DE GROENE MOTOR. MJA3 voorstudie zuivelketen

DE GROENE

MOTOR MJA3 voorstudie zuivelketen

De groene motor van de zuivelketen Hoe de zuivelketen in 2030 energieneutraal zal zijn MJA 3 voorstudie zuivelketen

Berenschot: Joost Krebbekx, Wouter de Wolf, Roy van Enkhuyzen, Edwin Lambregts EEI: Michiel Steerneman Augustus 2009

3

MJA3 voorstudie zuivelketen

Leeswijzer Managementsamenvatting

5

2. Aan de vooravond van een spannend

Leeswijzer

7

decennium

2.1 Ter introductie: een vitale keten met

1. Inleiding

9

1.1

1.2 Afbakening/scope

1.3 Wat houdt de ambitie van energie-

Aanleiding van deze voorstudie

neutraal in?

11

12

internationaal aanzien

21 23

2.2 Dynamische keten in een turbulente omgeving

25

2.3 Voedsel- en energiescenario’s 2020

13

1.4 Het belang van de zuivelketen

14

1.5 Een proactieve keten

17

zijn helder

27

2.4 Dynamiek in de komende tien jaar is groot

2.5 Wie stuurt de keten in 2020?

2.6 Toekomstige ketens veranderen in business-

29 36

to-business ketens

37

2.7 Innovaties richting 2020

39

2.8 De weg naar 2020 is geplaveid met mooie

kansen en serieuze bedreigingen

40

4


3. Energieneutraal is de groene motor van een

4. Nut en noodzaak routekaart zuivel

61

duurzaam vitale zuivelketen

43

Drempels die we moeten overwinnen

63

3.1 De ambitie verder onder de loep

45

Stappenplan routekaart

66

3.2 Basisgedachte 1: Semi-closed loop oplossing 47

Lijst geraadpleegde literatuur en personen

73

3.3 Basisgedachte 2: co-vergisting als

duurzaamheidsmultiplier

51

3.4 Basisgedachte 3: risico’s vragen om een meersporenaanpak

54

energieneutraal

Managementsamenvatting In 2020 zal de zuivelketen op een heel andere wijze in de

Hoofdvraag is: hoe kan de Nederlandse zuivelsector in 2020

markt staan dan nu. Klanten vragen om andere producten,

als een vitale keten georganiseerd zijn, vertrekkend vanuit

er zijn dus nieuwe markten ontstaan, er worden taken op een

haar huidige sterkten en zwakten en in het licht van alle kan-

andere wijze in de keten verdeeld en er worden naar verwach-

sen en bedreigingen?

ting veel betere prestaties (mondiaal) geëist van de zuivelketen op milieugebied en grondstoffen gebruik.

3.5 Basisgedachte 4: snel stappen zetten, eerder

5


Het antwoord is kort en simpel: door duurzaamheid als groene motor te zien. Het past bij de sterkten van de sector,

56 De Agrofood sector is voor Nederland een belangrijke drager

het verzilvert een groot deel van de genoemde kansen en is

van de economie en de zuivelsector is daarbinnen een belang-

een antwoord op de meestgenoemde bedreigingen.

rijke factor, want het neemt de tweede plek in. De Nederlandse zuivel wordt voor ca. 75% geëxporteerd, zowel binnen

In dat verband heeft de Nederlandse zuivelketen de ambitie

de EU als op de wereldmarkt. De Nederlandse zuivelindustrie

uitgesproken om energieneutraal te willen zijn in 2020. Ener-

is goed georganiseerd, in belangrijke mate in een coöperatieve

gieneutraal wil zeggen dat de benodigde energie voor zuivelfa-

structuur en kan gebruik maken van een sterk kennisnetwerk

brieken, transport en melkveehouders door de eigen keten op

van instituten en universiteiten. Met de Stichting Courage,

een duurzame wijze wordt opgewekt. In Nederland betekent

participant in het Innovatieplatform wordt door de zuivel

dit, dat ca 26 PJ/jaar op een duurzame wijze door de sector

gewerkt aan vernieuwing van (keten)systemen.

moet worden gegenereerd.

6


7


Leeswijzer

De sector wil kiezen voor een “semi-closed loop” oplossing.

Men start hierbij niet op 0, maar toch is er een 3 sporenbeleid

Via energiemaatschappijen zal energie geleverd blijven worden

nodig omdat aan alle 3 richtingen nog technologische ri-

aan de zuivelfabrieken. De energiemaatschappijen ontvangen

sico’s, marktrisico’s en organisatorische risico’s kleven. Naast

Hoofdstuk 1 gaat in op de ambitie van de zuivelketen in de

moet wanneer klaar zijn om in 2020 de gewenste ambitie

daartegenover dezelfde hoeveelheid energie van de melkvee-

het omschakelen naar duurzame bronnen blijft vermindering

context van het MJA 3-programma, het belang van de keten

daadwerkelijk in te lossen.

houders.Energieopwekking kan via 3 sporen: co-vergisting,

van energiegebruik altijd een issue. Hoewel de makkelijke

voor de Nederlandse economie en de potentie, projecten en

zonenergie en windenergie.

oplossingen reeds geïmplementeerd zijn is op dit gebied ook

ideeën binnen de zuivelketen.

Hoofdstuk 4 omschrijft dan de mogelijke routekaart: wat

nog het nodige te bereiken. Om deze transformatie van de huidige energieverbruiksituatie naar efficiënt en duurzaam

Hoofdstuk 2 verplaatst ons in het denken naar de toekomst

kan voldoende gas geproduceerd worden om de

energiegebruik mogelijk te maken en te versnellen is financi-

waarbij aan de hand van een aantal veronderstellingen voor-

ketenbehoefte aan energie geheel of grotendeels te

ële ondersteuning nodig.

spellingen zijn gedaan over dezelfde keten maar dan in 2020.

•• Co-vergisting; Met de mestproductie in Nederland

We zien ook de impact van het duurzaamheidsdenken op het

voldoen.Hierbij zal ook gebruik gemaakt moeten worden van co-vergistingsproducten. Er zijn vele technologische,

Bovendien als de zuivelsector energieproducent wordt treedt

organisatorische en markttechnische drempels te

het met een nieuw product in een nieuwe markt, wat extra

overwinnen om de potentie optimaal te benutten.

risico’s met zich meebrengt.

vitaal zijn van de sector in 2020. Hoofdstuk 3 laat zien dat de groene motor achter een vitale keten via een semi-closed loop gerealiseerd moet worden.

De routekaart geeft uitsluitsel of voor al deze ambities een

Op de weg daarnaar toe zijn drie technologische richtingen

in daken van stallen van de melkveehouderij. Drempels

praktisch haalbaar werkplan te maken is. Er is een voorstel

nodig. Dit om enerzijds de gewenste hoeveelheid energie op

zijn onder meer nog de buffering van de energie en de

uitgewerkt dat aangeeft hoe de uitwerking van deze routekaart

te wekken en anderzijds om een meersporentraject in te zet-

hoge investeringskosten.

in 6 maanden te realiseren is.

ten omdat alle drie de richtingen nog drempels kleven. We

•• Zonne-energie: Collectoren kunnen geïntegreerd worden

onderbouwen waarom de duurzaamheidsdoelstelling 26 PJ •• Windenergie: Toepassingsmogelijkheden zijn goed en zullen naar verwachting beter worden.

is, en reëel is. En dus dat energieneutraal veel dichterbij dan iedereen voor mogelijk hield.

8



1. Inleiding

9

10


11


1. Inleiding 1.1 Aanleiding van deze voorstudie

De technologische omstandigheden in de komende tien jaar bieden de melkveehouderij een unieke uitgangspositie voor

2020: De zuivelketen is energieneutraal

het produceren van duurzame, hernieuwbare energie. Tal van

De duurzaamheidsdrijfveer in de zuivelketen is reëel en

nieuwe technieken voor duurzame energieproductie zijn nu al

oprecht. Voor geen andere sector is de bron van inkomsten zo

in ontwikkeling en bieden de mogelijkheid om energiegebrui-

door de natuur ingegeven als in deze sector. Duurzaamheid is

kers en duurzame energieopwekkers in de keten aan elkaar te

dus geen hype, maar eigenlijk altijd al een onderdeel geweest

koppelen.

van het langetermijndenken in de sector. Energieneutraal in 2020 vormt derhalve een ambitieus maar Om het duurzame karakter vast te houden en te verster-

haalbaar plan! De zuivelsector wil hiermee aangeven dat zij

ken, wil de zuivelsector flinke stappen zetten op het gebied

voorop wil lopen in de verduurzaming van de Nederlandse

van energiegebruik en het terugdringen van de emissie van

agrofoodsector.

schadelijke gassen. Daarom hebben brancheorganisaties NZO en LTO de handen ineengeslagen als het gaat om initiatieven

De zuivelsector is ervan overtuigd dat met de nieuwe ambitie

voor een duurzaam vitale zuivelketen. Hiertoe is de program-

de basis is gelegd om een duurzame zuivelproductie ook voor

malijn schoon en zuinig ontwikkeld en is tevens een aparte

de komende generaties in Nederland te verankeren. Om deze

instantie opgericht: Courage om de duurzaamheidsinitiatie-

ambitie waar te maken, is een collectief werkplan nodig. In

ven te versnellen..

het kader van het Meerjarenafspraken (MJA) 3-convenant wordt de sector door SenterNovem geholpen om door mid-

1.2 Afbakening/scope Kansen door ketendenken

12

De zuivelverwerkende industrie is een gewaardeerde deelnemer geweest aan de voorloper van het MJA 3-traject, het MJA 2-traject. De focus van dit traject lag met name op energiebesparingen binnen de zuivelfabrieken. In het kader daarvan heeft de sector al flinke MJA3 voorstudie zuivelketen energiebesparingen gerealiseerd; in de periode 1998-2007 bedroegen deze 10%.

