Strategische vaardigheden van ICT’ers van nu
Voor wie invloed wil uitoefenen, is vakinhoudelijke kennis alleen niet genoeg. Het succesvol onder de aandacht brengen van ICT-vraagstukken vergt specifieke ‘strategische’ vaardigheden. Deze zijn nodig om proactief te acteren in communicatie- en besluitvormingsprocessen. Dit boek laat zien hoe u overtuigender vraagstukken onder de aandacht van het management kunt brengen. Daarbij richt het zich specifiek op organisatieontwikkelingsvraagstukken op het gebied van informatievoorziening.
Vanuit het besef dat deze vaardigheden in de beroepsgroep onderbelicht zijn, is de beroepsvereniging Ngi-NGN samen met de auteurs een zoektocht gestart naar de aard van deze vaardigheden. Dit heeft geleid tot artikelen en columns in vooraanstaande ICT-media waarin opvallende conclusies worden gepresenteerd. De meest interessante artikelen zijn gebundeld in dit boek, waarin u zich veelvuldig zult herkennen. Erik de Vries is lector Innovatie in de Publieke Sector aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Hij is tevens hoofddocent Business IT & Management aan de Haagse Hogeschool. Hij heeft ruime ervaring als onderzoeker, docent en ontwerper van curricula.
Prof. dr. ir. Rik Maes is emeritus hoogleraar Informatie- en Communicatiemanagement aan de Faculteit Economie en Bedrijfskunde van de UvA. Maes adviseert directies op het gebied van het integreren van informatie en ICT in de bedrijfsstrategie.
Deze uitgave verschijnt in de AG-boekenreeks die in samenwerking met AutomatiseringGids wordt samengesteld.
Wouter Bronsgeest RI is secretaris van het hoofdbestuur van de Ngi-NGN, de Nederlandse beroepsorganisatie voor IT-professionals. Hij is werkzaam bij de Belastingdienst als hoofd IV, portfolio- en projectmanagement en manager van het team User Experience. Hij is promovendus bij het Center for eGovernment Studies (CFES) van de Universiteit Twente.
De informatieprofessional 3.0 Erik de Vries Rik Maes Wouter Bronsgeest e.a.
Erik de Vries, Rik Maes, Wouter Bronsgeest e.a.
Dit boek toont de weg naar ‘de informatieprofessional 3.0’. Het vormt een referentiekader voor de ICT-professional die wil investeren in ontwerpvaardigheden, reflecteren, agenderen, mobiliseren, het herkaderen van vraagstukken, een onderzoekende houding, het innovatierepertoire en het omgaan met hypes. Ook helpt het boek om vorm te geven aan HRM-beleid voor ICT’ers op het terrein van werving, loopbaanplanning en opleiding.
De informatieprofessional 3.0
De informatieprofessional 3.0
978 94 6245 029 5 980
Sdu_infopro_15x23.indd 1
11-02-14 15:15
De informatieprofessional 3.0
De wereld om ons heen wordt in rap tempo groter en dynamischer. En dat is vooral te danken aan de informatietechnologie waarmee we enorme bergen aan data beschikbaar krijgen, bedrijfsprocessen kunnen analyseren en verbeteren en 24/7 in contact kunnen staan met klanten en vrienden. Het tempo van veranderen in de ICT-sector ligt bijzonder hoog en dat heeft direct grote consequenties voor andere branches en de samen leving als geheel. Nieuwe technieken en andere innovaties buitelen over elkaar heen en de ICT-professional moet letterlijk van alle markten thuis zijn. Hij of zij moet niet alleen het eigen vak volledig beheersen, maar ook nog (mede) de business aanjagen én continu speuren naar manieren om te innoveren. Juist hier ligt de kans om daadwerkelijk een brug te slaan tussen informatietechnologie en business. ICT is de afgelopen decennia de aanjager geweest van productiviteitsverbetering en economische groei. En nog steeds lijkt haar rol daarin alleen maar groter te worden. Nieuwe technologieën dagen uit en vragen om een zinvolle toepassing en optimale benutting. De samenleving die dat het beste doet loopt voorop en zal er direct de positieve gevolgen van ondervinden. Daarom hebben we goed opgeleide en goed geïnformeerde ICT-professionals nodig met een ‘neus’ voor innovatie – en daarom ook brengen wij dit boek uit. De beroepsvereniging van informatieprofessionals, Ngi-NGN, heeft het voortouw genomen om samen met gerenommeerde redacteuren en auteurs de strategische vaardigheden die zijn vereist voor innovatieve informatieprofessionals in kaart te brengen. Het boek legt de opbouwende discussie die in de beroepsgroep wordt gevoerd over dit onderwerp vast. Het handelt over al die nieuwe vaardigheden en inzichten voor ICTprofessionals die nodig zijn om strategisch businesspartner te zijn en mee te kunnen beslissen over innovaties. Bovendien handelt het boek over de vraag hoe je daar als organisatie en als individu het beste mee om kunt gaan. Wij kijken met bijzonder veel plezier terug op de samenwerking met Ngi-NGN en de verschillende auteurs bij de totstandkoming van deze uitgave. We hopen dat de verhalen in dit boek u, als lezer, zullen inspireren en als steun in de rug mogen dienen voor allen die ‘het vak’ verder willen verdiepen en ontwikkelen. Arjan Kors, hoofdredacteur AutomatiseringGids Maarten Snel, uitgever Academic Service
De informatieprofessional 3.0 Strategische vaardigheden voor IT’ers van nu
Onder redactie van: Erik de Vries, Rik Maes en Wouter Bronsgeest
Meer informatie over deze en andere uitgaven kunt u verkrijgen bij: BIM Media B.V. Postbus 16262 2500 BG Den Haag tel.: (070) 304 67 77 www.bimmedia.nl © 2014 BIM Media B.V., Den Haag Academic Service is een imprint van BIM Media B.V. Vormgeving en zetwerk: Redactiebureau Ron Heijer, Markelo Omslagontwerp: Studio Polkadot, Oudewater Druk- en bindwerk: Drukkerij Wilco, Amersfoort ISBN 978 94 6245 029 5 NUR 980
Alle rechten voorbehouden. Alle intellectuele eigendomsrechten, zoals auteurs- en databankrechten, ten aanzien van deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze rechten berusten bij BIM Media B.V. en de auteur. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mecha nisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich te wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro). Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever deswege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende fouten en onvolledigheden. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the publisher’s prior consent. While every effort has been made to ensure the reliability of the information presented in this publication, BIM Media B.V. neither guarantees the accuracy of the data contained herein nor accepts responsibility for errors or omissions or their consequences.
