De invloed van Facebook op de identiteitsontwikkeling bij adolescenten

De invloed van Facebook op de identiteitsontwikkeling bij adolescenten Promotor: Prof. Dr. Tammy Schellens Masterproef II ingediend tot het behalen van de graad van Master of Science in de Pedagogische Wetenschappen, afstudeerrichting Pedagogiek en Onderwijskunde Academiejaar: 2014-2015

Lore Leplae !

01207965

!

VOORWOORD ! In de zomer van 2013 zag ik op televisie een spraakmakende reportage over de effecten van sociale netwerksites in Groot-Brittannië. De invloed die deze hebben op adolescenten was zo omvangrijk, dat ik mij meteen de vraag stelde of dit in Vlaanderen ook zo zou zijn. Met de start van de eerste Master en de Masterproef in het vooruitzicht, was voor mij de link en keuze snel gemaakt. Door het positieve antwoord en sterke belangstelling van Professor Dr. Tammy Schellens kon ik met een goed gevoel starten aan dit eigen onderzoek. Ondanks het intense werk, die af en toe gepaard ging met de nodige frustraties, kan ik positief terugblikken op deze ervaring. Ik kon mijn eigen onderzoek voeren rond een onderwerp dat zeer actueel is en mij oprecht interesseert. Ik leerde dat onderzoek voeren op papier helemaal anders is dan in de praktijk en dat je als onderzoeker een grote flexibiliteit en stresstolerantie moet hebben. Daarnaast ervoer ik voor het eerst hoe het is om effectief zelf onderzoek te voeren, om op die manier mijn onderzoeksvaardigheden uit te breiden. Voor de realisatie van dit onderzoek wil ik heel wat mensen bedanken. Eerst wil ik Professor Dr. Tammy Schellens bedanken om het promotorschap op haar te nemen. Ze geeft mij de kans gegeven om mijn eigen onderzoek te voeren in haar onderzoeksgebied en gaf mij daarbij een zeer grote zelfstandigheid. Op tijd en stond kon ik bij haar terecht met de “problemen” van het zelf onderzoek voeren en kreeg ik gerichte en constructieve feedback. De verschillende scholen, hun leerkrachten en leerlingen, die deel wilden nemen aan het onderzoek, het Immaculata Instituut in de Panne en het Onze-Lieve-Vrouwe Instituut in Poperinge. Hen wil ik bedanken voor de afname van de vragenlijsten en diepte-interviews. Op die manier kon ik voldoende kwantitatieve en kwalitatieve gegevens verzamelen om representatieve resultaten te verkrijgen. Zonder hun participatie zou ik deze Masterproef niet kunnen realiseren. Tot slot wil ik misschien wel de belangrijkste mensen in mijn loopbaan bedanken, mijn ouders en familie.

!

I!

Zij gaven mij de kans om deze studies aan te vatten en ondersteunden mij zoveel mogelijk om deze tot een goed einde te brengen. Alsook mijn vriend, die heel vaak te horen kreeg: “Ik moet werken aan mijn thesis, ik kan niet mee!”, omdat hij mij bleef steunen en aanmoedigen. Lore Leplae Gent, mei 2015

! II!

LIJST VAN TABELLEN Tabel 1. Schalen, subschaal, analysetechniek en overeenkomstige deelvragen vragenlijst onderzoeksvraag 1 .………………………………………………………………………….. 22 Tabel 2. Schalen, subschaal, analysetechniek en overeenkomstige deelvragen vragenlijst onderzoeksvraag 2 .……………….………………….……………………………………… 22 Tabel 3. Gegevens respondenten vragenlijst .………………………………………..……… 24 Tabel 4. Interne consistentie binnen een schaal met behulp van Cronbach’s alpha ………... 25 Tabel 5. Algemene gegevens respondenten kwalitatief onderzoek .………………………... 26 Tabel 6. Algemene beschrijvende gegevens .……………………………………………..… 28 Tabel 7. Beschrijvende gegevens rond vrienden .…………………………………………... 28 Tabel 8. Beschrijvende gegevens rond belang van Facebook .……………………………… 29 Tabel 9. Beschrijvende gegevens rond belang van vriendschap .…………………………… 29 Tabel 10. Beschrijvende gegevens rond Facebook en vriendschap .……...………………… 29 Tabel 11. ‘Waarom gedraag je jou soms anders op Facebook dan je echt bent?’ .………………………………………………………………………………….…………… 33 Tabel 12. Invloed op het zelfbeeld van verspreide persoonlijke informatie ……………....... 37

! !

! III!

!

!

Inhoudsopgave VOORWOORD ...................................................................................................................................... I

! LIJST VAN TABELLEN.................................................................................................................... III INLEIDING ............................................................................................................................................ 1 DEEL 1: LITERATUURONDERZOEK ............................................................................................. 3 1.

SOCIALE NETWERKSITES - FACEBOOK ALS TYPEVOORBEELD ...................................................... 3 1.1 Sociale netwerksites - Algemeen ............................................................................................ 3 1.2 Functie van sociale netwerksites ............................................................................................ 4 1.3 Het typevoorbeeld: Facebook ................................................................................................ 5 1.4 De specifieke doelgroep: adolescenten .................................................................................. 6 1.4.1 1.4.2

1.5 1.6 2.

Een mogelijk gevaar van sociale netwerksites ....................................................................... 8 Minimumleeftijd Facebook ..................................................................................................... 9

VERANDERINGEN TIJDENS DE ADOLESCENTIE............................................................................ 10 2.1 De adolescentie .................................................................................................................... 10 2.2 Verwerven van de eigen identiteit ........................................................................................ 11 2.2.1 2.2.2

2.3 3.

Wat doen jongeren op Facebook? ................................................................................................................... 7 Gender & Leeftijd ........................................................................................................................................... 7

Kadering van de identiteitsontwikkeling ...................................................................................................... 11 De identiteitsontwikkeling ............................................................................................................................ 11

Belang van het sociaal netwerk ........................................................................................... 13

INVLOED VAN SOCIALE NETWERKSITES OP DE IDENTITEITSONTWIKKELING ............................. 15

DEEL 2: ONDERZOEKSVRAGEN EN DEELVRAGEN .............................................................. 18 DEEL 3: KWANTITATIEF EN KWALITATIEF ONDERZOEK ................................................ 20 1.

DEELNAME SCHOLEN .................................................................................................................. 20

2.

KWANTITATIEF ONDERZOEK ...................................................................................................... 21 2.1 Data-analyse met behulp van SPSS...................................................................................... 24 2.2 Cronbach alfa’s .................................................................................................................... 25

3.

KWALITATIEF ONDERZOEK ......................................................................................................... 25

! DEEL 4: RESULTATEN ..................................................................................................................... 27

! 1.

ALGEMEEN .................................................................................................................................. 27

!

!

2.

HOE PRESENTEREN ADOLESCENTEN ZICH OP DE SOCIALE NETWERKSITE FACEBOOK? BESTAAT ER EEN VERSCHIL OP VLAK VAN GENDER, LEEFTIJD EN VRIENDEN? .................................................. 30 2.1 2.2

Geven adolescenten veel persoonlijke informatie weer op hun Facebook-profiel? ............ 30 Tonen adolescenten hun echte identiteit op Facebook of tonen ze hun ideale zelf? ............ 32

! 3.

WAT IS DE INVLOED VAN DE SOCIALE NETWERKSITE FACEBOOK OP DE IDENTITEITSONTWIKKELING BIJ ADOLESCENTEN? BESTAAT ER EEN VERSCHIL OP VLAK VAN GENDER, LEEFTIJD EN VRIENDEN? ...................................................................................................... 35 3.1 Zijn adolescenten anders naar zichzelf gaan kijken door het gebruik van de sociale netwerksite Facebook? .................................................................................................................. 35 3.2 Is de identiteit onder druk komen te staan onder invloed van de sociale netwerksite Facebook?...................................................................................................................................... 37 3.3 Wordt het proces van identiteitsontwikkeling versneld door het gebruik van de sociale netwerksite Facebook? .................................................................................................................. 39 3.4 Wat is het belang van vrienden, met betrekking tot populariteit, op Facebook? ................. 40

! DEEL 5: DISCUSSIE ........................................................................................................................... 45

! 1.

BESPREKING VAN DE ONDERZOEKSRESULTATEN ....................................................................... 45 1.1 Algemeen .............................................................................................................................. 45 1.2 Hoe presenteren adolescenten zich op de sociale netwerksite Facebook? .......................... 46 1.2.1 1.2.2

Geven ze veel persoonlijke informatie weer? ............................................................................................... 46 Tonen ze hun echte identiteit of tonen ze hun ideale zelf? ........................................................................... 47

1.3 Wat is de invloed van de sociale netwerksite Facebook op de identiteitsontwikkeling bij adolescenten? Bestaat er een verschil in gender en leeftijd? ........................................................ 48 1.3.1

Zijn adolescenten anders naar zichzelf gaan kijken door het gebruik van de sociale netwerksite Facebook? 48 1.3.2 Is de identiteit onder druk komen te staan onder invloed van de sociale netwerksite Facebook? ................ 49 1.3.3 Wordt het proces van identiteitsontwikkeling versneld door het gebruik van de sociale netwerksite Facebook? ................................................................................................................................................................... 49 1.3.4 Wat is het belang van vrienden, met betrekking tot populariteit op Facebook? ........................................... 50

! 2.

BEPERKINGEN ONDERZOEK EN IMPLICATIES VERVOLGONDERZOEK ......................................... 52

! CONCLUSIE ........................................................................................................................................ 54

! REFERENTIELIJST ........................................................................................................................... 55

! BIJLAGEN ............................................................................................................................................ 61

! BIJLAGE 1: INFORMED CONSENT DIRECTIE ........................................................................................ 62 BIJLAGE 2: INFORMED CONSENT LEERLINGEN DIEPTE-INTERVIEW ................................................... 64 BIJLAGE 3: BRIEF DIRECTIE ................................................................................................................ 66 BIJLAGE 4: BRIEF LEERKRACHTEN ..................................................................................................... 68 BIJLAGE 5: BRIEF OUDERS.................................................................................................................. 70 BIJLAGE 6: VRAGENLIJST ................................................................................................................... 71 BIJLAGE 7: LEIDRAAD DIEPTE-INTERVIEW ........................................................................................ 82

!

!

!

!

INLEIDING Technologie speelt een steeds grotere rol in het leven van tieners en daarbij neemt het internet een prominente rol in. Terwijl het internet vroeger vooral een isolerende functie had, brengt deze nu, door het ontstaan van sociale netwerksites, mensen bij elkaar (Ahn, 2011). Sociale netwerksites zijn een alom gekend fenomeen, zowel bij jongeren als bij volwassenen. Facebook is op dit moment de meest populaire netwerksite onder jongeren (Baelden, 2013). Sociale netwerksites bieden belangrijke voordelen op vlak van psychosociaal, sociaalcognitief en educatief functioneren (Baelden, 2013). Aan de hand van sociale netwerksites kunnen jongeren een online identiteit opbouwen (Madden & Smith, 2010; Zhao, Grasmuck & Martin, 2008). De identiteitsvorming wordt gezien als de belangrijkste ontwikkelingstaak tijdens de adolescentie (Klimstra, 2013). De identiteitsvorming betekent voor jongeren een keerpunt in de ontwikkeling tot een zelfstandige persoon, net via sociale netwerksites kunnen adolescenten hun identiteit veelzijdig exploreren (Madden & Smith, 2010). Met behulp van een kwantitatief en een kwalitatief luik probeert deze Masterproef de invloed van de sociale netwerksite Facebook na te gaan op de identiteitsontwikkeling bij adolescenten, waarbij een vergelijkende studie gebeurde tussen adolescenten uit de eerste en derde graad van het secundair onderwijs. Deze twee doelgroepen werden ter vergelijking gekozen, omdat de eerste graad zich nog volop bevindt in de zoektocht naar wie ze zijn en wie ze willen worden en de derde graad in theorie al een gevoel van identiteit en eigenheid zou moeten ontwikkeld hebben. Deze Masterproef vat aan met een theoretisch luik, waarbij uitgebreid stil gestaan wordt bij implicaties uit de literatuur. Op basis van die literatuur werden twee grote onderzoeksvragen geformuleerd, die onderverdeeld werden in verschillende deelvragen. Deze worden besproken in het tweede deel. In het derde deel wordt kort ingegaan op het kwantitatieve en kwalitatieve luik van het onderzoek. Het vierde deel rapporteert de resultaten uit de kwantitatieve en kwalitatieve analyse. Vervolgens worden de resultaten in het vijfde deel teruggekoppeld aan de eerder besproken literatuurstudie. Ook wordt hier stilgestaan bij de beperkingen van het

!

1!

gevoerde onderzoek en implicaties voor eventueel vervolgonderzoek. Eindigen gebeurt aan de hand van een kritische reflectie, waarbij nog eens uitdrukkelijk stilgestaan wordt bij de belangrijkste bevindingen in de vorm van de conclusie. Tot slot zijn in de bijlagen de verschillende documenten opgenomen die opgesteld werden om de verschillende betrokkenen zo goed mogelijk te informeren over de doelstellingen van het onderzoek. Daarnaast zijn ook de vragenlijst en de leidraad voor het diepte-interview in deze sectie terug te vinden.

!

2!

DEEL 1: LITERATUURONDERZOEK ! !

1. Sociale netwerksites - Facebook als typevoorbeeld Vrienden zijn de stuwende kracht achter het internetgebruik van adolescenten (Davis, 2013). Adolescenten worden gedreven om digitale media te gebruiken vanuit een wens om met hun huidige vrienden te kunnen communiceren (Boyd, 2007; Ito et al., 2009). Sociale netwerksites spelen een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de persoonlijke identiteit (Davis, 2013). Ze fungeren hierbij als platform waar jongeren zich kunnen ontwikkelen op vlak van persoonlijke- en sociale identiteit (Donath & Boyd, 2004).

1.1 Sociale netwerksites - Algemeen Sociale netwerksites maken deel uit van een reeks internet-gebaseerde applicaties, de zogenaamde sociale media. De gebruikers bezitten een persoonlijk profiel met eigen en persoonlijke informatie. De persoonlijke informatie die men kan weergeven zijn: de naam, locatie waar men woont, beroep, hobby’s, persoonlijke interesses zoals favoriete films en muziek,… (Boyd, 2008). Het is een online plek waar gebruikers een profiel kunnen creëren en een persoonlijk netwerk op kunnen uitbouwen die hen in contact brengt met andere gebruikers (Lenhart, 2007). Om een sociaal netwerk op te bouwen moeten vriendschapsverzoeken verstuurd worden (Tong, Van Der Heide, Langwell, 2008). Beide partijen moeten elkaars vriendschap aanvaarden vooraleer ze met elkaar in interactie kunnen treden en aan elkaar gelinkt kunnen worden (Livingstone, 2008; Pempek, Yermolaveya & Calvert, 2009; Subrahmanyam, Reich, Waechter & Espinoza, 2008; Moreno, Brockman, Rogers & Christakis, 2010). Bij de opbouw van vriendschappen staan connectie en interactie centraal (Murray & Waller, 2007). Sociale netwerksites werken volgens het principe dat gebruikers zichzelf gaan presenteren om een bepaalde vorm van identiteit, imago of reputatie over te brengen. Deze informatieoverdracht gebeurt bewust of onbewust (Kaplan & Haenlein, 2010). Jongeren maken expliciete beslissingen over het vrijgeven van welbepaalde informatie over zichzelf op hun profiel. Hun netwerk geeft sociale feedback op het vrijgegeven profiel (Zhao, Grasmuck & Martin, 2008).

!

3!

Sociale netwerksites spelen een instrumentele rol bij het behouden van bestaande relaties en het opbouwen van nieuwe sociale banden (Ellison, Steinfield & Lampe, 2007). Sociale netwerksites op zich veroorzaken geen uitkomsten op psychologisch welzijn, sociaal kapitaal of leerprestaties. Het is het gedrag van de gebruikers, de communicatie en culturele gedragingen zoals het delen van informatie, sociale ondersteuning … die als oorzakelijke mechanismen gezien moeten worden (Kling, 2007). Selten (2012) constateert dat jongeren relatief veel tijd doorbrengen op sociale netwerksites en dat ze deze als essentieel beschouwen om hun persoonlijk netwerk uit te bouwen (Watts, 2010). In deze studie wordt de sociale netwerksite Facebook als typevoorbeeld genomen.

1.2 Functie van sociale netwerksites Sociale media werken, voor een deel, volgens de principes van zelfpresentatie en -onthulling. Aan de hand van sociale media kan een gebruiker zich presenteren en in een bepaald daglicht plaatsen (Kaplan & Haenlein, 2010). Eén van de verschillen met communicatie in de echte wereld, die aangehaald wordt door Castells (2007), is de massa-zelfcommunicatie. Informatie die in de online wereld geproduceerd wordt, kan op relatief makkelijke wijze wijd verspreid worden. Er bestaan zorgen over het feit dat adolescenten oppervlakkige relaties opbouwen, online met ‘vreemden’, en op die manier het slachtoffer kunnen worden van cyberpesten. Daarnaast, in contrast met deze denkwijze, biedt het internet ook mogelijkheden om de identiteit te exploreren, te ondersteunen, informatie te bieden rond gevoelige thema’s en een hulp betekenen bij het opbouwen van betekenisvolle relaties (Kling, 2007). Sociale netwerksites geven de jongere de mogelijkheid om hun sociaal netwerk uit te bouwen en geven hen toegang tot verschillende bronnen, informatie en sociale ondersteuning (Wellman, Salaff, Dimitrova, Garton & Gulia , 1996). Sociale netwerksites kunnen gezien worden als een ‘super-peer’ aan de hand van het promoten en het vaststellen van normen op vlak van gedrag bij andere adolescenten (Strasburger & Wilson, 2009).

