe’s en straten die bij hem geen naam hebben, hebben ook bij mij geen naam. Een stad als Rommeldam moet meer straten hebben dan de vijfentwintig die Toonder een naam heeft gegeven. De andere straten hebben op de kaart dus geen naam.
het tekenen van de kaarten en het schrijven van de reisgids door terugkoppeling nodig bleken. Het was onvermijdelijk om ze te digitaliseren, ook al omdat inmiddels waarschijnlijk werd dat ze konden worden uitgegeven. Maar ik ben geen kartograaf en ik had er grote behoefte aan dat een echte kartograaf de kaarten kritisch zou bekijken en zou perfectioneren. Zo vond ik mijn belijning van de straten in de stad onbeholpen, de kaarten sloten nog niet goed op elkaar aan en ik had geen goed idee over de belettering noch over de te gebruiken symbolen.
Ik heb er van het begin af aan naar gestreefd om pure kaarten te maken. Er is me wel gevraagd om de kaarten te versieren bijvoorbeeld met landschapjes en profielen van bergen en gebouwen, maar daar voelde ik niet veel voor. Het moesten sobere topografische kaarten blijven zonder frutsels, “kaartige kaarten” zoals Winifred Broeder ze noemt.
Nuttig advies bracht mij in contact met Winifred Broeder, die de belangstelling en de kennis van zaken in huis had die ik nodig had en die een enthousiaste partner werd in dit speciale project.
Het uiteindelijke resultaat, eind 2006, was dat ik drie met kleurpotlood getekende kaarten had en een lijst met minstens honderd correcties die in de loop van het proces van
Jenno Witsen
Computer en tekenpakket
116
En zo keek ik begin november 2006 naar een aantal prachtige met kleurpotlood getekende kaarten op meerdere A4-tjes. Ik kende Jenno Witsen van de Witsenkaart die werd gepubliceerd in “Land op zicht, zicht op land”, een inspirerende bundel essays over de kaart van Nederland samengesteld ter gelegenheid van zijn afscheid als directeur-generaal voor de ruimtelijke ordening. Ik had op voorhand geen idee wat hij wilde overleggen. Het karteren van een wereld die tot dan toe vrijwel alleen in verhalen en tekeningen werd omschreven was wel het laatste waar ik aan had gedacht. In de loop van het project zou ik er achter komen dat het karteren van een denkbeeldige wereld heel vergelijkbaar is met het maken van een kaart van een bestaand gebied, er van uitgaand dat het veldwerk is gedaan. Het komt echter niet vaak voor dat ik op eigen inzicht ondiepten in de zee kan tekenen, of een zijstraat mag verzinnen.
Fig. 3a.
Olie Unie
Acht De Heuvels 71
GEO-INFO 2009-4
66
De wereld van Bommel en Tom Poes was nu zichtbaar in drie getekende kaarten die een steeds groter gebied besloegen met een kleiner wordende schaal. Een stadskaart van Rommeldam schaal 1:8.000, een kaart van de omgeving van Rommeldam en Bommelstein schaal 1:35.000 en een kaart van de Zwarte Bergen en het Donkere Bomenbos schaal 1:200.000. Het was duidelijk dat het doorvoeren van correcties en het reproduceren veel gemakkelijker zou zijn als de kaarten digitaal werden uitgevoerd, echter het leek mij lastig om de sfeer van het getekende in de kaarten te behouden. Die sfeer leek mij heel belangrijk, juist omdat die wereld heel levend is onder bommelliefhebbers. De kaart moet een aanvulling, en niet een verstoring zijn van het beeld dat zij hebben. Marten Toonder heeft zelf nooit, zoals bijvoorbeeld Tolkien dat van zijn wereld van “The Lord of the Rings” wel heeft gedaan, een kaart getekend van de wereld van Bommel en Tom Poes. De kaart is dan ook nadrukkelijk de interpretatie van Jenno Witsen. Mijn eerste stap was het scannen en monteren van de kaarten, en het overtekenen van alle elementen met FreeHand. Daarna kon de eerste kaart worden uitgewerkt. De keuze viel op de kaart van de omgeving van Rom-
Zwarte Drens Solkuuroord
Apoka
Siddewier
Rommeldam
Bokserheide
Gepermuiden
Heksterzwaag
zendstation Sickbock
Unistand
Bommelstein
Kwetal
Ugelterp
Priobol
Reigersbek Mo o nmo er assen
Brokberg ruïne Hocus Pas
Klaverberg Rommeldamse waterlinie
Munitiefabriek
Y1
ruïne Abold Wissel 1
Leemsloot Ke r v e l -
St ille o f Gr o ene Dal
Zw a d e r h e i d e
Leemburg
meldam en Bommelstein. Deze kaart was, net als de kaart van Rommeldam ver uitgewerkt maar bevatte meer elementen. Wel zou voor de consistentie een gegeneraliseerde versie van de stadskaart van Rommeldam moeten worden ingepast nadat deze gemaakt was.