Inhoudsopgave Voorwoord ix 1 2
De signatuur van de informatieprofessional Klaas Brongers Introductie en leeswijzer Erik de Vries
1 3
Deel 1 Strategische vaardigheden
5
3
6
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
De informatieprofessional als strategische businesspartner Erik de Vries en Joeri van den Steenhoven De informatieprofessional 3.0 Rik Maes Vaardigheden voor de informatieprofessional 3.0 Erik de Vries en Joeri van den Steenhoven De informatieprofessional 3.0: voor alle ICT’ers Lex Schampers Career Is Over? Rik Maes ICT does matter! Erik de Vries en Joeri van den Steenhoven Baas boven baas? Rik Maes De waarde van de CIO Lineke Sneller Leren van ontwerpers Rik Maes Werk niet binnen kaders, sleutel aan kaders! Dick Rijken, Erik de Vries, Jos van Leeuwen en Bram Reurings De kracht van verbeelding Rik Maes
12 14 20 22 23 26 27 36 38 50
v
De informatieprofessional 3.0
Deel 2 Innovatierepertoire
53
14 Grafrede voor ‘business – ICT alignment’ Rik Maes 15 Het agenderen van ICT-vraagstukken Erik de Vries en Birgitte den Boer 16 De succesvolle informatieprofessional in de publieke sector Frank Kam 17 Hoe verweef je toekomstverkenning in beleid? Erik de Vries en Hans Hogeboom 18 Digitale transformatie Klaas Brongers 19 Het stimuleren van absorptievermogen Erik de Vries 20 Singularity Frans van der Reep 21 Samenwerkend innoveren in netwerken Erik de Vries, Fons Panneman en Peter de Bruijn 22 De informatieprofessional als curator Rik Maes 23 Vierhonderd nieuwe collega’s! Hoera? André van der Valk en Erik de Vries 24 Digitale overheid Lineke Sneller 25 Factoren die socio-technische architectuur beïnvloeden Sander Meijer
54 56 66 68 75 77 85 88 94 96 103 105
Deel 3 Onderzoek en levenslang leren
121
26 De wereld van… de informatieprofessional 3.0 Wouter Bronsgeest 27 De onderzoekende professional Bert Mulder en Erik de Vries 28 De wereld van… Big Data en ‘het systeem’ Wouter Bronsgeest en Klaas Brongers 29 Wat onderzoekt de informatieprofessional 3.0? Erik de Vries 30 De wereld van... meditatie Wouter Bronsgeest 31 Actieonderzoek: kansen en uitdagingen Jan-Kees Schakel
122
vi
124 135 137 146 148
Inhoudsopgave
32 Social Enterprise Klaas Brongers 33 De methodenkaart praktijkonderzoek Koen van Turnhout, Sabine Craenmehr, Robert Holwerda, Mike Menijn, Jan-Pieter Zwart, René Bakker 34 Generatie Ne(x)t en mobiel werken Nord van de Mosselaer en Lineke Sneller 35 De wereld van ... cybernetica Wouter Bronsgeest 36 E-Competence Framework: Quo Vadis? Erik de Vries
161 163
175 181 183
Auteurs 191 Register 196
vii
Voorwoord Informatieprofessionals in de informatiesamenleving De digitale revolutie is een feit. De analoge wereld verdwijnt achter de horizon, net zoals het stoomtijdperk destijds is vervangen door de elektriciteit. De maatschappelijke veranderingen die zich voltrekken zijn enorm. Bankieren, shoppen, communiceren, baan zoeken, zorg… alles verandert. De grote uitdaging voor allen die hierbij betrokken zijn is het creëren van draagvlak, van vertrouwen en het voorkomen van misbruik. Dat zijn natuurlijk geen nieuwe thema’s, maar ze krijgen door de schaal en snelheid van de groei van de informatiesamenleving wel een andere dimensie. Een open economie als de Nederlandse, die het moet hebben van slimme en creatieve vindingen, heeft er alle belang bij om een hoofdrol te spelen in de digitale wereld. Overheid, onderwijs en bedrijfsleven spelen daarbij een belangrijke rol. Topgebieden zonder ICT leveren geen toekomstwaarde, onderwijs zonder ICT sluit niet meer aan bij de huidige samenleving en een moderne overheid is een digitale overheid. Ik vind het zelf een groot voorrecht om in het hart van al deze ontwikkelingen actief te zijn. Als voorzitter van ECP, het platform voor de infor matiesamenleving, als voorzitter van het programma Digivaardig & Digiveilig en als Digital Champion, de Nederlandse contactpersoon voor het EU programma van Neelie Kroes. Vrijwel ieder land heeft zo’n Champion aangewezen. Hiermee kunnen landen van elkaar leren. Onze manier van privaat-publie ke samenwerking tussen overheid, bedrijfsleven en maatschappelijke orga nisaties is voor veel landen behoorlijk uitzonderlijk. Er is daarom veel aandacht voor het programma Digivaardig & Digiveilig. Maar ook Nederland kan nog veel leren. Bijvoorbeeld van de Finse aanpak, waarin leerlingen van jongs af aan een computertaal leren en daardoor geïnteresseerd raken in ICT. Of van de Deense aanpak richting de papierloze overheid. Onze informatiesamenleving kan natuurlijk onmogelijk goed functioneren zonder professionele ICT’ers. Dat moeten er voldoende zijn en zij moeten ook van voldoende kwaliteit zijn. Ik juich het als Digital Champion natuurlijk toe dat Ngi-NGN, de grootste beroepsgroep van ICT-professionals, met haar leden en experts een open discussie is aangegaan over de strategische