!

4!

Sociale netwerksites bieden meer mogelijkheden voor adolescenten dan face-to-face situaties om hun zelfrespect te verbeteren (Valkenburg , Peter & Schouten, 2006). Sociale netwerksites bieden vooral voordelen voor jongeren met een negatief zelfrespect en zelfbeeld (Valkenburg, Peter & Schouten, 2006).

1.3 Het typevoorbeeld: Facebook Facebook werd oorspronkelijk opgericht voor hogeschool- en universiteitsstudenten uit studentenhomes, om in contact te komen met andere studenten in studentenhomes. Het werd gebruikt om onder studenten te praten over de leerstof en had dus enkel academische doeleinden (Kirschner & Karpinski, 2010). Sedert september 2006 is Facebook geopend voor het ruimer publiek, buiten de muren van de hogescholen en universiteiten (Joinson, 2008). Facebook is internationaal de meest gekende en gebruikte online sociale netwerksite bij jongeren. Via Facebook kunnen jongeren een veelheid aan activiteiten uitvoeren. Ze kunnen in interactie gaan met anderen zonder rekening te moeten houden met geografische grenzen (Yang & Brown, 2013). Uit de studie van Livingstone, Haddon, Görzig & Olafsson (2011) naar het bezitten van een persoonlijk profiel op een sociale netwerksite bij Europese jongeren, bleek dat 73% van de jongeren tussen dertien en veertien jaar en 82% van de jongeren tussen vijftien en zestien jaar een dergelijk profiel bezit. In Vlaanderen hebben 80% van de jongeren die zich online begeven, tussen twaalf en achttien jaar, een Facebook profiel. Van deze jongeren geven acht op tien aan, dat ze zich minstens één maal per dag aanmelden en meer dan de helft heeft meer dan 200 Facebook vrienden (Graffiti Jeugddienst en Jeugdnetwerk, 2012). Facebook heeft drie belangrijke functies die naar voor geschoven kunnen worden. Deze zijn het persoonlijk profiel, de vrienden en het doorkruisen en zoeken van vriendenlijsten (Valkenburg & Peter, 2011). Facebook verschilt van andere sociale netwerksites, omdat het een meer opener sociaal netwerk toelaat. Er bestaan minder regels over het lidmaatschap, het vrijgeven van persoonlijke informatie en de manier van interactie (Davis, 2012).

!

5!

Via Facebook is het mogelijk om een sociaal netwerk naar de buitenwereld zichtbaar te maken. Het sociaal netwerk wordt niet enkel gebruikt om vast te stellen hoe geliefd iemand is, maar biedt ook info over de sociale status van de persoon, de fysieke aantrekkelijkheid, de geloofwaardigheid... Hieraan kan het fenomeen sociometrische populariteit, hoe meer vrienden hoe populairder, gekoppeld worden. Dit komt overeen met het aantal vrienden of connecties van een persoon weergegeven op het persoonlijk profiel (Tong, Van Der Heide, Langwell, 2008). Wanneer iemand veel vrienden heeft op Facebook, dan wordt deze persoon als aantrekkelijk gezien en bezit de persoon meer karakteristieken die sociaal wensbaar zijn in de maatschappij (Tong, Van Der Heide & Langwell, 2008). Uit het onderzoek van Zywica en Danowsky (2008) blijkt dat zowel populaire als nietpopulaire jongeren voordelen kunnen verwerven uit het gebruik van Facebook. De Social Enhancement Theory stelt dat populaire jongeren in de echte wereld hun populariteit en sociale contacten kunnen versterken via Facebook. Jongeren die weinig populair zijn en weinig sociale contacten hebben kunnen dit compenseren door hun sociaal netwerk online verder uit te bouwen, dit sluit aan bij de Social Compensation Theory. Facebook maakt gebruik van asynchrone communicatie. Asynchrone communicatie kan voordelen bieden voor verlegen personen, voor jongeren die zich onaantrekkelijk voelen, die snel beschaamd zijn en degene die de neiging hebben om stil en timide te zijn in echte sociale bijeenkomsten (Sheeks & Birchmeier, 2007). Ellison, Steinfield & Lampe (2006) kwamen in hun studie tot de bevinding dat personen die het label vriend krijgen op Facebook dit niet altijd in het echte leven zijn.

1.4 De specifieke doelgroep: adolescenten Jongeren zijn een unieke populatie binnen de gebruikers van sociale netwerksites. De huidige jongeren zijn de eerste generatie die volledig opgegroeid zijn omringd door communicatie technologie (Baelden, 2013). Bij adolescenten spelen de Facebook-vrienden een belangrijke rol. De positieve en negatieve reacties die ze achterlaten op elkaars persoonlijk profiel zijn van invloed op het aantrekkelijk zijn naar de buitenwereld toe. Hetgeen iemand op zijn persoonlijke tijdlijn plaatst wordt

!

6!

beoordeeld door anderen, en de karakteristieken van de vrienden zijn sterk gerelateerd aan hoe iemand gezien wordt door leeftijdsgenoten (Livingstone, 2008). De reacties van anderen worden gezien als meer geloofwaardig, dan de eigen reacties (Walther, Van Der Heide, Hamel & Shulman, 2009; Walther, Van Der Heide, Kim, Westerman & Tong, 2008). De feedback verkregen door iemand zijn sociaal netwerk, is van invloed op de ontwikkeling van het sociaal kapitaal van die persoon (Livingstone, 2008). Kleck, Reese, Behnken & Sundar (2007) kwamen tot de conclusie in hun onderzoek dat hoe meer vrienden iemand heeft op Facebook, dit als een trigger werkt voor positieve sociale reacties van het sociaal netwerk. Studies geven aan dat adolescenten een veelheid aan informatie vrijgeven op hun profielen, maar dat ze ook proactief gebruik maken van de privacy functies om controle te hebben over wie hun inhouden precies kan zien (Hinduja & Patchin, 2008; Lenhart & Madden, 2007).

1.4.1

Wat doen jongeren op Facebook?

Onderzoek van Pempek, Yermolayeva & Calvert (2009) toonde aan dat de meeste jongeren zich bezig houden met het kijken naar profielen, dan effectief iets te posten of privéberichten te verzenden. Ze doen als het ware aan voyeurisme. De gebruikers gaan hierbij op verschillende manieren te werk. ze doen aan social searching, om informatie te weten te komen over hun contacten, en social browsing, om nieuwe connecties met mensen aan te gaan (Lampe, Ellison & Steinfield, 2006). Internationaal onderzoek toont aan dat jongeren sociale netwerksites vooral gebruiken om in interactie te gaan met hun vrienden en niet om “vreemden” te ontmoeten (Agosto & Abbas, 2010; Boyd, 2008). Daarnaast worden zaken aangehaald als het verbeteren van de reputatie, eenzaamheid te voorkomen, mee-zijn met wat anderen doen en persoonlijk vermaak (e.g., Joinson, 2008).

1.4.2

Gender & Leeftijd

Jongens en meisjes gebruiken sociale media op een andere manier. Jongens gebruiken deze vooral voor de veelzijdige functies zoals spelletjes spelen, terwijl meisjes meer geïnteresseerd

!

7!

zijn in het relationele aspect van sociale media (Stern & Taylor, 2007). Daarnaast constateerde Davis (2012) dat jonge adolescenten en jongens zich meer bezighouden met instrumentele uitwisseling dan meisjes en oudere adolescenten, zoals discussies rond hun huiswerk. Zelfonthulling via sociale netwerksites gebeurt meer bij meisjes, oudere adolescenten en eenzame adolescenten (Bonnetti, Campbell, & Gilmore, 2010; Schouten, Valkenburg, & Peter, 2007; Valkenburg & Peter, 2011). Jonge adolescenten gaan vaker hun statussen gaan updaten dan oudere adolescenten (Reich, 2010). Tot slot zijn jongens minder bezig dan meisjes met de privacy instellingen (Fogel & Nehmad, 2009; Hoy & Milne, 2010).

1.5 Een mogelijk gevaar van sociale netwerksites Sociale netwerksites bieden voor heel wat jongeren voordelen op verschillende niveaus van de ontwikkeling van de identiteit. Daarnaast kunnen jongeren, via informatie-en communicatietechnologie, geconfronteerd worden met ongewenste fenomenen zoals cyberpesten. In een Europees onderzoek van Livingstone, Haddon, Görzig & Olafsson (2011) kwam men tot de conclusie dat negen procent van de jongeren tussen negen en zestien jaar gepest worden én dat vijf procent andere jongeren pesten via het internet. Daarnaast bleek, uit datzelfde onderzoek, dat sociale netwerksites een belangrijke plaats zijn waar cyberpesten plaats vindt. Slachtoffers van cyberpesten ondervinden negatieve consequenties op vlak van hun gezondheid, emoties, doen meer aan zelfverminking en ondernemen meer pogingen tot zelfdoding (Schneider, O’Donnell, Stueve & Coulter, 2012). Pesten via het internet is gerelateerd aan pesten in de gewone wereld. De specifieke karakteristieken van het ICT-gebruik hebben een invloed op de dynamieken en ook op de reacties van de omstaanders. Sociale netwerksitegebruikers kunnen geconfronteerd worden met cyberpesten in het eigen sociale netwerk, maar ook buiten het sociale netwerk. Dit door de specifieke karakteristieken waar sociale netwerksites gebruik van maken (Ellison, Steinfeld & Lampe, 2007).

!

8!

1.6 Minimumleeftijd Facebook De risico’s verbonden aan het gebruik van het internet staan hoog op de internationale agenda (Vanderhoven, 2014). In de Verenigde Staten werden specifieke regels voor websites of online services opgenomen in de Children’s Online Privacy Protection Act (COPPA), die stelt dat ondernemingen geen gegevens van minderjarige jongeren onder dertien jaar voor commerciële doeleinden mogen gebruiken zonder toestemming van de ouders (Children’s Online Privacy Protection Act, 1998). Dit wil zeggen dat jongeren jonger dan dertien jaar nog geen persoonlijk Facebook-profiel mogen aanmaken. Aangezien cijfers aangeven dat de sociale netwerksite Facebook door één derde van de Europese negen- tot zestienjarigen gebruikt wordt (Livingstone, Haddon, Görzig & Olafsson 2011), wil dit zeggen dat een aantal jongeren een foutieve leeftijd ingeven op Facebook om toch online actief te kunnen zijn. Verschillende studies (Earp & Baumer, 2003; Rozendaal, Buijzen & Valckenburg, 2010) tonen aan dat net deze groep jongeren kwetsbaar zijn met betrekking tot de online privacy (Walrave & Heirman, 2013).

!

9!

2. Veranderingen tijdens de adolescentie 2.1 De adolescentie In de literatuur worden verschillende leeftijdsgrenzen gehanteerd om de adolescentie af te bakenen. In deze studie nemen we de grenzen tussen twaalf en achttien jaar. Dit komt overeen met de leeftijd die jongeren hebben wanneer ze zich in het secundair onderwijs bevinden. De adolescentie is de periode tussen de kindertijd en de volwassenheid in de levensloop van de mens. Hierbij wordt de pubertijd als de beginperiode van de adolescentiefase gezien (Identiteitsontwikkeling en leerlingbegeleiding, 2009). De adolescentie wordt gekenmerkt door een transitieperiode waarin de jongeren onder andere leren omgaan met de moeilijkheden bij het ontwikkelen van intieme interpersoonlijke relaties (Erikson, 1959). Dit gaat gepaard met het veelvuldig experimenteren en aftasten van grenzen (Neinstein & Anderson, 2002). In deze fase moet de adolescent met de gevormde persoonlijkheid een plek in de maatschappij zien te verwerven. De adolescentie wordt getypeerd door een periode van indringende veranderingen op vlak van fysiek, cognitief, emotioneel en sociaal functioneren (e.g. Asendorpf & Van Aken, 2003) die zich uiten in lichamelijke veranderingen, maar ook veranderingen in gedrag, gedachten, wensen en gevoelens (identiteitsontwikkeling en leerlingbegeleiding, 2009). Het is een periode van groei, ontwikkeling en rijping (Ahn, 2011). Zelfpresentatie en zelfonthulling zijn vaardigheden die volop geleerd en geoefend worden tijdens de adolescentie. Het zijn vaardigheden die van vitaal belang zijn voor het ontwikkelen van een eigen identiteit, intimiteit en seksualiteit. Uit onderzoek (Valkenburg & Peter, 2006) blijkt dat online communicatie een positieve invloed heeft op het tot uiting komen van deze verschillende vaardigheden. De evaluaties die jongeren van buitenaf krijgen op ‘het zelf’ zijn in geen enkele fase van het leven zo van invloed op hun zelfrespect en welzijn als tijdens de adolescentie (Harter, 1999). Tijdens de adolescentie wordt ‘het zelf’ van de jongere opnieuw gedefinieerd (Erikson, 1950).

!

10!

Zelfrespect bij adolescenten wordt volgens Diener, Emmons, Larsen & Griffin (1985) gedefinieerd als “ de evaluatie van hun zelfwaardigheid en tevredenheid van hun eigenheid op drie dimensies, namelijk: het uiterlijk, romantische aantrekkelijkheid en de mogelijkheid om vriendschappen op te bouwen en deze te behouden“ (p.72).

2.2 Verwerven van de eigen identiteit 2.2.1

Kadering van de identiteitsontwikkeling

De belangrijkste taak van adolescenten is het ontwikkelen van een gevoel van eigen identiteit, het verwerven van een veilig gevoel rond wie ze zijn en wie ze in de toekomst willen worden (Steinberg, 2008). Adolescenten gebruiken leeftijdsgenoten in toenemende mate als referentiekader bij de vorming van hun persoonlijke identiteit (Identiteitsontwikkeling en leerlingbegeleiding, 2009), daarnaast speelt ook de sociale context een cruciale rol bij de identiteitsvormingen en geeft mee vorm aan de eigenheid van de jongere

(e.g. Brechwald & Prinstein, 2011).

Individuen nemen de normen, waarden en signalen op, die ingebed zijn in de sociale context, om mee vorm te geven aan de eigen identiteit (Beyers & Cok, 2008) De rol van de vrienden neemt toe in de strijd der onafhankelijkheid van het gezin en vriendschap speelt hierbij een doorslaggevende rol, bij het streven naar een eigen identiteit. Identiteitsvorming is een proces in interactie met de samenleving en de omliggende personen (Identiteitsontwikkeling en leerlingbegeleiding, 2009). Empirisch onderzoek van Meeus, Oosterwegel & Volleberg (2002) toont aan dat een positieve relatie met beide ouders en leeftijdsgenoten de identiteitsontwikkeling stimuleert tijdens de adolescentie.

!

2.2.2

De identiteitsontwikkeling

“De identiteit is iets unieks voor ieder van ons waarvan we aannemen dat het min of meer consistent is en blijft overheen de tijd.” (Buckingham, 2008, p. 1) De

persoonlijkheidsvorming

tijdens

de

adolescentie

wordt

door

Erikson

de

identiteitsontwikkeling genoemd. Identiteitsvorming is een dynamisch en levenslang proces. Op bepaalde momenten in het leven staat de identiteit onder druk en wordt deze uitgedaagd

!

11!

om tot verandering te komen. Deze veranderingen komen tot uiting en zijn uitwendig zichtbaar. Hierbij worden de identificaties van de kindertijd verworpen of geherinterpreteerd. Deze periode wordt gekenmerkt door herstructurering van sociale relaties, een eigen plaats vinden in de maatschappij en belangrijke keuzes maken die van invloed zijn op de rest van het leven. De vorming van een stabiele en coherente identiteit wordt gezien als de centrale ontwikkelingstaak tijdens de adolescentie (Erikson, 1968). Er bestaan heel wat verschillende definiëringen omtrent de identiteit van adolescenten (Davis, 2013). Erikson (1968) begrijpt onder de identiteit het volgende: De volledigheid die tijdens deze periode vervuld moet worden, heb ik een gevoel van innerlijke identiteit genaamd. De jonge persoon, om de heelheid te voelen, moet een gevoel van progressieve continuïteit voelen tussen hetgeen gekomen is tijdens de lange periode van de kindertijd en hetgeen hij beloofd te worden in de verwachte toekomst, tussen dat wat hij zelf wil zijn en dat wat hij denkt wat anderen van hem verwachten. (p. 87) Schwartz, Pantin, Prado, Sullivan & Szapocznik (2005) geeft hierbij aan dat coherentie een belangrijk aspect vormt binnen de identiteit van de adolescenten. Op die manier kunnen jongeren elementen rondom hen samenbrengen en zich organiseren tot een goed functionerend geheel. De identiteit bevat wie iemand is en waar men in gelooft (Davis, 2012). Het is het deel van ‘het zelf’ hoe we door anderen waargenomen worden (Alheide, 2000). Tijdens de fase van het ontwikkelen van een gevoel van eigen identiteit vormt de jongere antwoorden op vragen als: Wie ben ik? Wat kan ik? Wat wil ik? Hoe pas ik in deze wereld? … De antwoorden die jongeren op deze vragen geven zijn belangrijk voor de verdere ontwikkeling en het verwerven van de identiteit (e.g., Luykx, Schwartz, Goossens, Soenens & Beyers, 2008). Het gevoel van het verwerven van een eigen identiteit bestaat erin om een unieke en innerlijke samenhangende persoon te vormen ondanks alle veranderingen die er plaatsvinden. Erikson (1959) onderscheidt in dit proces vier fasen van het gevoel van identiteit namelijk het besef van continuïteit, besef van erkenning en herkenning, besef van vrijheid en afhankelijkheid en het besef van een zinvolle toekomst. De identiteit representeert de processen van het zoeken

!