13


Eigenlijk kan men zeggen dat het laaghangende fruit reeds geoogst is en dat vervolgbesparingen veel moeilijker te realiseren zijn. Deze zijn eigenlijk alleen te verwachten door technologiedoorbraken en door ketendenken.

del van deze voorstudie tot dit werkplan te komen en zo snel

Grondstoffase

1.3 Wat houdt de ambitie van energie-

melkveevoederproductie

mogelijk energieneutraal te zijn.

neutraal in?

melkveehouderij

Productiefase Melkverwerking Consumptiemelk/producten Productgroepen: - Consumptiemelk/producten, yoghurt, vla, desserts en chocolademelk

1.2 Afbakening/scope Kansen door ketendenken

Melkverwerking Kaas/boter Productgroepen: - kaas - weiverwerking: indikken - smeltkaas - kaasopslag - boter - diversen: behandeling

Melkverwerking Poeder/overig Productgroepen: - condens/koffiemelk - melkpoeder - weiverwerking: eindproducten - diversen: producten

verpakkingen

De zuivelverwerkende industrie is een gewaardeerde deelnemer geweest aan de voorloper van het MJA 3-traject, het MJA 2-traject. De focus van dit traject lag met name op energiebesparingen binnen de zuivelfabrieken. In het kader daarvan

Distributiefase

Gebruiksfase

Afdankings- en hergebruiksfase

transport

detailhandel / consument

afdanking en hergebruik

recycling

afvalverwerking

heeft de sector al flinke energiebesparingen gerealiseerd; in de periode 1998-2007 bedroegen deze 10%.

‘Duurzame ontwikkeling van de Nederlandse melkveehouderij en zuivel heeft tot doel om natuurlijke en

RMO-transport

2

concept

Energieneutraal is meer dan MJA 3 vraagt

gezonde producten op de markt te brengen die op een

NZO heeft op 1 juli 2008 het convenant MJA 3 ondertekend.

maatschappelijk verantwoorde manier zijn geprodu-

Op grond van dit convenant verplicht de zuivelsector zich om

ceerd. Groen gas past daarin.’ Aldus Jaap Petraeus in zijn

zich in te spannen de energie-efficiency te verbeteren met 2%

hoedanigheid als voorzitter van de werkgroep die het

per jaar in de periode 2005- 2020. Maar de zuivelsector wil

rapport Naar een Duurzame Zuivelketen heeft opgesteld.

meer: het streven is om in 2020 binnen de gehele keten ener-

Dit rapport vormt de basis voor het initiatiefDuurzame

gieneutraal te produceren. Deze ambitie gaat dus duidelijk een

Zuivelketen van LTO en NZO. ‘Maatschappelijk verant-

stap verder dan de MJA 3-doelstellingen voor 2030.

woord’ betekent dat niet alleen rekening wordt gehou-

Wat is energieneutraal?

den met de ‘profits’, maar ook met ‘people’ en ‘planet’:

De definitie van energieneutraal is dat de benodigde energie,

de Triple P.

nodig voor allerlei processen in de keten, door diezelfde keten Eigenlijk kan men zeggen dat het laaghangende fruit reeds ge-

Daarom hebben NZO en LTO besloten om in een deel van de

wordt geproduceerd en dat dit op een duurzame wijze gebeurt.

De handen ineengeslagen

oogst is en dat vervolgbesparingen veel moeilijker te realiseren

keten samen te werken. De keten bestaat natuurlijk uit meer

Kortom, de sector voorziet zichzelf van de benodigde groene

De energieneutrale zuivelketen leidt ook tot een nieuwe

zijn. Deze zijn eigenlijk alleen te verwachten door technolo-

partijen; deze samenwerking is bedoeld als een (goed) begin

energie.

relatie tussen melkveehouder en zuivelbedrijf. Naast de rol

giedoorbraken en door ketendenken.

en als voorbeeld voor andere stappen in de bedrijfskolom.

van eigenaar (bij een zuivelcoöperatie) en toeleverancier van de grondstof, levert de melkveehouder straks ook energie, hetzij in de vorm van groen gas, hetzij in de vorm van groene stroom. Het grote voordeel daarvan is dat de toegevoegde – maatschappelijke – waarde van duurzame energie binnen de

14


15


eigen sector blijft. De daaruit voortvloeiende ‘vergroening’

groei creëren voor de lokale c.q. nationale economie. Volgen-

Het stuwende karakter van de zuivelketen blijkt uit de vol-

Nederland produceert 8,2% van de totale geproduceerde

van de zuivelketen versterkt haar maatschappelijke positie

de clusters zijn clusters die hun inkomsten halen uit de lokale

gende gegevens:

melkhoeveelheid in Europa en heeft daarmee de vierde positie

(license to produce) en verbetert het imago van producten.

markt. Als de stuwende clusters niet presteren, is het voor de volgende clusters onmogelijk om te groeien op termijn.

1.4 Het belang van de zuivelketen

Een foto van alle sleutelgebieden ziet er dan als volgt uit:

in de EU. De volgende figuur laat zien dat Nederland, in De zuivelsector is goed voor een productie van 12 miljoen ton

vergelijking met overige EU-producenten, relatief weinig nati-

melk per jaar (waarvan een groot deel wordt geëxporteerd),

onaal verkoopt, maar juist veel exporteert naar EU en overige

bestaat uit twintig bedrijven met 52 plants en is voor 90% ge-

landen. Nederland is de grootste exporteur buiten Europa.

organiseerd in coöperaties, wat leidt tot een productiewaarde Onder leiding van Jan Peter Balkenende is in 2004 het In-

De overzichts foto

novatieplatform opgericht. In deze periode is er een selectie gemaakt van de meest belangrijke Nederlandse clusters. Deze worden sleutelgebieden genoemd. De sleutelgebieden zijn

Hoog

Nederlandse concurrentiepositie in de wereld en hoogwaardige kennis en technologie. De economische en technische ontwikkelingen staan niet stil.

Productschap Zuivel)

P ensioe nen en verze kering en

C lusterka ra kte r

en ouw Uitb

versnellen Creatieve ind

Attractiviteit van de markt

geselecteerd op basis van economische kracht in relatie tot de

HTS

1 00% stuw end

C he mie

F&F

g eme ng d

W ater

1 00% verzorge nd

De zuivelketen is hierbij integraal onderdeel van één van Omturnen/loslaten

de zes sleutelgebieden, namelijk Food & Flowers. Food & Flowers is bovendien een redelijk stuwend cluster waarin circa 180.000 mensen werkzaam zijn. Stuwende clusters zijn

Nederland produceert 8,2% van de totale geproduceerde melkhoeveelheid in Europa en heeft daarmee de vie volgende figuur laat zien dat Nederland, in vergelijking met overige EU-producenten, relatief weinig nationaal v exporteert naar EU en overige landen. Nederland is de grootste exporteur buiten Europa.

van ongeveer € 6 miljard (Bron Statistisch jaaroverzicht 2008,

Uitnutten

Grootte va n de bol = aa ntal FTE ’s a ctie f in he t cluste r

Laag Zwak

Clusterpositie in de markt

clusters die door export van goederen en/of diensten dan wel door het aantrekken van bedrijvigheid uit het buitenland

Het stuwende karakter van de zuivelketen blijkt uit de volgende gegevens:

Sterk 1

concept

Nederland produceert 8,2% van de totale geproduceerde melkhoeveelheid in Europa en heeft daarmee de vierde positie in de EU. De volgende figuur laat zien dat Nederland, in vergelijking met overige EU-producenten, relatief weinig nationaal verkoopt, maar juist veel

16


Kennisinfrastructuur is bovengemiddeld goed De sector heeft zich goed georganiseerd met de NZO en LTO als spreekbuis voor de melkproducerende en verwerkende

Internationaal staat Nederland bekend als een land dat zeer goed melkvee levert. -- Nederland loopt voorop op het gebied van innovatie.

industrie. Via Courage, de denktank van de sector, worden

Dit blijkt door de introductie van automatisch melken,

innovatiemogelijkheden opgespoord, en innovatietrajecten

de implementatie van het Nitraat richtlijn en de

gestart. Bovendien doet de sector actief mee aan het Food &

belangrijke rol van Courage (Stichting voor innovatie

Nutrition Top instituut.

in de melkveehouderij).

de schaalgrootte. -- Melkveehouders zijn continu bereid om mee te

IFCN,2007).

zig. Dit biedt een goed uitgangspunt voor de uitrol van nieuwe innovaties, bijvoorbeeld op het gebied van energie.

Kennis + kunde = kassa De competitieve kracht van de zuivelsector is het resultaat van:

gaan van milieubelasting en het in stand houden en waar

investeren.

mogelijk versterken van ecologische systemen, variërend van kleinschalig weidevogelbeheer tot het behoud van het tropische regenwoud. ‘Profit’ houdt in dat de sector natuurlijk, als

1.5 Een proactieve keten

-- De melkveehouders zijn entrepreneurs die continu gefocust zijn op verbeteren en leren van elkaar. Dit blijkt onder andere uit de Dairy Academy. -- Het fokken van melkvee is state-of-the-art.

innovatieve en ondernemende branche, winst wil maken om te kunnen groeien en te investeren, maar ook om de econo-

People, planet, profit

•• de competitieve kracht van de verwerkende industrie:

mische positie van Nederland te versterken.

en uitgewerkt om de sector steeds duurzamer en schoner te

Potentie

maken. Duurzame ontwikkeling van de Nederlandse melk-

De sector heeft een enorme potentie als leverancier van duur-

te vergroten en te versterken (ingrediënten whey

veehouderij en zuivel heeft tot doel om natuurlijke en gezonde

zame energie. Het is een rol die de sector op het lijf geschreven

proteins, milk proteins, caseinates, lactose, cheese,

producten op de markt te brengen die op een maatschappelijk

lijkt. De hoeveelheid zonne-energie die de sector ‘opvangt’, is

butter).

verantwoorde manier zijn geproduceerd. Hierbij is de Triple P

enorm. Slechts een fractie daarvan komt in het huidige model

leidend: people, planet en profit.

terecht in melk. Een kleine verbetering in de benutting kan

-- o Men is in staat om productgroepen met hoge marges

-- Men is in staat om de activiteiten te vergroten in snel

al tot spectaculaire resultaten leiden. De melkveehouders zelf

groeiende markten (zoals Azië, Rusland).

•• de competitieve kracht van de melkveehouders:

staat voor het zuinig omgaan met grondstoffen, het tegen-

Momenteel worden in de zuivelsector tal van ideeën geuit

werkers van melk, is de kennisinfrastructuur optimaal. Deze structuur is bij geen enkele andere sector zo duidelijk aanwe-

den en het tegengaan van uitbuiting en kinderarbeid. ‘Planet’

denken met de verwerkende industrie en willen ook

-- Een gunstige melk-feed-prijsratio (NL:2, F:1.5) (bron: Door intensieve samenwerking tussen producenten en ver-

17


‘People’ staat voor het netjes en verantwoord omgaan met

zijn de eersten die de kans zien en proberen te grijpen. Biogas

te verdedigen door cost-leadership, merknamen en

mensen en gezonde voeding. Medewerkers natuurlijk, maar

is booming. In 2006 wordt er voor circa € 100 miljoen in

producten met een hoge toegevoegde waarde.