ix
De informatieprofessional 3.0
vaardigheden van de informatieprofessional van de toekomst. Ik denk dat dit bijdraagt aan het imago van ICT, onze informatiesamenleving versterkt en een mooie invulling is van het Europese programma van Neelie Kroes. Tineke Netelenbos Voorzitter ECP, Platform voor de InformatieSamenleving Digital Champion Nederland
x
1
De signatuur van de informatieprofessional Klaas Brongers
Ngi-NGN, het platform voor ICT-professionals, heeft zich de afgelopen jaren ten doel gesteld de Digitale Agenda van EU-commissaris Neelie Kroes te volgen en daaraan bij te dragen. Als Ngi hebben we daarom aansluiting gezocht bij politieke onderwerpen op Europees niveau. Zo zijn we in gesprek gekomen met Neelie Kroes over de rol van de ICT-professional in de Digitale Agenda. De Digitale Agenda richt zich op de markt en op de burgers. De verbindende rol die de ICT-professional daarin heeft, is in de hoofddoelstellingen niet herkenbaar. Onze suggestie aan Kroes was om die verbindende rol aandacht te geven. Gezien het belang dat aan ICT gehecht wordt en het voorziene tekort aan ICT’ers is gerichte aandacht nodig. Dat heeft geleid tot een agenda waarin Ngi-NGN zich richt op de kennis en vaardigheden van de informatieprofessional. Onze aandacht richt zich op een aantal onderwerpen. Zo dragen we bij aan het e-Competence Framework (e-CF) om op Europees niveau een gezamenlijk referentiekader voor onze beroepsgroep na te streven. Dit e-CF zal tevens door de SNIR gebruikt worden bij het registreren van ICT-professionals om tot een erkende waardering te komen. Daarenboven zijn we gaan onderzoeken welke strategische vaardigheden de informatieprofessional van de toekomst nodig heeft. Daarvoor is Ngi-NGN de samenwerking aangegaan met prof. dr. Rik Maes, grondlegger van informatiemanagement in Nederland en dr. Erik de Vries, specialist op het terrein van innovatie- en informatiemanagement. Samen met hen en de vele auteurs die aan dit onderwerp hebben willen bijdragen, hebben we in het vakblad Informatie de strategische vaardigheden van de informatieprofessional vanuit uiteenlopende perspectieven belicht. Dit boek vormt de ontknoping van deze gezamenlijke zoektocht. Zo geven we antwoord op de uitdagingen die Kroes voor onze beroepsgroep voorziet en dragen we bij aan de toekomst van onze leden. Professionals moeten zelf bepalen welke inhoud zij relevant vinden in relatie tot hun omgeving en in welke vorm ze die herkenbaar wilt maken voor collega’s en opdrachtgevers. Inhoud kun je zien als een combinatie van vakmanschap en sociale vaardigheden. De vorm is het CV waarin functie-
1
De informatieprofessional 3.0
omschrijving, werkervaring, bereikte resultaten, opleidingen en aanbevelingen staan. Vorm en inhoud komen samen in de signatuur van de ICT-professional. Als beroepsvereniging willen we daaraan bijdragen met een onderscheidende signatuur die recht doet aan die van de individuele ICT-professional. We willen verdiepen op het gebied van ondernemerschap en innovatie. Om een goed beeld te krijgen van de juiste signatuur voor onze vereniging is de dialoog met professionals en onze omgeving van belang, zoals deze is vormgegeven in dit boek. Van vorm en inhoud naar signatuur. Wat daar nog bij hoort is inspiratie. Inspiratie is het vliegwiel om dit alles op gang te brengen en richting te geven. In een moeilijke markt zoals we die nu ervaren, is het vinden van die inspiratie niet voor iedereen even gemakkelijk. Dan is het mooi om anderen te kunnen ontmoeten, met elkaar kennis en ervaring te delen en gezamenlijk initiatieven te ontplooien die op individueel niveau niet binnen bereik liggen. Zo kun je voor je inspiratie terecht bij het Ngi-NGN.