12!

naar en het wikken van toewijding ten aanzien van de persoonlijke standaarden en levensrollen (Meeus, Iedema, Helsen & Vollebergh, 1999). Tijdens de processen van het verwerven van een eigen identiteit wordt de jongere veelvuldig geconfronteerd met dynamieken van zekerheid/ duidelijkheid en onzekerheid/ onduidelijkheid (Erikson, 1968). Voor de adolescentie werden de ouders gezien als eerste identificatiefiguren (Erikson, 1968), maar tijdens de adolescentie nemen de invloeden van leeftijdsgenoten toe. Jongeren gaan meer en meer tijd gaan doorbrengen met en in interactie met hen (Bukowski & Sippola, 2001; Rubin, Bukowski, & Parker, 2006). Die interacties met leeftijdsgenoten zorgen voor het ontstaan van gemeenschappelijke normen (Arnett, 1996; Brake, 1985). De normen van de peer-groep fungeren als grenzen waarbinnen ze zichzelf gaan definiëren, in relatie tot hun leeftijdsgenoten, en zich gaan onderscheiden van hun ouders. In dit proces ervaren ze een gevoel van erbij horen bij jongeren met gemeenschappelijke interesses en waarden. Een gevoel van erbij horen speelt een belangrijke rol in het ontwikkelen van de eigen identiteit in de adolescentie (Brechwald & Prinstein, 2011). De vorming van de identiteit kan gezien worden als een publiek proces met inbegrip van de bekendmaking van de identiteit door het individu zelf en de plaatsing van de identiteit door de mensen rondom het individu (Stone, zoals geciteerd in Zhao, Grasmuck & Martin, 2008). De identiteit is bereikt wanneer er een overeenstemming is tussen de aankondigingen en de plaatsingen van de identiteit (Stone, 1981). Een positief gevoel over de eigen identiteit wordt gelinkt aan psychologisch welzijn (Luykx, Schwartz, Goossens, Soenens & Beyers, 2008; Berzonsky, 2003a, 2003b).

2.3 Belang van het sociaal netwerk !

Net tijdens de adolescentiefase zijn de netwerken met de leeftijdsgenoten zo belangrijk. Een cruciaal element die Bourdieu hierbij aanhaalt is dat sociale netwerken, in de huidige vluchtige samenleving, niet meer gegeven zijn en vastliggen. Een voortdurende investering in de sociale relaties en netwerken is nodig om deze te waarborgen en handhaven (Verplanke, Engbersen, Duyvendak, Tonkens & van Vliet, 2002).

!

13!

De Franse socioloog Bourdieu (1989, zoals geciteerd in Verplanke, Engbersen, Duyvendak, Tonkens & van Vliet, 2002, p. 138) definieert sociaal kapitaal als: “Het geheel van bestaande of potentiële hulpbronnen dat voortvloeit uit het bezit van een min of meer geïnstitutionaliseerd netwerk van relaties van onderlinge bekendheid en erkentelijkheid”. Twee belangrijke aspecten die aan bod komen bij sociaal kapitaal zijn bridging en bonding. Bridging staat voor het opbouwen van oppervlakkige contacten, met verschillende achtergronden, die informatie met elkaar delen. Bonding staat voor diepgaande contacten die elkaar emotionele steun bieden en elkaar een gevoel geven van erbij te horen (Granovetter, 1983). Uit het onderzoek van Ellison, Steinfield & Lampe (2007) bleek dat zowel bonding als bridging aan bod komen bij het uitbouwen van het sociaal netwerk via sociale netwerksites. Via sociale netwerksites als Facebook kunnen adolescenten sociaal kapitaal opbouwen en onderhouden met anderen (Ellison, Steinfield & Lampe, 2007; Lytras & Garcia, 2008; Lytras & Ordonez de Pablos, 2007).

!

14!

3. Invloed van sociale netwerksites op de identiteitsontwikkeling De nieuwe patronen van communicatie die ontstaan zijn in de laatste jaren geven mee vorm aan de ontwikkeling van de identiteit van adolescenten (Subrahmanyan & Smahel, 2011). Sociale netwerksites zijn een ideale bron om de identiteit verder op te bouwen. Ze kunnen adolescenten helpen bij het verkennen van verschillende karakters, perspectieven… (Ahn, 2011). De komst van het internet heeft voor grote verschuivingen gezorgd in de identiteitsvorming. Het is mogelijk voor individuen om in interactie te gaan met anderen via internet in contexten die niets van de fysieke kenmerken van de normale sociale ontmoeting onthullen (Bargh, McKenna & Fitzsimons, 2002; McKenna, Green & Gleason, 2002). Aan de hand van het profiel kunnen adolescenten kiezen welk deel van de identiteit ze tentoon willen stellen (Megan, 2010). Anonimiteit kan men hanteren door het achterhouden van welbepaalde relevante informatie. De combinatie van de anonimiteit en het ontbreken van de normale sociale ontmoeting creëren een technologisch gemedieerde omgeving waar een nieuwe vorm van identiteitsontwikkeling ontstaat (Bargh, McKenna & Fitzsimons, 2002; McKenna, Green & Gleason, 2002). Een karakteristiek die hiermee gepaard gaat is de tendens dat mensen zich anders kunnen voordoen dan ze zijn en een andere identiteit aannemen dan in het echte leven. Mensen kunnen als het ware nieuwe identiteiten opbouwen via sociale netwerksites (Stone, 1996; Turkle, 1995). Online communiceren met leeftijdgenoten bevordert bij adolescenten hun gevoel van erbij horen en zelfonthulling. Twee processen die de identiteitsvorming tijdens de adolescentie ondersteunen (Davis, 2012). Uit het onderzoek van Zhao, Grasmuck & Martin (2008) blijkt dat er verschillen bestaan tussen de identiteitsontwikkeling in de echte wereld en de digitale wereld, meer bepaald via Facebook. Gebruikers van Facebook tonen hun identiteit liever impliciet dan expliciet, dit door het tonen van beelden in plaats van expliciet woorden te gebruiken. De digitale en de echte wereld mogen echter niet als twee totaal verschillende werelden gezien worden. Aan de hand van de ervaringen die ze opdoen in de online wereld kunnen ze vaardigheden leren en oefenen die van belang zijn in de “echte” wereld (Zhao, Grasmuck & Martin, 2008). Facebook maakt gebruik van verankerde online relaties. Je bent autoniem

!

15!

online, dit is het tegenovergestelde van anoniem, maar je hoeft niet iedereen van je vrienden te kennen. Zelfpresentatie vindt plaats in alle contexten waarbij mensen met elkaar in interactie gaan. Heel vaak gebeurt de zelfpresentatie in openbare contexten volgens algemeen geldende sociale normen (Brennan & Pettit, 2004; Douglas & McGarty, 2001). De autonimiteit van de online omgeving zorgt voor het verkleinen van de discrepantie tussen de ‘ideale-zelf’ en de ‘echte-zelf’ (Ellison, Steinfield & Lampe, 2006). Uit het onderzoek van Valkenburg, Peter & Schouten (2006) kan men besluiten dat sociale netwerksites gerelateerd zijn aan zelfrespect en psychologisch welzijn van adolescenten. Adolescenten die op regelmatige basis gebruik maken van sociale netwerksites hebben meer vrienden en krijgen meer reacties op hun profiel. Uit dezelfde studie blijkt dat het krijgen van meer positieve reacties op het profiel, gecorreleerd is met een hoger gevoel aan zelfrespect. Zelfrespect op zijn beurt is dan weer sterk gecorreleerd aan de algemene tevredenheid van het leven. Het zijn net de positieve of negatieve reacties die van invloed zijn op de sociale ontwikkeling van de adolescent. Uit een recente Australische studie (Tobin, Vanman, Verreynne & Saeri, 2014) bleek dat mensen vooral op zoek gaan naar bevestiging via Facebook. Daarnaast onderzochten Valkenburg & Peter (2009) de invloed van sociale netwerksites op het welzijn van adolescenten. Ze konden besluiten dat wanneer jongeren meer informatie over zichzelf vrijgeven, dit zorgt voor een verbetering van de kwaliteit van de relaties. De positieve interacties die op die manier ontstaan zorgen voor een verhoogd zelfrespect en psychologisch welzijn. Peer acceptatie en interpersoonlijke feedback op de persoon, beide belangrijke functies van netwerksites, zijn goede predictoren van sociaal zelfrespect en welzijn in de adolescentie (Harter, 1998). Valkenburg & Peter (2011) schuiven twee hypotheses naar voor met betrekking tot het internetgebruik van jongeren en hun identiteit. De displacement hypothese stelt dat de online communicatie de kwaliteit van de bestaande vrienden schaadt, het verdringt de tijd die adolescenten kunnen spenderen aan echte, kwalitatieve interacties. De stimulation hypothese daarentegen stelt dat net via het internet mogelijkheden bestaan om te communiceren met vrienden en op die manier een gevoel van dichtheid gecreëerd kan worden. !

16!

Daarnaast ontwikkelden Valkenburg & Peter (2011) twee tegenovergestelde hypotheses met betrekking tot de risico’s gebonden aan online communicatie. De self-concept fragmentation hypothese zegt dat jongeren mogelijkheden krijgen om via het internet te communiceren met anderen en hierbij verschillende persoonlijkheden kunnen aannemen. Adolescenten kunnen moeilijkheden ondervinden om met deze verschillende persoonlijkheden om te gaan en deze tot een coherent geheel te maken. De self-concept unity hypothese stelt dat online activiteiten de adolescenten net mogelijkheden biedt om te experimenteren met de verschillende identiteiten en hierop feedback krijgen. ! !

!

!

17!

DEEL 2: ONDERZOEKSVRAGEN EN DEELVRAGEN Op basis van de gevoerde literatuurstudie blijkt dat onderzoek naar de invloed van sociale netwerksites, en dit op heel veel verschillende gebieden zoals leerprestaties, ontwikkeling … de laatste jaren sterk aan een opmars bezig is. Dit mede door de grote impact die dergelijke sites hebben in het dagelijkse leven. De studies die reeds gevoerd werden wereldwijd nemen voornamelijk jongvolwassen, hogeschool- en universiteitsstudenten als onderzoeksobject. Het ontbreken van veel literatuur met adolescenten als specifieke doelgroep wordt, in kader van dit onderzoek, aanzien als een leemte waarop ik graag wil inspelen. Daar adolescenten volop in een overgangsperiode zitten, waarbij ze op zoek gaan naar wie ze zijn en wie ze willen worden, zijn ze een vatbare groep voor de effecten van sociale netwerksites. Hierbij zullen de Vlaamse adolescenten als onderzoeksobject en startpunt genomen worden, waarbij verschillende hypotheses uit de literatuur en eigen bevindingen getest zullen worden. De hoofdonderzoeksvraag, die aan de basis van de literatuurstudie ligt én als startpunt voor het onderzoek genomen werd, is de volgende:

Bestaat er een invloed van de sociale netwerksite Facebook op de identiteitsontwikkeling bij adolescenten?

De trigger om tot dit onderzoeksonderwerp te komen, kwam uit een reportage over de impact van Facebook op het leven van adolescenten uit Engeland in de zomer van 2013. Hieruit bleek dat wat anderen zeggen over hen op de sociale netwerksite en de reacties die ze op elkaars prikbord plaatsen, een relatief grote impact hebben op het verloop van de dagelijkse activiteiten. Er komt een steeds grotere druk te liggen op de schouders van adolescenten én ze worden overspoeld met beelden en eisen waaraan ze moeten voldoen volgens de ideaalbeelden van de maatschappij. Aangezien de literatuur aangeeft dat er een verschil bestaat in het belang én gebruik van sociale netwerksites bij mannen en vrouwen, wordt dit nagegaan in het onderzoek bij de Vlaamse Adolescenten. Daarnaast veronderstelt men ook dat er een verschil bestaat bij jongere en oudere adolescenten. In het onderzoek !

18!

wordt ook stil gestaan bij het verschil dat bestaat bij adolescenten in de vroege - en late adolescentie, alsook of er een verschil bestaat bij de adolescenten die weinig en veel vrienden hebben. Op

basis

van

de

literatuurstudie,

zowel

rond

sociale

netwerksites

als

rond

identiteitsontwikkeling, werden de volgende onderzoeksvragen geformuleerd:

Hoe presenteren adolescenten zich op de sociale netwerksite Facebook? Bestaat er een verschil op vlak van gender, leeftijd en vrienden?

-

Geven adolescenten veel persoonlijke informatie weer op hun Facebook profiel?

-

Tonen adolescenten hun echte identiteit op Facebook of tonen ze hun ideale zelf?

Wat is de invloed van de sociale netwerksite Facebook op de identiteitsontwikkeling bij adolescenten? Bestaat er een verschil op vlak van gender, leeftijd en vrienden?

-

Zijn adolescenten anders naar zichzelf gaan kijken door het gebruik van de sociale netwerksite Facebook?

-

Is de identiteit bij adolescenten onder druk komen te staan, onder invloed van de sociale netwerksite Facebook?

-

Wordt het proces van identiteitsontwikkeling versneld door het gebruik van de sociale netwerksite Facebook?

-

Wat is het belang van vrienden, met betrekking tot de populariteit, op Facebook?

Om tot adequate en juiste conclusies te komen, met betrekking tot de onderzoeksvragen, werd gebruik gemaakt van een vragenlijst en diepte-interviews.

!

19!

DEEL 3: KWANTITATIEF ONDERZOEK

EN

KWALITATIEF

Er werd gekozen om twee luiken op te nemen bij dit onderzoek, zowel een kwantitatief als een kwalitatief luik. Het doel van het kwantitatieve luik is om een ruime doelgroep adolescenten uit de eerste en derde graad van het secundair onderwijs te bevragen en op die manier tot een representatieve steekproef te komen. Daarnaast werden bij de steekproef nog diepte-interviews afgenomen. In totaal werden zes interviews afgenomen bij adolescenten die op vrijwillige basis deel wilden nemen. Aan de hand van de citaten kunnen bepaalde theoretische constructen en hypotheses uit de literatuur (be)(ont)krachtigd worden én kunnen de kwantitatieve gegevens onderbouwd worden. Een informed consent werd door de directie en de leerlingen die wilden deelnemen aan de diepte-interviews ondertekend, waarbij vermeld wordt dat de anonimiteit van de leerlingen gewaarborgd is. De informed consent voor de directie en voor de leerlingen zijn terug te vinden in bijlage 1 en bijlage 2.

1. Deelname scholen Voor dit onderzoek werd, in samenspraak met de promotor, gekozen om het onderzoek af te nemen in twee verschillende scholen. Het Immaculata Instituut in De Panne en het OnzeLieve-Vrouwe Instituut in Poperinge stemden toe om deel te nemen. Aan de hand van verschillende brieven, en telefonische contacten, werd zowel aan de directie, leerkrachten, leerlingen en ouders de opzet van het onderzoek uitgelegd. Deze verschillende brieven zijn terug te vinden in de bijlagen 3, 4 en 5. Het Immaculata Instituut wenste de vragenlijst niet in te laten vullen door de leerlingen uit het eerste leerjaar van de eerste graad, omdat deze leerlingen conform de Amerikaanse regelgeving nog niet in het bezit mogen zijn van een persoonlijk Facebook-profiel (minimumleeftijd: dertien jaar) én ze dergelijk gedrag niet in de hand willen werken. Het Onze-Lieve-Vrouwe Instituut zag hierbij geen probleem.

!

20!