-- Men is in staat om de kernactiviteiten te vergroten en

ook omwonenden, consumenten en samenwerkingspartners.

geïnvesteerd. Het lijkt nog maar het begin van een in poten-

-- Er wordt veel geïnvesteerd in onderzoek en innovatie.

Maar ook met mensen verder weg, in ontwikkelingslanden

tie enorme ontwikkeling. In snel tempo ontwikkelen zich

-- Men is goed in staat om de strategie af te stemmen op

bijvoorbeeld, door te streven naar goede arbeidsomstandighe-

nieuwe technieken die nieuwe energiebronnen ontsluiten en

18


de benutting van bestaande sterk verbeteren. Per saldo zou

Het duurzame karakter van de sector wordt onderstreept

de sector op termijn in de energievoorziening van honderd-

door het aantal projectideeën dat Courage (het innovatie-

Hieronder volgt een korte beschrijving van drie pilots, die

duizenden huishoudens kunnen voorzien en een substantiële

hart van de zuivelsector) uitwerkt. De ideeën zijn onder meer

onderstrepen dat de zuivelsector voortdurend innovaties

bijdrage kunnen leveren aan de realisatie van de nationale

afkomstig uit de in december 2005 gehouden workshop met

toepast om schoner en duurzamer te worden:

Kyoto-doelstelling. Het verschaft de sector een volstrekt

ondernemers uit de agro-energiesector:

nieuwe positie in onze samenleving. •• Oprichting van een energiemarktplaats voor de collectieve De melkveehouderij is de grootste ‘grondbezitter’ van Nederland. Wat duurzame energie betreft, biedt dit het volgende

vermarkting van biogas. •• Agro-energiekamer voor de bundeling van ondernemers,

19


Pilot 1 St. Oedenrode

biogas lonend wordt, zonder permanent afhankelijk te

Frank van Genugten uit St. Oedenrode gaat op zijn

worden van subsidie.’ Volgens William Wold, milieuma-

bedrijf een vergister plaatsen waarmee hij groen gas

nager bij Friesland Campina, is het vooral een kwestie

kan winnen uit de mest van zijn eigen koeien en die van

van organiseren. ‘De gasprijs blijft stijgen, dus op den duur wordt biogas vanzelf lonend.’

perspectief. Zon: de sector is de grootste ’zonnecollector’ van

wetenschappers, technische adviesbureaus,

tien collega’s. FrieslandCampina levert reststromen voor

ons land. Biomassa: de sector kan een sleutelpositie innemen

beleidsdeskundigen, etc.

co-vergisting en neemt een groot deel van de energie af.

bij het benutten van energie uit biomassa (waaronder mest).

•• De ontwikkeling van een Energie-Innovatiefonds.

Een nabijgelegen glastuinder benut het overige gas voor

Pilot 3 Beemster

Wind: de sector heeft ruimte voor inpassing van windturbi-

•• Ontwikkeling van een visie voor een energetisch

onder andere verwarming.

Melkveehouder Piet Beers draagt graag zijn steentje bij

nes.

duurzame zuivelkolom.

aan een energieneutrale zuivelketen. Dit wil hij doen door

Initiatieven en projectideeën

Pilot 2 Koudum

rundermest en reststromen uit de omgeving om te zet-

Het energiegebruik in de keten gaat voor ongeveer een derde

Anton Stokman, melkveehouder uit Koudum stelt dat het

ten in groen gas voor de nieuwe kaasmakerij van CONO

op aan het produceren van kunstmest en krachtvoer, voor

vooral gaat om het in elkaar passen van de puzzelstukjes.

kaasmakers. Klaas Jan van Calker stelt dat dit plan prima

circa 14% aan de melkveehouderij en voor 28% aan melk-

‘Belangrijke vraag is hoe we ervoor kunnen zorgen dat

past in het ‘Caring Dairy’-programma van CONO.

verwerking. Het streven naar een energieneutrale zuivelketen richt zich in eerste instantie op die laatste twee categorieën: het energieverbruik op de boerderij en in de melkfabriek.

20

De zuivelketen ziet het als haar primaire taken economisch toegevoegde waarde te leveren en voedzame zuivelproducten te produceren waar mensen binnen en buiten Nederland van kunnen genieten. De zuivelketen is zich er volop van bewust dat zij deze taken alleen blijvend kan vervullen als de productie op een duurzame manier wordt ingevuld. Daarom hebben LTO en NZO nieuwe ambities geformuleerd en ervoor gekozen duurzaamheidsinitiatieven in de Stuurgroep Duurzame Zuivelketen samen te brengen. Dit resulteert in kruisbestuiving en zorgt er ook voor dat de beschikbare middelen optimaal worden ingezet.



2. Aan de vooravond van een spannend decennium

21

22


23


2. Aan de vooravond van een spannend decennium Om meer richting te geven aan het formuleren van de macro-

De melkveehouderij is internationaal befaamd vanwege de

ontwikkelingen, is gewerkt met toekomstscenario’s richting

professionaliteit van de bedrijfsvoering, de hoge automatise-

2020. Deze opzet met scenario’s is gekozen omdat de zuivel-

ringsgraad en de hiermee samenhangende hoge melkproduc-

keten dagelijks direct met het dilemma energie en voedsel

tie per koe.

geconfronteerd wordt. De verwerkende industrie is sterk geconcentreerd, met Royal FrieslandCampina als beeldbepalende speler. Maar ook

2.1 Ter introductie: een vitale keten met

kleinere bedrijven zoals DOC en CONO Kaasmakers spelen

internationaal aanzien

internationaal een rol van betekenis. Nederlandse zuivelondernemingen zijn ver buiten de grenzen van ons eigen land

De Nederlandse zuivelsector neemt in de wereld een voor-

actief. Zo heeft Royal FrieslandCampina bijvoorbeeld een

aanstaande positie in. Binnen Europa is Nederland het vierde

belangrijke marktpositie verworven in Aziatische landen en in

zuivelproducerende land, na veel grotere buurlanden als

Afrika, waarbij er ook is geïnvesteerd in lokale productiecapa-

Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Ongeveer

citeit.

8,2% van de Europese zuivel is van Nederlandse oorsprong. O ns land het grootste exportquotum van de hele Europese

Melk wordt in veel landen in de wereld geproduceerd maar

Unie.

vooral in Europa, Noord-Amerika, Oceanië , India en Zuid-

24


25


Amerika. De grootste producenten zijn de EU, India en de VS

De EU neemt alleen al bijna een kwart van de wereldproductie

en de industrie ook de kennisinfrastructuur Wageningen

2.2 Dynamische keten in een turbulente

(zie volgende figuur)

voor haar rekening. Dat aandeel daalt overigens, omdat door

Universiteit, het state-of-the-art laboratorium van Qlip,

omgeving

de quotering de melkproductie in de EU niet of nauwelijks

zuivelonderzoek bij NIZO, het productschap Zuivel, financiële

toeneemt. Dit is wel het geval in de VS, India (beide +10%

dienstverleners als Rabobank en vertegenwoordigende orga-

Melk is in essentie een homogeen massaproduct, waarbij er

sinds 2000) en enkele andere grotere productielanden zoals

nisaties zoals NZO en LTO behoren. Men kan stellen dat de

wel enige variatie bestaat in de specifieke kwaliteitskenmerken

Brazilië en China.

samenwerkingsbereidheid binnen de zuivel van oudsher sterk

van de melk, zoals het vet- en eiwitpercentage. Op basis van

ontwikkeld is. De specifieke coöperatieve structuur die de Ne-

melk wordt in de zuivelverwerkende industrie een waaier aan

Nederland is, naast Denmarken Duitsland, Frankrijk en

derlandse zuivel kenmerkt, en die we bijna nergens in Europa

zuivelproducten geproduceerd. Deze producten worden direct

Ierland, een belangrijke zuivelexporteur in de EU: het neemt

zo sterk terugvinden, heeft daar zeker ook aan bijgedragen.

op de consumentenmarkt afgezet of als ingrediënten gebruikt

Figuur: De aanbieders op de wereldmarkt ereldmarkt

in de voedselverwerkende of farmaceutische industrie.

circa 20% van de totale EU-export van kaas, boter en vollemelkpoeder, en rond 10% van de uitvoer van mager melkpoe-

Binnen de sector wordt veel geïnvesteerd in innovatie. Een

der voor zijn rekening. De markten voor de Nederlandse kaas-

voorbeeld daarvan is het automatisch melken, een Neder-

De markt voor consumenteneindproducten heeft een ‘local

export liggen vooral in de omringende EU-lidstaten – ruim

landse vinding die wereldwijd navolging krijgt. De laatste

for local’ karakter en beperkt zich tot de eigen thuismarkt en

80% van de kaasexport vindt zijn bestemming binnen de EU.

jaren zijn er vele productinnovaties, waarbij de consument-

de directe buurlanden. Dit hangt samen met de bederfelijke

Van de Nederlandse boterexport blijft 60% binnen de EU, de

producten uiteraard het meest in het oog springen. Minstens

aard van het product, waardoor de actieradius voor het ver-

rest gaat naar derde landen. Voor de andere zuivelproducten

even interessant zijn de innovaties in de business-to-business

voer relatief klein is. Bij bewerkte producten, zoals boter, kaas,

is de internationale markt buiten de EU nog belangrijker.

markt. Met name hier worden de laatste jaren nieuwe bron-

melkpoeder en dergelijke, geldt deze beperking in principe niet

Zo vindt de helft van de export van gecondenseerde melk en

nen van toegevoegde waarde aangeboord, bijvoorbeeld via de

of veel minder. Voor deze producten zien we binnen en buiten

mager melkpoeder zijn bestemming buiten de EU. Voor niet-

verwerking van wei. Ook op het gebied van duurzaamheid is

de Europese Unie een behoorlijk handelsvolume.

mager melkpoeder is dat maar liefst 90%.

de sector al jaren actief. Naast initiatieven vanuit individuele

n kwart van de wereldproductie voor haar rekening. Dat aandeel daalt overigens, omdat door de Net als andere agrarische sectoren is de zuivelindustrie een e EU niet of nauwelijks toeneemt. Dit is wel het geval in de VS, India (beide +10% sinds 2000) en enkele bijzonder sterk cluster, waartoe naast de melkveehouderij zoals Brazilië en China.

ondernemingen zijn er ook branchebrede initiatieven, zoals

De EU-25 is met 27% de belangrijkste zuivelproducent ter

de projecten die vanuit de denktank Courage worden opgezet.

