De hoogste tijd HOOG! Wagenbergs kostbaarste bezit hersteld

De hoogste tijd HOOG! Wagenbergs kostbaarste bezit hersteld

De hoogste tijd HOOG! Wagenbergs kostbaarste bezit hersteld

Een uitgave van Stichting Behoud Gummaruskerk Wagenberg - 2011

Inhoud

Inhoud

2

1. Inleiding Dankbaar en trots 2. Historie van parochie en kerk 3. Topstukken van het interieur Hoog en (weer) droog 4. Verslag van een tienjarenplan Zonder deskundigen red je het niet 5. Architect op onderzoek Alle elementen weer in harmonie 6. Fasen van de restauratie 7. Verslag van de aannemer Van haantje tot maaiveld 8. De restauratie in foto’s Hoe erg het was, hoe mooi het is 9. Doorzetters blikken terug en vooruit Nooit hoeven zeggen: hadden we maar... 10. Het bestuur in gesprek Goed op elkaar ingespeeld 11. Anekdotes 12. Wagenberg in actie, 2007 - 2011 13. Parochievrijwilligers doen mee Van lieverlee groeit dat 14. Overzicht sponsors 15. Colofon

3 4 8 14 19 20 24 26 34 39 40 42 51 54 60

Dankbaar en trots Wie een monument wil restaureren zal ondervinden dat dit geen kleinigheid is. Aan wat eerdere generaties tot stand brachten, hebben de erfgenamen de handen vol. Iedere restauratie doorloopt een eigen traject en vraagt veel inzet, creativiteit en deskundigheid.

Nu deze grootste restauratie in de geschiedenis van de kerk is afgerond, willen wij u een kijk- en leesboek aanbieden met aandacht voor de veelbewogen periode van 2001-2011, vanaf de toekenning van de rijksmonumentenstatus tot aan de voltooiing van de restauratie. In dit boek presenteren wij onze prachtig gerestaureerde kerk aan de parochie en de bevolking van Wagenberg en aan alle andere belangstellenden, en willen we iedereen die zich heeft ingezet voor de restauratie, hartelijk bedanken. Deze restauratie is een heel

De Vijf Heiligen Parochie en de Stichting Behoud Gummaruskerk Wagenberg zijn enorm dankbaar voor alle steun bij deze restauratie. We noemen de competente arbeid van de vaklieden van aannemer Nico de Bont, de bouw-

Dankbaar en trots kijken we terug op de geweldige inzet van talloze vrijwilligers: bij het kernoverleg, de stichtingsvergaderingen, in de werkgroepen, en vooral ook bij al onze activiteiten en evenementen. Dank aan alle puinruimers die ervoor zorgden dat we tijdens de restauratie de kerk konden blijven gebruiken als hart van onze geloofsgemeenschap. Het verhaal van de Gummaruskerk is niet af. Een monument als deze kerk vraagt voortdurend aandacht en onderhoud. Wij als stichting hopen en vertrouwen dat de kerk in de huidige schitterende staat, de komende generaties in Wagenberg zal inspireren en enthousiasmeren om dit culturele erfgoed te koesteren en te behouden. Zo kan de geschiedenis zich blijven herhalen.

Inleiding

Ook in Wagenberg kunnen we hierover meepraten. Na het herstel van de oorlogsschade en de laatste restauratie in 1987, werd bij het 100-jarig bestaan in 2004 duidelijk dat alleen een grondig bouwkundig herstel onze monumentale H. Gummaruskerk kon redden.

grondige en daarom dure geweest en het werk is door velen intensief gevolgd en gesteund. In de periode van de bouwkundige werkzaamheden, maar ook in de aanloop naar de restauratie, is er veel gepubliceerd, gefilmd en gefotografeerd. Eerst moest immers het fundament gelegd worden om überhaupt te kunnen restaureren en werd de ene actie na de andere gestart. In de lokale dag- en weekbladen was steevast informatie te vinden over de acties en de werkzaamheden en ook de lokale omroep en zelfs de landelijke TV lieten zich niet onbetuigd. Er was voortdurend tekst en uitleg voor bezoekers, overheden en betrokkenen. Hoogtepunten (letterlijk) waren de torenbeklimmingen met uitleg tijdens de jaarmarkt 2010 en op Koninginnedag 2011. Het resultaat van de restauratie mag er wezen: de oude ranke dame is weer als nieuw, statig en stralend rijst ze uit boven de huizen en markeert ze het hart van ons dorp.

kundige begeleiding van het architectenbureau Van Hoogevest, de steun vanuit het Bisdom Breda, de gemeente Drimmelen, de provincie NoordBrabant en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en vooral de enorme respons en financiële steun van de lokale gemeenschap van Wagenberg en omstreken.

Stichting Behoud Gummaruskerk Wagenberg 3

Historie van parochie en kerk 4

Eerste vermelding van de naam ‘Waghenbergh’ in de Oorkonde der Abdij Tongerlo. Verwijzing naar een hofstede of grote hoeve, eigendom van Jan van Brabant en gelegen in de ‘Vlasselt’, de binnenpolder of Zegge. Wagenberg is waarschijnlijk ontstaan als een veenkolonie van Vlasselt.

Bestuurders nemen verzoek in behandeling en vragen advies aan gemeentebestuur van Terheijden. Deze adviseren negatief. In Wagenberg wordt een handtekeningenactie op touw gezet om het verzoek te onderbouwen, in korte tijd worden 135 handtekeningen opgehaald. Op 8 april 1796 wordt toestemming verleend tot het stichten van een kerk en pastorie in Wagenberg: ‘dat het de opgezetenen van Wagenberg vrij staat Eene Kerk en Pastorij tot uitoefening van den Roomsche Catholijken Godsdienst op gemelde gehugt, te mogen bouwen, mits daarvan door niemand schade werde toegebragt, en dat de opbouwing uit vrijwillige giften geschiede, zonder iemand, wie het ook zij, daar toe direct of indirect te noodzaken.’ In Wagenberg begint men met de bouw van een eigen dorpskerk, een eenvoudig gebouw in de vorm van een schuur. De bouwkosten (10.000 gulden) worden grotendeels door giften en verkoop van vaste zitplaatsen gedekt. Daarnaast wordt 3.200 gulden geleend. Op 25 oktober wordt de kerk gewijd aan H. Gummarus als patroon. De eerste Wagenbergse pastoor wordt geïnstalleerd.

1331 1400 De vijfhonderd bewoners van de vier gehuchten Waghenbergh, (Ter) Heyden, Schymaer (Schimmer) en Hertele (Den Hartel) krijgen toestemming van de stad Breda om een eigen kapel te bouwen, als bijkerk van de Bredase parochie. De kapel is in 1401 gereed en wordt gewijd door de bisschop van Luik.

1635 Terheijden wordt een zelfstandige parochie. De kapel is uitgegroeid tot een kruiskerk gewijd aan H. Antonius Abt.

1648 Vrede van Munster. Hervormde kerk wordt staatskerk, uitoefening van Roomskatholieke eredienst wordt verboden, de protestanten nemen St. Antonius Abtkerk in gebruik. Katholieken komen bij elkaar in een schuurkerk in Terheijden en in Wagenberg.

1795

1796

Parochie Terheijden is uitgegroeid tot 2000 zielen: 1000 in Wagenberg, 1000 in Terheijden. In Wagenberg groeit behoefte aan een eigen parochie. Delegatie van vooraanstaande personen stelt een verzoek op voor het gewestelijke bestuur in Breda.

1800 Einde van de Republiek der Vereenigde Nederlanden. De godsdienstvrijheid voor katholieken keert terug.

De verbouwde kerk en het nieuwe kerkhof worden gewijd. Een jaar eerder is naast de kerk een voorname pastorie gebouwd.

1816

Parochie van Wagenberg telt ongeveer 1400 zielen. Naast de kerk zijn er een zusterklooster en een katholieke jongens- en meisjesschool in het dorp gekomen. De kerk wordt te klein en te onaanzienlijk bevonden en er worden plannen gemaakt voor nieuwbouw. De opdracht gaat naar de Leurse architect P.J. van Genk die ook de kerk in Den Hout en de H.Hartkerk in Breda heeft ontworpen.

1857 1868

De dorpskerk wordt uitgebreid met een toren met een klok. Zeven jaar later wordt een haan op de toren gezet.

Op het kerkhof wordt een groot ijzeren kruis geplaatst. Dit kruis staat nog steeds op de huidige begraafplaats.

1900

1903 Begin van de bouw voor een aanneemsom van f 97.500. Bouwmaterialen worden per trein en per schip aangevoerd naar Hooge Zwaluwe en vandaar op boerenkarren vervoerd naar Wagenberg.

Op 11 oktober, de feestdag van H. Gummarus, wordt de nieuwe neogotische kruiskerk gewijd door de Bredase bisschop Mgr. Leyten. Wagenberg heeft hiermee meteen de grootste kerk in de hele omgeving.

1904

1905 Oude kerk en toren worden afgebroken. Interieurstukken verhuizen deels naar de nieuwe kerk en worden deels verkocht.

5

Klokken worden uit de toren geroofd en de kerk wordt zwaar beschadigd. Na de oorlog wordt de kerk gerestaureerd.

Monumentenwacht Brabant constateert diverse omvangrijke gebreken aan kerk en pastorie.

1940-’45

1977

In oktober, op de naamdag van de H. Gummarus wordt de voltooiing van de restauratie gevierd.

1983

Een restauratiecommissie gaat aan de slag en start een inzamelingsactie met het motto ‘Werk aan de Kerk.’ De restauratiewerkzaamheden duren drie jaar en kosten bijna 1 miljoen gulden

6

1985

1987

De Gummaruskerk komt als eerste monument op de provinciale monumentenlijst.

De Gummarusparochie wordt onderdeel van de Vijf HeiligenParochie.

2001 H. Gummaruskerk krijgt de status van Rijksmonument. Opnieuw wordt achterstallig onderhoud geconstateerd.

2005

De rijksmonumentencommissie verleent subsidie voor 70% van de totale restauratiekosten. Een cheque van ruim 2 miljoen euro wordt in ontvangst genomen.

2007

2008

Start van een nieuwe actie om geld in te zamelen voor de restauratie van de kerk. Het motto is nu ‘Wij houden de hoogste tijd HOOG!’ De stichting Behoud Gummaruskerk Wagenberg wordt opgericht.

2010 Er is voldoende geld ingezameld om de restauratie te kunnen starten.

Op 8 oktober wordt de restauratie feestelijk afgesloten.

2011

7

Topstukken van het interieur

Hoog en (weer) droog

8

De Gummaruskerk is niet alleen rijksmonument vanwege de architectuur maar ook vanwege de gaafheid en compleetheid van het interieur. Veel van de interieurstukken zijn nog authentiek en dateren van begin 20e eeuw. Door de restauratie aan de buitenkant en het schilderwerk binnen krijgt ook het interieur nieuwe glans en komt weer volledig tot zijn recht. In dit hoofdstuk een overzicht van de opvallendste en bekendste interieurstukken met wat achtergrondinformatie.

Het triomfkruis Prominent zichtbaar in het midden van de kerk hangt het triomfkruis, een verwijzing naar Jezus’ overwinning op de dood. Het kunstwerk is in 1910 vervaardigd door kunstenaar Braam te Made en onder andere betaald met een schenking van f 600 door de familie A. van Tetering. Op de stralenkrans staat de Latijnse tekst: Ego si exaltatus fuero a terra- omnia traham ad me ipsum (Ikzelf moet van de aarde omhoog geheven worden en zo haal Ik allen naar Mij toe. Joh. 12:32). Aan de kruiseinden zijn voor en achter acht medaillons aangebracht met daarin verschillende symbolen. De symbolen aan de voorkant verwijzen naar de vier evangelisten, die aan de achterkant stellen de adelaar, de Caladrius (een mythische vogel), een olifant en een ster voor.