2. Kwantitatief onderzoek Aan de hand van de literatuurstudie werden meerkeuzevragen en stellingen, met 5-punts Likertschaal, opgesteld die aan de adolescenten van de eerste en derde graad van het secundair onderwijs voorgelegd werden via het online programma LimeSurvey 2.01. De vragenlijst werd zo opgesteld dat er in het begin verschillende algemene constructen bevraagd werden om daarna stellingen en meerkeuzevragen te bevragen, die aansluiten bij de geformuleerde (deel)onderzoeksvragen. In het algemene luik worden vragen gesteld die onrechtstreeks verbonden zijn met de onderzoeksvragen. Deze hebben betrekking op de privacy, het aantal vrienden die adolescenten hebben en of ze hiermee tevreden zijn, of ze zonder Facebook kunnen functioneren, wat de diepgang van de relaties is en of vriendschap in het algemeen voor hen belangrijk is. Om antwoorden te formuleren op de onderzoeksvraag hoe adolescenten zich presenteren op Facebook, wordt gepeild naar de persoonlijke informatie die ze delen met hun vrienden en wat ze doen op Facebook. Daarnaast wordt stilgestaan bij het feit dat adolescenten altijd zichzelf zijn of dat ze zich soms anders gedragen op Facebook. Dit gebeurt aan de hand van verschillende stellingen waarbij ze hun mate van overeenkomst moeten weergeven. De tweede onderzoeksvraag peilt naar de invloed van het gebruik van Facebook op de identiteitsontwikkeling. Hierbij wordt gekeken naar het zelfbeeld en de invloed van het gebruik van Facebook op dit zelfbeeld. Ook wordt bevraagd of er soms persoonlijke zaken verspreid worden zonder hun weten in en wat het effect daarvan is op het zelfbeeld. Of adolescenten sneller volwassen worden door het gebruik van Facebook wordt bevraagd aan de hand van drie verschillende deelvragen. Tot slot werden verschillende vragen geformuleerd die stil staan bij het belang van vrienden, het krijgen van veel likes en reacties en of er een verband bestaat met populariteit. In onderstaande tabellen is terug te vinden, per onderzoeksvraag, welke vragen en stellingen gesteld werden om de analyses te onderbouwen.

!

21!

Tabel 1. Schalen, subschaal, analysetechniek en overeenkomstige deelvragen vragenlijst onderzoeksvraag 1 Schaal (subschaal) en analysetechniek

Deelvragen

Persoonlijke informatie Descriptieve analyse

- Wat doe je op Facebook? - Wat deel je met je vrienden? - Mijn persoonlijke informatie deel ik met…

Variantie-analyse

- Ik deel soms persoonlijke informatie met mijn vrienden - Ik zet veel persoonlijke info op Facebook

Echte zelf vs. Ideale zelf Variantie-analyse*,

subschaal

1:

Echte zelf

- Op Facebook ben ik altijd mezelf - Bij alles wat ik doe op Facebook probeer ik altijd mezelf te blijven

Variantie-analyse*,

subschaal

2:

Anonimiteit

- Doordat ik op Facebook anoniemer kan zijn, durf ik meer mezelf zijn - Op Facebook durf ik meer mijn eigen mening geven - Ik durf mij soms anders voordoen - Via Facebook kan ik mezelf exploreren - Ik vind het makkelijker om met personen in contact te treden via Facebook, dan in het echt

Descriptieve analyse

- Iedereen gedraagt zich wel eens anders, waarom doe jij dit?

Tabel 2. Schalen, subschaal, analysetechniek en overeenkomstige deelvragen vragenlijst onderzoeksvraag 2 Schaal (subschaal) en analysetechniek

Vragen vragenlijst

Anders naar zichzelf gaan kijken Variantie-anaylse*,

subschaal

1:

Zelfbeeld Variantie-analyse*,

-Zelfbeeld nu, door gebruik van Facebook subschaal

Anders naar zichzelf gaan kijken

!

-Zelfbeeld voor je Facebook had

2:

- Facebook heeft een invloed op mijn zelfbeeld - De reacties die ik krijg hebben een invloed op mijn

22!

zelfbeeld - Het uitblijven van reacties heeft een invloed op mijn zelfbeeld

Druk identiteit Descriptieve analyse

- Ik werd ooit al gepest op Facebook -Invloed op het zelfbeeld door het delen van persoonlijke informatie zonder dit zelf te weten

Versnellen identiteitsontwikkeling Variantie-analyse *

- Sneller volwassen door het gebruik van Facebook - Facebook speelde een rol in het losmakingsproces - Veel veranderd door het gebruik van Facebook

Vrienden en populariteit Descriptieve analyse

-Krijg je veel vriendschapsverzoeken? -Ken je die personen altijd? - Verstuur je veel vriendschapsverzoeken? -Aanvaard je de gekregen vriendschapsverzoeken?

Variantie-analyse*

- 500 vrienden om populair te zijn -Veel likes en reacties om populair te zijn -Ik voel me populair en geliefd wanneer ik veel reacties krijg - Aantal vrienden zegt iets over de populariteit - Hoe meer reacties, hoe populairder -Ik vind het aantal vrienden die ik heb belangrijk -Ik vind het belangrijk om veel reacties en likes te krijgen op mijn posts - Ik vind de inhoud van reacties belangrijk - Niet veel likes  Verwijderen post - foto’s en statussen zorgen voor verbondenheid

* Bij al deze vragen werd gebruik gemaakt van een 5-punts Likertschaal met 1: Helemaal mee oneens, en 5: Helemaal mee eens

!

23!

In totaal werd de vragenlijst, in de twee verschillende scholen, door 177 adolescenten ingevuld uit de eerste en derde graad. Hierbij ontbraken bij twee adolescenten enorm veel gegevens, waardoor deze niet mee in beschouwing genomen werden in de kwantitatieve analyse. Daarnaast werd de vragenlijst zowel ter beschikking gesteld aan adolescenten met als zonder Facebook. Negen adolescenten gaven aan dat ze geen persoonlijk Facebook-profiel hebben. De reden hiervoor werd kort bevraagd, maar wordt bij dit onderzoek buiten beschouwing gelaten. Vervolgonderzoek kan eventueel inspelen op dit hiaat. De totale steekproef bestaat uit 166 adolescenten (N=166). Tabel 3. Gegevens respondenten vragenlijst 1ste graad

3de graad

Totaal (N)

Jongen

Meisje

Jongen

Meisje

19

38

50

59

57

109

166

De afgenomen vragenlijst met de verschillende antwoordmogelijkheden is terug te vinden in bijlage 6.

2.1 Data-analyse met behulp van SPSS Alle gegevens van de vragenlijsten werden handmatig ingevoerd in het statistisch programma ‘SPSS 22’. Bij enkele vragenlijsten waren er ontbrekende antwoorden. Bij deze vragen werd het antwoord ‘Ik weet het niet’ aangeduid om de respondent niet uit de steekproef te verwijderen. In totaal werd bij twee respondenten drie keer dit als antwoord ingegeven. Bij de analyse van de gegevens wordt gebruik gemaakt van descriptieve analyse bij de meeste meerkeuzevragen. Daarnaast wordt univariate en multivariate variantie-analyse gehanteerd om na te gaan of er significante verschillen bestaan binnen de steekproef op vlak van gender, leeftijd en vrienden. Op basis van deze verschillende analysetechnieken kunnen enkele conclusies genomen worden voor deze steekproef. !

24!

2.2 Cronbach alfa’s Om na te gaan of de items per schaal betrouwbaar zijn, werden betrouwbaarheidsanalyses uitgevoerd voor de verschillende schalen, op de vragen van de vragenlijst, die gemeten werden aan de hand van een Likertschaal. Hierbij werden schaalscores berekend om de interne consistentie of betrouwbaarheid (Cronbach’s alpha) na te gaan. Wanneer de interne consistentie groter dan 0.70 was, werden de variabelen gehercodeerd en beschouwd als één afhankelijke variabele. Tabel 4. Interne consistentie binnen een schaal met behulp van Cronbach’s alpha Schaal

Cronbach’s α

Echte zelf vs. Ideale zelf Vragen: E34 – E35 – E39 – E41 – E54

0.705

Anders naar zichzelf gaan kijken Vragen: E48 – E49 – E50

0.810

Versnellen identiteitsontwikkeling Vragen: E55 – E58 – E59

0.725

Vrienden en populariteit Vragen: E26 – E27 – E28 – E29 – E30 – E31 – E40 – E43 – E44 – E45

0.785

Uit de betrouwbaarheidsanalyses blijkt dat alle schalen een waarde hebben groter dan 0.70 en dus als betrouwbaar beschouwd worden. !

3. Kwalitatief onderzoek !

Aan elke school werd de vraag gesteld om per leerjaar één leerling uit te kiezen die wenste deel te nemen aan het diepte-interview. In totaal werd bij zes adolescenten een diepteinterview afgenomen met behulp van een leidraad. Die leidraad werd opgesteld op basis van de eerder afgenomen vragenlijsten. Met behulp van de leidraad wordt stil gestaan bij opmerkelijke en expliciete resultaten uit de kwantitatieve resultaten, die op deze manier ook verder onderbouwd kunnen worden. De afname van de interviews vond plaats op school. Ze gingen telkens door op een rustige plaats en werden steeds, met toestemming via een informed consent, zie bijlage 2, opgenomen !

25!

op band. Voor de aanvang van het interview werd de opzet van het interview toegelicht en kreeg de adolescent de kans om extra vragen te stellen. De verschillende interviews duurden gemiddeld twintig minuten. Voor de analyse van deze data werden de zes interviews letterlijk getranscribeerd. Na transcribatie

werden

de

verschillende

gestelde

vragen

onderverdeeld

onder

de

onderzoeksvragen. Aan de hand van deze lijst werd duidelijk welke vragen en citaten relevant waren voor het onderzoek en kon irrelevante informatie geschrapt worden. In onderstaande tabel zijn enkele algemene gegevens terug te vinden. Tabel 5. Algemene gegevens respondenten kwalitatief onderzoek Respondent

Geslacht

Jaar en graad

Adolescent 1

Jongen

1ste jaar, 1ste graad

Adolescent 2

Meisje

2de jaar, 1ste graad

Adolescent 3

Meisje

1ste jaar, 3de graad

Adolescent 4

Jongen

1ste jaar, 3de graad

Adolescent 5

Meisje

2de jaar, 3de graad

Adolescent 6

Jongen

2de jaar, 3de graad

De leidraad is terug te vinden in bijlage 7.

!

26!

DEEL 4: RESULTATEN In het vierde deel worden de resultaten van de zelf ontworpen vragenlijst weergegeven, in functie van de verschillende onderzoeksvragen en de daarbij geformuleerde deelvragen. Bij elke vraag wordt stil gestaan of er een significant effect bestaat op vlak van gender (meisje vs. jongen), leeftijd (jonge vs. oudere adolescenten) en vrienden (weinig vs. veel vrienden). De kwantitatieve en kwalitatieve gegevens worden samen gerapporteerd.

1. Algemeen Er werden in de vragenlijst ook algemene vragen gesteld aan de adolescenten, die hier gerapporteerd worden voor de echte onderzoeksvragen aan bod komen. Deze zijn van belang, omdat deze later gekoppeld kunnen worden in de discussie aan de onderzoeksvragen. Op basis van de algemene gegevens uit de steekproef worden volgende zaken genoteerd. 69,9% van de adolescenten geeft aan dat ze tussen de twee en vijf jaar in het bezit zijn van een persoonlijk Facebook-profiel en 73.5% hebben meer dan 200 vrienden, waarbij 79.5% van de adolescenten tevreden is met het aantal vrienden die ze hebben en 67.7% niet meer vrienden zouden willen. Het persoonlijk profiel is bij 48.8% volledig beveiligd en is bij 44.6% gedeeltelijk beveiligd, wat wil zeggen dat adolescenten bezig zijn met de privacy instellingen. 68.7% van de adolescenten geven aan dat ze perfect één week zonder Facebook zouden kunnen functioneren, terwijl 29.5% helemaal zonder Facebook kan. Vriendschap is belangrijk. 95.2% geeft aan dat vriendschap eerder belangrijk tot heel belangrijk is, en wordt belangrijker met het ouder worden. 66.9% stelt dat ze het eerder eens tot helemaal eens zijn met de stelling dat vriendschap nu belangrijker is dan vroeger. Facebook-vrienden worden bij 50.6% van de adolescenten niet tot eerder niet gezien als de echte vrieden. Echte vrienden leren ze in het dagelijkse leven kennen. Aansluitend geven 65.1% aan dat ze via Facebook niet of eerder niet hun echte vrienden hebben leren kennen. De relaties die ze via Facebook opbouwen zijn eerder oppervlakkig tot zeer oppervlakkig in 42.6% van de gevallen.

!

27!

Deze beschrijvende gegevens zijn terug te vinden in onderstaande tabellen. Ze worden in verschillende categorieën weergegeven in de volgorde zoals hierboven aangehaald. Tabel 6. Algemene beschrijvende gegevens Vraag vragenlijst

Percentage

Hoelang heb je al een persoonlijk Facebook-profiel? Ongeveer 1 jaar 2 tot 5 jaar Meer dan 5 jaar

16.9% 69.9% 13.2%

Hoeveel vrienden heb je ongeveer? Weinig (< 200 vrienden) Veel (> 200 vrienden)

26.5% 73.5%

Mijn persoonlijk profiel is… Volledig openbaar Gedeeltelijk openbaar Volledig beveiligd

6.6% 44.6% 48.8%

Tabel 7. Beschrijvende gegevens rond vrienden Vraag vragenlijst

Percentage

Ik ben tevreden met het aantal Facebook-vrienden die ik heb. Helemaal mee oneens Eerder mee oneens Ik weet het niet Eerder mee eens Helemaal mee eens

1.2% 2.4% 16.9% 33.7% 45.8%

Ik zou liever meer vrienden hebben. Helemaal mee oneens Eerder mee oneens Ik weet het niet Eerder mee eens Helemaal mee eens

!

48.2% 29.5% 16.9% 4.2% 1.2%

28!

Tabel 8. Beschrijvende gegevens rond belang van Facebook Vraag vragenlijst

Percentage

Ik kan perfect functioneren zonder Facebook. Helemaal mee oneens Eerder mee oneens Ik weet het niet Eerder mee eens Helemaal mee eens

5.4% 22.3% 21.7% 21.1% 29.5%

Ik kan perfect één week zonder Facebook. Helemaal mee oneens Eerder mee oneens Ik weet het niet Eerder mee eens Helemaal mee eens

5.4% 9.6% 16.3% 20.5% 48.2%

Tabel 9. Beschrijvende gegevens rond belang van vriendschap Vraag vragenlijst

Percentage

Hoe belangrijk is vriendschap en vrienden hebben voor jou? Helemaal niet zo belangrijk Eerder niet zo belangrijk Ik heb geen nood aan vriendschap Eerder belangrijk Heel belangrijk

1.2% 1.8% 1.8% 42.2% 53.0%

Ik vind vriendschap nu belangrijker, dan toen ik jonger was. Helemaal mee oneens Eerder mee oneens Ik weet het niet Eerder mee eens Helemaal mee eens

5.4% 8.4% 19.3% 33.7% 33.2%

Tabel 10. Beschrijvende gegevens rond Facebook en vriendschap Vraag vragenlijst

Percentage

Via Facebook heb ik al echte vrienden leren kennen. Helemaal mee oneens Eerder mee oneens Ik weet het niet Eerder mee eens Helemaal mee eens

!

43.4% 21.7% 13.3% 12.0% 9.6%

29!

De relaties die ik opbouw met de meeste van mijn Facebook vrienden zijn… Zeer oppervlakkig Eerder oppervlakkig Niet oppervlakkige niet diep Eerder diep Zeer diep

15.7% 26.9% 42.8% 11.4% 1.2%

Ik beschouw mijn Facebook-vrienden ook als mijn echte vrienden. Helemaal mee oneens Eerder mee oneens Ik weet het niet Eerder mee eens Helemaal mee eens

19.9% 30.7% 31.3% 10.2% 7.8%

2. Hoe presenteren adolescenten zich op de sociale netwerksite Facebook? Bestaat er een verschil op vlak van gender, leeftijd en vrienden? Om deze onderzoeksvraag te beantwoorden werden twee deelvragen geformuleerd. Bij elke vraag wordt met behulp van beschrijvende statistiek een overzicht gegeven van de resultaten. Om na te gaan of er significante verschillen bestaan tussen de groepen, wordt gebruik gemaakt van een two-way ANOVA-toets en een MANOVA-toets waar twee afhankelijke variabelen zijn. Alle multivariate toetsen die gerapporteerd worden in deze studie zijn gebaseerd op Wilks’ Lambda. Daarnaast worden de kwantitatieve gegevens verder onderbouwd met kwalitatieve citaten.

2.1 Geven adolescenten veel persoonlijke informatie weer op hun Facebook-profiel? ! Uit de steekproef blijkt dat 71.7% van de adolescenten vooral praten met hun vrienden op Facebook terwijl 20.5% stelt dat ze voornamelijk kijken naar de profielen en statussen. De informatie die ze op hun tijdlijn delen zijn bij 72.3% foto’s en statussen. 24.1% van de adolescenten zeggen dat het ook om andere zaken gaat. Over het delen van informatie zegt 92.2% van de adolescenten dat ze vooral of enkel hun persoonlijke informatie delen met mensen die ze kennen uit de echte wereld.

!

30!