wereld. Met name in Noord-West-Europa zijn de klimatologi-

26


27


sche omstandigheden voor de melkveehouderij bijzonder gun-

spraken. De belangrijkste en meest fundamentele transitie die

2.3 Voedsel- en energiescenario’s 2020 zijn

Effect scenario A:

stig. Australië, Nieuw-Zeeland en de Verenigde Staten kennen

de Europese melkveehouderij zal ervaren, is de (gefaseerde)

helder

In scenario A zal er geen schaarste zijn aan zuivel, met als ge-

zeer grootschalige melkveehouderijen die produceren voor

afschaffing van het melkquotumsysteem in 2015.

volg dat het prijsniveau laag zal zijn. Dit scenario is alleen reVoldoende productie van voedsel en energie zijn twee van

alistisch als in de tussentijd veel innovaties op het gebied van

zuivel, en in dat opzicht een grotere partij dan de EU. Nieuw-

Het quotumsysteem komt neer op een effectieve beperking

de belangrijkste mondiale uitdagingen voor de komende

duurzame energie en efficiënte voedselproductie zijn toege-

Zeeland voert ongeveer 90% van haar productie uit.

van het aantal te produceren kilo’s melk per land en per

decennia. Beide uitdagingen hebben ook een directe invloed

past. Vanwege de lage prijsniveaus zal de zuivelketen in 2030

bedrijf. De afschaffing van het quotumsysteem zal ervoor

op de zuivelsector. Daarom is met een groep stakeholders uit

minder capaciteit hebben om te innoveren. Wellicht zullen

Melk kent in theorie een enorm groeipotentieel: op wereld-

zorgen dat de sector in de toekomst wordt blootgesteld aan de

de sector een analyse gemaakt van mogelijke ontwikkelingen

boeren ook op andere manieren geld moeten verdienen,

schaal stijgt de vraag naar zuivel sneller dan het aanbod,

krachten van vrije marktwerking. Waarschijnlijk zullen vooral

en de impact hiervan op de zuivelsector. Dit is gedaan aan de

bijvoorbeeld door duurzame energieopwekking. De politiek

waardoor de prijsvooruitzichten op de wereldmarkt goed zijn.

de grote melkveebedrijven met hun ambitieuze uitbreidings-

hand van vier mogelijke scenario’s, die hierna zijn weergege-

zal beperkt hoeven in te grijpen in de zuivel- en energieketens,

Met name de vraag in Azië, Oost-Europa, Noord-Afrika en in

plannen het meest profiteren van de afschaffing van de quota.

ven. De energiescenario’s zijn afgeleid van de Shell-scenario’s

omdat de markt het aanbod van energie en voedsel voldoende

Blueprint en Scramble.

garandeert. De consument zal waarschijnlijk andere duur-

de wereldmarkt. Nieuw-Zeeland is de grootste exporteur van

Rusland zal in de komende decennia stijgen. Waarschijnlijk zal het aanbod in de Aziatische landen de stijging van de vraag

Door de deregulering van de Europese melkveehouderij zal de

zaamheidseisen hebben (dierenwelzijn) in 2030.

niet kunnen bijbenen, met als gevolg stijgende importen van

volatiliteit van de melkprijzen toenemen. De Europese melk-

Effect scenario B:

de landen in deze regio. Nederlandse zuivelondernemingen

veehouderij zal in toenemende mate beïnvloed worden door

In scenario B zullen de voedselprijzen wel hoog zijn. In dit

kunnen hiervan profiteren, mits hun kostprijs voldoende laag

de ontwikkelingen op de wereldmarkt voor zuivel. Perioden

scenario is het minder interessant voor de zuivelindustrie om

is in vergelijking met de wereldmarktprijs.

van hoge melkprijzen (zoals eind 2007) zullen afgewisseld

te investeren in duurzame energieopwekking. Ook zal het niet

De melkveehouderij in Europa acteert van oudsher in een

worden door perioden waarbij de marktprijs onder de kost-

interessant zijn om biovergisting of biodiesel van primaire bi-

sterk door overheidsingrijpen gedomineerde markt met een

prijs daalt (zoals momenteel het geval is). Deze situatie heeft

ologische grondstoffen te maken. Opwekking van duurzame

uitgebreid systeem van volumebeperkingen en prijsregulatie.

zich al decennia niet meer voorgedaan en Europese (en dus

Deze beschermende maatregelen zijn in de afgelopen jaren

ook de Nederlandse) zuivelondernemingen zullen zich hierop

langzaam maar zeker afgebouwd in het kader van WTO-af-

moeten aanpassen.

energie moet sterk verbeterd zijn ten opzichte van nu, om de De impact van de verschillende scenario’s op de zuivelketen

prijsconcurrentie met fossiele brandstoffen aan te kunnen.

loopt uiteen.

Vanwege de schaarste van voedsel zullen er politiek en sociaal

De impact van de verschillende scenario’s op de zuivelketen loopt uiteen. Effect scenario A:

In scenario A zal er geen schaarste zijn aan zuivel, met als gevolg dat het prijsniveau laag zal zijn. Dit scenario is alleen realistisch als in

2.4 Dynamiek in de komende tien jaar is groot

28



29 ontwikkelingen b In deze paragraaf worden de belangrijkste ontwikkelingen in de zuivelketen beschreven. Het betreft afnemers, melkverwerkende industrie, veehouderij en toeleveranciers. Figuur: Omgevingsanalyse.

spanningen ontstaan. Veel innovatie zal gericht zijn op het

Het meest waarschijnlijke scenario zonder keteninterventie is

De vraag in hoeverre de situatie van de zuivelketen naar de

efficiënt produceren van voedsel, mede omdat prijs voor con-

scenario D. Enerzijds positief, omdat op basis van schaarste

linkerkant ( voedsel in overvloed) van dit model zal schuiven,

sumenten belangrijker geworden is.

van voedsel er waarschijnlijk aantrekkelijke marges mogelijk

hangt in hoge mate af van de combinatie van overheidsregule-

Effect scenario C:

zijn. Aan de andere kant kost het produceren en vervoe-

ring en marktwerking. De komende jaren staat in ieder geval

In dit scenario zal de zuivelsector net als in scenario A lagere

ren nog steeds energie en waarschijnlijk met een zodanig

in Europa een terugtredende overheid op de agenda. Vanaf

prijsniveaus kennen, doordat er voldoende voedsel is. De

kostprijsniveau dat de marges weer uitgehold gaan worden.

het moment dat de quotering verdwijnt, zal de melkprijs

focus zal liggen op het realiseren van (decentrale) duurzame

Weliswaar is de factor energie 5%, maar dat kan dan rap gaan

meer fluctueren en in perioden extra dalen door een stijgend

energie en het terugdringen van emissies vanwege een groei-

oplopen. Omslagpunten om over te schakelen op andere

aanbod van melk (scenario’s A of C). De diepte van de ‘put’

end broeikaseffect. Voedsel zal vaker voor energie gebruikt

energiebronnen komen dan dichterbij, maar energie blijft

is afhankelijk van de wereldmarktprijs op dat moment en van

2.4.1 Belangrijke trends bij de consument

worden en kansen voor de zuivelindustrie liggen met name in

duur.

de mate waarin het aanbod in de EU stijgt. Daartegenover

Figuur: Omgevingsanalyse. Groei van wereldwijde vraag naar zuivel

staat dat er ook perioden met een hoge melkprijs zullen voor

concept

het duurzaam opwekken van energie naast zuivelproductie.

Effect scenario D:

Het meest wenselijke scenario voor de zuivelsector in Ne-

komen als gevolg van een dalend aanbod bij een toenemende

Er zullen hoge prijsniveaus ontstaan in zowel de voedsel- als

derland lijkt scenario B. Dat is in feite het scenario waarbij

vraag.( voedsel schaars scenario B of D )

energiesector. Ook in dit scenario ligt de nadruk op innovatie.

in ieder geval de zuivelprijzen hoog zijn en als dan de eigen

Groei van wereldwijde vraag naar zuivel

Duurzaamheid zal een belangrijk thema zijn en hierin zal veel

keten zich van voldoende duurzame energie kan voorzien

Op wereldschaal stijgt de vraag naar zuivel sneller dan het

geïnvesteerd worden (in innovatie). De zuivelsector zal op het

is de inkomenspositie van de melkveehouders optimaal .

2.4 Dynamiek in de komende tien jaar is

aanbod, waardoor de prijsvooruitzichten op de wereldmarkt

gebied van zowel zuivel als energieproductie veel mogelijkhe-

Ook duurzame energie zal nooit kosteloos zijn. De drive om

groot

goed zijn. Met name de vraag in Azië, Oost-Europa, Noord-

den hebben. De politiek zal ook sterk gericht zijn op duur-

minder energie te gebruiken, zal blijven. De ambitie om een

zame en efficiënte productie van voedsel en energie. En ook

energieneutrale keten te zijn, kan gemotiveerd worden omdat

In deze paragraaf worden de belangrijkste ontwikkelingen

wijl het aanbod in deze landen waarschijnlijk geen gelijke tred

in dit scenario zullen waarschijnlijk veel sociale en politieke

men scenario D een meer dan waarschijnlijk scenario vindt

in de zuivelketen beschreven. Het betreft ontwikkelingen bij

houdt. Er zijn dus kansen voor de West-Europese zuivelketen.

spanningen ontstaan.

voor een bepaalde periode.

consumenten, afnemers, melkverwerkende industrie, veehou-

2.4.1 Belangrijke trends bij de consument

Afrika en in Rusland zal in de komende decennia stijgen, ter-

derij en toeleveranciers.

30


31


Vraag naar duurzame producten

Een andere trend is de vraag naar regionale producten. Vaak

Voedselveiligheid en regie in de keten

zijn. Nederland is, naast Duitsland, Frankrijk en Ierland, een

Een belangrijke ontwikkeling is de vraag van consumenten

wordt dit geassocieerd met gezond en duurzaam. Het voedsel

Voedselveiligheid blijft een belangrijk issue. Hierbij is de

belangrijke zuivelexporteur in de EU: het neemt circa 20%

naar duurzame producten. Ook de vraag naar biologische

wortelt meestal in de lokale gastronomische traditie.

integrale ketenbenadering het uitgangspunt. Dit betekent dat

van de totale EU-export van kaas, boter en vollemelkpoeder

(diervriendelijke) producten groeit en wordt in toenemende

de kwaliteit van het product op ieder moment in de keten kan

en ongeveer 10% van de uitvoer van mager melkpoeder voor

mate door wetgeving afgedwongen. Transparantie van de

Daarnaast blijven variatie (assortimentsbreedte) en gemak

worden gecontroleerd en in de loop van de volledige keten

zijn rekening. De markten voor de Nederlandse kaasexport

herkomst van producten en de mate van milieubelasting is

belangrijke aspecten in de beleving van de consument.

nauw wordt opgevolgd. Het is de verwachting dat afnemers

liggen vooral in de omringende EU-lidstaten – ruim 80% van

dit meer zullen uitbesteden of de verantwoordelijkheid eerder

de kaasexport vindt zijn bestemming binnen de EU. Van de

in de keten leggen.