Hoogaltaar of sacramentsaltaar

Twee communiebanken

Beeldhouwer Custers heeft verschillende soorten marmer gebruikt voor dit kunstwerk en het altaar rijkelijk voorzien van beelden en beeldengroepen (tableaus). Het hoogaltaar kostte f 3300 waarvan f 3000 werd geschonken door de kinderen Biestraten. De drie beeldengroepen stellen scènes voor uit het leven van Jezus. Midden onder zien we Jezus in de Hof van Olijven, links is de Opstanding uit het graf afgebeeld en rechts de Hemelvaart. Op de verguld koperen tabernakeldeuren staan Jezus en Johannes die de communie ontvangt. Boven de beide deuren zijn de vier evangelisten Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes te zien. Links en rechts hebben oorspronkelijk armen van koperen godslampen gezeten. De open ruimte boven het tabernakel is de zogenaamde expositietroon, de plaats waar de monstrans met de geconsacreerde hostie werd geplaatst. Aan weerszijden van de bovenste tableaus staan de vier westerse kerkvaders: Hieronymus, Augustinus, Ambrosius en Gregorius de Grote. Naast de expositietroon staan beelden van vier heiligen namelijk Clara, Thomas van Aquino, Norbertus van Gennep en Juliana. De vier ronde medaillons tonen de vier grote profeten Jesaja, Jeremia, Ezechiël en Daniël. Helemaal beneden zijn de aartsvader Abraham (met mes in de hand) en de priester-koning Melchisedech afgebeeld. De laatste draagt brood en wijn, opnieuw een verwijzing naar de communie.

De communiebanken zijn een fraai staaltje van reliëfkunst. Ze kostten in 1904 f 1000 per stuk, een bedrag dat werd geschonken door de gezusters Biestraten. Op het front van de communiebanken zijn afbeeldingen uit het Oude Testament te zien die verwijzen naar de communie. Links is de profeet Elia te zien die gevoed wordt door een engel, in het midden een Joodse familie die staande het Pesachmaal eet voor ze vertrekken uit Egypte en rechts staat een hert dat zich laaft. De communiebanken zijn tot 1964 gebruikt om daar de communie te ontvangen. Daarna werd de communie lopend uitgereikt.

9

Het Maria-altaar Ook het Maria-altaar is rijkelijk versierd. Het altaar werd bekostigd met een gift van f 2000 van de gezusters Engelina, Adriana en Maria de Glas die een stoffenwinkeltje hadden aan de Brouwerijstraat. In het midden van het altaar staat Maria als Koningin van de Hemel met het kind Jezus op haar rechterarm. Onderaan het altaar staan aan de uiteinden de ouders van Maria afgebeeld, Joachim en Anna. De centrale afbeelding verwijst naar de Maria-boodschap: de engel Gabriel bezoekt Maria terwijl zij in een getijdenboek zit te lezen. Boven het tafereel zweeft de Heilige Geest. Dit altaar heeft een tabernakel met een fraai vergulde deur met het opschrift ‘Porta coeli’ (deur van de hemel), één van de vele titels van Maria. Op de afbeelding links zien we de kroning van Maria in de hemel, rechts zien we Maria als de Troon of Zetel der Wijsheid. In de kapel zijn verschillende figuren geschilderd die verwijzen naar andere titels van Maria zoals ‘Uitgelezen als de Zon’, ‘Schoon als de Maan’ en ‘Sterre der Zee’.

De altaren, de communiebanken, de preekstoel en enkele beelden zijn alle gemaakt in het atelier voor kerkelijke kunst van Jan Custers te Stratum (Eindhoven).

10

Barbara-altaar Dit altaar werd eveneens bekostigd door de familie A. van Tetering, ze betaalden f 2000 om het in Wagenberg te laten plaatsen. In het midden van het altaar staat een beeld van de gekroonde Barbara met zwaard en toren. Barbara zou rond 300 geleefd hebben in het huidige Turkije. Ze wilde graag christen worden maar haar vader stond dit niet toe. Eerst werd ze opgesloten in een toren waar ze heimelijk godsdienstles kreeg (linkerafbeelding), daarna werd ze door haar vader onthoofd (rechterafbeelding). Onderaan is te zien dat Barbara een zieke bezoekt. Het Barbara-altaar is geplaatst in een kapel, de muurschilderingen achter en boven het altaar zijn nog origineel, evenals de vloer. Wagenberg kende ook een broederschap van de H. Barbara, opgericht in 1905. De leden van de broederschap liepen mee in processies achter een vaandel van Barbara en als een lid overleed werd bij dit altaar een H. Mis gelezen.

11

Beeld van H. Gummarus als ridder Dit beeld stamt uit 1889 en is cadeau gedaan aan de parochie. Het is van hout en gemaakt door beeldhouwer Stolzenberg te Roermond. Op 11 oktober 1889, de feestdag van de heilige, is het beeld plechtig ingezegend en in de oude kerk geplaatst. In 1906 is het beeld, toen al in de nieuwe kerk, kleurig gepolychromeerd en sindsdien niet meer verplaatst. Aan de voet van het beeld staan koperen kaarsenkronen. Gummarus is afgebeeld als ridder en draagt een hermelijnen mantel. Volgens de legende leefde Gummarus in de 8e eeuw nabij Lier (België). Hij was van rijke afkomst en verbleef aan het hof, vandaar zijn riddertenue. Later leefde hij regelmatig in afzondering. Van Gummarus zijn verschillende wonderen bekend. Zo gaf hij maaiers die in de brandende zon werkten, te drinken. Toen hij zijn stok in de grond stak, welde een bron op. Behalve dit beeld staat er ook een houten beeld van Gummarus in de kerk. Dit is een geschenk van de beeldhouwer Jan Custers. Waarom juist deze heilige als patroon van de Wagenbergse kerk en parochie is gekozen, is niet bekend.

12

Gebrandschilderde ramen en muurschilderingen in het priesterkoor In het koor zitten 13 hoge lancetramen waarvan de middelste vijf zijn gebrandschilderd. Al deze ramen zijn vervaardigd door kunstschilder en glazenier Henk Asperslagh uit Voorburg in de jaren 1950-’51. De oorspronkelijke ramen uit 1904 zijn in november 1944 tijdens de bevrijding van Wagenberg, verloren gegaan. De huidige ramen stellen Bijbelse taferelen voor en zijn voorzien van Latijnse onderschriften.

In de nissen onder de ramen zijn muurschilderingen op doek aangebracht. Deze dateren van 1908 en zijn gemaakt door de gebroeders Windhausen uit Roermond. De middelste schildering stelt Christus de Verlosser voor geflankeerd door twaalf schilderingen van zijn apostelen. Allen dragen een eigen attribuut. Petrus aan de rechterhand van Jezus, heeft de sleutels van de hemelpoort in zijn hand. Links van Jezus staat Paulus. Hij was niet één van de twaalf discipelen maar wel een actieve verspreider van het christelijke geloof. In zijn hand draagt hij een zwaard.

Devotiealtaar van Onze Lieve Vrouw Dit altaar bestaat uit een koperen drieluik op een marmeren voetstuk. Het geheel is ontworpen en gemaakt door de Tilburgse edelsmid W. Kloosterman. De Madonna is geschilderd door kunstschilder J. de Wit uit Hilversum en aan de kerk geschonken door de Mariacongregatie. Dit altaar werd in 1938 in de kerk geplaatst en op zaterdagavond 2 juli plechtig ingezegend. Het altaar is gewijd aan Onze Lieve Vrouw van Altijddurende Bijstand die al vele eeuwen over de hele wereld wordt vereerd. Menige inwoner

van Wagenberg heeft in de periode van 1938 tot nu bij dit altaar een kaars gebrand en om bijstand gebeden. Maria is afgebeeld als Griekse Madonna met het kindje Jezus op haar linkerarm. Aan weerszijden zijn twee aartsengelen te zien: Gabriël met het kruis en Michael met lans en spons. Deze voorwerpen verwijzen naar het lijden dat Jezus te wachten staat. Op het schilderij staan Griekse letters om de namen van de personages aan te geven. Boven Maria staat ‘Moeder van God’.

13

Zonder deskundigen red je het niet

14

houd, de exploitatie en de ontwikkeling van de kerk als multifunctioneel gebouw. Maar nu eerst een terugblik op een veelbewogen periode met pieken en dalen die uiteindelijk leidde tot een stralende Gummaruskerk.

Gummaruskerk wordt Rijksmonument. Parochie kan subsidie aanvragen voor restauratie bij de Rijksdienst voor Monumenten.

november

Van een kerkklok wordt hij niet meer wakker en het uitzicht op een toren is hem bekend. Zijn ouderlijk huis in Tilburg stond tegenover een kerk en sinds 1990 woont Ernest Boel met zijn gezin weer tegenover een kerk. Dit keer is dat aan de Dorpsstraat van Wagenberg. Sinds 2000 kan hij die kerk niet alleen dagelijks zien maar hij kan er zich ook vrijwel dagelijks mee bemoeien, want Ernest Boel is een actieve en betrokken bewaker van de financiën van de parochie en van de restauratie. Eerst actief als penningmeester in het kerkbestuur en sinds de oprichting, penningmeester van de stichting Behoud Gummaruskerk Wagenberg. Vanwege zijn kennis en ervaring in de bouw is hij ook betrokken geweest bij het opstellen van een restauratieplan, de selectie van een architectenbureau en de voortgang van de bouw. Maandelijks bezocht hij de bouwvergaderingen en hield namens de opdrachtgever de vinger aan de pols. “De financiën moet je blijven bewaken tot het einde toe”, is zijn ervaring, “En een project als dit is nooit af.” Na de restauratie wachten weer kwesties rondom de pastorie, het onder-

mei

Verslag van een tienjarenplan

Gesprek met Ernest Boel, penningmeester

Een eerste inventarisatie van de gebouwen van de toekomstige Vijf Heiligen Parochie brengt aan het licht dat de Gummaruskerk gerestaureerd moet worden. Voorlopige inschatting van de kosten € 1.000.000.

2001

2002

oktober

De monumentenvergunning (bouwvergunning voor monumenten) wordt toegekend.

Bureau De Vaal stelt volledig restauratieplan op. Op basis van inspectie en foto’s worden de kosten voor restauratie geschat op € 3.000.000. De aanvraag wordt ingediend bij de Rijksdienst.

2004

Extra toezegging: als de subsidieaanvraag wordt ingediend op basis van bestek en tekeningen kan dit bedrag nogmaals worden verhoogd.

juli

Bezwaarschrift gehonoreerd, subsidiabel bedrag verhoogd naar € 2.800.000.

mei

Eerste aanzet voor een subsidieaanvraag. Deze loopt via de gemeente naar het Rijk.

september

Aanvraag gedaan om de kerk op de prioriteitenlijst voor restauratie te zetten.

september

Het subsidiabele bedrag voor de restauratie wordt vastgesteld op € 2.650.000. Dit bedrag is lager dan de aanvraag omdat posten uit de begroting zijn geschrapt. Van dit subsidiabele bedrag wordt mogelijk 70% als subsidie verstrekt, 30% komt voor rekening van de gemeenschap.

mei

november

Bezwaar ingediend tegen deze beslissing. Op advies van Kees Kwaaitaal (bestuurslid Vijf Heiligen Parochie en directeur bouwbedrijf) gaat het kerkbestuur in beroep.

Hoorzitting vanwege bezwaarschrift bij het Ministerie van OC&W in Zoetermeer, waaronder de Rijksdienst voor Monumenten, tegenwoordig Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, valt.

2005 15

Subsidiabel bedrag opnieuw vastgesteld, ditmaal op € 2.950.000 (bijna het niveau van 2004). De subsidieaanvraag wordt afgewezen aangezien de middelen van BRRM 1997 (Besluit Rijkssubsidiëring Restauratie Monumenten) zijn uitgeput.

2007

juli

Afwijzing van de subsidieaanvraag vanwege het bedrag. De overgangsregeling BRIM voorziet alleen in subsidies voor restauraties tussen 1 en 3 miljoen en vanaf 4 miljoen.

2008

maart

september

december 2006 16

oktober

Er verschijnt een rapport over de constructieve staat van de kerk om de veiligheidsrisico’s voor kerkbezoekers in te schatten. Conclusie: geen direct gevaar maar restauratie ook niet te lang meer uitstellen.

Aftrap van de publieksacties om de Gummaruskerk te behouden.

februari

april

Nieuwe subsidieaanvraag ingediend, nu op basis van bestek en tekeningen. De kosten om deze te maken worden gedragen door de Vijf Heiligen Parochie.

Nieuwe aanvraag ingediend op basis van overgangsregeling BRIM (Besluit Rijkssubsidiëring Instandhouding Monumenten). Begroting geïndexeerd naar € 3.300.000.

In de Tweede Kamer wordt een amendement van CDA-parlementariër De Nerée tot Babberich aangenomen. Zo komt een eenmalig bedrag van 50 miljoen beschikbaar voor de monumenten die tussen wal en schip vallen en die op een prioriteitenlijst zijn geplaatst. Op die lijst ook de Gummaruskerk. Tegelijkertijd stelt de provincie zich garant voor de subsidietoekenning van de overheid. Resultaat: de restauratiebegroting wordt voor 70% gedekt door de rijksoverheid en voor 10% door de provincie. Voor de resterende 20% moet de gemeenschap zorgen. Dit resultaat is te danken aan het intensieve lobbywerk van burgers en bestuurders. Met name José Mureau (CDA-lid en bewoonster Wagenberg) en Gert de Kok (burgemeester gemeente Drimmelen) verdienen hiervoor alle lof.