Om te kijken of er een significant effect bestaat op vlak van gender, leeftijd en vrienden werd er gebruik gemaakt van een two-way ANOVA. Zowel voor gender, F(1,162)= 0.261, p=0.610, leeftijd, F(1,162)=1.898, p=0.170, als vrienden, F(1,162)=2.027, p=0.156, worden geen significante effecten gevonden op vlak van de persoonlijke informatie die adolescenten weergeven. Er kan dus gesteld worden dat zowel leeftijd, gender als vrienden geen invloed hebben op de persoonlijke informatie die wordt weergegeven op het persoonlijke Facebook-profiel. De gemiddelde score voor de schaal persoonlijke informatie die adolescenten weergeven is 2.2801 (M= 2.2801, SD= 0.78903). Aan de hand van de analyse van de diepte-interviews komt, net zoals bij de vragenlijsten, bij alle zes de adolescenten naar boven dat ze niet zo veel zaken op hun persoonlijke tijdlijn plaatsen. Ze chatten voornamelijk en doen aan voyeurisme door te kijken naar de profielen van hun vrienden. “Een beetje rondkijken, gewoon naar vrienden en dan op dat balkje daar, dat je ziet wat iedereen aan het doen is daar.” (Adolescent 1) “Als ik mij verveel, dan scrol ik zo op mijn tijdlijn en dan kijk ik naar grappige filmpjes. Als ik iemand wil opzoeken, dan kijk ik op hun profiel naar hun foto’s. Ik zet er zelf ook foto’s op en ik chat ook met mijn vrienden. Ik kijk naar de mensen die ik ken, maar ook soms naar mensen die ik niet ken. Dat kunnen dan vrienden van mijn vrienden zijn en dan zie ik die op een foto en dan kijk ik daar eens naar.” (Adolescent 2) Wat wel opvalt bij de verwerking van de diepte-interviews is dat alle zes de adolescenten nadenken vooraleer ze iets op hun tijdlijn plaatsen. “Het is niet dat ik iets stoms online ga plaatsen. Ik ga er wel eerst eens over nadenken. Ook wel eens denken voor dat je iets deelt, dat dat dan niet in het verkeerde keelgat kan schieten.” (Adolescent 7) “Ik denk er wel over. Het is niet dat ik snel snel iets zal typen. Ik denk er over na en dan denk ik ook, heb ik nu iets dat nuttig is te delen of niet?” (Adolescent 5) !

31!

Ook geven de oudere adolescenten aan dat ze geen al te persoonlijke informatie delen met hun vrienden. “Erg persoonlijke dingen ga ik ook nooit op Facebook plaatsen. Ik ga dan liever eens praten met vriendinnen in het echt ofzo in plaats van die dingen op Facebook te plaatsen.“ (Adolescent 4) Verschillende adolescenten vragen ook de bevestiging en de mening van een familielid wanneer ze belangrijke zaken online plaatsen.

“Als ik er iets op zet, dan zeg ik het ook meestal tegen papa. Ik doe ook een beetje wat ik zelf wil, maar toch, ik vind het belangrijk dat mijn ouders weten wat ik doe en zij vinden dat ook belangrijk.” (Adolescent 1) “Ja, eerst denk ik wel eens na van zou ik dat wel doen. Of dan vraag ik het eens aan m’n zus.”!(Adolescent 4) Het zijn dus eerder kwalitatieve en goede zaken die de respondenten online willen plaatsen, zoals aangehaald door adolescent 5 en 6. “Het is niet zo fanatiek dat ik daar alles op wil zetten. Ik wil er kwalitatieve zaken op zetten. De drang naar x aantal likes of reacties dat is er bij mij wel niet. “ (Adolescent 5) “Als ik daar iets op zet, dan wil ik ook wel dat het iets goeds is. Ik ga ook niet zomaar het eerste erop zetten dat in me opschiet. Gewoon ook omdat iedereen het dan kan zien en je wil toch wel goed over komen bij je vrienden.” (Adolescent 6)

2.2 Tonen adolescenten hun echte identiteit op Facebook of tonen ze hun ideale zelf? In de vragenlijst werd met verschillende vragen gepeild of adolescenten altijd zichzelf zijn of of ze zich soms anders gedragen. Deze vragen worden met behulp van multivariate-analyse met elkaar vergeleken. !

32!

Ook werd expliciet de stelling bevraagd dat wanneer ze zich dan toch anders gedragen, waarom ze dit doen. Hier gaf 47.0% aan dit te doen om op zoek te gaan naar wie ze zijn, terwijl 19.3% dit doet om meer vrienden te krijgen. Tabel 11. ‘Waarom gedraag je jou soms anders op Facebook dan je echt bent?’. Iedereen gedraagt zich wel eens anders op Facebook dan je echt Percentage bent. Waarom doe jij dit? Om mij populair te voelen bij mijn vrienden

33.7%

Om meer vrienden te krijgen

19.3%

Om op zoek te gaan naar wie ik echt ben

47.0%

Er werd onderzocht of een interactie aanwezig is tussen de mate waarin adolescenten zichzelf blijven en hun anonimiteit, die ervoor zorgt dat adolescenten zich anders kunnen voordoen, op Facebook, met behulp van multivariate-analyse. Er wordt een significante interactie gevonden voor gender. Wilks’ Lambda= 0.961, F(2,161)=3.294, p= 0.040. Voor leeftijd en vrienden wordt geen interactie waargenomen. Op basis van de univariate analyse wordt enkel een significant effect terug gevonden voor gender F(1,162)=5.840, p=0.017 op de anonimiteit bij adolescenten, die ervoor zorgt dat ze zich anders voor kunnen doen op Facebook. Het gemiddelde voor jongens is 2.2316 (M= 2.2316, SD= 0.76232) en voor meisjes 2.0062 (M= 2.0062, SD= 0.65040). De verwachte score bij jongens (Geslacht = 0) ligt 0.262 hoger dan bij meisjes (Geslacht = 1), ongeacht de scores op de andere variabelen. De gemiddelde score voor de schaal voor mate waarin adolescenten zichzelf blijven is 4.3434 (M= 4.3434, SD= 0.71320). De gemiddelde score voor de schaal waar de anonimiteit weergegeven wordt is 2.1072 (M=2.1072, SD= 0.69444). ! Uit de diepte-interviews blijkt dat adolescenten zoveel mogelijk zichzelf proberen te zijn op Facebook, omdat wanneer ze zich anders voordoen, dit voor moeilijkheden zou kunnen zorgen in de echte wereld.

!

33!

“Ik probeer altijd mezelf te zijn. Als je jezelf anders voordoet daar, dan heb je vrienden die niet om de echte reden jou vrienden zijn en moesten ze jou dan echt kennen, dan zouden het toch jou vrienden niet zijn.” (Adolescent 2) “Neen, ik ben altijd mezelf en zeker ja ik ben nu ook al zo oud en het zou maar stom zijn als ik me anders moet gedragen é... Het zou stom zijn moest ik me op deze leeftijd nog anders moeten gedragen om geliefd of populair te zijn bij andere mensen.” (Adolescent 7) “Ik probeer altijd mezelf te zijn, wat er voor zorgt dat ik geen moeilijkheden ervaar in de echte wereld bijvoorbeeld van hoe moet ik me hier nu gaan gedragen. “ (Adolescent 5) “Je bent wie je bent en als je jou anders gaat voordoen dan je bent, hoe je eruit ziet en wie je bent. Als je jezelf gaat voordoen als iemand anders. Ik denk dat je jou dan oneerlijk zou aanvoelen.” (Adolescent 4) ! Wel stellen twee adolescenten dat ze soms meer hun eigen mening durven geven en sneller personen durven aanspreken op Facebook. ! “Op Facebook durf je misschien al eens iets meer zeggen, want het is meer privé.” (Adolescent 5) “Ik ga mensen ook sneller durven aanspreken of Facebook, dan ik het echt wanneer ik ze niet goed ken.” (Adolescent 6) ! De jongste adolescent kent wel enkele personen die zich online anders voordoen dan wie ze echt zijn. ! “Bij mij is dat niet zo, maar ik denk dat het bij andere mensen wel zo is. Sommigen durven zelfs zichzelf niet tonen, omdat ze beschaamd zijn voor zichzelf, omdat ze daar dan die supermensen zien op Facebook… Op Facebook kan je je heel anders voordoen. Je kan zo een sjieke foto erop zetten en zeggen dat dat van jou is, dat dat jou lichaam is terwijl het misschien helemaal niet zo is. Er was daar zo eens iets van op televisie van een meisje die zogezegd op vakantie was gegaan naar een ver land, maar ze was gewoon thuis. Je kan de mensen eigenlijk gewoon bedriegen.” (Adolescent 1)

!

34!

Adolescent 6 geeft in het interview aan dat ze zich niet anders gaat gedragen, maar dat ze soms de druk wel voelt op Facebook om dingen van haar vrienden te liken. “Door dat je veilig achter je computer zit, kan je je wel een beetje anders voordoen… Ik ben niet altijd eerlijk. Wanneer er soms foto’s van vrienden op komen, dan like ik die soms en reageer ik daar op en dan vind ik die eigenlijk niet mooi. Je hebt een beetje het gevoel dat je het moet liken, omdat het van vrienden is.” (Adolescent 6)

3. Wat is de invloed van de sociale netwerksite Facebook op de identiteitsontwikkeling bij adolescenten? Bestaat er een verschil op vlak van gender, leeftijd en vrienden? Om deze onderzoeksvraag te beantwoorden werden vier deelvragen geformuleerd. Bij de tweede en vierde deelvraag wordt gebruik gemaakt van beschrijvende statistiek. Om na te gaan of er significante verschillen bestaan tussen de groepen, werd gebruik gemaakt van een two-way ANOVA-toets, en een MANOVA-toets waar twee afhankelijke variabelen zijn. Alle multivariate toetsen die gerapporteerd worden in deze studie zijn gebaseerd op Wilks’ Lambda. Daarnaast worden de kwantitatieve gegevens onderbouwd met kwalitatieve citaten.

3.1 Zijn adolescenten anders naar zichzelf gaan kijken door het gebruik van de sociale netwerksite Facebook? Aan de hand van multivariate analyse werd onderzocht of er een interactie bestaat tussen het zelfbeeld en de invloed die Facebook heeft, aan de hand van het wel/ niet krijgen van reacties, op het zelfbeeld bij adolescenten. Er wordt een significante interactie gevonden voor gender, Wilks’ Lambda 0.943, F(2,161)=4.859, p= 0.009, en een significante interactie voor leeftijd, Wilks’ Lambda 0.959, F(2,161)=3.466, p= 0.034. Voor vrienden wordt geen interactie gevonden. Op basis van de Univariate Anova wordt een significant effect van gender F(1,162)= 5.167, p= 0.024 met gemiddelde voor jongens 4.0145 (M= 4.0145, SD= 0.75718) en voor meisjes 3.6856 (M= 3.6856, SD= 0.81752), én leeftijd, F(1,162)= 5.915, p= 0.015, met gemiddelde voor jonge adolescenten 3.7719 (M= 3.7719, SD= 0.71383) en oudere adolescenten 3.8486 !

35!

(M= 3.8486, SD= 0.85392), waargenomen voor de invloed van Facebook op het zelfbeeld. Voor vrienden wordt geen significant effect waargenomen. De verwachte score bij jongens (Geslacht = 0) ligt 0.358 lager dan bij meisjes (Geslacht = 1), ongeacht de scores op de andere variabelen. De verwachte score voor de jonge adolescenten ( Eerste graad=1) ligt 0.444 lager dan bij de oudere adolescenten (Derde graad=2), ongeacht de scores op de andere variabelen. Voor vrienden werd geen significant effect gevonden. De gemiddelde waarde voor de schaal het zelfbeeld is 3.8223 (M= 3.8223, SD= 0.80719). De Univariate Anova geeft weer dat er enkel een significant effect van gender, F(1,162)= 6.299, p= 0.013 bestaat op het veranderen van het zelfbeeld onder invloed van de sociale netwerksite Facebook, met gemiddelde voor jongens 2.2560 (M= 2.2560, SD= 0.95682) en voor meisjes 2.5601 (M= 2.5601, SD= 1.03363). De verwachte score bij jongens (Geslacht = 0) ligt 0.318 hoger dan bij meisjes (Geslacht = 1), ongeacht de scores op de andere variabelen. Voor leeftijd en vrienden wordt geen significant effect gevonden. De gemiddelde waarde voor de schaal van het veranderen van het zelfbeeld door Facebook is 2.4337 (M= 2.4337, SD= 1.01070). Verschillende adolescenten stellen dat ze een positief zelfbeeld hebben en tevreden zijn met zichzelf. Facebook speelt hierbij geen zo een belangrijke rol, het is de realiteit die belangrijk is. Facebook kan wel helpen wanneer het moeilijker gaat. “Het is meer van in het echt met mijn vriendinnen. Doordat ik met hen echt kan praten en goede banden heb voel ik me ook beter. Mijn vrienden maken mij ook voor een stukje tot wie ik ben en we zijn een hechte groep, wat er ook voor zorgt dat we ons bij elkaar goed voelen en ook echt onszelf kunnen zijn.” (Adolescent 4) !

“Goja, echt een invloed, dat weet ik niet, maar het is wel zo dat wanneer ik me niet zo goed voel dat ik door Facebook dan met mijn vrienden kan praten die mij er dan weer bovenop helpen.” (Adolescent 7) !

Eén meisje geeft uitdrukkelijk aan dat Facebook een invloed heeft op haar zelfvertrouwen.

!

36!

“De meesten denken dat ik veel zelfvertrouwen heb, maar eigenlijk heb ik geen zelfvertrouwen meer. Allé niet zo veel. Ik heb wel goede vrienden en veel vrienden in het echt enzo, maar vroeger had ik zo mijn eigen kleding stijl en ze lachten mij daarmee uit. Er was dan zo één iemand die populair was en die dan zo de andere mensen tegen me op zette en op die manier ben ik mijn zelfvertrouwen voor een stukje kwijtgeraakt. Facebook speelde daarbij een negatieve rol. Wanneer je een foto op Facebook zet, dan hebben mensen meestal commentaar enzo en dan ziet iedereen dat en dat is gewoon echt niet leuk.” (Adolsecent 2)

3.2 Is de identiteit onder druk komen te staan onder invloed van de sociale netwerksite Facebook? Aan de hand van twee vragen in de vragenlijst werd gepeild naar de “negatieve” effecten die verbonden zijn aan het gebruik van Facebook. 90.4% van de adolescenten geven aan dat ze nog nooit gepest werden. Over het effect van het verspreiden van persoonlijke informatie buiten het weten in van de adolescent bestaat geen consensus. 54.8% van de jongeren geven aan dat dit helemaal niet of eerder niet van invloed is op hen. Daarnaast stelt 25.9% dat ze niet weten of dit een invloed op hen heeft.

De verscheidenheid in antwoorden wordt in

onderstaande tabel weergeven. Tabel 12. Invloed op het zelfbeeld van verspreide persoonlijke informatie Wanneer informatie gedeeld wordt over mij, zonder mijn weten in, dan heeft dit een invloed op mijn zelfbeeld. Mate van overeenkomst

Percentage

Helemaal mee oneens

26.5

Eerder mee oneens

28.3

Ik weet het niet

25,9

Eerder mee eens

14.3

Helemaal mee eens

4.8

Alle zes de adolescenten zeggen in de diepte-interviews dat ze niet weten of persoonlijke zaken over hen verspreid worden, buiten hun weten in. Echte voorbeelden worden door niemand aangehaald.

!

37!

Ook geven de adolescenten aan dat ze niet weten of er veel negatieve zaken op Facebook geplaatst worden. “Neen, wel als het negatief is natuurlijk. Maar ik weet eigenlijk niet of dat veel gebeurt. Ik heb dat toch nog nooit meegemaakt dat ik zo echt negatieve commentaar krijg. Ik heb het wel al gezien bij andere mensen en ik vind wel dat dat heel kwetsend is voor hen. Ik heb het zelf ook nog nooit echt gehad dat ik zo negatieve commentaar kreeg. “ (Adolescent 4) “Ik denk dat de negatieve commentaren dat ze die zeggen in hun zelf en niet op Facebook. Ik heb het nog nooit gehad dat iemand erop zette, van dat is zo stom.” (Adolescent 1) “Negatieve reacties heb ik nog niet echt gekregen.” (Adolescent 6) !

Eén meisje zegt expliciet dat er soms negatieve reacties op Facebook komen en dat deze een invloed hebben op haar. !

“Ik heb zelf al veel negatieve reacties gekregen. Dat is dan bijvoorbeeld zo in de chat van ik vind die foto echt lelijk of neen ik vind dat eigenlijk niet zo mooi ... Soms kan het zijn dat ze dingen erop zetten gewoon om te zeveren, maar niet om je te kwetsen ofzo. Er zijn wel soms mensen die je haten of die ruzie met jou hebben en die dan die slechte reactie liken en dan is dat eigenlijk wel echt niet zo leuk.” (Adolescent 2) Enkele adolescenten stellen ook dat ze zichzelf beschermen voor negatieve reacties die kunnen verschijnen op Facebook. ! “Ik denk dat ik dezelfde persoon zou zijn. Ik kan mij daar ook goed van af schermen van

die zaken die online gebeuren en zal er ook voor zorgen dat ik mezelf nooit schade kan berokkenen door het gebruik van Facebook.” (Adolescent 5) Een adolescent zegt hierbij ook dat ze negatieve reacties van mensen die ze niet goed kent erger vindt, dan mensen die ze wel goed kent.

!

38!