2
2
Introductie en leeswijzer Erik de Vries
De beroepsvereniging Ngi-NGN heeft zichzelf de afgelopen jaren ten doel gesteld de Digitale Agenda van EU-commissaris Neelie Kroes te volgen en daaraan bij te dragen. In 2013 heeft om die reden een vakinhoudelijke discussie plaatsgevonden over de strategische vaardigheden van de informatieprofessional 3.0. Ngi-NGN-leden, CIO’s, hoogleraren, lectoren en vele andere experts in het vakgebied (en daarbuiten!) hebben hun licht laten schijnen over dit onderwerp. Dit boek is daar de neerslag van. Zelden is zo’n uitvoerige discussie gevoerd in het vakgebied over strategische vaardig heden. Meestal gaan discussies juist over vakinhoudelijke kennis en minder over vaardigheden, laat staan over strategische vaardigheden van sociaalwetenschappelijke aard. Hiermee wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan onze informatie samenleving. Natuurlijk doet de ICT-kennis van informatieprofessionals ertoe; bovendien wordt hard gewerkt aan de ‘E-skills’ van ICT gebruikende beroepsgroepen. Maar wellicht is de vaardigheid van de ICT-professional om de vraagstukken in zijn vakgebied over het voetlicht te brengen bij besluitvormers wel de sleutel tot succes. Met deze vaardigheid kunnen besluitvormers in hun rol (van opdrachtgever, beslisser en/of innovator) gezet worden en gebruikers in hun rol van co-creatie, en krijgen we bewust bekwame gebruikers van informatie en informatiesystemen. Voor veel nietICT-professionals en -besluitvormers blijkt het nog steeds lastig te zijn ICT als ‘organisatiemiddel’ te zien, ICT-vraagstukken te beschouwen als organisatieontwikkelingsvraagstukken en informatie te schatten op haar waarde (namelijk als essentieel productiemiddel in organisaties). Natuurlijk verschillen bedrijfstakken hierin. Het is aan de informatieprofessional 3.0 om dit scherp op het netvlies van zijn omgeving te krijgen en te houden. Strategische vaardigheden zijn daarvoor essentieel. Alleen zo kan het spel zuiver gespeeld worden en worden degenen die erover gaan in de positie gebracht om weloverwogen beslissingen te nemen. Het is wederom aan de informatieprofessional om deze beslissingen voor te bereiden – ook daarvoor zijn strategische vaardigheden vereist.
3
De informatieprofessional 3.0
Dit boek bestaat uit relatief korte hoofdstukken en korte columns. Daarmee laat het zich gemakkelijk lezen. Als u gaat van kaft tot kaft, zult u snel in de cadans komen van hoofdstuk-column-hoofdstuk-column. U kunt ook besluiten het boek ad random te lezen. Zelfs van achter naar voren is een optie. Als u niet bekend bent met de discussie rond strategische vaardigheden van de informatieprofessional is het evenwel raadzaam te starten met de eerste vijf bijdragen opgenomen in deel 1. Artikelen en columns laten zich verschillend lezen. Artikelen zijn informatief. De columns zijn bedoeld als prikkelend. Soms prikkelen deze door scherpte, soms omdat de tekst provocatief is, soms door vernieuwing. We hebben de navolgende hoofdstukken geordend in drie delen. Het eerste deel gaat over strategische vaardigheden van de informatieprofessional in zijn algemeenheid. Het tweede deel zoomt wat meer in op handelingsrepertoire dat bruikbaar is ter ondersteuning van innovatie. Het derde deel concentreert zich op vaardigheden voor onderzoekende professionals en de noodzaak tot levenslang leren – elementen die natuurlijk onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden. Deze indeling reflecteert de ontwikkeling die het vakgebied de komende jaren heeft te maken om als volwaardige partner te worden gezien. Informatieprofessionals zullen strategischer moeten handelen, dat wil zeggen meer invloed moeten uitoefenen. Zij zullen ook blijvend oog moeten hebben voor innovatie, en naast de beheeragenda ook een sterke innovatieagenda moeten bouwen. Daarnaast vereisen de razendsnelle veranderingen in technologie, maar zeker ook in de maatschappij, levenslang leren. Een onderzoekende houding staat hierin centraal. De gekozen indeling heeft soms iets arbitrairs. Zo zijn de vaardigheden voor ontwerpen/design thinking die aan het eind van deel 1 worden beschreven beslist ook bruikbaar in innovatie en onderzoekend van aard. En zo ook zijn de onderzoeksvaardigheden die in deel drie worden beschreven juist weer bruikbaar in ontwerp/design thinking en zeker ook voor innovatie. Wij verzoeken u dus de indeling niet al te strikt te nemen. Omdat 55% van de informatieprofessionals in Nederland hoog is opgeleid hebben we het (post-)hbo-niveau als uitgangspunt genomen. Inhoudelijk scherp, maar wel toegankelijk geschreven. Nog een laatste en relativerende opmerking. Dit boek is slechts een start. Er is nog een mer à boire te gaan op het terrein van strategische vaardigheden. U zou bijvoorbeeld de literatuur over veranderkunde/organizational development erop na kunnen slaan… Wij hopen dat dit boek smaakt naar meer. 4
3
De informatieprofessional als strategische businesspartner Erik de Vries en Joeri van den Steenhoven
De strategische gedragswetenschappelijke vaardigheden van informatieprofessionals om te functioneren als volwaardig businesspartner blijven achter bij die van vergelijkbare stafmedewerkers zoals die van HRM of financiën. Dergelijke vaardigheden zijn essentieel om drie redenen. Nieuwe toepassingsgebieden van ICT vragen steeds meer om gedragswetenschappelijke inzichten. De strategische agenda van ICT verschuift van beheersing naar innovatie en innovatie vereist gedragsverandering. En veel stafberoepen rond ICT interveniëren in teams en organisaties. Deze laten zich het best beïnvloeden vanuit gedragswetenschappelijke inzichten. Deze bijdrage geeft een aftrap voor een zoektocht naar relevante gedragswetenschappelijke strategische vaardigheden door en voor de beroepsgroep. Informatieprofessionals moeten strategische businesspartners worden, is onze stelling. Die ontwikkeling is nodig omdat organisaties veranderen en ook de technologie (en de rol ervan) een andere wordt. Dit brengt nieuwe taken en posities mee voor het beroep. Dat betekent dat een informatieprofessional een ander type vaardigheden onder de knie moet krijgen. Welke dat precies zijn, is onderwerp van een zoektocht die de beroepsgroep zelf zal moeten ondernemen. In deze bijdrage doen we een voorzet. Organisaties moeten in deze tijd sneller dan voorheen inspelen op alle veranderingen die op ze afkomen. En dat zijn er nogal wat. Door globalisering is de markt maar ook de concurrentie vergroot. Innovatie is de drijvende kracht achter veel businessmodellen geworden en maakt dat we onze producten, maar ook onze organisaties, permanent moeten vernieuwen. Technologie speelt een veel belangrijker rol en ontwikkelt zich razendsnel. Dit alles heeft gevolgen voor organisaties en hun informatieprofessionals.