Fig. 3b.
Fig. 4a (linksonder)en fig. 4b (rechtsonder). De routekaarten zijn voor de pocket uitgave in zwart-wit uitgegeven.
Stadsspaarbank KOOL-
HALSSTRAAT
Eén van de eerste keuzes in het ontwerp was die van het lettertype. Het werd de scala, die heeft iets deftigs en voorziet tegelijkertijd in alle varian-
BOLDER-
PLEIN
restaurant Dille
Rommelbode
T
KOOL-
politiepost
BOLDER-
PLEIN
restaurant Dille SD GA
Rommelbode
MARKT
hotel De Gouden Karper
Kamer van Koophandel
F RI
GIER DREEF
T L STR AA
Stadsspaarbank SD GA
MARKT GAK KE
Jenno Witsen nam wat betreft de kleuren een duidelijk standpunt in. Voor de oude bebouwing in de stadskaart moest een roodbruine tint komen, onderscheidend van de nieuwbouw (fig.2b). Het dichtbegroeide bos moest echt donkergroen worden (wat het niet is geworden omwille van de zichtbaarheid van bebouwing, tekst en symbolen) en de wegen mochten niet ANWB-rood worden om de indruk van een wegenkaart te voorkomen.
café Hoepjes
Rommeldam Zuid
GAK KE
ziekenhuis kliniek Zielknijper
T L STR AA
hotel De Gouden Karper
Kamer van Koophandel
F RI
T
politiepost
GIER DREEF
Stuipendrecht
HALSSTRAAT
Novo Starring
ten, een schreefloze, schreef en condensed versie. Vooral het gebruik van de schreefletter, in kaarten nu niet zo gebruikelijk leek mij gepast als knipoog naar de tijd waarin de bommelverhalen zijn geschreven. In de getekende kaarten werden veel kleuren groen gebruikt, eigenlijk te veel om ze gemakkelijk van elkaar te kunnen onderscheiden. In totaal zouden er zes kleuren groen nodig zijn. Veld moest te onderscheiden zijn van weiland en er kwamen twee categorieën bos, dicht en dun begroeid. Uiteindelijk kregen moeras en veld een symbooltje om het onderscheid in de lichte groentinten goed te kunnen maken. De kaart die ontstond, een chorochromaat met grondgebruikstypen, moest ook hoogtegegevens, of althans heuvels en bergen aangeven. Of zich op de bergen bos, weide of veld bevind is echter niet heel duidelijk, hoewel de Zwarte Bergen door Toonder omschreven worden als kale rotsen. Hoogtelijnen en schaduwering vielen hierdoor af als mogelijkheid om de hoogte aan te geven. Uiteindelijk zijn de bergen in drie bruintinten (hoe donkerder hoe hoger) op de kaart gekomen. De heuvels zijn wel met een transparante overlay en schrapjes over het grondgebruik heen getekend (fig.3). In de getekende kaarten waren de wegen op gevoel breder naarmate de weg belangrijker is. Vaak was wel duidelijk of het om een zandpad ging of om een doorgaande weg. Ook was er één grote doorgaande weg met een wegnummer, de Y11, en een doorgaande weg in aanleg, de E29. Uiteindelijk zijn er drie categorieën wegen ontstaan, hoofdweg, weg of straat, (zand)pad of steegje en wandelpad. De verschillende categorieën verschillen in breedte en de hoofdwegen zijn geel geworden.