“Ik zou het helemaal niet tof vinden moesten mijn goede vrienden een negatief commentaar geven, maar van mensen die mij echt niet kennen, die in mijn ogen dan niet echt op iets kunnen reageren, daarvan zou ik het nog minder snappen.” (Adolescent 6) Wanneer negatieve zaken op Facebook komen, dan durven de adolescenten deze te verwijderen. “Als er reacties zijn, die ik eigenlijk liever niet krijg, dan doe ik die weg.” (Adolescent 7) Twee adolescenten geven aan dat er personen zijn, en zij zelf ook druk ervaren van zaken waaraan ze moeten voldoen. “Soms zie je dan eens welke profielfoto’s meer likes krijgen en dan denk ik er wel aan om eens zo een foto van mezelf er dan op te zetten. Onbewust ga je toch de zaken gaan volgen van de mensen die de meeste likes krijgen.” (Adolescent 5) “Op Facebook zie je ook zo wel de rages die er bestaan en wat da je moet aanhebben op school… Er zijn er dan ook die anorexia hebben en dat is gewoon omdat ze dat al eens ergens gezien hebben en die druk bestaat er wel op Facebook.” (Adolescent 4) “Ik denk dat wanneer zij iets leuk vinden of naar een feestje gaan, dat er heel veel anderen dat ook doen. Als ze bijvoorbeeld een foto met iets erop zetten, dan zijn er wel die daarnaar kijken en dan hetzelfde zouden kopen.” (Adolescent 4)

3.3 Wordt het proces van identiteitsontwikkeling versneld door het gebruik van de sociale netwerksite Facebook? Op basis van een two-way Anova test is een significant effect waar te nemen voor gender , F(1,162)= 5.051, p= 0.026 met gemiddelde voor jongens 2.3768 (M= 2.3768, SD= 0.83022) en voor meisjes 2.0481 (M= 2.0481, SD= 0.87267), én vrienden F(1,162)=3.996, p= 0.047 met gemiddelde voor weinig vrienden 2.3788 (M= 2.3788, SD= 1.03327) en voor veel vrienden 2.1148 (M= 2.1148, SD= 0.79342), op het verloop van de identiteitsontwikkeling bij adolescenten. Leeftijd en vrienden hebben geen significant effect.

!

39!

De verwachte score bij jongens (Geslacht = 0) ligt 0.304 hoger dan bij meisjes (Geslacht = 1), ongeacht de scores op de andere variabelen. De verwachte score bij weinig vrienden (Weinig=1) ligt 0.332 hoger dan bij veel vrienden (Veel=2) ongeacht de scores op de andere variabelen. De gemiddelde score voor de invloed van Facebook op het versnellen van de identiteitsontwikkeling is 2.1847 (M= 2.1847, SD= 0.86807). Enkele adolescenten geven aan dat Facebook geen grote invloed heeft op hen, maar dat ze dit soms wel zien bij andere personen. Ze proberen zich zo weinig mogelijk te laten beïnvloeden door alles wat online komt te staan om zo zichzelf te blijven. “Facebook heeft niet echt een grote invloed op mij, maar wel op andere soms. Ik vind dat gewoon dwaas eigenlijk. Ik vind dat dwaas om bijvoorbeeld make-up nu al te gaan dragen omdat je dat ziet op Facebook.” (Adolescent 2) “Neen, je gedraagt je hoe je zelf bent. Hoe faker dat je bent, hoe faker dat je overkomt bij je vrienden en dan wordt het ook moeilijk denk ik, om echt weer je zelf te worden. Je moet doen wat je graag doet en wat je goed doet.” (Adolescent 1) “Ik heb nog nooit geen situaties gehad, waarin ik niet mezelf kan blijven, maar er zijn er altijd die dat wel hebben. Ik probeer altijd mezelf te zijn.” (Adolescent 5) “Ik denk dat niet. Ik laat mij daar niet echt door beïnvloeden door alles wat op Facebook komt, maar er zijn er zeker wel. Jongere kinderen zijn daar vatbaarder door… Hoe ouder je wordt, hoe minder je daarnaar gaat kijken. Dat groeit met de leeftijd. Ik denk dat ik van mezelf weet van hoe ik ben en wie ik precies ben en dat is goed en ik moet ook niet meer iemand anders zijn om mij goed te voelen.” (Adolescent 6)

3.4 Wat is het belang van vrienden, met betrekking tot populariteit, op Facebook? Vrienden en vriendschap is voor adolescenten zeer belangrijk, wat reeds aangetoond werd bij de algemene gegevens. Uit de steekproef geeft 56.0% van de adolescenten aan dat ze wekelijks en 28.9% maandelijks vriendschapsverzoeken krijgen. Gekoppeld aan deze vraag

!

40!

werd ook gepeild of adolescenten zelf veel vriendschapsverzoeken versturen, 81.3% geeft aan dat ze zelden vriendschapsverzoeken versturen. Op de vraag of ze de personen kennen die een vriendschapsverzoek versturen, geeft 42.8% aan dat ze deze mensen niet kennen, 34.9% zegt dat ze de persoon via via kennen, maar niet persoonlijk en tot slot geeft 22.3% aan dat ze op zijn minst al met de persoon gepraat hebben. Aansluitend hierbij geeft 84.3% aan dat ze personen pas toevoegen, wanneer ze deze kennen en 14.5% stelt dat ze vrienden willen worden, wanneer ze veel gemeenschappelijke vrienden hebben. Er bestaat een significant effect van leeftijd F(1,162)= 7.430, p=0.007 met gemiddelde voor jonge adolescenten 2.0965 (M= 2.0965, SD= 0.57320) en oudere adolescenten 2.4174 (M= 2.4174, SD= 0.68338), op wat het belang is van vrienden met betrekking tot populariteit. Voor gender en vrienden wordt geen significant effect waargenomen. De verwachte score bij de eerste graad, jonge adolescenten, (Graad = 1) ligt 0.068 hoger dan bij de derde graad (Graad = 2), ongeacht de scores op de andere variabelen. De gemiddelde score voor de schaal het belang van vrienden met betrekking tot de populariteit is 2.3072 (M=2.3072, SD= 0.66374). Aan de hand van de verschillende diepte-interviews konden bij deze deelvraag zeer veel citaten gevonden worden die de kwantitatieve gegevens onderbouwen, toch werd een selectie gemaakt. Heel wat adolescenten zijn op zoek naar een stukje bevestiging. Ze stellen allemaal dat ze het niet erg vinden dat ze niet veel reacties krijgen, maar dat ze zich wel beter voelen wanneer ze veel likes en reacties krijgen op hun statussen. Eén iemand geeft aan dat de keuze van hetgeen ze online plaatst gedreven wordt vanuit de wens naar likes en reacties. “Nee, ik laat het staan. Dat is hun probleem als ze daar niet op reageren é.” (Adolescent 1) “Ja, toch wel, het is altijd leuk en je krijgt ook wel bevestiging wanneer je veel likes krijgt. Als ik zo een foto van mezelf erop zet en je hebt dan 100 likes, dan voel je jou wel… ja gewoon blij. “ (Adolescent 2)

!

41!

“Als ik er iets opzet, dan zorg ik ervoor dat het de mooiste foto is of dat er toch iets speciaals aan is, zodat ik wel wat reacties kan krijgen. Ik denk dat iedereen iets online zet om er toch reacties op te krijgen. “ (Adolescent 6) “Voor mij is het niet belangrijk wat anderen van mij denken. Het belangrijkste is wat je van jezelf denkt. Facebook dat interesseert mij niet echt zo van. Ik ga dat en dat erop zetten om dan zoveel reacties en likes te krijgen om mij beter te voelen.” (Adolescent 5) “Ik ga het niet tof vinden als niemand het liket. Het is altijd tof wanneer je enkele leuke reacties erop krijgt.” (Adolescent 6) “Facebook is wel nog belangrijk, want iedereen ziet alles wat er van jou op komt en als je dan veel likes en reacties krijgt dan ziet iedereen dat ook wel.” (Adolescent 4) De oudere adolescenten zijn wel overtuigd dat jongere adolescenten meer op zoek zijn naar bevestiging, aan de hand van likes en reacties. “Vroeger was het ook zo dat ik daar veel meer belang aan hechte dan nu. Toen ging ik kijken van hebben ze er al op gereageerd en vond ik dat eigenlijk ook wel belangrijk, maar nu vind ik da niet meer belangrijk. “ (Adolescent 7) De reacties die ze krijgen op Facebook vinden ze belangrijk, maar alle adolescenten stellen dat ze liever positieve reacties krijgen in het echt, dan op Facebook. “Het is altijd leuk wanneer dat je een complimentje krijgt, maar ik zelf vind het leuker om een complimentje in het echt te krijgen dan op Facebook.” (Adolescent 4) Verschillende adolescenten geven aan dat het krijgen van veel reacties en likes, vasthangt met het aantal vrienden die je hebt. Hoe meer vrienden je hebt, hoe meer reacties en likes die je zal krijgen. “In het begin kreeg ik niet zo veel reacties, maar ik had toen ook nog niet zo veel vrienden. De vrienden zijn vermeerderd. Het aantal likes op mijn posts ook.” (Adolescent 6) !

42!

“Ik denk dat hoe meer vrienden je hebt op Facebook, hoe beter je jezelf zal voelen en dat dat er misschien voor zorgt dat je jezelf populair voelt.” (Adolescent 6) “Als er zo iemand is met veel likes, dan denk je meteen wel van ja amai die is populair. “ (Adolescent 2) “Ik denk ook dat wanneer je populair bent op Facebook dat je ook populair bent in de echte wereld en andersom ook.” (Adolescent 4) “Populaire mensen hebben meer vrienden op Facebook en dat is gewoon zo. Dus het is wel redelijk belangrijk om populair te zijn. Je ziet ook wel dat de minst populaire hier dan op school, ook het minste vrienden hebben op Facebook.” (Adolescent 5) Ze geven dus aan dat personen die als populair aanzien worden sneller reacties krijgen. “Ik denk van wel. Ik denk dat je dat vooral kan zien aan het aantal likes die ze hebben. Die mensen krijgen dan direct zo meer dan 100 likes en van mij is dat dan niet zo. Je wil ook wel eens een paar likes krijgen, maar dat moeten er niet direct … zijn.” (Adolescent 5) Bij de oudere adolescenten is het belangrijk dat ze de vrienden die ze toevoegen ook echt kennen, ofwel persoonlijk ofwel via via. “Als je meer vrienden hebt, dan zijn dat ook meestal mensen die je niet super persoonlijk kent en als je dan nieuwe dingen erop zet, dan kunnen zij dat ook zien terwijl dat je ze eigenlijk niet kent.Voor mij is het belangrijk dat de vrienden die ik op Facebook heb, dat ik die ook echt ken.” (Adolescent 4) “Of je nu 1000 vrienden hebt of 200, tjah. Ik ben daar eigenlijk totaal niet zo mee bezig. Ik vind het belangrijk dat er link bestaat met die mensen. “ (Adolescent 5) “Voor mij is het niet zo belangrijk hoeveel vrienden ik heb. Als ik ze ken, dan vind ik het goed. Ik ga niet zo van die mensen toevoegen die ik nog nooit heb gezien.” (Adolescent 6) !

43!

Er werd ook expliciet bevraagd of het soms gebeurt bij personen die ze kennen in de echte wereld en die weinig vrienden hebben, dat ze dit compenseren door in de virtuele wereld op zoek te gaan naar veel vrienden, om toch een positief zelfbeeld en zelfvertrouwen te hebben. “Ik ken iemand die niet zo super veel vrienden heeft hier op school, maar wel op Facebook en ik weet van andere mensen dat zij altijd veel vriendschapsverzoeken verstuurd naar de mensen en misschien is dat voor haar wel een manier om er dan bij te horen en eigenlijk kan ik dat wel verstaan. Als je niet veel vrienden hebt, dan kan je via Facebook door veel mensen toe te voegen je populair voelen. “ (Adolescent 4)

!

44!

Deel 5: DISCUSSIE 1. Bespreking van de onderzoeksresultaten 1.1 Algemeen Adolescenten geven aan dat vriendschap bij 69.9% belangrijker wordt met het ouder worden, waarbij Facebook een belangrijke rol speelt bij het uitbouwen en in stand houden van vriendschappen. Het belangrijker worden van vrienden kan gekoppeld worden aan de strijd der onafhankelijkheid van het gezin, om op die manier op zoek te gaan naar de eigen identiteit (Identiteitsontwikkeling en leerlingbegeleiding, 2009). Uit de resultaten blijkt dat 93.8% van de adolescenten die deelnamen aan het onderzoek in het bezit is van een persoonlijk Facebook-profiel en 73.5% meer dan 200 vrienden heeft. Dit sluit aan bij de Vlaamse resultaten, die stellen dat 80.0% van de adolescenten een Facebook-profiel bezitten, waarbij de helft meer dan 200 Facebook vrienden heeft (Graffiti Jeugddienst en Jeugdwerk, 2012). De resultaten liggen bij dit onderzoek iets hoger, het tijdsaspect kan hierbij van invloed zijn. Internationaal onderzoek toonde reeds aan dat adolescenten proactief gebruik maken van privacy functies (Hinduja & Patchin, 2008; Lenhart & Madden, 2007), wat ook gezien wordt bij de Vlaamse adolescenten die in 48.8% van de gevallen hun profiel volledig beveiligen en in 44.6% van de tijd hun profiel gedeeltelijk beveiligen. Adolescenten zijn zich wel degelijk bewust van de gevolgen verbonden aan sociale netwerksites en delen ze dus niet zomaar hun persoonlijke informatie met iedereen. Personen die het label vriend krijgen op Facebook zijn niet altijd de vrienden in het echte leven (Elison, Steinfield & Lampe, 2006). De adolescenten geven aan dat 50.6% hun Facebook vrienden niet als hun echte vrienden zien en 65.1% stelt dat ze via Facebook hun echte vrienden niet hebben leren kennen.

!

45!

1.2 Hoe presenteren adolescenten zich op de sociale netwerksite Facebook? 1.2.1

Geven ze veel persoonlijke informatie weer?

Sociale netwerksites werken volgens principes waarbij de adolescent zichzelf kan presenteren om een bepaalde vorm van identiteit over te brengen, dit kan zowel bewust of onbewust gebeuren (Kaplan & Haenlein, 2010). Op basis van het gemiddelde 2.2801 waargenomen bij de schaal persoonlijke informatie die adolescenten delen, kan besloten worden dat ze niet zoveel persoonlijke en vertrouwelijke informatie delen op Facebook. In de diepte-interviews geven de adolescenten aan wel degelijk bewust stil te staan bij de persoonlijke informatie die ze delen met hun vrienden. Ze denken na over wat ze precies online willen plaatsen, want ze willen kwalitatieve en nuttige zaken op internet plaatsen. Ook vragen ze bevestiging aan een familielid. De oudere adolescenten stellen dat ze minder persoonlijke informatie online plaatsen. Jongeren maken expliciete beslissingen over welke informatie ze vrijgeven op hun profiel, want hun netwerk geeft hierop sociale feedback (Zhao, Grasmuck & Martin, 2008). De meeste adolescenten stellen dat ze kijken naar profielen en praten met hun vrienden. Ze doen voornamelijk aan voyeurisme in plaats van zelf veel online te plaatsen (Pempek, Yermolayeva & Calvert , 2009). De online communicatie heeft een positief effect op de ontwikkeling van zelfpresentatie en zelfonthulling (Valkenburg & Peter, 2006), vaardigheden die volop geleerd worden tijdens de adolescentie en van belang zijn voor de ontwikkeling van de eigen identiteit. 92.2% van de adolescenten stelt dat ze hun persoonlijke informatie delen met mensen die ze kennen uit de echte wereld. 72.3% van de adolescenten geven aan voornamelijk foto’s en statussen te delen met hun vrienden, dit sluit aan bij onderzoek van Zhao, Grasmuck & Martin (2008) die vaststelden dat Facebook-gebruikers hun identiteit liever impliciet tonen dan expliciet. Er werden geen significante effecten waargenomen op de persoonlijke informatie die adolescenten weergeven op vlak van gender, leeftijd en vrienden. Zelfonthulling is een fenomeen dat normaal bij meisjes meer voorkomt dan bij jongens, maar dit werd niet vastgesteld in dit onderzoek (Bonnetti, Campbell, & Gilmore, 2010; Schouten, Valkenburg, & Peter, 2007; Valkenburg & Peter, 2011).

!

46!

1.2.2

Tonen ze hun echte identiteit of tonen ze hun ideale zelf?