3.1 Een nieuwe rol voor informatieprofessionals Traditioneel maken we onderscheid in lijnfuncties, staffuncties en adviesfuncties. Informatiemanagers, informatieadviseurs, informatiearchitecten, ICT governance-specialisten, etc. bevinden zich in de categorie (interne) staffuncties of adviesfuncties. Net als financieel specialisten of HR-profes-
6
3 De informatieprofessional als strategische businesspartner
sionals. Essentieel onderdeel van deze functies is het onderhouden van adequate verhoudingen met degenen die een lijnfunctie hebben, de ‘businesspartners’ en het geven van advies aan hen (Block, 2001; Nathans, 2005).1 Hetzelfde geldt voor ICT-managers en project- en programmamanagers. Ook zij zijn voor de het tot stand komen en de acceptatie van hun ICT-diensten of -projecten afhankelijk van businesspartners. Zij hebben weliswaar een zekere formele invloed, maar deze strekt zich niet uit tot het business domein terwijl men daar wel van afhankelijk is. De realiteit van vandaag is dat de lijn strategische waarde van de staf eist. Bij financieel specialisten en HR-professionals zien we dat zij steeds vaker als businesspartner worden gezien en zich ook als zodanig positioneren. Deze ontwikkeling heeft voor die beroepsgroepen een set van andere vaardigheden gebracht, evenals manieren en plekken om deze te kunnen leren. Ook voor informatieprofessionals zien wij die ontwikkeling. Het feit dat een begrip als ‘alignment’ de afgelopen decennia hoog op de agenda staat van veel ICT-managers (Luftman, 2003) vormt hiervan een uiting. Maar deze ontwikkeling van het beroep lijkt achter te lopen op die van andere staffuncties. Er is bij informatieprofessionals vaak nog sprake van een gebrekkig partnerschap. Gevolgen zijn matige verhoudingen met andere businesspartners, ondui delijkheid over wensen ten aanzien van projecten en ICT-diensten of desinteresse in de lijn voor typische ICT-interventies zoals architecturen, governance-principes of de strategische mogelijkheden van ICT. Uiteindelijk kan dit uitmonden in algehele ontevredenheid over ‘de ICT’. In organisaties waarin partnerschap slechts beperkt tot stand is gekomen lijkt het of ‘ICT’ en ‘de business’ nog steeds in verschillende werelden leven. ICT’ers beweren van hun businesspartners dat zij matig geïnteresseerd zijn in ICT-vraagstukken, er weinig verstand van hebben of het als een hete aardappel of hoofdpijndossier behandelen. Lijnverantwoordelijken op hun beurt klagen over slechte dienstverlening, onbegrijpelijk jargon, gebrekkig inlevingsvermogen en hoge kosten.
3.2 Invloed uitoefenen Een belangrijke oorzaak voor dit gebrekkig partnerschap is het ontbreken van vaardigheden van informatieprofessionals om als strategische businesspartner te opereren. Met de technische en projectmanagementvaar1 Een adviseur is iemand die in de positie zit om invloed uit te oefenen, maar geen directe invloed heeft om veranderingen door te voeren of programma’s te implementeren (Block, 2001).
7
De informatieprofessional 3.0
digheden is meestal weinig mis. Maar in adviesberoepen staan naast de inhoudelijke competenties in het vakgebied ook vaardigheden centraal die typisch zijn voor het adviseren, dat wil zeggen voor het uitoefenen van invloed zonder formele invloed te hebben vanuit de lijn (Block, 2001). Omdat het gaat over het uitoefenen van invloed op mensen, zijn deze vaardigheden geënt op inzichten uit de gedragswetenschappen. Meer dan 50% van de adviseurs blijkt dan ook een gedragswetenschappelijke achtergrond te hebben (Clark & Fincham, 2002). Ook veel managementopleidingen zijn gestoeld op gedragswetenschappelijke inzichten en de initiële opleiding van veel businesspartners bevat gedragswetenschappelijke aspecten (denk aan bedrijfskunde, organisatiekunde, bestuurskunde, organisatiepsychologie of -sociologie). Voor ICT-beroepen kunnen we dus een onderscheid maken tussen de technische, vakinhoudelijke vaardigheden verbonden aan het vak en gedragswetenschappelijke vaardigheden om invloed mee te kunnen uitoefenen. Met deze bijdrage willen wij een startschot geven voor onderzoek vanuit de ICT-beroepsgroep naar die gedragswetenschappelijke vaardigheden die ICT-beroepsuitoefenaars tot strategische businesspartners maken. Dus naar die vaardigheden die nodig zijn om invloed te kunnen uitoefenen zonder formele positiemacht te bezitten in het domein waarop men invloed wil uitoefenen. Daartoe zetten we eerst in grote lijnen uiteen in welke fase het ICT-vak gebied zich bevindt en waarom juist nu aandacht voor gedragswetenschappelijke vaardigheden essentieel is. In het kader geven we een indicatie van het soort van strategische vaardigheden dat we voor ogen hebben, teneinde de gedachten te scherpen.