TWEEDE KAMER

DER

STATEN-GENERAAL

2

Vergaderjaar 2007-2008

31 474 VIII

Nr. 8

Wijziging van de begrotingsstaten van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (VIII) voor het jaar 2008 (wijziging samenhangende met de Voorjaarsnota)

AMENDEMENT VAN HET LID DE NERÉE TOT BABBERICH TER VERVANGING VAN DAT GEDRUKT ONDER NR. 7 1 Ontvangen 3 juli 2008 De ondergetekende stelt het volgende amendement voor: De begrotingsstaat, kolom 2, wordt als volgt gewijzigd: In artikel 14 Cultuur worden het verplichtingenbedrag en het uitgavenbedrag verhoogd met € 50 000 (x € 1 000). Toelichting Dit amendement strekt ertoe om een eenmalige impuls te geven aan het wegwerken van de achterstanden in restauratie van monumenten. Daartoe wordt de operationele doelstelling Behoud en Beheer Cultureel Erfgoed (onderdeel Subsidies Monumentenzorg) verhoogd met € 50 mln. De dekking van dit amendement komt uit de beleidsreserve bij het ministerie van Financiën. Het vorige kabinet heeft een belangrijke impuls gegeven aan het wegwerken van de achterstanden in de restauratie van monumenten. Ook dit kabinet heeft extra geld ter beschikking gesteld. Het wegwerken van de achterstanden is noodzaak, want onder het nieuwe subsidiestelsel is de financiering verschoven van restauratie naar onderhoud. Uitgangspunt voor dit nieuwe stelsel is altijd geweest dat de monumenten in goede staat moesten zijn voordat dit in zou gaan. Om dit te bereiken resteert nog een aanzienlijk gat. Door dit amendement wordt nu 50 miljoen euro ter beschikking gesteld om iconen van ons cultureel erfgoed voor verval te behoeden. Het gaat om restauraties waar vrijwilligers door het hele land vaak al jaren voor actief zijn met voorbereidingen en geld inzamelen, maar waar het rijk keer op keer niet over de brug kwam. Monumenten staan in de rij voor deze impuls. Het betekent extra werk voor de vakmensen die gespecialiseerd zijn in restauraties waar Nederland zo goed in is. Het straalt uit naar de leefbaarheid van binnensteden. Door dit amendement worden gelden ter beschikking gesteld om prioriteit te geven aan de volgende projecten:

Portugese synagoge in Amsterdam Zuid-Holland Remonstrantse Kerk Rotterdam Bedevaartskerk Brielle Pieterskerk Leiden Vestingwerken Hellevoetsluis Zeeland NH Kerk Groede Noord-Brabant OLV Kerk Roosendaal St Gummarus Kerk Wagenberg Philips gebouwen Eindhoven St Petrus Kerk Vught Utrecht Kasteel de Haar RK Barbarakerk Nieuwegein Gelderland Eusebius Arnhem Heilig Landstichting Overijssel Ambachtschool Zwolle Nieuwe toren Kampen Limburg ECI complex Roermond Lambertuskerk Maastricht Groningen Steentilbrug Den Horn Friesland Sint Gertrudis Workum Kerk Raerd

De Nerée tot Babberich

Noord-Holland RK Bavokathedraal Haarlem Stoomgemaal Medemblik 1

Vervanging in verband met wijziging van de toelichting

17

2009 18

Start van de restauratie.

2010

oktober

april

Selectie van het architectenbureau dat zal optreden als restauratieadviseur en opzichter. De keuze valt op Architectenbureau Van Hoogevest uit Amersfoort. Besprekingen met de aannemer Nico de Bont over de definitieve begroting. Partijen komen tot een akkoord.

maart–sept.

oktober

Vanaf dit moment vinden maandelijks bouwteamvergaderingen plaats. Namens de opdrachtgever nemen Ernest Boel en Wim de Meijer deel. Namens het parochiebestuur neemt Petra Kimmel deel. Wim de Meijer (voormalig hoofd uitvoering en bewoner Wagenberg) is ook betrokken bij het dagelijkse toezicht op het bouwproces.

Afronding van de restauratie.

2011

Alle elementen weer in harmonie Gesprek met André Hooijer, opzichter van de restauratie

• Keuze maken voor nieuwe leien. De Franse Fumay-leien (paarskleurig) uit het originele bestek zijn niet meer beschikbaar. Keuze is gevallen op een Engelse paarse lei die qua kleur het dichtst in de buurt komt. De bruikbare originele leien zijn toegepast in één van de galmborden van de klok. Dit op verzoek van de Rijksdienst. • Kapconstructie verzwaren. De constructie boog behoorlijk door en moest sterker gemaakt worden mede omdat de nieuwe leien zwaarder zijn dan de oorspronkelijke. • Wijzerplaten van de klok vervangen. Bij het demonteren bleek het ankerwerk dieper in de nis te liggen. Dit wees erop dat de oorspronkelijke wij­ zerplaten kleiner waren. De nieuwe wijzerplaten evenals de wijzers werden in de oorspronkelijke grootte gemaakt door Koninklijke Eijsbouts Klokkengieterij. Wijzerplaten werden iets naar achter, precies in de nis geplaatst. • De kleur van de verf van de dakkapellen. André: “Wij hebben gezocht naar de oorspronkelijke kleur van de verf. Dat onderzoek doe je vooral in de sponningen waar geen nieuwe verf verflagen overeen zijn gezet. We vonden een bruine kleur voor de kozijnen en

André Hooijer (l) en Jan Roest (r)

Architect op onderzoek

Voor André Hooijer van Van Hooge­ vest Architecten uit Amersfoort was dit zijn eerste grote klus als opzichter. Samen met Jan Roest begeleidde hij de restauratie en adviseerde de opdrachtgever. Het architectenbureau verzorgde ook de directievoering en het toezicht. Van oktober 2009 tot oktober 2011 was André te vinden in de voorkamer van de pastorie temidden van map­ pen, verslagen en tekeningen, maar nog vaker stond hij op de steiger. André is tevreden over dit grote project. “We hebben alle elementen van de kerk in harmonie gebracht, binnen en buiten, hoog en laag, het past weer bij elkaar.” Van Hoogevest Architecten is gespecialiseerd in restauratieprojecten. Daardoor heeft het bureau veel kennis van traditionele bouwmaterialen, en goede contacten met de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. André noemt de belangrijkste onderdelen van de restauratie waarop hij met voldoening terugkijkt. • Terug naar het oorspronkelijke voegwerk: geen standaardproduct meer maar zelf voegmortel samenstellen die zo dicht mogelijk komt bij het origineel.

een groene voor de luiken. Die passen goed bij de leien en bij het glas in lood. De Rijksdienst gaf aan dat een vergelijkbare kleurstelling ook voorkomt op andere kerken uit die tijd. Het is mooi om de uitstraling van de kerk te herstellen. We respecteren daarmee de vakkundigheid van de eerste architect.” • Nieuwe voorzetramen voor glas in lood ramen. André: “In overleg met de Rijksdienst is een speciaal glas ontwikkeld dat als voorzetraam in monumenten mag worden toegepast. Het glas is zo transparant dat de oorspronkelijke ramen goed zichtbaar blijven. Dit glas is voor het eerst gebruikt in de Oude Kerk in Delft en nu ook in Wagenberg.” • Herstel bieswerk in het interieur. De geschilderde randen en biezen zijn daar waar nodig, hersteld omdat het stucwerk aangetast was. Op sommige plaatsen is te zien dat er oorspronkelijk ander bieswerk heeft gezeten maar er is voor gekozen het huidige bieswerk te handhaven.

19

Toren

Fasen van de restauratie

- Leiwerk; alle leien vernieuwd - Dakbeschot deels vernieuwd - Dakkapellen hersteld - Krans van acht dakkapellen vernieuwd - Voegwerk vervangen of hersteld - Kruis behandeld tegen tegen corrosie - Haan en bol opnieuw verguld - Wijzerplaat verkleind en teruggebracht in originele staat - Bliksemafweerinstallatie vernieuwd

Transept west - Leiwerk vervangen - Voegwerk hersteld - Dakbeschot deels vernieuwd - Muurplaten vervangen - Goten en loodwerk vernieuwd 20

Schip oostzijde -

Leiwerk vervangen Kapconstructie waar nodig vervangen en verstevigd Dakkapellen vernieuwd Goten en loodwerk vernieuwd Loopbruggen over gewelven van leuningen voorzien

Priesterkoor - Leiwerk vervangen - Dakbeschot deels vernieuwd - Goten en loodwerk vernieuwd

Lage beuken oostzijde

Transept met roosvenster

-

- Natuursteen om roosvenster vervangen - Glas in lood opnieuw verlood en teruggeplaatst - Voorzetbeglazing aangebracht

Bestaand leiwerk hergebruikt Dakbeschot vernieuwd Goten en loodwerk vernieuwd Keulse goten toegevoegd voor betere afwatering van het regenwater vanaf het schipdak

21

Schip westzijde - Leiwerk opnieuw aangebracht - Kapconstructie waar nodig vervangen - Voegwerk vervangen

Lage beuken westzijde Toegangsportaal toren - Voegwerk hersteld - Natuursteen deels vervangen - Kleine daken vernieuwd 22

-

Leiwerk vervangen Kapconstructie en dakbeschot waar nodig vervangen Voegwerk hersteld Goten en loodwerk vernieuwd Keulse goten toegevoegd voor betere afwatering van het regenwater vanaf het schipdak

Ramen priesterkoor - Gebrandschilderd glas in lood deels opnieuw verlood - Voorzien van nieuwe voorzetbeglazing

Interieur Daar waar het oude werk was aangetast: - Stucwerk plaatselijk hersteld - Schilderwerk plaatselijk hersteld - Bieswerk aangevuld 23

Van haantje tot maaiveld

Verslag van de aannemer

Gesprek met Kees Bakkeren, uitvoerder en Maarten van der Steen, voorman. Beiden werkzaam bij Nico de Bont TBI Bouw “Nu de steigers gaan zakken, zie je pas hoe mooi het resultaat is. Dan weet ik, het komt goed.” Met een geoefend oog volgt Kees Bakkeren de restauratiewerkzaamheden op de voet. Al 22 jaar –recht van school– werkt hij bij het gespecialiseerde aannemersbedrijf Nico de Bont, altijd aan restauratieprojecten, 80-90% kerken en verder kastelen en molens. Bij het Gummarusproject is Kees als uitvoerder verantwoordelijk voor de kwaliteit, de planning en, samen met Maarten van der Steen, voor de voortgang van het project. Geen detail ontgaat de uitvoerders, oorspronkelijk zelf timmermannen, of het nu gaat om het type schroefjes of de kleur van het voegwerk. Voor Maarten is het de eerste keer dat hij als voorman werkt. Onder de hoede van Kees zorgt hij ervoor dat iedereen aan het werk blijft en alle materialen voorhanden zijn. Daarnaast zijn Herman Hooijmans als projectleider en Roel Maas als directielid van Nico de Bont bij het project betrokken.

Geen standaardmaten Bij de restauratie van een monumentaal gebouw zijn de materialen een 24

verhaal apart. Standaardmaten passen niet in monumenten en de oorspronkelijke uitstraling moet zoveel mogelijk behouden blijven. Voor de restauratie van de Gummaruskerk betekent dat dat de leien uit Engeland komen,

het natuursteen uit Frankrijk en het grenenhout afkomstig is uit Amerika. Aannemer Nico de Bont heeft zelf de timmerlieden, metselaars en natuursteenherstellers in dienst die meewerken aan dit project. Sinds november 2010 zijn er dagelijks zeker 10 timmerlieden bezig geweest met de vervanging en vernieuwing van het houtwerk. Naast de eigen medewerkers, heeft het aannemersbedrijf diverse

Links Maarten van der Steen, rechts Kees Bakkeren, in het midden één van de kronen die op de torens staan

gespecialiseerde onderaannemers ingezet. Vakspecialisten zoals de leidekker, de loodgieter, de voeger, de klokkenmaker, de glazenier, de installateur, de schilder, de kunstschilder en de stukadoor hebben voor kortere of langere tijd meegewerkt om de Gummaruskerk weer gereed te maken voor de toekomst.