Met de hulp van sociale media kan de adolescent zich op een bepaalde manier presenteren (Kaplan & Haenlein, 2010). Aan de hand van het profiel kiezen ze zelf welk deel van hun identiteit ze tonen (Megan, 2010) waarbij anonimiteit gehanteerd wordt door het achterhouden van informatie. Het biedt de mogelijkheid voor adolescenten om zich te exploreren en kan een hulp bieden bij het opbouwen van betekenisvolle relaties (Kling, 2007; Ahn, 2011). Het exploreren kan op verschillende manieren vorm gegeven worden, maar op zoek gaan naar wie ze zijn en hoe ze zich willen presenteren naar de buitenwereld toe, horen hierbij (Kling, 2007). De adolescenten in de vragenlijst stellen dat ze zoveel mogelijk zichzelf blijven op Facebook, dit wordt waargenomen in het hoge gemiddelde 4.3434 voor deze schaal. Ook de adolescenten die deelnamen aan de diepte-interviews geven aan dat ze zoveel mogelijk zichzelf blijven, omdat ze anders moeilijkheden zouden kunnen ondervinden bij echte contacten. Wel wordt aangegeven dat ze soms personen zien die zich anders gedragen op Facebook. Op vlak van anonimiteit scoren jongens 0.262 hoger dan meisjes. Dit betekent dat de anonimiteit die ze ervaren, ervoor zorgt dat ze sneller en meer hun mening durven geven, zich anders voordoen, makkelijker met andere mensen in contact treden en meer de eigen grenzen gaan verkennen, dan meisjes. Anonimiteit en het ontbreken van de normale sociale ontmoeting creëren een technologisch gemedieerde omgeving waar een nieuwe vorm van identiteitsontwikkeling ontstaat (Bargh, McKenna & Fitzsimons, 2002; McKenna, Green & Gleason, 2002). Hiermee gaat gepaard dat adolescenten zich anders voor kunnen doen en dus een andere identiteit kunnen aannemen. De autonomiteit in de online omgeving zorgt ervoor dat de discrepantie tussen de ideale-zelf en de echte-zelf verkleind wordt (Ellison, Steinfield & Lampe, 2006). Valkenburg & Peter (2011) ontwikkelden twee hypotheses met betrekking tot de risico’s verbonden aan online communicatie. Aan de self-concept fragmentation kan voldaan worden daar de adolescenten in de diepte-interviews aangeven dat ze zoveel mogelijk zichzelf proberen te zijn, omdat ze anders moeilijkheden kunnen ervaren in de echte wereld over hoe ze zich precies moeten gedragen. De self-concept unity kan aansluiting vinden bij de jongens die zich door de anonimiteit anders kunnen gedragen om op die manier op zoek te kunnen gaan naar wie ze echt zijn. Enkele adolescenten stellen dat ze makkelijker hun mening geven via Facebook. Ook geeft één meisje aan dat ze soms druk voelt om zaken van haar vrienden te liken.

!

47!

Er werd expliciet bevraagd waarom adolescenten zich soms anders gedragen op Facebook. Hierop antwoorden 47.3% van de adolescenten dat ze dit doen om op zoek te gaan naar wie ze zijn. Met dit resultaat moet voorzichtig omgegaan worden aangezien dit een sturende vraag is. De vraag had eerder als volgt gesteld moeten zijn: Als adolescenten zich anders gedragen wat zou de reden daarvoor kunnen zijn? Moest de vraag zo gesteld geweest zijn, dan zou gezegd kunnen worden dat 47.3% zich anders gedraagt om op zoek te gaan naar wie ze zijn.

1.3 Wat is de invloed van de sociale netwerksite Facebook op de identiteitsontwikkeling bij adolescenten? Bestaat er een verschil in gender en leeftijd? 1.3.1

Zijn adolescenten anders naar zichzelf gaan kijken door het gebruik van de sociale netwerksite Facebook?

Uit de analyse blijkt dat adolescenten zowel voor het gebruik van Facebook als nu een relatief positief zelfbeeld bezitten met een gemiddelde van 3.8223. Zowel het uitblijven van reacties en het krijgen van reacties op het zelf hebben geen invloed op het zelfbeeld. Uit een studie blijkt dat vooral adolescenten met een negatief zelfbeeld en zelfrespect voordelen kunnen halen uit Facebook (Valkenburg, Peter & Schouten, 2006). Jongens scoren 0.358 lager dan meisjes en bezitten dus een minder positief zelfbeeld dan meisjes. Uit diezelfde analyse blijkt ook dat jongere adolescenten (eerste graad) een minder positief zelfbeeld bezitten dan de oudere adolescenten aangezien zij 0.444 lager scoren op de schaal voor het zelfbeeld. Dit zou verklaard kunnen worden door het feit dat jonge adolescenten nog volop in de beginfase zitten van de identiteitsontwikkeling terwijl oudere adolescenten al een welbepaalde vorm van identiteit bereikt hebben. Ook blijkt dat jongens meer vatbaar zijn voor reacties of het uitblijven van reacties op het zelfbeeld, daar zij 0.318 hoger scoren dan meisjes. Jongens bezitten een minder positief zelfbeeld dan meisjes en zijn meer vatbaar voor de reacties die ze krijgen op het zelfbeeld. Dit kan verklaren waarom jongens aangeven dat ze voordelen halen uit de anonimiteit op Facebook, waardoor ze meer kunnen experimenteren in de zoektocht naar de eigen identiteit.

!

48!

1.3.2 Is de identiteit onder druk komen te staan onder invloed van de sociale netwerksite Facebook? Sociale netwerkgebruikers kunnen geconfronteerd worden met cyberpesten in hun eigen sociale netwerk, maar ook buiten het netwerk. Dit door de specifieke karakteristieken waar sociale netwerksites gebruik van maken (Ellison, Steinfeld & Lampe, 2007). Uit onderzoek blijkt dat sociale netwerksites een belangrijke plaats zijn waar cyberpesten kan plaatsvinden (Livingstone, Haddon, Görzig & Olafsson, 2011). Bij de steekproef geven 90,4% van de adolescenten aan dat ze nog nooit gepest werden op Facebook. Dit komt overeen met een Europese studie (Livingstone, Haddon, Görzig & Olafsson, 2011), die stelt dat 9% van de jongeren tussen twaalf en zestien jaar gepest werden op een sociale netwerksite. Over wat de invloed van dit pesten is op het zelfbeeld bij adolescenten bestaat geen consensus. Hierbij geven 54.3% van de adolescenten aan dat dit niet of eerder niet van invloed is op hen, maar ook 25.9% zegt het effect daarvan niet te weten. Dit kan voor een deel verklaard worden door het feit dat een hoog percentage nog nooit geconfronteerd werd met pesten. De adolescenten in de diepte-interviews geven weer dat ze niet weten of veel negatieve zaken gepubliceerd worden op Facebook. Eén meisje stelt dat er al negatieve zaken van haar op Facebook verschenen en dat deze wel degelijk een invloed op haar hebben. Dit “pesten” vond plaats in haar eigen sociale netwerk door het plaatsen van negatieve reacties op haar posts. Het zijn net die positieve of negatieve reacties die van invloed zijn op de sociale ontwikkeling van adolescenten (Valkenburg, Peter & Schouten, 2006).

1.3.3 Wordt het proces van identiteitsontwikkeling versneld door het gebruik van de sociale netwerksite Facebook? Tijdens de adolescentie nemen de invloeden van leeftijdsgenoten toe, jongeren spenderen meer en meer tijd met hen (Rubin, Bukowski, & Parker, 2006) waarbij de ouders verworpen worden als identificatiefiguren (Erikson, 1968). Op basis van de analyse blijkt dat de adolescenten Facebook niet gebruiken bij het losmakingsproces van de ouders en dat ze door het gebruik ook niet het gevoel hebben dat ze sneller volwassen worden, dit bij een gemiddelde van 2.1847 op deze schaal. Wel werd een significant effect gevonden voor gender, waarbij de score bij jongens 0.304 hoger ligt dan bij

!

49!

de meisjes. Dit wil zeggen dat zij meer gebruik maken van Facebook bij het losmakingsproces van de ouders en dat ze meer het gevoel hebben dat ze door het gebruik van Facebook veranderd zijn en sneller volwassen worden dan meisjes. Hiertegenover staat dat meisjes gedurende de adolescentie sterkere banden behouden met de ouders en dat ze emotioneel sterker betrokken blijven met hen dan jongens (Geuzaine, Debry & Liesens, 2000). Ook werd een significant effect gevonden voor vrienden, waar adolescenten met weinig vrienden 0.304 hoger scoren dan adolescenten met veel vrienden voor deze schaal. Adolescenten met weinig vrienden gaan zich misschien anders gedragen (discepantie ideale vs. echte zelf, (Ellison, Steinfield & Lampe, 2006)), omdat ze meer vrienden willen, waardoor ze op persoonlijk vlak veranderd zijn en een gevoel ervaren van sneller volwassen worden. 1.3.4 Wat is het belang van vrienden, met betrekking tot populariteit op Facebook? Vrienden en vriendschap is voor adolescenten zeer belangrijk (zie 1.1 Algemeen, p. 45). Adolescenten krijgen op regelmatige basis vriendschapsverzoeken, 56.0% wekelijks en 28.9% maandelijks, maar geven aan in 81.3% deze verzoeken niet zelf te versturen. Deze antwoorden zijn tegenstrijdig, wat volgens mij betekent dat de adolescenten niet helemaal eerlijk zijn. Misschien durven ze niet te zeggen dat ze personen toevoegen, omdat dit niet overeenkomt met bestaande normen bij de peers (Brechwald & Prinstein, 2011). De vriendschapsverzoeken die ze krijgen komen bij 42.8% van de adolescenten van personen die ze niet persoonlijk kennen en bij 34.9% van personen die ze via via kennen. Op de schaal die het belang van vrienden en populariteit meet werd een gemiddelde waarde van 2.3072 waargenomen, die meet wanneer je als populair aanzien wordt en het belang van veel vrienden en reacties nagaat. Dit wil zeggen dat de adolescenten niet zo fanatiek bezig zijn met veel vrienden hebben om populair te zijn en het krijgen van veel likes en reacties op hun persoonlijke posts. Toch werd een significant effect vastgesteld op vlak van leeftijd, waarbij de jonge adolescenten 0.068 hoger scoren dan de oudere adolescenten. Jonge adolescenten zijn meer van mening dat het aantal vrienden, de reacties die ze krijgen en de inhoud van reacties van belang zijn voor hen, in vergelijking met oudere adolescenten. Toch is dit verschil zeer klein en moet dit met voorzichtigheid benaderd worden. Dit kan gelinkt worden aan onderzoek van Reich (2010) die stelde dat jonge adolescenten vaker hun statussen updaten dan oudere adolescenten, misschien net omdat ze meer op zoek gaan naar bevestiging (Tobin, Vanman, Verreynne & Saeri, 2014). !

50!

Het sociale netwerk biedt info over de sociale status. Sociometrische populariteit stelt hoe meer vrienden, hoe populairder je bent (Tong, Van Der Heide & Langwell, 2008). Iemand die populair is wordt als aantrekkelijk gezien en bezit meer sociaal wensbare karakteristieken. De adolescenten gaven dit ook aan, dat de personen met veel vrienden op Facebook meestal ook de populaire jongeren zijn op school. Adolescenten die op regelmatige basis gebruik maken van sociale netwerksites hebben meer vrienden en krijgen meer reacties op hun profiel (Valkenburg, Peter & Schouten, 2006). Kleck, Reese, Behnken & Sundar (2007) kwamen tot de conclusie in hun onderzoek dat hoe meer vrienden iemand heeft op Facebook, dit als een trigger werkt voor positieve sociale reacties van het sociaal netwerk. Ook de adolescenten geven dit aan en stellen dat wanneer je meer vrienden hebt je ook sneller reacties en likes krijgt. Er bestaat hiertussen dus een positief verband. Positieve reacties zorgen voor een verhoogd zelfrespect en welzijn. Zelfrespect is gecorreleerd aan de algemene tevredenheid van het leven. Het zijn net die positieve of negatieve reacties die van invloed zijn op de sociale ontwikkeling van de adolescent. De interpersoonlijke feedback verkregen op netwerksites zorgt voor peer-acceptatie (Harter, 1998). De adolescenten in de diepteinterviews stellen dat ze zichzelf beter voelen wanneer ze positieve reacties krijgen op hun statussen. Wanneer ze positieve reacties krijgen werkt dit ook als een trigger naar anderen om hen positief te beoordelen (Kleck, Reese, Behnken & Sundar, 2007). Zowel populaire als de minder populaire adolescenten kunnen voordeel halen uit het gebruik van Facebook (Zywica & Danowsky, 2008). De Social Enhancement Theory stelt dat populaire jongeren uit de echte wereld hun populariteit en sociale contacten kunnen versterken via Facebook. Dit werd eerder al aangehaald. Daarnaast kunnen de minder populaire jongeren gaan compenseren door hun sociaal netwerk verder uit te breiden, dit sluit aan bij de Social Compensation Theory. Verschillende adolescenten haalden aan dat ze mensen kennen in hun netwerk die veel mensen gaan toevoegen op Facebook om zich zo populair te voelen en op die manier compenseren voor de vriendschappen die ze niet hebben in het echte leven.

!

51!

2. Beperkingen onderzoek en implicaties vervolgonderzoek In dit luik wordt kort stil gestaan bij de beperkingen van het onderzoek en worden enkele aanbevelingen gemaakt voor mogelijk vervolgonderzoek. Een eerste beperking zie ik als de kleinschaligheid van het onderzoek, de ongelijke verdeling in leeftijd (jonge vs. oudere adolescenten) en de geografische spreiding van de scholen. In totaal vulden 166 adolescenten de vragenlijst in verspreid over twee West-Vlaamse scholen. Verder onderzoek rond dit onderwerp zou geografisch beter gespreid moeten zijn, er zouden meer verschillende scholen deel aan moeten nemen en beide leeftijdscategorieën zouden even talrijk bevraagd moeten worden. In de vragenlijst kwamen vragen aan bod die helemaal niet gebruikt werden bij de analyse en die dus geschrapt werden uit het onderzoek. Deze vragen waren overbodig en die tijd kon dus gebruikt worden om leerlingen andere vragen te laten beantwoorden die meer aanleunden bij de opzet van het onderzoek. Daarnaast waren er elf adolescenten die aangaven dat ze geen persoonlijk Facebook-profiel hebben, het waarom werd kort bevraagd, maar bij verwerking werd geen rekening gehouden met hun motivaties. Bij verder onderzoek zou het waarom van het niet hebben van een persoonlijk Facebook-profiel op de voorgrond kunnen komen staan, of er kan dieper bij worden stilgestaan in een apart luik. Op die manier kan een vergelijkende studie gebeuren en kan

nagegaan

worden

of

Facebook

wel

degelijk

een

invloed

heeft

op

de

identiteitsontwikkeling. In totaal namen zes adolescenten deel aan de diepte-interviews, dit is een klein aantal dus moeten hun antwoorden met voorzichtigheid behandeld worden en mogen deze niet gegeneraliseerd worden naar de volledige populatie adolescenten. De vragenlijst die gebruikt werd bij het onderzoek is een zelf ontworpen instrument. Deze werd op basis van de literatuurstudie opgesteld, aangezien geen bruikbaar materiaal te vinden was. Er werd geopteerd om zoveel mogelijk concepten na te gaan die van invloed én belang zijn tijdens de identiteitsontwikkeling. Of deze diepgaand genoeg besproken zijn blijft de vraag, aangezien deze vanuit een eenzijdig én persoonlijk perspectief geformuleerd werden.

!

52!

Tot slot kan niet met zekerheid gezegd worden dat de gekozen schalen effectief deelaspecten van de identiteitsontwikkeling meten. In de ideale situatie moest gebruik gemaakt worden van confirmatorische factoranalyse, om na te gaan of de vastgelegde factor-structuur in overeenstemming is met de data en effectief wel de theoretische constructen meet.

!

53!

CONCLUSIE Op basis van het onderzoek blijkt dat veel adolescenten in het bezit zijn van een persoonlijk Facebook-profiel. Erg veel persoonlijke informatie delen ze niet met hun vrienden, als ze dat toch doen dan maken ze voornamelijk gebruik van beelden. Daarnaast doen adolescnten vooral aan voyeurisme door te kijken wat er allemaal online gebeurt. De adolescenten geven in de studie aan dat ze zoveel mogelijk zichzelf proberen te zijn op Facebook, omdat ze anders moeilijkheden kunnen ervaren in de echte wereld. Toch maken jongens meer dan meisjes gebruik van hun anonimiteit in de zoektocht naar wie ze zijn en willen worden. Adolescenten bezitten een relatief positief zelfbeeld. Het zelfbeeld bij de oudere adolescenten ligt iets hoger dan bij de jongere. Dit kan verklaard worden door het feit dat oudere adolescenten al een consistentere identiteit bezitten. Jongens bezitten een minder positief zelfbeeld. Dit kan gelinkt worden aan het voordeel die ze halen uit de anonimiteit die ze online ervaren om op die manier hun zelfbeeld bij te sturen. De adolescenten hebben nog maar weinig te maken gehad met negatieve reacties op Facebook en kunnen dus het effect daarvan moeilijk verklaren. Facebook zorgt er niet voor dat de jongeren sneller volwassen worden. Wel maken jongens en jongere adolescenten meer gebruik van Facebook bij het losmakingsproces van de ouders en stel ik vast dat ze op persoonlijk vlak meer veranderd zijn. Populariteit speelt voor veel adolescenten een belangrijke rol, maar in het onderzoek geven ze aan dat ze het aantal vrienden, de likes en reacties niet zo belangrijk vinden om zich populair te voelen. Ze vinden hun vrienden in de echte wereld belangrijker dan deze in de virtuele wereld. Toch vinden jongere adolescenten het aantal vrienden, de likes en reacties die ze krijgen belangrijker dan de oudere adolescenten.

!

54!

REFERENTIELIJST !