Nederlandse boterexport blijft 60% binnen de EU, de rest gaat

in toenemende mate een eis. Echter, consumenten zijn anno 2009 meestal nog niet bereid (veel) extra te betalen voor

2.4.2 Belangrijke trends bij de klanten van de keten

duurzame producten.

Meer vraag naar ingrediënten en huismerken

naar derde landen.

Er is een toegenomen vraag naar ingrediënten. Die vraag is

Onderhandelingspositie in de keten

Gezondheid

afkomstig uit de farmacie, maar komt ook bij andere afne-

Binnen de detailhandel (grootdistributie) is een tendens

Voor de andere zuivelproducten is de internationale markt

Gezondheid van voedsel wordt voor een steeds grotere groep

mers vandaan. Daarnaast is er al enkele jaren een verschui-

zichtbaar van internationalisatie en consolidatie, waardoor

buiten de EU nog belangrijker. Zo vindt de helft van de export

consumenten belangrijker. Men is in toenemende mate ook

ving gaande van A-merken naar huismerken. De consumen-

de machtspositie van deze sector ten opzichte van de voe-

van gecondenseerde melk en mager melkpoeder zijn bestem-

bereid meer te betalen voor gezonde producten, die bijvoor-

tenvraag van variatie en gemak vertaalt zich ook door in de

dingsindustrie verder toeneemt. De eisen ten aanzien van de

ming buiten de EU. Voor niet-mager melkpoeder is dat maar

beeld minder vet zijn of ‘goede’ stoffen (vitaminen) bezitten.

afnemersvraag

voedingsindustrie kunnen daarom steeds hoger worden.

liefst 90%.

Belevingswaarde

Vraag naar duurzaamheid

2.4.3 Belangrijke trends bij de zuivelverwerkende

Hierna volgt een overzicht van de producten die de zuivelver-

De belevingswaarde van massaproducten zoals melk wint

De afnemers vertalen de eisen van de consumenten en de

industrie

werkende industrie in haar markten afzet. Meer dan 50% van

aan belang. De aandacht voor genieten, aangepast aan het

maatschappij door. Vandaar dat ze ook vaker vragen naar

De verwerkende industrie bestaat uit ongeveer twintig bedrij-

de melk wordt voor kaas gebruikt.

moment, doet ruimte ontstaan voor duurdere en luxueuzere

duurzame producten en productieprocessen.

ven met circa 52 plants. De industrie als geheel verwerkte in

producten. Het concept ‘slow food’ is hier een voorbeeld van

2007 bijna 12 miljoen ton melk. FrieslandCampina verwacht

en combineert lekker eten met gezond en duurzaam voedsel.

dat de melkproductie in 2015 met meer dan 20% gestegen zal

planet (met name energiegebruik en carbonfootprint), people en profit is van belang voor het onderscheidend vermogen van de zuivelverwerkende industrie.

e producten32 die de zuivelverwerkende industrie in haar markten afzet. Meer dan 50% van de melk wordtMJA3 voorstudie zuivelketen

overige producten 15%

dankzij de productie in China, de laatste jaren zeer gelijkma-

melk en melkproducten 12% condens 6% vol melkpoeder 7%

boter/mager melkpoeder 5% kaas 55%

tig. Het aandeel van Europa is hierin redelijk constant. De groei in India en China zal naar verwachting de komende jaren groot zijn, waar Europa vrij constant blijft. Trends zijn:

Verdergaande consolidatie en ontstaan nichemarkten In de zuivelverwerkende industrie is er sprake van een verdergaande internationale consolidatie. Er ontstaan meer Europese multinationals die grote fabrieken kunnen neerzetten die

aar melk De wereldwijd sterk blijft Sommigen beweren op dit moment namelijk de Deze ontwikkeling verwachting is dat destijgen. vraag naar melk wereldwijd sterkzelfs datgrote volumes zuivel efficiëntslechts verwerken. produceerd wordt dieSommigen ieder mens nodigzelfs heeft. Dedit verzadigingsgraad in Europa van voeding is differentiatie hoog, bij in nichemarkten. blijft stijgen. beweren dat op moment biedt ook mogelijkheden voor etekent dat prijsveranderingen van weinig invloed zijn op de vraag naar voeding. De totale Nederlandse namelijk slechts de helft van de hoeveelheid melk geprodu2 miljard kg (2008, Agriculture, main MVO wordt belangrijker voor onderscheidend vermogen ceerd wordtEurostat: die ieder mens nodig heeft. Destatistics). verzadigingsgraad

Voor de zuivelverwerkende industrie is duurzaam ondernein Europamet van een voeding is hoog, bij 84%. een geringe prijselasticiteit. rijkste melksoort aandeel van De wereldmelkproductie groeit, mede dankzij de productie men een belangrijk thema. Het zoeken van een goede datvan prijsveranderingen vanredelijk weinig invloed zijnDe groei elijkmatig. Dit Hetbetekent aandeel Europa is hierin constant. in (MVO) India en China zal naar

op de vraag naar voeding. De totale root zijn, waar Europa vrij constant blijft. Nederlandse melkaanvoer bedraagt ruwweg 12 miljard kg (2008, Eurostat: Agriculture, main statistics).

balans tussen planet (met name energiegebruik en carbonfootprint), people en profit is van belang voor het onderscheidend vermogen van de zuivelverwerkende industrie.

Groeimarkten kennen ook meer concurrentie 33


De vraag van consumenten naar duurzame, gezonde en lekkere producten biedt kansen voor de zuivelverwerkende industrie om meer waarde toe te voegen. Daarnaast is er de groeimarkt voor plantaardige eiwitbronnen.. De concurrentie met deze producten zal dan ook toenemen. lekkere producten biedt kansen voor de zuivelverwerkende (Nederlandse consumenten verwachten dat koeien buiten in Coöperaties de wei lopen en door hieraan te voldoen, verkrijgt de zuivel een industrie om meer waarde toe te voegen. Daarnaast is er de Het is de verwachting dat coöperaties zullen blijven bestaan naast private ondernemingen. groen en duurzaam imago), ook neemt zij qua grondbezit een groeimarkt voor plantaardige eiwitbronnen.. De concurrentie

ruime positie in ten opzichte van de verwerkende industrie en

met deze producten zal dan ook toenemen.

bijvoorbeeld de landbouwsector. Momenteel is ruim 90% van 2.4.4 Belangrijkste trends in de melkveehouderij Coöperaties de Nederlandse melkveehouders georganiseerd via coöperaties. De is een belangrijke zullen schakel in de bestaan zuivelketen. Niet alleen zorgt zij voor het positieve imago van de zuivel Hetmelkveehouderij is de verwachting dat coöperaties blijven (Nederlandse consumenten verwachten dat koeien buiten in de wei lopen en door hieraan te voldoen, verkrijgt de zuivel een groen en De mutatie van het aantal melkveebedrijven in Nederland naast private ondernemingen. duurzaam imago), ook neemt zij qua grondbezit een ruime positie in ten opzichte van de verwerkende industrie en bijvoorbeeld de bedroeg in de periode 1990-2005 circa -4% per jaar en naar landbouwsector. Momenteel is ruim 90% van de Nederlandse melkveehouders georganiseerd via coöperaties. 2.4.4 Belangrijkste trends in de melkveehouderij verwachting van het CBS daalt het aantal bedrijven in het De van het aantal in in Nederland bedroeg in de periode 1990-2005 -4% per jaar naar verwachting van Demutatie melkveehouderij is eenmelkveebedrijven belangrijke schakel de zuivelkekomende decennium ietscirca verder (-4,2% per en jaar), waardoor het CBS daalt het aantal bedrijven in het komende decennium iets verder (-4,2% per jaar), waardoor dit in 2015 zou komen op 15.235 ten. Niet alleen zorgt zij voor het positieve imago van de zuivel dit in 2015 zou komen op 15.235 stuks (zie figuur hierna). stuks (zie figuur hierna). 80

MELKGIFT/KOE

KOEIEN/BEDRIJF

PRODUCTIE PER BEDRIJF

– Gegevens over melkvee-

8.000

70

6.000

60

4.000

2008

houderijen van 1985 tot

2007

2007.

2.000

50

0

2006 1985

1995

2005

40

2007

2005

30

2000 60

20

1995

50 40

Momenteel is koemelk de belangrijkste melksoort met een

10

Groeimarkten kennen ook meer concurrentie

e is er sprake van een verdergaande internationale consolidatie. Er ontstaan meer Europese De vraag van consumenten naar duurzame, gezonde en aandeel van 84%. De wereldmelkproductie groeit, mede n kunnen neerzetten die grote volumes zuivel efficiënt verwerken. Deze ontwikkeling biedt ook in nichemarkten.

1990

20 10

0 concept 1985 1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008

0

1985

21

19 85 19 90 19 95 20 00 20 05 20 06 20 07 20 08

ntstaan nichemarkten

30

0

100

200

300

400

500

600

34


35


Het aantal koeien per melkveebedrijf neemt steeds meer toe,

grote schaal zijn investeringen in nieuwe stallen en melk-

gemengde bedrijven in de toekomst een overwegend familiaal

2.4.5 Belangrijkste trends bij toeleveranciers

evenals de productie per koe. Deze stijgt van bijna 6.000 kg/

machines rendabel te maken. De individuele melkveehouder

karakter zullen hebben.

(veevoeder, verpakkingen en energie)

koe in 2005 naar gemiddeld ruim 6.700 kg/koe in 2014

zal een expliciete keuze moeten maken tussen het grote,

(bijna 12% over negen jaar). Daarbij is de Nederlands produc-

geïndustrialiseerde en gespecialiseerde melkveebedrijf en het

Duurzaamheid

Ook bij leveranciers is er meer aandacht voor duurzaamheid,

tie per koe nog steeds het hoogst in de EU-15 landen (7.164

traditionele, meestal gemengde melkveebedrijf.