Grote betrokkenheid Ondanks zijn lange staat van dienst vindt Kees Bakkeren de restauratie van de Gummaruskerk een bijzonder project. “We kunnen hier een heel compleet resultaat afleveren”, legt hij uit in de stoffige pastorie die dienstdoet als hoofdkwartier van architect en aannemer. “We werken aan casco, interieur en toren. We maken van de kerk weer een geheel, dat is heel bevredigend.” Verder prijst hij de betrokkenheid van de Wagenbergse bevolking en de harmonieuze samenwerking met de opdrachtgever en de architect in het bouwteam. Zelf heeft de aannemer geïnvesteerd in de relatie met de gemeenschap. Zo is in overleg met de omwonenden geluidsoverlast zoveel mogelijk voorkomen. Elke vrijdag werd de kerk opgeruimd en gereed gemaakt voor zondags gebruik en bovendien zijn alle bouwvakkers goede klanten geworden van de plaatselijke bakker en supermarkt! Het bouwteam hield elke vier weken bouwvergaderingen om de voortgang en de onvoorziene omstandigheden te bespreken. Die waren er genoeg in dit project maar hierover is steeds op een constructieve manier overlegd.

Obstakels Maarten van der Steen werd bij dit eerste project als voorman, meteen in het diepe gegooid. De lange doorlooptijd, de uiteenlopende werkzaamheden en de onvoorziene omstandigheden waren voor hem allemaal leerzame ervaringen. Een eerste obstakel bij de Gummarusrestauratie vormden de weersomstandigheden. Eind november 2010 lag er al sneeuw en moest het merendeel van de werkzaamheden worden stilgelegd. “Wij werken op grote hoogte en met kwetsbare materialen”, legt Maarten uit, “Dan houdt het met vorst en kou al snel op.” Wel is in de pastorietuin een complete mobiele houtwerkplaats ingericht zodat het werk daar, ook met slecht weer, kon doorgaan. Door de koude winter liepen de werkzaamheden flinke vertraging op. Een ander obstakel vormden de vele verrassingen die de aannemer tegenkwam toen de kerk eenmaal van dichtbij kon worden bekeken. “Als je op de steiger staat, zie je het pas”, weet Kees Bakkeren. “Bij een bouwkundige inspectie kunnen ze niet zo precies kijken.” “Deze kerk had heel veel verrassingen”, vult Maarten van der Steen aan. En met die verrassingen bedoelt hij tegenvallers. Veel meer houtwerk dan voorzien was aangetast door zwam als gevolg van talrijke lekkages, en moest worden vernieuwd. Veel meer voegwerk moest worden gerestaureerd omdat eerdere voegen schijnvoegen bleken te zijn. Veel natuursteen was aangesmeerd maar in werkelijkheid gescheurd en gebroken. Zo moest de omlijsting van het roosvenster aan de oostzijde

volledig worden vervangen. Verrassingen die veel improvisatie vroegen van het bouwteam.

Van boven naar beneden “Het bestek en de begroting vormen een leidraad”, zegt Kees Bakkeren, “Daarin moet je tijdens de uitvoering regelmatig schuiven. Ons uitgangspunt is: herstel van boven naar beneden. Waar je nu bij kunt vanwege de steigers, dat doe je goed en grondig. Als je er ook bij kunt vanaf de grond, dan heb je een marge om werkzaamheden over de tijd te verdelen.” Zo werden vier ramen in het transept niet vervangen maar voorzien van voorzetramen aan de buitenkant, om het glas in lood beter te beschermen tegen weersinvloeden. “De buitenschil van de kerk is straks weer helemaal waterdicht”, vertellen de aannemers. “Meer nog, het gebouw is weer fris, het haantje glimt en de gevels zijn gespoeld. Daardoor is het gebouw niet nieuw, dat is ook niet de bedoeling, maar wel klaar voor een nieuwe levensfase in de 21e eeuw.”

Gebruikte materialen: • leiwerk • dakbeschot • muurplaat • gordingen • voegwerk • metselwerk • stenen (verspreid)

1.800 m2 800 m2 300 m 260 m 1.100 m2 30 m2 1.000 stuks 25

De restauratie in foto’s

Hoe erg het was, hoe mooi het is

voor de restauratie

Krans van dakkapelletjes op de toren buitenkant van de kerk volledig in de steigers

binnenkant van de kerk volledig in de steigers

26

De ijzeren pinakels die in de toren werden teruggevonden, zijn teruggeplaatst. Zo is dit deel van de toren in oude luister hersteld.

Dakkapel toren

Dakkapel schip

De wijzerplaten waren te groot en staken naar voren

Wijzerplaten van de klok

Wijzerplaten zijn kleiner gemaakt en vallen nu weer in de nis

27

28

Voetplaat van de klok in de vieringtoren

Vieringtoren buitenkant

De voetplaat is opgedeeld in vlakken om de werking van het lood op te vangen. Ook de klokkenstoel is geheel vernieuwd.

Op het dak zijn klimhaken en ventilatieroosters voor beluchting aangebracht.

Leiwerk

Zinkwerk

Herstel stucwerk in het koor

29

Houtsanering De aangetaste balken zijn met polymeer aangegoten, de staanders zijn verlengd met hout en op ambachtelijke wijze met elkaar verbonden. Foto’s boven: spantbeen van de vieringtoren, voor en na herstel. Foto linksonder: de balkkoppen die waren aangetast met bruinrot zijn ook met polymeerhars aangegoten. Op de foto rechtsonder is de opening nog te zien waardoor de hars is aangebracht.

30

Voegwerk

Gulden bol en kruis op de torenspits De bol is opnieuw verguld en het kruis is behandeld tegen corrosie

Bieswerk

31

Galmborden: let ook op herstelde voegwerk

32

Natuursteen

Roosvenster vervangen Door werking van ijzeren deklijsten was de natuursteen gescheurd. In de nieuwe situatie is er meer spelling tussen natuursteen en deklijsten.

33

Doorzetters blikken terug en vooruit 34

Nooit hoeven zeggen: hadden we maar... Verslag van een ronde tafelgesprek

Een restauratie kan niet zonder een sterk team van mensen die het traject aanjagen en daarmee doorgaan, hoe lang het ook duurt. In Wagenberg kwam van augustus 2007 t/m najaar 2011 elke twee weken op maandag­ avond een aantal doorzetters bij elkaar in het parochiekantoor. De samenstelling van de groep wisselde wel eens maar er was een vaste kern van zeker zeven mensen, allemaal Wagenbergers in hart en nieren en allemaal begaan met het lot van de kerk. Deze doorzetters zijn de stille krachten achter het formidabele re­ sultaat dat nu voor alle omwonenden en passanten zichtbaar is. Ze verga­ derden, brainstormden, opperden ideeën, organiseerden, verdeelden Addy Janssens, secretaris van de Stichting, stelde tweewekelijks de agenda van de werkgroepvergaderingen op. Hij is geboren in Breda maar kwam een paar dagen later naar Wagenberg om daar nooit meer weg te gaan. Hij woont er nu 52 jaar. Opgegroeid in een middenstandsgezin, met een vader actief in brandweer en voetbal. In eigen woorden: ‘met Wagenberg doorademd’.

taken en hielden de moed erin. De sfeer bleef goed, bij voorspoed en te­ genslag. Iedereen twijfelde wel eens aan de goede afloop maar de animo om door te gaan bleef overeind. “Addy kwam in het begin met één tas vol papieren en op het laatst met drie”, weet een van de deelnemers te melden. “Het waren goede bijeenkom­ sten”, blikt secretaris Addy Janssens terug: “We kregen er steeds weer energie van!” Een deel van deze vaste kern blikt aan het eind van de restauratie terug en ook vooruit.

Wim de Meijer, deelnemer aan de werkgroep en betrokken bij het toezicht op de bouw. Hij is zelfs in Wagenberg in bed geboren en woont 64 jaar in het dorp.

Over de kerk: “Ik heb het altijd een markant gebouw gevonden, als bouwkundige en als dorpsbewoner.” Over de kerk: “Als kind zat ik bij mijn moeder achterop de fiets en reden we vaak langs de kerktoren. Ik durfde amper omhoog te kijken want ik was bang dat die toren bovenop ons zou vallen. Mijn moeder zei: ‘Die kerk is er altijd al geweest en die zal er altijd blijven’. Op een gegeven moment leek dat niet meer zo zeker. Tijd om in actie te komen.”

De kracht van het team Ernest: “Het project leek totaal onhaalbaar en werd ons aan alle kanten ontraden. Dat gaf ons het zetje om te volharden en alle wegen te bewandelen die we maar konden vinden.” Petra: “Als je met een groep mensen iets wil, ontstaat er een soort chemie en dan gaat iedereen erin geloven. Dan gaat het gewoon lukken.” Jan: “Je moet wel een beetje geluk hebben. Als je een team hebt dat zich wil inzetten, kom je vrij ver, dat blijkt wel. Tijdens de vergaderingen merkte ik regelmatig dat er vorderingen waren, dat stimuleerde mij. Ik dacht, als we de subsidie krijgen, gaan we het halen.” Peter: “De organisatie had een goede structuur, goed opgezet en met aanjagers die er echt in geloofden. Ik had eerst wel moeite om erin te geloven. 3,3 miljoen, succes en de ballen. Maar de sfeer was goed en iedereen nam een stukje voor zijn rekening. Heel veel ideeën en inzet, hoogst respectabel. Addy: “Als je later moet zeggen, het is een verloren zaak en we hebben er niets aan gedaan, is dat onbevredigend. Dus besloten we een uiterste inspanning te doen zodat we onszelf niets hoefden te verwijten. Lukt het dan niet, dan kun je dat voor jezelf verwerken.” Jan: “Toen de eerste keer de subsidie was afgewezen, hebben we wel getwijfeld maar gezegd we gaan door.” Addy: “Het begin is het allermoeilijkst want je hebt geen enkele toezegging. We wisten alleen

Ernest Boel is penningmeester van de stichting. Hij is import,, woont ‘‘pas’ 20 jaar in Wagenberg. Tegenover zijn ouderlijk huis stond ook een kerk.

Over de kerk: “Van het slaan van de kerkklok ’s nachts word ik niet wakker. Ik ben ook nooit bang geweest dat de toren op ons huis zou vallen, de wind staat meestal de andere kant op.” maar dat enorme bedrag van ruim 3 miljoen en we hadden geen stuiver.” Wim: “Ik heb in het clubje gezeten dat de inventarisatie maakte van de gebouwen van de toekomstige Vijf Heiligen Parochie. Toen heb ik me al hard gemaakt voor subsidieaanvragen. Nu zie ik dat er mooi gerestaureerd wordt. We hebben geluk met deze aannemer: alles wat die jongens doen, doen ze met liefde. Die zinken goten, dat is gewoon een kunstwerk. De kerk is nu beter dan nieuw!” Addy: “Je moet enorm volhardend zijn. Zo attendeerde het bisdom ons op het PIN (Projecten in Nederland, subsidies van congregaties). Toen

we daar een aanvraag indienden, bleek hun geld niet bedoeld voor restauraties. Dan moet je weer verder zoeken. Of informeren bij een andere parochie die ook met een restauratie te maken heeft gehad.” Ernest: “Je kunt een beroep doen op andere parochies en die reageren enthousiast. Heel dichtbij, Terheijden, heeft een paar jaar geleden ook een restauratie meegemaakt. Met name Kees Rompa had een heleboel kennis die hij met ons heeft gedeeld. Maar elke gemeenschap pakt het weer anders aan. Bovendien konden we via internet zelf veel informatie verzamelen. Dan ga je nog meer subsidiemogelijkheden uitzoeken.” Petra Kimmel nam deel aan de werkgroep als vertegenwoordiger van het parochiebestuur. Zelf woont ze in Traaie, Terheijden.

Over de kerk: “Toen ik hoorde van de problemen met de kerk, dacht ik wel: Hoe zou dat aflopen? Maar als je in zo’n team als dit kunt samenwerken, dan is er heel veel mogelijk en komt het goed.” 35

De gemeenschap betrekken Jan: “We hebben vier jaar geleden een mooie start gemaakt met de DVD waaraan allerlei bekende mensen meewerkten. Steeds opnieuw de publiciteit zoeken, mensen uitnodigen voor concerten en andere happenings in de kerk, dat heeft de aandacht vastgehouden. Ernest: “Je houdt het tien jaar vol omdat je van tevoren niet weet dat het tien jaar duurt. Als je het nu nog een keer moest doen, kon je de Peter van Oosterhout, deelnemer aan de werkgroep. Eveneens geboren in Breda, alweer 67 jaar woonachtig in Wagenberg. Ook hij is in een winkel opgegroeid die lag naast de kerk.