Agosto, D.E., & Abbas, J. (2010). High school seniors’ social network and other ict use preferences and concerns. Proceedings of the American Society for Information Science and Technology, 47(1), 1–10. Ahn, J. (2011). The effect of social network sites on adolescents' social and academic development: Current theories and controversies. Journal of the American Society for Information Science and Technology, 62(8), 1435-1445. Akse, J., Hale III, W. W., Engels, R. C., Raaijmakers, Q. A., & Meeus, W. H. (2007). Stability and change in personality type membership and anxiety in adolescence. Journal of Adolescence, 30(5), 813-834. Altheide, D. L. (2000). Identity and the definition of the situation in a mass-mediated context. Symbolic Interaction, 23(1), 1–27. Arnett, J. J. (1996). Metalheads: Heavy metal music and adolescent alienation; metal heads. Boulder: WestviewPress. Asendorpf, J. B., & Van Aken, M. A. G. (2003). Personality-relationship transaction in adolescence: Core versus surface personality characteristics. Journal of Personality, 74, 629–666. Baelden, D. (2013). Jongeren en sociale media: input voor sensibiliseringsactie rond privacy geletterdheid. Brussel: VUB. Bargh, J. A., McKenna, K. Y. A., & Fitzsimons, G. M. (2002). Can you see the real me? Activation and expression of the ‘‘true self” on the Internet. Journal of Social Issues, 58(1), 33–48. Bastiaensens, S., Vandebosch, H., Poels, K., Van Cleemput, K., DeSmet, A., & De Bourdeaudhuij, I. (2014). Cyberbullying on social network sites. An experimental study into bystanders’ behavioural intentions to help the victim or reinforce the bully. Computers in Human Behavior, 31, 259-271. Berzonsky, M. D. (2003a). Identity style and well-being: Does commitment matter? Identity, 3(2), 131–142. Berzonsky, M. D. (2003b). The structure of identity: Commentary on Jane Kroger’s view of identity status transition. Identity, 3(3), 231–245. Beyers, W., & Çok, F. (2008). Adolescent self and identity development in context. Journal of Adolescence, 31(2), 147– 150. Bonnetti, L., Campbell, M. A., & Gilmore, L. (2010). The relationship of loneliness and social anxiety with children’s and adolescents’ online communication. CyberPsychology, Behavior & Social Networking, 13(3), 279–285. Boyd, d. (2008). Taken out of context: American teen sociality in networked publics (Unpublished dissertation) Geraadpleegd op http://www.danah.org/ papers/TakenOutOfContext.pdf Bostrom, R. P., Gupta, S., & Hill, J. R. (2008). Peer-to-peer technology in collaborative learning networks: applications and research issues. International Journal of Knowledge and Learning, 4(1), 36-57. Boyd, D. (2007). Why youth (heart) social network sites: The role of networked publics in teenage social life. MacArthur foundation series on digital learning–Youth, identity, and digital media volume, 119-142. Brake, M. (1985). Comparative youth culture: The sociology of youth cultures and youth subcultures in America, Britain, and Canada. London; Boston: Routledge & K. Paul. Brechwald, W. A., & Prinstein, M. J. (2011). Beyond homophily: A decade of advances in understanding peer influence processes. Journal of Research on Adolescence, 21(1), 166–179. Brennan, G., & Pettit, P. (2004). Esteem, identifiability and the Internet. Analyse & Kritik, 26, 139–157.

!

55!

Buckingham, D. (2008). Introducing identity. Youth, identity, and digital media, 1-24. Bukowski, W. M., & Sippola, L. K. (2001). Groups, individuals, and victimization. Peer harassment in school, 355-377. Castells, M., (2007). Communication, power and counterpower in the network society. International journal of communication, 1(1), 238-266. Children’s Online Privacy Protection Act, Pub. L. No. 105-277 § C (1998). Geraadpleegd op http://www.coppa.org/coppa.htm Davis, K. (2012). Friendship 2.0: Adolescents' experiences of belonging and self-disclosure online. Journal of adolescence, 35(6), 1527-1536. Davis, K. (2013). Young people’s digital lives: The impact of interpersonal relationships and digital media use on adolescents’ sense of identity. Computers in Human Behavior, 29(6), 2281-2293. Diener, E. D., Emmons, R. A., Larsen, R. J., & Griffin, S. (1985). The satisfaction with life scale. Journal of personality assessment, 49(1), 71-75. Dika, S.L., & Singh, K. (2002). Applications of social capital in educational literature: A critical synthesis. Review of Educational Research, 72(1), 31–60. Donath, J., & boyd, d. (2004). Public displays of connection. BT Technology Journal, 22(4), 71–82. Douglas, K. M., & McGarty, C. (2001). Identifiability and self-presentation: Computer-mediated communication and intergroup interaction. British Journal of Social Psychology, 40, 399–416. Earp JB, Baumer D. 2003. Innovative web use to learn about consumer behavior and online privacy. Commun ACM, 46, 81–83. Ellison, N., Steinfield, C., & Lampe, C. (2006). Spatially bounded online social networks and social capital. International Communication Association, 36, 1-37. Ellison, N., Steinfield, C., & Lampe, C. (2007). The benefits of Facebook ‘‘friends’’: Social capital and college students’ use of online social network sites. Journal of Computer-Mediated Communication, 12, 1143–1168. Erikson, E. H. (1950). Childhood and society (1st ed.). New York: Norton. Erikson, E. (1959). Identity and the life cycle. New York: W. W. Norton. Erikson, E. H. (1968). Identity, youth, and crisis (1st ed.). New York: W.W. Norton. Fogel, J., & Nehmad, E. (2009). Internet social network communities: Risk taking, trust, and privacy concerns. Computers in Human Behavior, 25(1), 153-160. Geuzaine, C., Debry, M., & Liesens, V. (2000). Separation from parents in late adolescence: The same for boys and girls?. Journal of Youth and Adolescence, 29(1), 79-91. Graffiti

jeugddienst en jeugdwerknet. (2012). Apestaartjaren 4, 40p. http://www.apestaartjaren.be/sites/default/files/onderzoeksrapport_apestaartjaren_ 4.pdf!.

Geraadpleegd

op

Hargittai, E. (2010). Facebook privacy settings: Who cares?. First Monday, 15(8). Harter, S. (1999). The construction of the self: A developmental perspective. New York: Guilford Press. Harter, S. (1998). The effects of child abuse on the self-system. Journal of Aggression, Maltreatment, and Trauma, 2(1), 147–169. Hinduja, S., & Patchin, J.W. (2008). Personal information of adolescents on the internet: A qualitative content analysis of myspace. Journal of Adolescence, 31(1), 125–146.

!

56!

Hoy, M. G., & Milne, G. (2010). Gender differences in privacy-related measures for young adult Facebook users. Journal of Interactive Advertising, 10(2), 28-45. Ito, M., Baumer, S., Bittanti, M., boyd, d., Cody, R., & Herr-Stephenson, B. (2009). Hanging out, messing around, and geeking out: Kids living and learning with new media. Cambridge, MA: MIT Press. Joinson, A. N. (2008, April). Looking at, looking up or keeping up with people?: motives and use of facebook. In Proceedings of the SIGCHI conference on Human Factors in Computing Systems (pp. 1027-1036). ACM. Kaplan, A. M., & Haenlein, M. (2010). Users of the world, unite! The challenges and opportunities of Social Media. Business horizons, 53(1), 59-68. Kirschner, P. A., & Karpinski, A. C. (2010). Facebook® and academic performance. Computers in human behavior, 26(6), 1237-1245. Kleck, C. A., Reese, C. A., Behnken, D. Z., & Sundar, S. S. (2007, May). The company you keep and the image you project: Putting your best face forward in online social networks. Paper presented at the annual meeting of the International Communication Association, San Francisco. Klimstra, T. (2013). Adolescent Personality Development and Identity Formation. Child Development Perspectives, 7(2), 80-84. Kling, R. (2007). What is social informatics and why does it matter? The Information Society, 23, 205–220. Lampe, C., Ellison, N., & Steinfield, C. (2006). A Face (book) in the crowd: Social searching vs. social browsing. In Proceedings of the 2006 20th anniversary conference on Computer supported cooperative work (pp. 167-170). ACM. Lenhart, A. & Madden, M. (2007). Social networking websites and teens: an overview. Pew Internet & American Life Project. Pew/Internet. Livingstone, S., Haddon, L., Görzig, A., & Ólafsson, K. (2010). Risks and safety for children on the internet: the UK report. Politics, 6, 1. Livingstone, S. (2008). Taking risky opportunities in youthful content creation: teenagers' use of social networking sites for intimacy, privacy and self-expression. New media & society, 10(3), 393-411. Livingstone, S., Haddon, L., Görzig, A., & Olafsson, K. (2011). Risks and safety on the internet: the perspective of European children: full findings and policy implications from the EU Kids Online survey of 9-16 year olds and their parents in 25 countries. London, UK: EU Kids Online Network. Luyckx, K., Schwartz, S. J., Goossens, L., Soenens, B., & Beyers, W. (2008). Developmental typologies of identity formation and adjustment in female emerging adults: A latent class growth analysis. Journal of Research on Adolescence, 18, 595–619. Lytras, M. D., & García, R. (2008). Semantic Web applications: a framework for industry and business exploitation– What is needed for the adoption of the Semantic Web from the market and industry. International Journal of Knowledge and Learning, 4(1), 93-108. Lytras, M. D., & Ordonez de Pablos, P. (2007). Red Gate Corner: a Web 2.0 prototype for knowledge and learning concerning China business and culture. International Journal of Knowledge and Learning, 3(4), 542-548. Madden, M., & Smith, A. (2010). A Reputation management and Social Media. Washington, DC: Pew Internet & American Life Project. Mcgivern, P. & Noret, N. (2011). Online social networking and E-safety: analysus of risk-taking behaviours and negative online experiences among adolescents. McKenna, K. Y. A., Green, A. S., & Gleason, M. E. J. (2002). Relationship formation on the Internet: What’s the big attraction? Journal of Social Issues, 58(1), 9–31.

!

57!

Meeus, W., Iedema, J., Helsen, M., & Vollebergh, W. (1999). Patterns of adolescent identity development: Review of literature and longitudinal analysis. Developemental Review, 19, 419–46. Meeus, W., Oosterwegel, A., & Vollebergh, W. (2002). Parental and peer attachment and identity development in adolescence. Journal of Adolescence, 25(1), 93–106. Megan, A. (2010). Social networking sites and adolescents. Pediatric annals, 39(9), 565-568. Moreno, M. A., Brockman, L., Rogers, C. B., & Christakis, D. A. (2010). An evaluation of the distribution of sexual references among “top 8” MySpace friends. Journal of adolescent health, 47(4), 418-420. Murray, K. E., & Waller, R. (2007). Social networking goes abroad. International Educator, 16(3), 56-59. O’Connell, P., Pepler, D., & Craig, W. (1999). Peer involvement in bullying: insights and challenges for intervention. Journal of Adolescence, 22(4), 437–452. Pempek, T. A., Yermolayeva, Y. A., & Calvert, S. L. (2009). College students' social networking experiences on Facebook. Journal of Applied Developmental Psychology, 30(3), 227-238. Reich, S. M. (2010). Adolescents’ sense of community on MySpace and Facebook: A mixed-methods approach. Journal of Community Psychology, 38(6), 688–705. Roberts, B. W., Walton, K. E., & Viechtbauer, W. (2006). Personality traits change in adulthood: Reply to Costa and McCrae . Psychological Bulletin, 132, 29–32. Rosenberg, M. (1986). Conceiving the self. Malabar, FL: Robert E. Krieger. Rozendaal E, Buijzen M, Valkenburg P. 2010. Comparing children’s and adults’ cognitive advertising competences in the Netherlands. Journal of Children and Media, 4, 77–89. Rubin, K. H., Bukowski, W. M., & Parker, J. G. (1998). Peer interactions, relationships, and groups. Handbook of child psychology, 1-180. Schouten, A. P., Valkenburg, P. M., & Peter, J. (2007). Precursors and underlying processes of adolescents’ online selfdisclosure: developing and testing an’Internet-attribute-perception’ model. Media Psychology, 10(2), 292–315. Schneider, S. K., O’Donnell, L., Stueve, A., & Coulter, R. W. S. (2012). Cyberbullying, school bullying, and psychological distress: A regional census of high school students. American Journal of Public Health, 102(1), 171–177. Schwartz, S. J., Klimstra, T. A., Luyckx, K., Hale, W. W., Frijns, T., Oosterwegel, A., ... & Meeus, W. H. (2011). Daily dynamics of personal identity and self-concept clarity. European Journal of Personality, 25(5), 373-385. Schwartz, S. J., Pantin, H., Prado, G., Sullivan, S., & Szapocznik, J. (2005). Family functioning, identity, and problem behavior in Hispanic immigrant early adolescents. The Journal of Early Adolescence, 25(4), 392–420. Selten, P., & van Gelder, J. (2012). De betekenis van Facebook voor jongvolwassenen. Sheeks, M. S., & Birchmeier, Z. P. (2007). Shyness, sociability, and the use of computer-mediated communication in relationship development. CyberPsychology & Behavior, 10(1), 64-70. Sigala, M. (2007). Integrating Web 2.0 in e-learning environments: A socio-technical approach. International Journal of Knowledge and Learning, 3(6), 628-648. Steinberg, L. (2008). Adolescence (8th ed.) MA: McGrawHill. Stern, L. A., & Taylor, K. (2007). Social networking on Facebook. Journal of the Communication, Speech & Theatre Association of North Dakota, 20(2007), 9-20. Stone, A. A. (1996). The war of desire and technology at the close of the mechanical age. Cambridge, MA: MIT Press.

!

58!

Stone, G. P. (1990). Appearance and the self: A slightly revised version. Life as theater: A dramaturgical sourcebook, 141-62. Strasburger, V.C., Wilson, B.J. & Jordan, A.B. (2009). Children, adolescents and the media: issues ands solutions. Pediatrics, 103(1), 129-139. Subrahmanyam, K., Reich, S. M., Waechter, N., & Espinoza, G. (2008). Online and offline social networks: Use of social networking sites by emerging adults. Journal of Applied Developmental Psychology, 29(6), 420-433. Subrahmanyam, K., & Smahel, D. (2011). Digital youth: The role of media in development. New York: Springer. Tobin, S. J., Vanman, E. J., Verreynne, M., & Saeri, A. K. (2014). Threats to belonging on Facebook: lurking and ostracism. Social Influence,1-12. Tong, S. T., Van Der Heide, B., Langwell, L., & Walther, J. B. (2008). Too much of a good thing? The relationship between number of friends and interpersonal impressions on Facebook. Journal of Computer-Mediated Communication, 13(3), 531-549. Turkle, S. (2011). Alone together: Why we expect more from technology and less from each other. New York: Basic Books. Turkle, S. (1995). Life on the screen: Identity in the age of the Internet. New York: Simon & Schuster. Valkenburg, P. M., & Peter, J. (2011). Online communication among adolescents: An integrated model of its attraction, opportunities, and risks. Journal of Adolescent Health, 48(2), 121–127. Valkenburg, P. M., & Peter, J. (2009). The effects of instant messaging on the quality of adolescents’ existing friendships: A longitudinal study. Journal of Communication, 59(1), 79-97. Valkenburg, P. M., Peter, J., & Schouten, A. P. (2006). Friend networking sites and their relationship to adolescents' wellbeing and social self-esteem. CyberPsychology & Behavior, 9(5), 584-590. Vanderhoven, E. (2014). Raising risk awareness and changing unsafe behaviour on social network sites: A design-based research in secondary education (Doctoral dissertation, PhD thesis, University of Ghent, Belgium, 2014. http://users. ugent. be/~ mvalcke/CV/Doctoraat_ EllenVanderhoven. pdf. Version 1.0). Verplanke, L., Engbersen, R., Duyvendak, J.W., & van Vliet, K. (2002). Open Deuren. Sleutelwoorden van lokaal sociaal beleid. Utrecht: NIZW/VerweyiJonker Instituut. Walrave, M., & Heirman, W. (2013). Adolescents, online marketing and privacy: predicting adolescents’ willingness to disclose personal information for marketing purposes. Children & Society, 27(6), 434-447. Walther, J.B., Van Der Heide, B., Hamel, L., & Shulman, H. (2009). Self-generated versus other-generated statements and impressions in computer-mediated communication: A test of warranting theory using facebook. Communication Research, 36(2), 229–253. Walther, J.B., Van Der Heide, B., Kim, S.Y., Westerman, D., & Tong, S.T. (2008). The role of friends’ appearance and behavior on evaluations of individuals on facebook: Are we known by the company we keep? Human Communication Research, 34, 28–49. Watts, N. (2010). Socially Active. World Future, 48, 48-50. Wellman, B., Salaff, J., Dimitrova, D., Garton, L., & Gulia, M. (1996). Computer networks as social networks: Collaborative work, telework, and virtual community. Annual Review of Sociology, 22, 213–238. Yang, C. C., & Brown, B. B. (2013). Motives for using facebook, patterns of facebook activities, and late adolescents’ social adjustment to college. Journal of youth and adolescence, 42(3), 403-416.

!

59!

Zhao, S., Grasmuck, S., & Martin, J. (2008). Identity construction on Facebook: Digital empowerment in anchored relationships. Computers in human behavior, 24(5), 1816-1836. Zywica, J., & Danowski, J. (2008). The faces of facebookers: Investigating social enhancement and social compensation hypotheses; Predicting facebook and offline popularity from sociability and self-esteem, and mapping the meanings of popularity with semantic networks. Journal of Computer-Mediated Communication, 14(1), 1–34.

!

60!