Duurzaamheid wordt ook doorvertaald naar de melkveehou-

zeker bij verpakkingen. Door samenwerking met de leveran-

Duurzaamheid en samenwerking

derij. De melkveehouderij zou een energieneutrale of ‑produ-

ciers zouden doelstellingen beter behaald kunnen worden.

(6.254 kg/koe in 2014, voornamelijk via betere resultaten op

Differentiatie ‘melk op maat’

cerende stap in de keten kunnen worden. Toename weidegang

Afhankelijkheid energietoeleveranciers

het gebied van fokkerij en voermanagement) neemt sterk af.

Eén manier om te differentiëren, is door ‘op maat’ melk aan

in Nederland is een manier om het imago van de sector te

De productie per melkveebedrijf steeg van 1995 tot 2007. De

te leveren aan de verwerkende industrie. Er wordt gezocht

verduurzamen. De license to produce is op dit moment nog

De kosten voor energie zijn hoog en zullen waarschijnlijk al-

verwachting is dat deze stijging zal doorzetten richting 2030.

naar mogelijkheden om de samenstelling van melk aan de

geen discussiepunt voor de sector. De melkveehouderij heeft,

leen maar stijgen. Door eigen energieproductie zal de zuivel-

bron te beïnvloeden. Een optimaal palet van micro- en ma-

in tegenstelling tot bijvoorbeeld de varkenshouderij en de kip-

keten minder afhankelijk worden van energietoeleveranciers.

De gemiddelde bedrijfsgrootte in Nederland is het afgelopen

cronutriënten zoals specifieke eiwitten, vitamines etc. kan

pensector, geen imago van bio-industrie.

decennium met circa 10 ha per bedrijf toegenomen tot zo’n

onder meer gebruikt worden om functional foods te maken.

38 ha. Het LEI verwacht in 2015 ongeveer 1.109.000 melk-

Mede in opdracht van de NZO heeft de Wageningen Uni-

Automatisering

koeien, zodat bij ongewijzigd beleid gemiddeld 73 koeien per

versiteit het koemelkgenoom ontrafeld. Nederland verkeert

In hun streven naar een lagere kostprijs proberen melkvee-

bedrijf te verwachten zijn in dat jaar. Extrapolatie naar 2025

hiermee in de mondiale topklasse.

houders de factor arbeid zo efficiënt mogelijk in te zetten. De

2.4.6 Trends bij nieuwe toetreders in de markt

kosten van arbeid zijn immers 37% van de totale kostprijs.

Concurrentie plantaardige eiwitproducten

Bedrijfsverbredende activiteiten

Automatisering speelt een belangrijke rol in het verlagen van

De concurrentie uit verschillende (food)industrieën op het

Kleinschalige bedrijven kunnen wel overleven, maar zullen via

de kostprijs. Door gebruikmaking van een automatisch melk-

gebied van plantaardige eiwitproducten zal naar verwachting

Schaalvergroting gaat verder na 2010

bedrijfsverbredende activiteiten (zoals natuurbeheer, recreatie

systeem kunnen ook de flexibiliteit, de kwaliteit van arbeid en

verder toenemen. Deze groeimarkt wordt vanuit verschillende

Schaalvergroting en consolidatie zijn ook in de melkveehou-

en hoeveproducten) hun exploitatie gezond moeten houden.

het dierenwelzijn verbeterd worden.

voedselketens betreden.

derij een blijvende trend. Alleen in bedrijven van voldoende

Overigens is de verwachting dat zowel gespecialiseerde als

kg/koe), maar het verschil met de (nieuwe) EU-10 landen

zou neerkomen op circa 10.000 melkveebedrijven met globaal elk 100 koeien.

Schaalvergroting Ook bij veel toeleveranciers is er sprake van schaalvergroting.

36

Lokale toetreders in huidig exportgebied


2.5 Wie stuurt de keten in 2020?

37


ren is een rol waarvoor de retail naar verwachting hoofdver-

2.6 Toekomstige ketens veranderen in

ontstaan. In de huidige exportgebieden van de Nederlandse

In de FMCG-wereld speelt continu de vraag wie op welk moment de keten stuurt. Zaken zoals A-merken en huismerken zijn een gevolg business-to-business ketens antwoordelijk voor zal zijn. Het overzicht geldt als gemiddelde van dit soort afwegingen. De vraag was in welke mate de zuivelverwerkende industrie of de retail uiteenlopende rollen zouden uitvoeren Gezamenlijk met stakeholders uit de veehouderij, zuivelver- in 2020. Over het algemeen bestond voorhet allegevoel soorten zuivelproducten die via dit marktkanaal dat op dit punt geen drastische wijzigingen te voorzien zijn de komende tien jaar, ondanks ontwikkelingen zoals internet. Tezamen met stakeholders uit de veehouderij, zuivelverwerkende industrie en retail is een beeld geschetst van de worden afgezet. Uit de discussie bleek dat op dit moment

melkketen, met name in Europa, zou de lokale concurrentie

toekomstige ketenrollen in de sector.

Hoewel wereldwijd de vraag naar melk en melkproducten zal toenemen, kan in sommige gebieden ook meer concurrentie

Sojadrinks zijn een substituut voor zuiveldrinks. Op dit

industrie slechts een beperkt aantal retailers iets zegt het duur- en werkende Uit de volgende inside-out tabel blijkt dat nog de zuivelverwerkende industrie primair het over productieproces de supply chain zal en retail is een beeld geschetst van de toekomstige eisen in de in sector. Er is een onderscheid gemaakt zaam maken assortiment. verwachting is datzal datde zuivelverwerkende specificeren. Ook wat de kwaliteitsbewaking envan het hun specificeren van hetDe zuivelproduct betreft, industrie eerste instantie verantwoordelijk snel zijn. De zalkan zichgaan primair richten op Zuivelfabrikanten het specificeren vankunhet assortiment de distributie.afnemers Ook de in de zuivelketen. tussenenverschillende In de FMCG-wereld speelt continu de vraag wie op welk en retail scherp veranderen. verpakkingen specificeren is een rol waarvoor de retail naar verwachting hoofdverantwoordelijk voor zal zijn. Het overzicht geldt als B2C: business-to-consumer: eindmarkt ligt bij de consumenmoment de keten stuurt. Zaken zoals A-merken en huismernen zich hiermee dan ook wellicht gaan onderscheiden. gemiddelde voor alle soorten zuivelproducten die via dit marktkanaal worden afgezet. Uit de discussie bleek dat op dit moment slechts ten ken zijn een gevolg van dit soort afwegingen. De vraag was innog een beperkt aantal retailers iets zegt over het duurzaam maken van hun assortiment. De verwachting is dat dat snel en scherp kan Hierbinnen maken we weer onderscheid naar: welke mate de zuivelverwerkende industrie of de retail uiteen-gaan veranderen. Zuivelfabrikanten kunnen zich hiermee dan ook wellicht gaan onderscheiden.

moment lijkt het nog geen volwaardig alternatief. Sojadrinks

lopende rollen zouden uitvoeren in 2020. Over het algemeen

•• grote retailklanten: grote, multi-vestigingenklanten

kent nog geen grote volumes en de prijs is relatief hoog.

bestond het gevoel dat op dit punt geen drastische wijzigingen

•• kleine retailklanten: kleine speciaalzaken

te voorzien zijn de komende tien jaar, ondanks ontwikkelin-

•• horeca/groothandel: andere keten, andere

kunnen toenemen.

2.4.7 Zijn er substituten te verwachten? Sojadrinks

Niet-dierlijke producten

gen zoals internet.

verpakkingsvormen.

De energiewaarde van het voedsel voor de koeien is vele malen hoger dan de energiewaarde van de melk en die het

Uit de volgende inside-out tabel blijkt dat de zuivelverwer-

B2B: business-to-business

uiteindelijk oplevert. Substitutie van melk door andere voed-

kende industrie primair het productieproces en de supply

•• Voedselverwerkende industrie: bijvoorbeeld ijs/

selproducten is daarom een realistische optie. Anderzijds is de

chain zal specificeren. Ook wat de kwaliteitsbewaking en het

koe als geen ander in staat laagwaardig plantaardig materiaal

specificeren van het zuivelproduct betreft, zal de zuivelver-

om te zetten in hoogwaardig eiwitten. Zuivelproducten heb-

werkende industrie in eerste instantie verantwoordelijk zijn.

ben echter voor veel consumenten de voorkeur op grond van

De retail zal zich primair richten op het specificeren van het

smaak en beleving.

assortiment en de distributie. Ook de verpakkingen specifice-

pizzaverwerkende industrie. •• Life science: verwaarden van hoogwaardige eiwitten en andere componenten.

38


2.7 Innovaties richting 2020

Een nieuwe tak van sport binnen de B2B-kanalen is natuur-

leverancier) groot zal zijn. Dit zijn de meest nieuwe (verder

lijk de energielevering.

te ontwikkelen) markten voor de zuivelketen. De eisen ten

•• Energie: leveren van elektriciteit en biogas

aanzien van het innovatietempo en de innovatiegraad, de

Innovatie heeft in de zuivelindustrie altijd een belangrijke

‘product’ boerderij. Zo ontwikkelen sommige boerderijen zich

leverbetrouwbaarheid en de afleverkwaliteit zijn in deze mark-

plek ingenomen. De stallen van nu zijn compleet anders

bijvoorbeeld als een multifunctionele ruimte (zorg/entertain-

ten relatief hoger. De marktprijs zal in deze markten ook het

dan die van honderd jaar geleden. Zuivelfabrieken zijn van

ment/beleving/recreatie).

meest kunnen stijgen, in de bekende markten; in retail, food en

een ambachtelijke productie overgeschakeld op zorgvuldig

groothandel/horeca zal de stijging lager zijn. In de retail zullen

beheerste processen. Op dit moment zijn er ook vele ontwik-

Dienstinnovaties

de time-to-market en de levertijd relatief het sterkst dalen, wat

kelingen gaande in de zuivelketen. Deze bieden individuele

Een interessante dienst die kan ontstaan indien de melkvee-

betekent dat de eisen daar het sterkst toenemen. Het energie‑

bedrijven de kans om de komende decennia te floreren. De

houderij een energieproducerende stap in de keten wordt, is

en materiaalgebruik zullen voor alle afnemers af moeten ne-

belangrijkste innovaties volgen hierna. N.B. De innovaties

het verhandelen van CO2-rechten door het boerenbedrijf.

men. In de routekaart zullen deze inside outs trends bevestigd

met betrekking tot een energieneutrale keten zijn in hoofd-

moeten worden door outside -in sessies.

stuk 4 opgenomen.