Over de kerk: “Ik vind het gewoon een mooi ding. Vroeger schoten we de mussen van het dak, misschien is er daarbij wel eens een ruitje gesneuveld.” 36

energie misschien niet meer opbrengen. We hebben de grote schooiacties beperkt tot een keer per jaar.” Wim: “We hebben goeie publieksacties gedaan, zoals een standje waar je de torenhaan kon zien, de torenbeklimmingen en de informatie voor mensen die geïnteresseerd zijn in het restauratieproces.” Addy: “We hebben veel georganiseerd zonder kosten te maken. Met giften en sponsoren en eigen inzet. Tijdens de vergaderingen werd in alle vrijheid gebrainstormd en zo kwamen er steeds leuke ideeën naar boven.” Ernest: “Er bleek een groep mensen te zijn die zei:‘Wat jullie ook organiseren, wij komen.’ Dat gaf een goede basis bij het organiseren: er zou altijd wel iemand komen.” Peter: “Bij de concerten en happenings was er steeds een heel verschillende sfeer. Bij Harry Sacksioni kwamen mensen echt om naar de muziek te luisteren, bij de Night of the Proms kwamen veel mensen uit het dorp omdat er Wagenbergse artiesten meededen. Bij de dorpsquiz kwam men voor de competitie en de gezelligheid. Over de Night of the Proms zeiden vooral oudere mensen: Ik heb nog nooit van mijn leven zo’n mooie avond meegemaakt. Vooral het dansen vonden ze geweldig.” Jan: “Vergeet ook het enorme publicatiebord niet. Voor de Wagenbergse gemeenschap was dat een stuk herkenning en publiciteit, je komt er steeds weer langs. We vonden het eerst

een beetje te groot, maar toen het er eenmaal stond, bleek het een prachtig medium.” Petra: “De mensen zeiden: Wij moeten wel op dat bord!”

Jan Broeke is deelnemer aan de werkgroep. Ook hij is een rasechte Wagenberger en woont al 61 jaar onafgebroken in het dorp. Hij is geboren ‘aan het eind van de wereld’ namelijk in de Wagenstraat waar je de kerktoren niet kon zien. Twintig jaar bezorgde hij in de weekenden brood voor bakkerij Van Dongen.

Over de kerk: “Als ik in mijn achtertuin sta, zie ik de kerktoren en dat uitzicht moet zo blijven.”

Kerk klaar voor de 21e eeuw Jan: “We hebben het daar vaak over gehad. De kerk zou een multifunctionele ruimte moeten worden waar het liturgische gedeelte intact blijft. Misschien kan de ruimte verdeeld worden in een sacraal gedeelte vooraan met ongeveer 100 zitplaatsen en aparte verwarming. Het achterste deel wordt dan meer openbaar. Maar wel zo dat je het ook weer tot een eenheid kunt smeden want met Kerstmis en Pasen hebben we de hele kerk nodig. We hebben al vaker grote openbare bijeenkomsten in de kerk gehad en dat ging prima.” Addy: “Er zijn gemiddeld eens per jaar bijeenkomsten, vaak trieste bijeenkomsten, waarbij de kerk zelfs nog te klein is. Dat geeft aan dat er behoefte is aan zo’n ruimte in het dorp. Het is toch armoe als je op zo’n moment van je eigen dorp af moet, dat je zo’n zaal met deze ambiance niet meer hebt.” Wim: “Pas nog hebben we gebrainstormd met een energiedeskundige want we moeten de kerk kunnen verwarmen om hem geschikt te maken voor verschillend gebruik. Daar zijn ideeën over.” Petra: “In de parochie komt een energiecommissie om te bezien welke investeringen nodig zijn om op langere termijn kosten te besparen.” Ernest: “Het is nu nog een kip-ei verhaal. Je moet eerst weten wat je in de kerk kunt doen en wie dat wil doen, dan weet je ook wat dat eventueel opbrengt. Daarna kun je bereke-

Huub van Meggelen: afkomstig uit Made en (als Prins Carnaval) onderdeel van een groot sociaal netwerk in Made, sinds 1981 woonachtig in Wagenberg. Via de wijnclub betrokken geraakt bij de restauratie van de kerk en voorzitter geworden van de stichting. Nu dit project voltooid is, vol ambitie om het gebouw te gaan exploiteren ‘voor de hele gemeenschap’.

Over de kerk: “De kerk is een markeringspunt van het dorp. Als ik terugkom van vakantie, denk ik: daar moet ik zijn, daar is mijn thuis.” nen welke investering haalbaar is om de kerk aan te passen. Je moet medestanders vinden die met ons bepaalde dingen in de kerk willen organiseren. Dat moeten wel dingen zijn

die passen bij het gebouw. Zoals een congres of een lezing maar ook een koffietafel na de begrafenis.” Petra: “De parochie heeft pas regels opgesteld voor gebruik van de kerk, anders dan liturgisch. Eén van de mogelijkheden is een niet kerkelijke afscheidsbijeenkomst. Andere mogelijkheden zijn diploma-uitreikingen en recepties. Die passen ook bij het gebouw.” Jan: “Alle grote samenkomsten van mensen zouden in de kerk gehouden moeten kunnen worden. Daarbij moeten we geen concurrent worden van de plaatselijke ondernemers maar samenwerken.” Wim: “Als we de banken een beetje verzetten, kunnen we binnen een prachtige kerstmarkt houden.” Peter: “De kerk moet gebruikt kunnen worden door een mix van dorpsbewoners en mensen van buitenaf. Zo iemand als Harry Sacksioni trekt mensen van heinde en ver, een dorpsquiz is echt iets voor de gemeenschap. Als vrijwilligers kunnen we niet elke week een happening organiseren, dat is teveel werk.” Addy: “Honderd jaar geleden is de kerk gebouwd door het Wagenbergse volk voor het Wagenbergse volk. Dat idee moeten we, nu in een andere context, weer realiseren. Deze kerk als een gebouw voor de hele gemeenschap, dat is de ultieme droom. Het zou mooi zijn als de gemeente Drimmelen kan faciliteren om onvervangbaar cultureel erfgoed te behouden.” 37

Ernest: “Voor samenwerking heb ik nog geen partijen op het oog. Dat kan een gemeente zijn die met enige regelmaat hier een grote happening organiseert. Als je een aantal partijen hebt die toezeggen om hier jaarlijks iets te organiseren, dan kun je een plan gaan maken. Hoe meer partijen, hoe beter. Je moet ook realistisch zijn, we hoeven niet 52 weken per jaar vol te zitten.” Jan: “De jeugd voelt zich over het algemeen niet zo betrokken bij de kerk. De drempel is hoog, de afstand groot.”

Anton van Duijnhoven is afkomstig uit Boekel, Oost-Brabant en sinds 1982 woonachtig in Wagenberg. Vanuit werkplek Zwijndrecht gingen hij en zijn vrouw op zoek naar een Brabants dorp met een kroeg tegenover de kerk, een katholieke gemeenschap en goede verbindingen met de stad. Wagenberg was het eerste dorp dat aan alle voorwaarden voldeed. Over de kerk: Toen ik hoorde dat de kerk gerestaureerd moest worden, wist ik één ding: dat gebouw moet blijven. Vooral van veraf is het een prachtig gezicht en zonder kerk stelt het dorp niets meer voor. Ik heb wel eens voorgerekend: zonder kerk zouden al onze huizen zeker 1% minder waard zijn. Als je die bedragen bij elkaar optelt, kom je aan meer dan drie miljoen. 38

Wim: “De betrokkenheid bij het gebouw is er wel. We moeten eraan werken om mensen met jonge gezinnen, dertigers, veertigers bij het gebruik en de exploitatie van de kerk te betrekken. Een andere inkomstenbron is de zendinstallatie op de toren, die wordt nu al door drie organisaties gebruikt.” Petra: “Als je ziet hoe de restauratie hier met veel elan is aangepakt, dan komt die exploitatie ook goed. Aan creativiteit is geen gebrek.” Ernest: “Ik hoop en vertrouw dat andere mensen opstaan om te zorgen voor de broodnodige continuïteit en voor een eigentijdse exploitatie van onze kerk. Mensen met nieuwe ideeën.”

Anton Weterings: geboren in Terheijden, dertig jaar gewoond in de Dorpsstraat naast de kerk en sinds 2007 verhuisd naar Hooge Zwaluwe. Maar Anton is nog steeds begaan met Wagenberg en het lot van de kerk. Als penningmeester van het kerkbestuur was hij in de tachtiger jaren betrokken bij de vorige restauratie. Ook toen werd veel geld ingezameld en veel werk verzet. Als hij de twee restauraties met elkaar vergelijkt, ziet hij grote verschillen. Toen werd het werk uitbesteed aan verschillende plaatselijke aannemers, nu aan een gespecialiseerde aannemer; toen veel kerkelijke betrokkenheid, nu betrokkenheid van de hele gemeenschap; toen subsidies van het bisdom, de gemeente en de Rabobank (zij verdubbelden elke ingezamelde gulden), nu landelijke subsidies in grote bedragen.

Over de kerk: “Als die kerk er niet meer staat, dan is het dorp kapot. De kerk is kenmerkend voor Wagenberg, het is de trots. Zo kon een agrarisch dorp laten zien dat het wat voorstelde. Bovendien bindt de Gummaruskerk de gemeenschap met elkaar.”

Goed op elkaar ingespeeld In gesprek met het bestuur

moment kreeg de koorts ons te pakken: die restauratie moest lukken. Zeker in het begin hebben we alles aangepakt: werkbezoeken van gemeente en provincie, contacten met de Raad voor Cultureel Erfgoed, brieven en lobbywerk. En dat allemaal naast ons werk.” Ernest: “Het was geweldig toen we die cheque van de provincie kregen en het geld van de CDA-fractie. Erkenning voor de inzet van velen.”

Huub: “Met de activiteiten van Gummarus goes different zijn we heel innovatief bezig geweest. We hebben mensen bij elkaar gebracht, er is gelachen en gezongen in de kerk en er zijn goede gesprekken gevoerd. Dat is volgens mij waarvoor een kerk is bedoeld. Ik wil nu graag doorgaan met de exploitatie, met lezingen en discussies over cultuur en

religie, met lokale artiesten en artiesten met een groter publiek.” Addy: “Ernest speelt in de harmonie dus namen Huub en ik de presentatie van de concerten op ons. Dat was voor mij nieuw en behoorlijk spannend. Huub en ik hadden een soort rolverdeling: hij deed het frivole deel, ik het inhoudelijke. Niet voor niets droeg Huub bij de eerste Night of the Proms een spijkerpak en ik een smoking.” Huub: “Tijdens de concerten had ik regelmatig kippenvelmomenten. Het is mooi om te zien hoe het publiek reageert op de muziek en hoe er sfeer komt in de zaal. Je steekt je nek uit en hoopt dat men tevreden is. We hebben veel bereikt, dankzij het sterke team!” Addy: “Als bestuur zijn we goed op elkaar ingespeeld. Huub is de gangmaker, hij straalt enthousiasme uit. Ernest is de techneut, deskundig over bouw en financiën en ik ben de man van de inhoud, ik wil een boodschap overbrengen. Toen we bij de notaris kwamen voor de stichtingsakte zei die: “Dat is mooi, een Wagenbergse stichting met de voorzitter in de Kerkstraat, de penningmeester in de Dorpsstraat en de secretaris in de Brouwerijstraat. Meer smaken zijn er niet in Wagenberg!”

Het bestuur in gesprek

Addy: “Het was duidelijk dat we deze restauratie niet meer alleen in kerkelijke kring konden uitvoeren. Bovendien moest de kerk betekenis houden of krijgen voor de hele gemeenschap. Vanuit die motivatie brachten we in 2006 een denktank bij elkaar. We vroegen mensen uit Wagenberg, met deskundigheid en met netwerken, om met ons mee te denken. Zo begon een breed gedragen proces om de kerk te behouden.” Ernest: “Uit de denktank ontstond een organisatiestructuur van een kerngroep met drie werkgroepen (lobby, communicatie en fondsenwerving). Dik van Beest werd voorzitter van de kerngroep. We hebben bijzonder veel te danken aan Petra Kimmel die steeds een goed woordje voor ons deed bij het parochiebestuur. ” Addy: “Met Wim van Galen heb ik veel energie in de fondsenwerving gestoken. Op een gegeven moment bleek de structuur niet meer nodig te zijn. Toen is de groep verder gegaan die tot op heden tweewekelijks bij elkaar komt en alle acties heeft gecoördineerd.” Huub: “Het is mijn streven om de kerk beschikbaar te stellen voor de hele gemeenschap. Anders is zo’n dure restauratie weggegooid geld. Op een gegeven

39

Anekdotes

Harry Sacksioni

Verkeerde zuinigheid

Retorisch talent

Wim: “Voorafgaand aan het concert ging Harry Sacksioni eten bij een Wagenbergse familie. De vraag was natuurlijk: Wat moet Harry eten? Een biefstukje met gebakken aardappeltjes en een goede salade en een goeie fles wijn..... Maar een bord spaghetti lust ie ook wel!”