3.3 De noodzaak van gedragswetenschappelijke vaardigheden Waarom zijn gedragswetenschappelijke vaardigheden juist nu essentieel voor ICT-beroepen? In de eerste plaats omdat de toepassing van ICT niet meer is wat het ooit was, de toepassingsdomeinen zijn anders geworden. In de tweede plaats omdat ICT strategischer geworden is voor bedrijven en overheid. In de derde plaats omdat de vakinhoudelijke ICT-beroepsvaardigheden te veel gebleven zijn wat ze altijd waren: ingenieursvaardigheden. ICT is niet meer wat het geweest is. Het ondersteunt niet alleen de informatiestromen in administratieve bedrijfsprocessen of richting management, maar tussen alle medewerkers en onderdelen van de organisatie. En steeds vaker ook met klanten en partners daarbuiten. Toepassingen van sociale media, informatiediensten zoals apps, persuasive computing, immersive
8
3 De informatieprofessional als strategische businesspartner
systems, serious gaming, kennismanagement of gewoon het nieuwe werken, leggen de focus op menselijk gedrag in plaats van op bedrijfsprocessen en systemen. ICT’ers moeten weten hoe ze gedrag beïnvloeden, informatiediensten aantrekkelijk maken, leerprocessen faciliteren of werkgedrag wijzigen. De rol van ICT in veranderprocessen wordt belangrijk. Echter, ICT’ers zijn over het algemeen rationeel geschoolde mensen, die goed weten hoe je processen moet ontwerpen en efficiënter kunt maken, maar moeite hebben om vanuit sociale (leer)processen te ontwerpen. De nieuwe toepassingsdomeinen van ICT zijn fundamenteel anders dan de traditionele toepassingen op het gebied van financiën, bedrijfsprocessen en management. De laatste categorie van toepassingen laat zich redelijk kennen door gebruik van de rationele systemische ingenieurskennis waarin veel ICT’ers zijn opgeleid en waarmee software en hardware zich ook laten begrijpen. Dit terwijl de nieuwe toepassingsdomeinen zich met deze ingenieurskennis veel minder goed laten begrijpen. Niet zelden richt men juist schade aan in die domeinen als men deze rationeel systemisch benadert. Deze nieuwe domeinen laten zich in de eerste plaats doorgronden met gedragswetenschappelijke inzichten. Veel van de nieuwe toepassingsdomeinen raken de relatie tussen organisatie en klanten en beïnvloeden de identiteit en reputatie van de organisatie. Of helpen binnen een organisatie kennis te delen. Businesspartnerschap in deze domeinen vraagt dus om kennis en vaardigheden die aansluiten bij het domein en de mensen die daarin werken. Bovendien vragen businesspartners daarbij van ICT meer openheid en flexibiliteit om sneller in te kunnen spelen op de markt en de behoeften van de klant. Groter innovatievermogen met meer begrip en inzicht voor de sociale aspecten die komen kijken bij het ontwikkelen van dergelijke nieuwe toepassingen is essentieel geworden. Daarmee zien we wel de spanning toenemen tussen de traditionele taak van ICT en de groeiende innovatieve rol ervan. In de traditionele financiële en bestuurlijke toepassingen zijn organisaties volledig afhankelijk geworden van ICT. Bedrijven lopen het risico binnen enkele etmalen failliet te gaan als hun kernsystemen uitvallen. Op deze risico’s is gereageerd met stevige beheersingsmaatregelen (denk aan architectuur, governance, ASL, ITIL, BISL, projectmanagementstandaards, programmamanagementbeheersing, auditing, etc.). Wetgeving en governance-regulering (denk aan SarbanesOxley of Basel 2) hebben de drang naar beheersing alleen maar versterkt. Het van nature toch al beheersingsgerichte kenniskader van ICT-ingenieurs
9
De informatieprofessional 3.0
heeft zich daarmee verder verdiept. ‘Verhouting’ dreigt, waarin vernieuwing op voorhand verdacht is omdat het de gevoelige maar beheersbare status quo zou kunnen verstoren. Veel ICT-afdelingen zijn in hun drang naar beheersing dan ook verbureaucratiseerd. Dit terwijl de nieuwe toepassingsgebieden juist vragen om innovatievermogen. Het kunnen omgaan met deze spanning vergt het nodige van ICT’ers, en dat betekent ook een bredere verzameling van vaardigheden. Met name van gedragswetenschappelijke vaardigheden omdat innovatie nu eenmaal verandering van gedrag inhoudt. Willen ICT’ers als beroepsgroep relevant blijven, dan zullen zij beide functies – beheersing en innovatie – in de vingers moeten hebben.