!"#$%&'()$&)(*+,

!"#$-,)+.)$&)(*+,

!"!$/''0

!"#$ %&''(1*.0),21'&)3*

!"!$,+/)$43+).3)

!"!$).)&%+)

5*&-(%&')+ 5*&-(6&+74 8)9)&:)(&';<:**&1)+0 =/,)9)&-<*,+()+( >+?) @('@?*&-)( 8)9)&(+70 A..'9*(+)()?6' A..'9*(+)%&**0 B',;?)/,)C+:+,+()+( D.)&%+)%):&;+-

Productinnovaties

punt voor zowel de melkveehouderij als de zuivelverwerkende

1= afname < -40% / 2= afname 25-40% / 3= afname 10-25% / 4 =

Ansoff-matrix wordt dit dan ook de suicide square genoemd,

Een belangrijke productinnovaties zullen waarschijnlijk

industrie. Automatisering is in dit hoofdstuk al als belangrijke

afname 0 -10% / 5 = blijft gelijk 0% / 6 = toename 0 -10% /

met een zeer lage kans van slagen. De routekaart zal alle in-

ontstaan op het gebied van nieuwe melksoorten en melkcom-

ontwikkeling beschreven. Een ander belangrijk thema is de

7 = toename 10-25% / 8 = toename 25-40% / 9 = toename >40%

grediënten in zich moeten hebben om voor de zuivelketen het

ponenten. Differentiatie door ‘melk op maat’ is al beschreven

plaats van bewerkingen. Centralisatie van het indampen is

tegendeel te bewijzen.

als een belangrijke ontwikkeling. Melk zou gericht kunnen

een goede optie, maar hetzelfde geldt voor het lokaal (op de

worden op speciale groepen, zoals bejaarden. Gezondere

boerderij) indikken met behoud van energie. Het koud sterili-

melk of zelf medicinale melk zou ontwikkeld kunnen worden

seren is ook een belangrijke procesinnovatie.

Energie is een nieuw product in een nieuwe markt. In de

= afname < -40% / 2= afname 25-40% / 3= afname 10-25% / 4 = afname 0 -10% / 5 = blijft gelijk 0% / 6 = toename 0 -10% / 7 = toename 10-25% / 8 = toename 25-40% /

2

3

4

5

6

7

8

9

it deze Inside-out inschatting blijkt dat de marktgroei vooral in de life science en energiemarkt (de zuivelketen als energieleverancier) root zal zijn. Dit zijn de meest nieuwe (verder te ontwikkelen) markten voor de zuivelketen. De eisen ten aanzien van het 1 2 3 4 5 6 7 8 9 nnovatietempo en de innovatiegraad, de leverbetrouwbaarheid en de afleverkwaliteit zijn in deze markten relatief hoger. De marktprijs al in deze markten ook het meest kunnen stijgen, in de bekende markten; in retail, food en groothandel/horeca zal de stijging lager zijn. n de retail zullen de time-to-market en de levertijd relatief het sterkst dalen, wat betekent dat de eisen daar het sterkst toenemen. Het

oncept

Procesinnovaties De optimalisering van processen is een continu aandachts-

A.-''66&+74

1

ontwikkelingen op het gebied van ingrediënten staan niet stil. Daarnaast zijn er ontwikkelingen op het gebied van het

5*()&+**,%):&;+-

= toename >40%

39


Uit deze Inside-out inschatting blijkt dat de marktgroei vooral in de life science en energiemarkt (de zuivelketen als energie-

27

door een betere eiwitsamenstelling (milk genomics) of door toevoeging van gezonde of medicinale stoffen. Ook de

Een procesinnovatie op logistiek gebied zou de invoering

40


van RFID zijn, dat de traceability van de zuivel(producten)

kunnen zijn. Sociale innovatie zou ook kunnen inhouden dat

vergroot. En op het gebied van duurzaamheid valt te denken

de overheid in samenspraak met burgers (publieke opinie)

aan het efficiënt terugwinnen van fosfaten als belangrijke

besluit om een opslag op de melk te doen om zodoende duur-

procesinnovatie.

zaamheid te bekostigen.

Organisatorische innovatie Vooral samenwerken op het gebied van innovatie is een

2.8 De weg naar 2020 is geplaveid met

belangrijke innovatie die de zuivelketen veel kan opleveren.

mooie kansen en serieuze bedreigingen

SWOT-analyse Sterkten:

Kansen:

Goede infrastructuur kennis en logistiek. Positief imago door groen en weidegang. Goed georganiseerd)en goede samenwerking tussen schakels in de keten. Internationaal georiënteerd en ondernemend.

Groei van marktvraag; mondiaal is er meer vraag en Nederland is goed gepositioneerd in dichtbevolkt gebied. Ook groei van gezondheidssegment. Duurzame productie; energieneutraal, diervriendelijk en milieubewust imago. Kan gerealiseerd worden door samenwerking in de keten. Kennis, kapitaal en ondernemerskracht is aanwezig in Nederland en zou gericht moeten worden op productdifferentiatie (gezond voedsel) en duurzame productie.

Zwakten:

Bedreigingen:

Vervuilend door emissie broeikasgassen en ammoniak en slecht imago bio-industrie. Lage marges en veel fluctuaties mede door beperkte mate van differentiatie binnen de melksector, met als gevolg een potentieel verslechterde financiële positie. Primaire sector nog beperkt gericht op innovatie. Beperkte ruimte en stedelijk georiënteerde cultuur in Nederland. Beperkte schaalgrootte.

Milieu-impact: veel verschillende groepen waaronder de milieubewegingen uiten zorgen met betrekking tot mest, CO2- en methaanemissies, vervuiling grondwater en dierenwelzijn. Stijgende prijzen van energie en transport, dus hogere kosten en lagere marges. Level playing field aangestast, hoge kosten door milieubeleid. Toenemende regeldruk, terwijl de marges al beperkt zijn. Concurrentiepositie moet goed blijven. Geen ruimte voor uitbreiding, beperkt grondgebied in Nederland wordt in toenemende mate voor woningbouw en recreatiegebied gebruikt.

Samenwerking is ook cruciaal voor het realiseren van een energieneutrale keten.

De huidige situatie en de toekomstperspectieven voor 2020 leiden tot de volgende zogeheten SWOT-matrix, een overzicht

Een andere interessante organisatorische innovatie is mini-

van de sterkten en zwakten van dit ketenonderdeel en de mo-

malisering van het aantal schakels tussen producten en retail.

gelijke kansen en bedreigingen in de periode 2010-2020:

Sociale innovatie ((on)geschreven spelregels) De coöperaties spelen altijd al een belangrijke rol in de zuivelindustrie. Innovatie in de organisatie van coöperaties om differentiatie van melkveehouderijen te stimuleren, zou een zeer belangrijke sociale innovatie kunnen zijn. Daarnaast kan verdere samenwerking met NGO’s door de veehouderij en de zuivelverwerkende industrie interessant

41


42

Een dergelijke SWOT-matrix is niet compleet indien men niet vanuit de hoofdvragen vanuit deze matrix tot oplossingsrichtingen komt:

Hoofdvraag is: hoe kan de zuivelketen in 2020 een vitale keten zijn vertrekkend vanuit haar huidige sterkten en zwakten en in het licht van alle kansen en bedreigingen? Het antwoord is kort en simpel: door duurzaamheid als groene motor te zien van een vitale keten in 2020. Het past bij de sterkten van de sector, het verzilvert een groot deel van de genoemde kansen en is een antwoord op de meeste genoemde bedreigingen.



3. Energieneutraal is de groene motor van een duurzaam vitale zuivelketen

43

44


45


3. Energieneutraal is de groene motor van een duurzaam vitale zuivelketen 3.1 De ambitie verder onder de loep

om binnen afzienbare termijn zuivelproducten, van melkveebedrijf tot en met zuivelfabriek, volledig energieneutraal

De Nederlandse melkveehouderij en de zuivelondernemin-

te produceren. Deze ambitie willen de brancheorganisaties

gen staan midden in de samenleving. De zuivelketen ziet het

al in 2020 bereiken. Parallel hieraan moet deze doelstelling

als haar primaire taak om economisch toegevoegde waarde

inzichten opleveren die kunnen helpen om andere duurzaam-

te leveren en voedzame zuivelproducten te produceren waar

heidsdoelen dichterbij te brengen, zoals het terugdringen van

mensen binnen en buiten Nederland van kunnen genieten.

methaan- en ammoniakemissies.

De zuivelketen is zich er volop van bewust dat zij deze taken alleen kan vervullen als de productie op een duurzame manier

Energieneutraal in 2020: een ambitieus maar haalbaar plan!

wordt ingevuld.

De zuivelsector wil hiermee aangeven dat zij voorop wil lopen in de verduurzaming van de Nederlandse agrofoodsector. Een

Daarom hebben brancheorganisaties NZO en LTO de handen

energieneutrale keten vergt inspanningen van alle partijen in

ineengeslagen om gezamenlijke initiatieven te nemen voor

de keten. Momenteel is het energieverbruik in de keten nog

een duurzaam vitale zuivelketen. Want zij zijn ervan over-

fors (zie figuur 1). Het totale primaire energieverbruik be-

tuigd dat duurzaamheid een uitdaging is die het best als

draagt ongeveer 26,3 PJ (lees 10 tot de macht 15!). Een flink

keten aangepakt kan worden. Als nieuw doel binnen de totale

deel van dit verbruik komt voor rekening van de zuivelverwer-

duurzaamheidsambitie heeft de zuivelketen ervoor gekozen

kende industrie (65%), gevolgd door de melkveehouderijen

46


47


(33%). Slechts een klein deel van de totale huidige energiebe-

Duurzaamheid als groene motor van

3.2 Basisgedachte 1: Semi-closed loop

hoefte wordt gebuikt in het transport van rauwe melk (2%).

een vitale keten in 2020 berust op vier

oplossing

belangrijke basisgedachten: Richting 2020 wil de zuivelketen verder gaan op het inge-

De zuivelketen gebruikt dus energie, vooral in het verwerken•• Het wordt een semi-closed loop oplossing.

de deel van de keten. Door inspanningen van de afgelopen ja-

slagen pad. Maar naast besparing van energie ligt de focus nu tevens op het duurzaam opwekken van energie. Per saldo

ren, onder meer via het MJA 2-programma, is de Nederlandse •• Co-vergisting als duurzaamheidsmultiplier.

verwerkende industrie energetisch efficiënter geworden. In de

moeten besparing en energieopwekking ertoe leiden dat in 2020 de totale energiebehoefte van de sector uit de eigen

periode 1998 – 2007 werd een verbetering van 9,8% bereikt, waarvan 2,7% in 20071. Hiermee presteert de Nederlandse

•• Risico’s vragen om een meersporenaanpak.

zuivelindustrie een stuk beter dan haar buitenlandse concul-

duurzame energie kan worden gedekt. De belangrijkste bronnen voor energieopwekking zijn te vinden in de melkveehou-

lega’s.