Anton W.: “Tijdens een werkbezoek van het gemeentebestuur kwam de vorige restauratie aan de orde. Ik vertelde dat toen een zijgevel opnieuw was gevoegd. “Was dat maar niet gedaan”, reageerde de aannemer die de rondleiding gaf. Ik ontdekte dat verschillende restauratiewerkzaamheden, toen voor veel geld uitgevoerd en omgeven met garanties, achteraf niet deugden. Die knipvoeg in de zijgevel was maar een randje dat was gaan werken als watergoot en voor veel vochtproblemen had gezorgd. De toen gelegde leitjes waren lang niet altijd dekkend en het zinkwerk liet ook te wensen over. De architect toen heeft behoorlijk zitten slapen. Bovendien is er daarna te weinig aandacht besteed aan het onderhoud. Zo zijn de goten niet goed schoongehouden. Dat is een waarschuwing voor nu. Niet beknibbelen op onderhoud, want dat is verkeerde zuinigheid.”

Petra: “Regelmatig hebben we delegaties op bezoek gehad, van de Rijksdienst, de gemeente en de provincie. Addy hield dan altijd prachtige presentaties. Toen de provincie kwam, begon hij heel anders dan anders en vertelde dat de provincie het in het verleden had laten afweten. Ik dacht: ‘Waar gaat hij nu toch heen?’ Na een lange omweg kwam het verzoek om ons deze keer niet in de steek te laten. Dat vond ik echt briljant.”

Mooi aanlichten Wim: “De gemeente heeft altijd de stroom betaald om de kerk’s avonds mooi aan te lichten. Op een gegeven moment deden ze dat niet meer. Toen ik eens op een feestje was waar de gastheer pronkte met de mooi verlichte kerk, zei ik: ‘Het kan best zijn dat jij zo’n feestje nooit meer kunt geven want we moeten voortaan de stroom zelf betalen.’ Toen zei hij: ‘Zeg maar wat het moet kosten.’ Nu sponsort hij voor een jaar de stroomkosten om de kerk na de restauratie weer mooi aan te lichten.”

Koninginnesoep Peter: “Op Koninginnedag 2010 zou burgemeester Gert de Kok het officiële startsein geven voor de restauratie. Het regende die dag pijpenstelen. De verwachte belangstelling bleef uit en de organisatie bleef met zeker 24 liter van de 25 liter Koninginnesoep zitten!”

Eindeloze opnamen Petra: “Ik heb eens een hele dag in de kerk gezeten met een geluidsman om de CD op te nemen. De hele dag zei hij vrijwel niets en keek treurig voor zich uit. De opnamen duurden lang omdat het meeste steeds over moest. Aan het eind van de dag kwam Harmonie OVU spelen en toen keek hij eindelijk een beetje blij. Toen ze het thema van ‘Pirates of the Caribbean’ inzetten, zag je z’n ogen oplichten.” 40

Kratten vol Gummarus-bier

Frans Bauer

Kleur op de kapelletjes

Jan: “We hebben destijds een goede deal afgesloten bij die Vlaamse brouwerij en ik denk dat we zo’n 500 kratten verkocht hebben. In het begin was de verkoop een té groot succes. Toen we de eerste keer over het dorp gingen, hadden we het Gummarusbier bij ons om de actie aan te kleden, maar we zochten eigenlijk sponsors. Halverwege het dorp was het bier al op. We hebben toen de bestellingen genoteerd. VCW wilde het bier ook verkopen in de kantine. Een bestuurslid belde op en zei: ‘Breng van ieder soort maar dertig kratten.’ Dat leek mij wat veel dus ik stelde voor om met 3 of 4 te beginnen. We kwamen uit op 10 kratten Tripel en 10 kratten Dubbel. Al gauw bleek dat het niet zo snel ging, de jeugd van VCW drinkt liever een pilsje dan Belgisch bier. Toen we bij een evenement bier tekort hadden, zijn we zes kratten gaan terughalen bij VCW. Die kratten zijn dus twee keer gesponsord.”

Anton v. D.: “De afgelopen vier jaar hebben we steeds geprobeerd iets te organiseren dat een ander niet doet. Met de evenementen hebben we meer mensen in de kerk gekregen dan de pastoor doorgaans bij elkaar krijgt. Voor de start van de acties in 2007 wilden we echt iets bijzonders. Ik bedacht dat we Frans Bauer konden uitnodigen. Petra Kimmel en ik reden naar Fijnaart, waar Frans woont met zijn gezin. De eerste keer kregen we geen gehoor maar toen ik nog een keer terugging, verscheen Mariska op het schermpje bij de toegangspoort. Ik vertelde haar waarvoor ik kwam en ze beloofde Frans te sturen. Verder dan de poort ben ik niet gekomen maar ik heb wel een tijdje genoeglijk met Frans gepraat. Maar ja, zo’n beroemd iemand beslist niet over zijn eigen agenda, dus ik moest contact opnemen met de manager. Die zei dat een optreden niet in Frans’ schema paste dus die klapper ging niet door. In plaats daarvan hebben we toen een hoogwerker laten komen voor een groepsfoto. Ook een hoogtepunt!”

Wim: “Toen de kerk meer dan 100 jaar geleden gebouwd is, moet hij er ongeveer uitgezien hebben zoals nu. We hebben een bekwame architect dus daar twijfel ik niet aan. Maar in mijn herinnering van de afgelopen zestig jaar zijn de vaste delen van die kapelletjes altijd wit geweest. Er zit geen kleur op onze kerk. Nu is het wit weg en dat is even wennen. Ik vind het wel chique zoals het nu is. Maar ik had graag een beetje kleur aangebracht. Dat is in de bouwvergaderingen aan de orde geweest maar men wilde vasthouden aan hoe het oorspronkelijk was.” Addy: “De mening van Wim wordt gedeeld. Ik werd door iemand aangesproken die zei: ‘Het ziet er allemaal fantastisch uit maar een ding is heel jammer, die luikjes en dakkapelletjes hadden wit moeten zijn dan springen ze er veel meer uit.’ Ik zei dat dat misschien iets was voor de eerste verfbeurt over vijf jaar. Toen zei hij: ‘Dat hoeft geen vijf jaar te duren want als er een kraan voor nodig is, dan sponsor ik die!’ Dus de eerste sponsor voor de volgende onderhoudsbeurt is alweer binnen.”

De groeten aan de bisschop Addy: “Toen we de DVD gingen maken, hadden we ook bisschop Van den Hende gevraagd mee te werken. Toen eindelijk de afspraak gemaakt was op het paleis aan de Veemarktstraat, kon ik er niet bij zijn want het viel samen met een weekend Maastricht. Huub van Meggelen zou alleen gaan. Toen we ’s middags op een terras in Maastricht zaten, belt Huub op. ‘Ik zit hier bij de bisschop te kijken naar de geschilderde portretten van zijn voorgangers en nu wil hij weten wie de Gummaruskerk heeft ingewijd. Ik weet het niet maar jij vast wel.’ Ik antwoordde: ‘Doe de bisschop de groeten en zeg maar dat ik goed bezig ben want ik heb vanmorgen koffie gedronken op het Onze Lieve Vrouweplein maar zit nu aan een Duvel!’ Huub antwoordde: ‘Weet je wat, dat vertel je hem zelf maar een keer.’ Het antwoord op zijn vraag was mgr. Leijten, dus de opnamen konden worden afgewerkt.” 41

Wagenberg in actie, 2007 – 2011

Agenda 2007

42

laatste week augustus 2007 3 september 2007 9 september 2007

2 december 2007 8 december 2007 december 2007 11 december 2007 16 december 2007 december 2007/jan2008

Informatiekrant over de actie huis aan huis verspreiden Informatieavond over de noodzaak van restauratie Start van de actie ‘Wij houden de hoogste tijd HOOG!’ Eucharistieviering met mgr. Muskens Muziek en zang van Mario, Rinus Rasenberg, Ad van Kuijck, Harmonie OVU en Gummaruskoor Groepsfoto vanuit hoogwerker voor de kerk Lancering van de CD ‘Muziek en zang uit Wagenberg’ Sponsor- en publicatiebord plaatsen, samen met de bouwploeg van VCW Informatiepakket van de Stichting Behoud Gummaruskerk Wagenberg ter ondersteuning van de fondsenwerving is gereed om te versturen Bezoek van het College van Burgemeester en Wethouders van de gemeente Drimmelen Deelnemen aan de Kerstmarkt met verkoop van CD’s en kaarsen; Gummaruskoor verkoopt zelfgemaakte cadeaus en ingezamelde goederen Fototentoonstelling bij het 25-jarig bestaan van Fotoclub DINASA met als thema: ‘In en rond de Gummarus’

Gummaruslied

o.l.v. Jan Terpstra

tekst: Ad van Kuyck muziek: Mark van Oosterhout bugel: Mark van Oosterhout Shine a light

o.l.v. Heino Vergouwen

tekst en muziek: Katrina & the Waves

Harmonie Onze Vrije Uren

Der Zaubermarsch

o.l.v. Joop Hoevenaar

muziek: Rob Ares

Popkoor Upstairs

Make me smile

o.l.v. Martin Cornelissen

tekst en muziek: Steve Harley

5

Rinus Rasenberg

Dorp van wijzen en dwazen

6

Gummaruskoor

7

Popkoor Upstairs

8

Kinderkoor De Notenkrakers

9

Harmonie Onze Vrije Uren

3 4

tekst en muziek: Rinus Rasenberg

e

Een vogel heeft geen zekerheid componist en tekstschrijver onbekend Laat me tekst en muziek: Ramses Shaffy Zwart wit tekst en muziek: Frank Boeijen muziek: Hanz Zimmer arrangement: Michael Brown

10 Rinus Rasenberg

Spitse Toren muziek: traditioneel tekst: Rinus Rasenberg

Dank aan alle zangers en muzikanten voor hun belangeloze inzet. Tevens dank aan Marc Luyckx, onze professionele sound engineer, en aan Henk Heijnen voor zijn hulp bij het maken van de CD. De opbrengst van deze CD komt geheel ten goede aan het behoud van de Gummaruskerk in Wagenberg. Deze actie is een steuntje in de rug

Muziek en zang uit Wagenberg

Pirates of the Caribbean

Bevat: Gummaruslied, zang van Wagenbergse koren (Gummaruskoor, kinderkoor De Notenkrakers en Popkoor Upstairs), muziek van de Wagenbergse harmonie en twee nummers van Rinus Rasenberg

uden! beho

Kinderkoor De Notenkrakers

te rgskerk

2

g uit Wa n znaonmen om g e de G en k opge um be e i ma uzerd en ru

speciaa l ge sel M ect

Gummaruskoor

Muziek en zang uit Wagenberg

1

Agenda 2008 Carnaval 2008

28 februari 2008 10 april 2008 19 april 2008

Koninginnedag 2008 Tweede pinksterdag 2008 22 augustus 2008 25 oktober 2008 13 december 2008 14 december 2008

44

De carnavalsmis en een groot deel van de carnavalsoptocht staan in het teken van de restauratie Tijdens de optocht wordt spontaan gecollecteerd en prijzengeld wordt geschonken aan het restauratiefonds De heer J. van de Voorde, adjunct directeur van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, op bezoek Lancering ‘Gummarusbrood’. Burgemeester de Kok neemt het eerste broodje in ontvangst bij bakkerij Léon van Dongen Grote sponsoractie met huis aan huis verspreiding van de promotie-DVD en inschrijfformulieren voor kanjergiften en superdonaties; tegelijk presentatie en verkoop van Gummarusbier Koninginnedagactie van feestcommissie VCW: Rad van Avontuur draait voor de restauratie Promotie en verkoop van Gummarusbier tijdens het culinaire streekfeest van d’n Amerkant Bezoek Provinciale Statencommissie Zorg Welzijn en Cultuur Eerste activiteit van Gummarus goes different: Concert Maria door de eeuwen heen met het projectkoor onder leiding van Heino Vergouwen Eerste Wagenbergse Night of the Proms Kerstmarkt, verkoop van kaarten, kaarsen en kalenders en we schenken warme chocolademelk (beschikbaar gesteld door Rabobank)