3.4 Blijven steken in tradities Te lang zijn de ICT-beroepsvaardigheden gebleven wat ze waren. In het ICTvakgebied staan grosso modo twee vaardigheden centraal: ingenieursvaardigheden en projectmanagement. Bij ingenieursvaardigheden moet men denken aan rationele diagnose, planning, ontwerp, bouw en implementa tievaardigheden die zich reflecteren in systeemverwervingsmethoden, implementatiemethoden, programmeerwijzen en architectuurdenken. Deze vaardigheden zijn (software)systeem gericht. Hoewel voor ICT-beroepen als software engineering geldt dat hun domein van interventie, onderzoek en analyse inderdaad softwaresystemen zijn, geldt dit niet voor bovengenoemde beroepen. Hun domein van interventie zijn sociaal-organisatorische systemen (teams, afdelingen, organisaties). Dit domein laat zich nauwelijks beïnvloeden vanuit ingenieursinzichten. Voor de beïnvloeding van gedrag van mensen of sociaal-organisatorische stelsels zijn gedragswetenschappelijke vaardigheden vereist. Door te blijven steken in een traditionele beroepsopvatting dreigt het vakgebied overigens ook nog eens onaantrekkelijk te worden. Een niet onbelangrijk neveneffect gezien de groeiende arbeidsmarkttekorten. Vertel een zaal van eerstejaars informatici dat hun leven voor 80% gaat bestaan uit beheersing en onderhoud van bestaande systemen en de zaal loopt leeg. ICT zal moeten migreren van de strategische beheersagenda naar de strategische innovatieagenda. Daarmee zal het ook voor jongeren weer aantrekkelijk worden. Een dergelijke ommekeer vraagt om een andere set aan beroepsvaardigheden die informatieprofessionals helpen om als strategisch businesspartner te functioneren, ICT’ers die ingenieursinzicht combineren met gedragswetenschappelijke interventievaardigheden. ICT’ers die de beperkingen van de framing van ingenieurs kennen en deze kunnen aanvullen met frames uit de gedragswetenschappen. ICT’ers die de vakgebieden waarin ICT wordt toegepast snel doorgronden en gedegen leiding kunnen
10
3 De informatieprofessional als strategische businesspartner
geven aan multidisciplinair werken. Zowel de nieuwe als de huidige generatie informatieprofessionals zal die vaardigheden moeten ontwikkelen. Zoals gezegd, in andere beroepsgroepen is een gelijke ontwikkeling te zien. Het is al jaren gemeengoed in Nederland om, naast het primaire vakgebied, gedragswetenschappelijke inzichten en vaardigheden op te bouwen. Veel opleidings- en coachingsinstituten gericht op managers en adviseurs hebben hier jarenlange ervaring in opgebouwd. Onze stelling is dat het hoog tijd is dat ook informatieprofessionals de stap gaan zetten. Dat begint door met elkaar een goed zicht te krijgen op welke vaardigheden relevant zijn om als strategisch businesspartner te opereren. We hopen daarover het debat binnen de beroepsgroep aan te zwengelen en te faciliteren. Vaardigheden om als businesspartner te opereren • Beïnvloeden van beleid: agenderen, lobbyen, draagvlak creëren. • Adviesvaardigheden, invloed uitoefenen zonder macht, regie voeren. • Procesmanagement, dat wil zeggen het vormgeven en sturen van een proces waarin betekenisgeving en besluitvorming centraal staan. • Betekenisgeving en scenarioplanning. • Groepsdynamica en conflicthantering. • Meervoudig kijken, dat wil zeggen het belichten van uitdagingen vanuit meerdere vakgebieden/frames. • Strategische ondernemersvaardigheden zoals het creëren van innovatieve businessmodellen, denken in klantwaarden, kernwaarden of identiteit en de creatie van markten.
3.5 Referenties Block, P. (2001). Feilloos adviseren. Een praktische gids voor adviesvaardigheden. Schoonhoven: Academic Service. Clark, T. & Fincham, R. (2002). Critical Consulting. New Perspectives on the Management Advice Industry. Oxford: Blackwell Publisher Ltd. Luftman, J. (2003). Aligning IT with the business strategy: Assessing IT/ business alignment. Information Systems Management, 42, 9-15. Nathans, J.M.C. (2005). Adviseren als tweede beroep. Resultaat bereiken als adviseur. Amsterdam: Kluwer.
11
4
De informatieprofessional 3.0 Rik Maes
Automatiseerder 1.0 Ik ben oud genoeg om het te durven bekennen: ik heb computerwetenschappen gestudeerd. Niet dat die machine haar geheimen ooit helemaal prijsgaf, maar dankzij Fortran en Cobol kon ik er uiteindelijk meer dan warmte mee produceren. De kennismaking met systeemanalyse en -ontwerp was zo mogelijk nog frustrerender: van SDM onthou ik alleen dat elke nieuwe versie een alsmaar dikker boekwerk opleverde. Business en ICT bleven vreemde buren voor elkaar: de automatiseerder 1.0 confronteerde de organisatie meer met de ingewikkeldheid en beperkingen van de computer dan dat hij (was er ook een ‘zij’ in die tijd?) de ogen opende voor de business mogelijkheden ervan. Hoeveel van zijn erfelijk materiaal heeft de tijd overleefd?
Informatiseerder 2.0 Onder meer het intrigerende (en nog steeds aanbevelenswaardige) boekje Data and reality van William Kent bracht mij tot nieuw inzicht: niet de complexiteit van de computer, maar de afbeelding van de werkelijkheid in ‘informatie’ was mijn studieobject. Dat bleek niet alleen een erg efemeer begrip (‘Information is the difference that makes a difference’, gaf Gregory Bateson als veelzeggende definitie), maar die moeilijk te vatten realiteit schreeuwde ook om heuristisch in plaats van algoritmisch denken. Mijn werkzame leven bestond opeens net zoveel uit afleren als uit bijleren. De business en de automatiseerder kregen plots een nieuwe buur tussen hen in wonen: de informatiseerder 2.0. Met Informatie als voornaam, koos hij voor achternamen als Analyst, Architect en, o ironie, Manager. Hij beweerde zijn buren met elkaar te leren praten en verhief ‘informatie’ tot een kunde, al was niet iedereen het daarmee eens. Als hij weer eens niet begrepen werd, trok hij zich in stilte in zijn kamertje terug. Het valt niet mee met zulke buren, dacht hij toen.
Informatieprofessional 3.0 Ten langen leste had ik mijn ordening gevonden: richten, inrichten en verrichten enerzijds en business, informatie/communicatie en technologie
12
4 De informatieprofessional 3.0
anderzijds vormden de assen van mijn visie op de informatieprofessie. Het Amsterdams Informatie Management-raamwerk, het negenvlak, werd, meer nog dan mijn uithangbord, mijn lot. Maar ik ontdekte ook meer: dat ordening niet volstaat, dat het verstandige gebruik van informatie belangrijker is dan het amechtig produceren ervan en dat ook informatiemanagement uiteindelijk draait om waardecreatie. De informatiseerder anno nu kan zich niet langer beperken tot zijn rol als verbinder. Als een organisatie de strategische waarde van informatie voluit wil (en moet!) exploreren en exploiteren, moet de informatieprofessional 3.0 een volwaardige businesspartner worden. Hiertoe behoeft hij communicatieve vaardigheden om met de business echt in dialoog te treden. Bovenop zijn semantische kennis van processen en structuren, moet zijn kennisarsenaal bestaan uit episodische kennis, gebaseerd op ervaring, gebeurtenissen en verhalen. Maar vooral: hij dient voor alles in termen van businesswaarde te denken en daar consequent naar te handelen. Wil de informatieprofessional 3.0 opstaan?