café Hoepjes
Rommeldam Zuid
ziekenhuis kliniek Zielknijper
MUSEUM PLEIN
MUSEUM PLEIN
0
100m
0
100m
GEO-INFO 2009-4
117
Elke kaart kreeg zijn eigen symbolenset. De stadskaart heeft in het centrum vrij veel locaties dicht bij elkaar die met naam genoemd worden. Hier is met nummertjes en symbolen gewerkt, waarbij de horeca en de overheidsgebouwen een eigen symbool hebben gekregen. In de kaart van de omgeving van Rommeldam en Bommelstein zijn grotten, ruïnes en hunebedden met een symbool weergegeven. De kaart van de Zwarte Bergen heeft een dusdanig kleine schaal dat de plaatsen, afhankelijk van de grootte, met een stip zijn aangegeven en de losse bebouwing ook met een symbooltje, afhankelijk van het type locatie. Nadat de drie kaarten waren uitgewerkt konden we ze naast elkaar zetten en ontstond al vrij vlot het idee om ze bij elkaar te plaatsen op één groot vel. In dit stadium is de stadskaart naar 1:10.000 verkleind en de kaart van de omgeving van Rommeldam en Bommelstein naar 1:25.000 vergroot. De kaart van de Zwarte bergen was in een eerder stadium al van schaal veranderd, zonder dat de kaart zelf verschaald werd.
118
De laatste stap was het maken van uitsneden en het intekenen van routes die in de reisgids worden omschreven. De routes zijn met een rode stippellijn weergegeven (fig.4a). De eerste oplage van de reisgids, uitgegeven door uitgeverij Ton Paauw, was binnen enkele weken uitverkocht. Een tweede uitgave volgde al na één maand. In de tweede uitgave zijn een aantal kleine fouten verbeterd plus wat aanpassingen aan het voorblad van de grote kaart. Ruim een jaar later, in maart 2009 verscheen een pocket uitgave van de reisgids bij de Bezige Bij. De losse kaart bleef daarbij, op het voorblad na hetzelfde als in de eerdere uitgaven. De routekaarten in het boek echter zijn omgezet naar zwart-wit. Hierbij zijn, om het overzichtelijk te houden, een aantal elementen samengevoegd (fig.4b). Voor de derde uitgave zijn de kaarten overgezet naar Adobe Illustrator CS3, omdat FreeHand niet langer n wordt ondersteund. Winifred Broeder Eerste en tweede druk, luxe uitgave Uitgeverij Ton Paauw, Bilthoven www.olivierbbommel.nl ISBN 9071959127 Derde druk, pocket uitgave
‘ … w i j s h e i d i n pa c h t ’ ? ‘De markt heeft de wijsheid in pacht. Vanuit deze gedachte vragen de Landelijke Diensten u in een aantal workshops mee te denken. Om zo de verwachtingen van de markt in kaart te brengen en te komen tot een winwinsituatie voor alle partijen. Onderwerpen die in de workshops aan bod komen zijn onder andere marktconsultatie, de relatie van RWS met kennisinstituten, assetmanagement en informatievoorziening ten behoeve van prestatiecontracten.’
De Bezige Bij, Amsterdam www.debezigebij.nl ISBN 9789023441076 GEO-INFO 2009-4
Bron: convocatie MarktContactDag Landelijke Diensten RWS (Bussum, 14 april 2009) op www.rijkswaterstaat.nl.