Pastor Joke v.d. Plas “In een kerk beleven mensen de meest cruciale momenten van hun leven” Opnamen kerkdienst

3

Senioren Herman van Zundert, Bertus van Gils “Zonder Gummarus zou Wagenberg, Wagenberg niet zijn. Het is het centrum van het dorp”

4

Bisschop Hans v.d. Hende “Een kerkgebouw is een uiting van waar een gemeenschap toe in staat is” Beelden van het interieur van de kerk

5

Notaris Niels Geerse “Een schenking levert per saldo alleen maar geld op van de belastingdienst” Beelden van het achterstallig onderhoud

6

Panorama’s van Wagenberg met en zonder kerk Muziek: ‘Het dorp’ Wim Sonneveld

Speelduur: 31 minuten Camera: Anton Fens, Ad Koenraad Eindmontage: Anton Fens Foto omslag: Mirjam Schrauwen Omslagontwerp: Marianne Dagevos, Ralph Goossens Samenstelling: Addy Janssens, Huub van Meggelen Medewerking: Voetbalclub Feyenoord Sponsoring: ORZ

hoogste en e d tij n de

d ou

Wij h Beh ou

2

Behoud Gummaruskerk Wagenberg

Voetballer Michel v.d. Korput “Die kerk hoort er gewoon bij, iedereen vindt het altijd een heel mooie kerk” Beelden van Michel v.d. Korput bij Feyenoord Oude ansichten Muziek: ‘Hoge toren’ Rinus Rasenberg

us mmar kerk Wa u G g

rg ! be OOG dH

1

Behoud Gummaruskerk Wagenberg

Inhoud van de DVD:

Promotie-DVD Stichting Behoud Gummaruskerk www.gummarus-wagenberg.nl bankrekeningnummer: 13.57.69.531

45

Agenda 2009 31 januari 2009 18 april 2009 Tweede pinksterdag 2009 20 juni 2009 19 september 2009 20 september 2009

3 oktober 2009 12 december 2009

46

Concert Young Voices met de Oosterhoutse Nachtegalen en zangeres Evelyne van Luijk Vervolg op de grote sponsoractie: ‘De bal ligt bij u’ Promotie en verkoop van Gummarusbier tijdens het culinaire streekfeest van d’n Amerkant Midzomerconcert Happy Music Het Gummarusdiner: een 6-gangen walking dinner in de pastorie en pastorietuin Jaarmarkt: fototentoonstelling van Fotogroep Perspectief in de kerk met terras op kerkplein, kraam met enveloppenloterij,verkoop Gummarusbier, kaarten en kalenders Naast het sponsorbord een evenementenbord plaatsen Tweede Wagenbergse Night of the Proms: Gummarus op weg naar kerst 2009!

Midzomerconcert Happy Music TMF - Blaaskapel The Music Factory HTO - Harmonie Terheijden Opleidingsorkest Sox - A Capella Barbershop kwartet M@rio - Zanger & Entertainer

Zaterdag 20 juni

Aanvang: 20.00 uur, deur open 19.00 uur Toegangsprijs: € 10,00 (voorverkoop), € 12,50 (bij de kerk) Prijs inclusief consumptie na afloop Voorverkoopadressen: Wagenberg: Bakkerij Van Dongen, Drogisterij De Waag, Garage Janssens, kruidenier ’t Grutterke, fam. Janssens Brouwerijstraat 32, Groente en Fruit Johan en Caroline Made: Uw topslijter (v/h de Bottelier) Terheijden: Bakkerij Van Dongen Of stuur een email naar [email protected]

47

Agenda 2010 2 januari 2010

Koninginnedag 2010 30 mei 2010 12 juni 2010 18 juni 2010 11 september 2010

19 september 2010 6 november 2010 11 december 2010

48

Officiële deel van de Nieuwjaarsontmoeting van de gemeente Drimmelen in Gummaruskerk. Stichtingsbestuur informeert over de stand van zaken van de restauratie en onthult stand sponsorbedrag: > € 200.000 Officiële start van de restauratie: de burgemeester lost het startschot Benefietconcert ‘We blazen hoog van de Toren’ - 10 jarig jubileum van blaaskapel ‘t Hoogtepunt uit Wagenberg Midzomerconcert Happy Music - Terheijden steunt restauratie van Gummaruskerk Concert door gemengd koor Przyjazn uit Klundert Open monumentendag: toren beklimmen; tevens sponsormiddag: bij een hapje en een drankje worden sponsors bijgepraat over de restauratie. De torenbeklimming is ’s avonds te zien in de uitzending van Hart van Nederland Jaarmarkt: fototentoonstelling van fotogroep Perspectief in de kerk en verkoop loten van de Gummarus(Rome)Loterij. Hoofd- en enige prijs: een weekend naar Rome ….. Concert van gitaarvirtuoos Harry Sacksioni Derde Wagenbergse Night of the Proms: Beleef de magie van Gummarus!

49

Agenda 2011 2 april 2011 8 april 2011 Koninginnedag 2011 18 september 2011

Dorpsquiz in samenwerking met heemkundekring de Vlasselt. Teams uit Wagenberg en Terheijden doen mee Werkbezoek van college B&W van gemeente Drimmelen Toren beklimmen, naar de top! Jaarmarkt: veiling van oude wijzerplaat van de kerkklok

Niet vergeten: extra restauratieboeken bestellen voor familie, vrienden en bekenden!

Dré Rasenberg was de hoogste bieder en mocht zich de trotse eigenaar noemen van de wijzerplaat met wijzers

8 oktober 2011

11 december 2011 18 december 2011 50

Officiële ingebruikname gerestaureerde kerk met pontificale eucharistieviering en feestprogramma voor de vrijwilligers en de Wagenbergse bevolking. Leden van de Broederschap SintGummarus komen uit Lier (B) om het beeld van de patroonheilige binnen te dragen ToonArt haalt opnieuw het Urker Mannenkoor Hallelujah naar de Gummaruskerk Kerstconcert. Afsluiting jubileum 120 jaar Harmonie OVU

Van lieverlee groeit dat

Over de kerk: Ik ben alweer 14 jaar koster in de kerk. Zo ken ik elk hoekje en gaatje van het gebouw. Met de restauratie was het wel behelpen maar we krijgen er een prachtig gebouw voor terug. Dan moet je niet mopperen maar ervoor gaan. Over Gummarus goes different “Door de concerten en evenementen zijn veel mensen in de kerk geweest die er anders niet komen. Elke keer was de sfeer heel goed en werd er flink wat besteed. Het was geen probleem om vrijwilligers te vinden om alles klaar te zetten en daarna weer op te ruimen. Dat laatste is het meeste werk:

Fien van Mook: afkomstig uit Made en woonachtig in het buitengebied. Toen ze daar in 1978 kwam wonen, was ze eerst nog georiënteerd op Made en Dongen. Toen de kinderen naar school gingen, werd ze vrijwilliger bij de Wagenbergse parochie en is daar nog steeds heel actief.

Tonny van den Broek is geboren en getogen in Wagenberg en sinds 1991 vrijwilliger bij de parochie. Tonny wordt wel de moeder van de parochie genoemd, zij is aanspreekpunt voor de Wagenbergse parochianen en organisator en coördinator van de vrijwilligers. Een dagtaak.

Over de kerk: Deze kerk is het hart van de gemeenschap, hij is beeldbepalend voor Wagenberg. Toen ik de verf bij de gewelven zag afbladderen, schrok ik wel. Alle kerken waar ik iets mee had in mijn leven, zijn van functie veranderd of afgebroken. Ik wilde niet dat dat me nu ook in Wagenberg zou overkomen.

Over de kerk: Dit is mijn kerk: ik ben er gedoopt, heb er communie gedaan en ben er getrouwd. Als kind kon ik niet goed stilzitten en moest ik regelmatig voor straf naast de non zitten. Toen ik hoorde dat de kerk nodig gerestaureerd moest worden, werd ik bezorgd. Op een nacht schrok ik wakker: in mijn droom had ik de toren van de kerk zien vallen. Dat wilde ik niet in werkelijkheid meemaken.

een keer vertrok de laatste bezoeker om kwart voor drie en waren we om half 10 de volgende morgen wel weer in de kerk voor de viering (de koster zelfs om half 9). Een andere keer lag er op zondagmorgen nog een bierflesje

Parochievrijwilligers doen mee

Jan Halters kwam door zijn huwelijk in Wagenberg wonen, 51 jaar geleden. Toen zijn vrouw overleed, is hij zich gaan inzetten voor de gemeenschap. Zodoende heeft hij heel veel contacten in het dorp.

onder een kerkbank. Maar op deze manier krijgt de kerk betekenis voor veel meer mensen en daar is het gebouw heel geschikt voor.” 51

52

53

Overzicht sponsors

Particulieren - KANJERGIFTEN

54

NAAM, ADRES 7 Anonieme schenkers, Wagenberg 1 Anonieme schenker, Wagenberg Fam. van Duijnhoven, Parallelweg 24, Wagenberg Fam. van der Sanden-Reniers, Vlasselt 62, Wagenberg Mw. G.A.J.M van Strien, Burg. Vlaklaan 18, Hooge Zwaluwe Dhr. en Mw. Vermeulen, Bosakker 7, Wagenberg Dhr. C. Loonen, Brouwerijstraat 21, Wagenberg Fam. Rasenberg-Jacobs, Wagenstraat 30a, Wagenberg Fam.van Meggelen-van Gils, Kerkstraat 40, Wagenberg Fam.van Galen, Brouwerijstraat 25a, Wagenberg Fam. Rasenberg-Braat, Nieuwstraat 9a, Wagenberg Mw. T. Jacobs-Broeken, Wagenstraat 22a, Wagenberg Fam. P. Rasenberg-van Dongen, Wagenstraat 58, Wagenberg Dhr. J.G.C. Broeders, Haarlemmer Houttuinen 143, Amsterdam Dhr. P.A. Kokke†, Zeggestraatje 2, Wagenberg Dhr. en Mw. van Gils-Willemsen, Wagenstraat 2a, Wagenberg Mw. E.M. van de Korput-van Oosterhout, Gomarusstraat 7, Wagenberg Fam. J. Reniers, Onderdijk 6b, Wagenberg Dhr. B. Reniers, Onderdijk 6b, Wagenberg Mw.A. Vertriest-Verschure, Vlasselt 24, Wagenberg Fam. P. van de Korput, Gomarusstraat 51, Wagenberg Dhr. en Mw. Verhoeven, Vlasselt 66, Wagenberg Fam. Broeke, Vlasselt 1, Wagenberg Fam. A. de Jong-van Rijkevorsel, Dorpsstraat 33, Wagenberg Fam. C. Rasenberg-van Oosterhout, van den Elsenplein 11a, Wagenberg Mw. A. Fens-Raats, van Schendelstraat 8, Wagenberg Fam. A. Janssens-van den Diepstraten, Brouwerijstraat 32, Wagenberg Fam. P. Rasenberg-van Dongen, Wagenstraat 58, Wagenberg Fam. P. Damen, Gomarusstraat 32, Wagenberg Fam. A. van der Hoeven, Postweg 25, Wagenberg Fam. F. Mureau, Linieweg 3, Wagenberg Fam. J. de Jong-Simons, Zandstraat 14, Hooge Zwaluwe Fam. van de Korput-van Dongen, Vogelstraat 3, Wagenberg

GIFT VERBONDEN AAN: 250 dakleien beeld H. Gummarus 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien doopvont 6e statie kruisweg: Veronica droogt Jezus’ aangezicht beeld H. Gummarus 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien beeld H. Gerardus Majella beeld H. Gummarus 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien muurschildering op doek: Apostel Petrus 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien beeld H. Gummarus

(VERVOLG KANJERGIFTEN) Fam. J. van Dongen-Meeuwissen, Brouwerijstraat 10, Wagenberg Fam. J. Kimmel-Steevens, Weegbree 4, Terheijden Dhr. P. van Oosterhout, Onder de Toren 18, Wagenberg Fam. Rasenberg-Rasenberg, Kruisstraat 48, Lage Zwaluwe Fam. W. de Meijer-Romme, Vogelstraat 17, Wagenberg Fam. J.C.A. van Meel-Sprangers, Zandakker 1, Wagenberg Dhr. W. Joosen en Mw. C. Joosen Fam. Akkermans, Dorpstraat 43, Wagenberg Fam. Diepstraten, Vlasselt 22, Wagenberg Fam. Sprangers, Withuisstraat 12, Wagenberg Mw. J. van Meggelen, Dorpsstraat 35, Wagenberg