13
Register A
E
absorptievermogen stimuleren 79 actieonderzoek 148 aandachtspunten 156 adviseur 7 agenderen van ICT-vraagstukken 56
e-Competence Framework 1, 183 empathie 47 enterprisearchitectuur 109 EuroCIO 28
B Baseline Informatiebeveiliging Gemeenten (BIG) 96 Big Data 135 brainstormen 47 businesspartner 6 vaardigheden 11, 16 businesspartnerschap 24
C Chief Information Officer hiërarchie 26 toegevoegde waarde van 27 Chief Information Security Officer 96, 97 competenties 98 CIOnet 28 CIO Platform 28 critical professional 142 cybernetica 181
D Development Oriented Triangulation Framework 163 doelgroep in kaart brengen 60
196
F Frame Creation Method 40 framing 46, 71 fundamenteel onderzoek 137
G gedragswetenschappelijke vaardig heden 8 Generatie Ne(x)t 175
H hospitality 128 hype 79
I informatiemanagement 77 ingenieursvaardigheden 10 inhoudelijke verdieping 46 innovatie 82 invloed uitoefenen 7
L leren van experimenteren 81 lobbyen 15
Register
M
R
managementaandacht voor innovaties 80 management fashions 79 message house 56 methodenkaart voor praktijk onderzoek 163 mobiel werken 175 stand van zaken 178 model voor toegevoegde waarde van CIO 28
reflective practitioners 128 reframing 48
N netwerkinnovatie 88 Ngi-NGN 1
O onderzoekende houding 126 onderzoekscompetenties 124, 144 ontwerper 36 onzekerheid 47 organisatiestructuur in kaart brengen 58 organizing vision 91
P participatief onderzoek 144 plan- en controlsturing 17 positivisme 139 procesmanagement innovatie 89 proeftuin 81 projectgerelateerde sturing 17 public affairs 56
S saturatiepunt 151 scenario based design 90 scenario-ontwikkeling 90 singularity 85 sleutelen aan kaders 39 sociaal constructivisme 70 sociaal constructivistisme 139 socio-technische kwaliteitscriteria 107 strategisch businesspartnerschap 14 strategische vaardigheden 25 toekomstverkenning en beleid 73 verhogen absorptievermogen 83
T Taskforce BID 96 thema’s uitdiepen 43 toegepast onderzoek 137 toekomstverkenning 68 Transactive Memory Systems 155 triangulatie 164
W wicked problems 140
197
Strategische vaardigheden van ICT’ers van nu
Voor wie invloed wil uitoefenen, is vakinhoudelijke kennis alleen niet genoeg. Het succesvol onder de aandacht brengen van ICT-vraagstukken vergt specifieke ‘strategische’ vaardigheden. Deze zijn nodig om proactief te acteren in communicatie- en besluitvormingsprocessen. Dit boek laat zien hoe u overtuigender vraagstukken onder de aandacht van het management kunt brengen. Daarbij richt het zich specifiek op organisatieontwikkelingsvraagstukken op het gebied van informatievoorziening.
Vanuit het besef dat deze vaardigheden in de beroepsgroep onderbelicht zijn, is de beroepsvereniging Ngi-NGN samen met de auteurs een zoektocht gestart naar de aard van deze vaardigheden. Dit heeft geleid tot artikelen en columns in vooraanstaande ICT-media waarin opvallende conclusies worden gepresenteerd. De meest interessante artikelen zijn gebundeld in dit boek, waarin u zich veelvuldig zult herkennen. Erik de Vries is lector Innovatie in de Publieke Sector aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Hij is tevens hoofddocent Business IT & Management aan de Haagse Hogeschool. Hij heeft ruime ervaring als onderzoeker, docent en ontwerper van curricula.
Prof. dr. ir. Rik Maes is emeritus hoogleraar Informatie- en Communicatiemanagement aan de Faculteit Economie en Bedrijfskunde van de UvA. Maes adviseert directies op het gebied van het integreren van informatie en ICT in de bedrijfsstrategie.
Deze uitgave verschijnt in de AG-boekenreeks die in samenwerking met AutomatiseringGids wordt samengesteld.
Wouter Bronsgeest RI is secretaris van het hoofdbestuur van de Ngi-NGN, de Nederlandse beroepsorganisatie voor IT-professionals. Hij is werkzaam bij de Belastingdienst als hoofd IV, portfolio- en projectmanagement en manager van het team User Experience. Hij is promovendus bij het Center for eGovernment Studies (CFES) van de Universiteit Twente.
De informatieprofessional 3.0 Erik de Vries Rik Maes Wouter Bronsgeest e.a.
Erik de Vries, Rik Maes, Wouter Bronsgeest e.a.
Dit boek toont de weg naar ‘de informatieprofessional 3.0’. Het vormt een referentiekader voor de ICT-professional die wil investeren in ontwerpvaardigheden, reflecteren, agenderen, mobiliseren, het herkaderen van vraagstukken, een onderzoekende houding, het innovatierepertoire en het omgaan met hypes. Ook helpt het boek om vorm te geven aan HRM-beleid voor ICT’ers op het terrein van werving, loopbaanplanning en opleiding.
De informatieprofessional 3.0
De informatieprofessional 3.0
978 94 6245 029 5 980
Sdu_infopro_15x23.indd 1
11-02-14 15:15