Particulieren - SUPERDONATIES

NAAM, ADRES 1 Anonieme schenker, Hooge Zwaluwe 1 Anonieme schenker, Made 1 Anonieme schenker, Made 10 Anonieme schenkers, Wagenberg 2 Anonieme schenkers, Wagenberg 1 Anonieme schenker, Wagenberg 1 Anonieme schenker, Wagenberg 1 Anonieme schenker, Wagenberg Fam. van Kuijck-Hessels, Schoolstraat 27, Made Dhr. L.J. van Looveren, Graaf Engelbertlaan 28, Breda Dhr. A.C. Weterings, Burg. Vlaklaan 13, Hooge Zwaluwe Fam. Vermunt-Kokke, Zeggestraatje 2, Wagenberg Fam. van Meggelen-van Gils, Kerkstraat 40, Wagenberg Fam. Kokke, Kerkstraat 28, Wagenberg Dhr. A.M. van Groesen, Kerkstraat 2c, Made Dhr. K. van Vugt en Mw. A van Dongen, Koningsveld 29, Terheijden Dhr. E.J. Brenters, Wagenstraat 57, Wagenberg Fam. P. de Leeuw, Hoevenseweg 22a, Wagenberg Dhr. J.A.A. de Leeuw, Hoevenseweg 22, Wagenberg

250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien

GIFT VERBONDEN AAN: beeld H. Gummarus 250 dakleien stukje torenspits 250 dakleien beeld H. Gummarus beeld Heilige Familie devotie-altaar OLV van Altijddurende Bijstand doopvont Mariabeeld van het Maria altaar 250 dakleien beeld H. Gummarus beeld H. Gummarus doopvont beeld H. Gummarus Mariabeeld uit de Antoniuskapel beeld H. Gummarus 250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien 55

(VERVOLG SUPERDONATIES) Dhr P.W.J. Fens en dhr. J.A.J. Fens, van Gilslaan 31, Made Fam. van Aard-Rasenberg, Vlasselt 54, Wagenberg Van Goch Interaktief, Burg. Vlaklaan 13, Hooge Zwaluwe Dhr. A.W.A. Joosen, De Sparren 4 , Laren (N-H) Mw. C. Janssens van Loon, Onder de Toren 16, Wagenberg Fam. A. Janssens van den Diepstraten, Brouwerijstraat 32, Wagenberg Fam. Kuijlen-Veraart, Thijssenweg 9a, Wagenberg

250 dakleien 250 dakleien 250 dakleien beeld H. Gummarus muurschildering op doek: Apostel Johannes hoofdaltaar 250 dakleien

KERKELIJKE bijdragen

Broeders van Huijbergen, Boomstraat 7, Huijbergen Zusters Franciscanessen, Bisschopmolenstraat 162, Etten-Leur Zusters Franciscanessen, Hoge Ham 25, Dongen Zusters Franciscanessen, Congregatie ‘Alles voor Allen’, Mgr. Hopmanstr 2, Breda Prov. Paters HH Harten, Seminarieweg 26, Bavel Missiehuis St. Franciscus, Arnold Janssenlaan 9, Teteringen

Zakelijk - GROTE SPONSORACTIE

NAAM, ADRES Amerland Zakelijk Meubilair, Brieltjenspolder 28, Made Rasenberg Wagenberg, Wagenstraat 66b, Wagenberg VGR Van Groesen Eutrans, Nieuwstraat 1, Wagenberg Verhoef Handelsonderneming, Thijssenweg 4, Hooge- Zwaluwe Ernest Boel Advies, Training en Ontwikkeling, Dorpsstraat 61, Wagenberg Kees Krijnen Aannemer Timmerwerken, Thijssenweg 17A , Wagenberg t Grutterke, Dorpsstraat 55, Wagenberg Woningstichting Volksbelang, Postbus 87, Made Roland Verbraak Holding/BVI Installaties, Brouwerijstaat 23, Wagenberg Garage A. Janssens & Zn. B.V., Vogelstraat 1, Wagenberg Zwaluwe BV Aannemingsbedrijf, Olavstaat 37 , Zevenbergschenhoek Bakkerij Leon van Dongen, Wagenstraat 3, Wagenberg VOF Novamente, Dorpsstraat 63, Wagenberg Van Alphen en Roest Installatietechniek B.V., Dorpsstraat 45, Wagenberg 56

GIFT VERBONDEN AAN: 1 meter kerktoren 1 meter kerktoren 1 meter kerktoren 1 meter kerktoren 4 meter kerktoren 1 meter kerktoren 1 meter kerktoren 1 meter kerktoren 2 meter kerktoren 1 meter kerktoren het uurwerk/klok van de Gummaruskerk 1 meter kerktoren de vieringtoren/kleine toren adopteert verwarmingsinstallatie kerk

(VERVOLG GROTE SPONSORACTIE) Brak Bouwadvies, Kerkstraat 32, Wagenberg Kietrans B.V., Zandkuil 4, Wagenberg Rabobank Amerstreek / Communicatie & Cooperatie, Arendsplein 60, Oosterhout Gebr. Van Dijk, Dreef 8, Made BTC Technology Centre, Parallelweg 24, Wagenberg Marcada Project en Tekst, Brouwerijstraat 51a, Wagenberg Vermunt Verwarming & Constructie, Thijssenweg 19a, Wagenberg Jola Made, Postbus 175, Made VFM-advies BV, Bredaseweg 63, Wagenberg PEMA Koeriers VOF, Vlasselt 76, Wagenberg Frans Damen Advies, Hoofdstraat 7, Terheijden Marcel Verschuren Aannemer Timmerwerken, Onderdijk 6, Wagenberg Damen Dickens Int. Transport en Opslag, Thijssenweg 11, Wagenberg

Zakelijk - GELEVERDE DIENSTEN

NAAM, ADRES ORZ accountants, Watertorenstraat 6, Made Frank van Gils Catering, Dreef 8, Made Martens Teuben B.V., Rederijweg 18, Oosterhout Drs. Ormeling Makelaardij, Ameroever 70, Lage Zwaluwe Notariskantoor Terheijden, Raadhuisstraat 2, Terheijden Reclame Atelier Lucia Mureau, Scheerbiesstraat 8, Wagenberg Streekkoken.nl, Wagenstraat 74, Wagenberg Pals Electrotechnisch Installatie Bureau BV, Thijssenweg 2b, Hooge Zwaluwe Nulden Development, Vogelstraat 32, Wagenberg Café Bar Amerhal Made, Lignestraat 58, Made CDA Drimmelen, p/a Onderdijk 6, Wagenberg Amerland Zakelijk Meubilair, Brieltjenspolder 28, Made Bakkerij Léon van Dongen, Wagenstraat 3, Wagenberg Kruidenier ‘t Grutterke, Dorpsstraat 55, Wagenberg Spar van den Diepstraten, Wagenstraat 1, Wagenberg De Bloemenstal, Onderdijk 4, Wagenberg Fotografie Angelique Klomp, Wagenstraat 27, Wagenberg

1 meter kerktoren 1 meter kerktoren bijdrage stroomversnellingsfonds 1 meter kerktoren de haan vd Gummaruskerk 1 meter kerktoren 1 meter kerktoren 1 meter kerktoren 1 meter kerktoren 1,5 meter kerktoren 3 meter kerktoren 1 meter kerktoren 1 meter kerktoren

GIFT VERBONDEN AAN: Gummarus DVD verzorging evenementen stelcom platen begeleiding onroerend goed notariële aktes donateurs grafische verzorging sponsorbord Gummarusdiner electriciteitsvoorziening evenementen 1 jaar verlichting kerktoren ondersteuning evenementen draadloze microfoon logistiek Gummarusbrood verzorging evenementen verkoop Gummarusbier ondersteuning evenementen fotografie 57

(VERVOLG GELEVERDE DIENSTEN) Tapverhuur Maarten van Loon, Wagenstraat 20 c, Wagenberg Restaurant Zalencomplex de Ruif, Brouwerijstraat 57, Wagenberg Gemeenschapshuis Plexat, Kerkstraat 22, Wagenberg Café Nicortiny, Dorpsstraat 26, Wagenberg Heemkundekring de Vlasselt, Terheijden Stichting Lokale Omroep Drimmelen, Drimmelen

ondersteuning evenementen ondersteuning evenementen ondersteuning evenementen ondersteuning evenementen dorpsquiz publiciteit bij evenementen en acties

Dank aan onze vooverkoopadressen: bakkerij van Dongen Wagenberg, bakkerij van Dongen Terheijden, kruidenier ‘t Grutterke, garage Janssens en drogisterij De Waag

Bijdragen van FONDSEN, STICHTINGEN, VERENIGINGEN

NAAM, ADRES Stichting Bouwcultuurfonds Zuid Nederland, Postbus 4019, Eindhoven TBI Fundatie, Mr. La Grostraat 27, Ammerzoden M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting, Wassenaarseweg 64, Den Haag Skanfonds, Utrechtseweg 40, Hilversum Kattendijke/Drucker Stichting, Koninginnelaan 11, Alkmaar Prins Bernhard Cultuurfonds, Postbus 19750, Amsterdam Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Postbus 1600, Amersfoort Rabobank Amerstreek, Postbus 56, Oosterhout Provincie Noord-Brabant, Postbus 90151, s Hertogenbosch ToonArt, Hooge - Zwaluwe Gummaruskoor Wagenberg, , Wagenberg Gummaruskoor Wagenberg, , Wagenberg Lijst Harry Bakker, Mattenbies 7, Terheijden VVD-fractie Drimmelen, Kastanjelaan 28, Made De HillBillies, p/a Thijssenweg 9, Wagenberg VCW, Wagenberg Blaaskapel T‘ Hoogtepunt, Wagenberg Onderlinge Zaalvoetbal Competitie Wagenberg, p/a Brouwerijstraat 1H, Wagenberg

58

GIFT: € 15.000 € 25.000 € 2.000 € 25.000 € 1.000 € 26.000 verstrekker Rijkssubsidie Stoomversnellingsfonds verstrekker Provinciale subsidie 1 superdonatie in de vorm van organisatie concert 1 superdonatie verbonden aan Adema-orgel Gummaruskerk 1 kanjergift verbonden aan beeld H.Gummarus 1 meter kerktoren 1 kanjergift 1 kanjergift 1 kanjergift in de vorm van diverse activiteiten 1 kanjergift in de vorm van jubileumconcert 1 superdonatie

59

Colofon

Colofon

Dit is een uitgave van de Stichting Behoud Gummaruskerk Wagenberg. Ter gelegenheid van de voltooiing van de restauratie van de kerk. oktober 2011 Met dank aan: • Fotografie Angelique Klomp voor de omslagfoto, diverse foto’s in hoofdstuk 3 en de foto’s van hoofdstukken 9 en 10. • Heemkundekring De Vlasselt voor de informatie en afbeeldingen die verwerkt zijn in de hoofdstukken 2 en 3. • Amateur fotoclub DINASA voor foto’s in hoofdstuk 3. Foto’s DINASA zijn gemaakt door Arno Brenters, Marijke Brenters, Theo Litjens, Hans van der Sanden, Piet Visker en Wim Prinsen. • Van Hoogevest Architecten voor het beschikbaar stellen van de tekeningen in hoofdstuk 6 en het merendeel van de foto’s van hoofdstuk 8. • Ernest Boel voor de selectie van de foto’s en redactie van hoofdstuk 8. • Ad Segeren voor de foto’s tijdens Gummarus goes Different van hoofdstuk 12. • Henk van Gageldonk voor de foto van de veiling tijdens de Jaarmarkt 2011 in hoofdstuk 12. • Mariëtte van Straaten voor de foto’s in hoofdstuk 13. Teksten: Marianne Dagevos Opmaak: Marcada Project en Tekst, Ralph Goossens Eindredactie: Addy Janssens

Dit boek is gedrukt op gecertificeerd FSC-papier.

Deze publicatie is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld. De Stichting Behoud Gummaruskerk Wagenberg is echter niet aansprakelijk voor onjuistheden of onvolkomenheden in tekst en gegevens. 60

61

De hoogste tijd HOOG! Wagenbergs kostbaarste bezit hersteld