•• Snel stappen zetten, eerder energieneutraal.

derij, terwijl het verbruik geconcentreerd blijft in de verwerkende industrie. Closed, semi-closed en open loop

Figuur : Huidige energiebehoefte zuivelketen is ongeveer 26,3 PJ. Figuur : Huidige energiebehoefte van de zuivelketen is ongeveer van 26,3dePJ.

Een energieneutrale keten kan in principe op drie manieren gerealiseerd worden: closed loop, semi-closed loop en open

De verbeteringen in de laatste tien jaar werden voornamelijk

1

loop. Bij een closed loop oplossing wordt in de totale energie-

De verbeteringen in de laatste tien jaar werden voornamelijk gerealiseerd dankzij innovaties in processen, zoals het optimaliseren van gerealiseerd dankzij innovaties in processen, zoals het optimahet indampproces, verbetering van start- en stopprocedures en toepassingen van nieuwe filtratietechnologie. Daarnaast werden er liseren vanproductontwikkeling. het indampproces, verbetering van start- en stopgoede resultaten behaald met energiezuinige

behoefte voorzien door de sector zelf, zonder tussenkomst van

procedures en toepassingen van nieuwe filtratietechnologie.

distributienetwerk moet komen van de producent (met name

Daarnaast werden er goede resultaten behaald met energie-

melkveehouders) naar de gebruikers (transport en industrie).

zuinige productontwikkeling.

Dit is geen realistisch scenario. Directe levering van energie

Bron: SenterNovem: Meerjarenafspraken Energie-efficiency, resultaten 2007.

derden. In de zuivelsector zou dit betekenen dat er een eigen

dan ze zelf gebruikt. De geproduceerde energie wordt grotendeels geleverd aan het reguliere energienet en aan gebruikers buiten de keten. De schakels in de keten die nettoverbruiker zijn van energie, kopen duurzame energie in bij de energiemaatschappijen, waarbij via certificaten van herkomst energieneutraliteit van de totale keten kan worden aangetoond.

48


49


van de melkveehouder aan de zuivelfabriek zal alleen in inci-

De energieneutrale zuivelketen loopt via verschillende sporen.

Direct benutten van eigen energie

dentele gevallen een haalbare oplossing zijn.

De realisatie van deze ambitie zal namelijk een combinatie

De via duurzame bronnen verkregen warmte, gas en elektrici-

Aan de andere kant van het spectrum staat een open loop

zijn van energiebesparing (1), energieopwekking voor eigen

teit kan in eerste instantie op de melkveehouderij zelf worden

oplossing. Hierbij wordt de totale energiebehoefte van de

gebruik in de melkveehouderij (2), directe levering van

gebruikt. Denk hierbij aan verwarming van de vergistingsin-

sector ingevuld door duurzame bronnen, waarbij deze energie

energie in de keten (3) en het leveren van groene energie aan

stallaties, het verwarmen van water voor reiniging van de stal-

volledig door derden wordt geleverd (in casu de energiemaat-

gebruikers buiten de keten (4) en aan energiemaatschappijen

len, het koelen van melk, elektriciteit voor de melkmachine

schappijen). In feite is een closed loop oplossing op zeer korte

(5).

en verwarming van het woonhuis. Een andere mogelijkheid is het benutten van de verkregen elektriciteit of gas als brandstof

termijn al mogelijk. Deze oplossing voldoet niet aan de doelstellingen van de zuivelsector. Zij wil namelijk zelf voorzien in

Op dit moment wordt al een deel van de totale energiebe-

voor landbouwvoertuigen en het transport van rauwe melk

de eigen energiebehoefte.

hoefte van de sector opgewekt vanuit de zuivelketen zelf. Het

naar de zuivelindustrie.

betreft hier voornamelijk windmolens en co-vergisting die De sector kiest daarom voor een semi-closed loop oplossing.

op melkveehouderijen worden toegepast. De totale duurzame

Ook de directe levering van gas en/of elektriciteit aan de

Voor het overgrote deel van de energieproductie en –verbruik

bijdrage van deze systemen is niet bekend. Duidelijk is dat de

zuivelverwerkende industrie is een interessante optie om te

toepassing van wind- en zonne-energie in de toekomst zal

onderzoeken (closed loop). Dit is waarschijnlijk alleen be-

toenemen. Daarnaast zijn er uitstekende mogelijkheden voor

drijfseconomisch haalbaar indien de installaties in de directe

het benutten van energierijke biomassa in de zuivelketen via

nabijheid van de zuivelfabriek worden gebouwd.

is tussenkomst van energiemaatschappijen noodzakelijk (zie concept figuur 2). Hierbij produceert de keten evenveel (of meer!)

Figuur: De energieneutrale zuivelketen in 2020 dankzij een semi-closed

duurzame energie dan ze zelf gebruikt. De geproduceerde

loop

energie wordt grotendeels geleverd aan het reguliere energie-

35

co-vergistingsinstallaties op lokaal en/of regionaal niveau.

net en aan gebruikers buiten de keten. De schakels in de keten

De zuivelsector als energieleverancier

die nettoverbruiker zijn van energie, kopen duurzame energie

Hoewel het de moeite waard is om directe levering aan de

in bij de energiemaatschappijen, waarbij via certificaten van

zuivelverwerkende industrie (closed loop) als optie nader te

herkomst energieneutraliteit van de totale keten kan worden

onderzoeken, ligt een semi-closed loop alternatief meer voor

aangetoond.

de hand. In deze optie wordt het surplus aan gas en elektri-

Hoewel het de moeite waard is om directe levering aan de zuivelverwerkende industrie (closed loop) als optie nader te onderzoeken, ligt een semi-closed loop alternatief meer voor de hand. In deze optie wordt het surplus aan gas en elektriciteit dat in de melkveehouderij wordt geproduceerd geleverd aan marktpartijen buiten de zuivelketen.

50

De combinatie van technologieën in de melkveehouderij biedt uitstekende mogelijkheden voor samenwerking met andere agrarische sectoren. Zo kan de restwarmte uit een bio-WKK die is aangesloten op de co-vergistingsinstallatie, worden benut in nabijgelegen MJA3 voorstudie zuivelketen glastuinbouwbedrijven, in de industrie of in woonwijken. De CO2 die bij een bio-WKK vrijkomt, is een waardevolle meststof voor de glastuinbouw. Het digestaat uit de vergister kan worden opgewerkt tot kunstmestvervanger die gebruikt kan worden op akkerbouw- en tuinbouwbedrijven. Op hun beurt kunnen deze sectoren een belangrijke leverancier zijn van co-materiaal voor de vergistingsinstallatie (afvalstromen).

51


citeit dat in de melkveehouderij wordt geproduceerd geleverd

3.3 Basisgedachte 2: co-vergisting als

Biomassa

aan marktpartijen buiten de zuivelketen.

duurzaamheidsmultiplier

De mestproductie per koe is twee tot drie keer de melkproductie.

De combinatie van technologieën in de melkveehouderij biedt

Energieneutraal in 2020 is niet te bereiken met energiebespa-

uitstekende mogelijkheden voor samenwerking met andere

rende maatregelen alleen. Daarom zal de zuivelsector in 2020

Het vergisten op boerderijniveau zou plaats kunnen vinden

agrarische sectoren. Zo kan de restwarmte uit een bio-WKK

haar eigen bronnen van energie benutten. Deze bronnen zijn

in het 30-40°C (mesofiele zone) temperatuurgebied. De ver-

die is aangesloten op de co-vergistingsinstallatie, worden

onder te verdelen in zonne-energie, windenergie en biomassa.

blijftijd van de mest in de vergister bedraagt dan 15-40 dagen.

benut in nabijgelegen glastuinbouwbedrijven, in de industrie

Afhankelijk van de voortgang van de technologie, ondersteu-

Het droge stofgehalte van rundveemest bedraagt zo’n 10%. De

of in woonwijken. De CO2 die bij een bio-WKK vrijkomt, is

ning vanuit de overheid, vereisten aan ruimtelijke ordening

opbrengst aan biogas bedraagt circa 14 m3 per ton mest. Bij

een waardevolle meststof voor de glastuinbouw. Het digestaat

en marktontwikkelingen zal de mix van oplossingen om ener-

een gemiddelde mestproductie van 20 ton per jaar, levert dit

uit de vergister kan worden opgewerkt tot kunstmestvervanger

gieneutraliteit te bereiken anders zijn. In de routekaart voor

jaarlijks 280 m3 biogas per koe (circa 7 GJ).

concept

37

een energieneutrale keten zullen de belangrijkste stappen

die gebruikt kan worden op akkerbouw- en tuinbouwbedrij-

Figuur: Energieleverantie als onderdeel van een gesloten keten. Rood

ven. Op hun beurt kunnen deze sectoren een belangrijke

omkaderd is de scope van deze voorstudie. (Bron: Courage)

richting 2020 in kaart gebracht worden.

Naast deze oplossingen ligt het ook voor de hand dat de zui-

In deze en de volgende paragraaf volgt een kort overzicht van de

latie (een gasmotor die een generator aandrijft). Dergelijke

velketen in 2020 een producent wordt van gas en elektriciteit

mogelijkheden. Daarbij zal duidelijk worden dat de zuivelketen

installaties produceren zowel elektriciteit als warmte (op

voor het reguliere net. Technologisch is dit nu al mogelijk. De

de potentie heeft om veel meer energie te produceren dan voor

een temperatuurniveau van 90°C). Jaarlijks produceren deze

stand der techniek is echter nog niet zo ver dat deze duur-

eigen gebruik nodig is. Maar dan moet er wel aan een aantal

installaties ruim 140.000 MWh elektriciteit (0,51 PJ) en

zame bronnen nu al kunnen concurreren met bijvoorbeeld

randvoorwaarden worden voldaan. Daarom geven wij telkens

237.000 MWh aan warmte (0,85 PJ). Veelal zal de warmte

grootschalige elektriciteitscentrales op basis van kolen. De

aan wat de belangrijkste te overwinnen drempels zijn om dit

niet altijd volledig benut kunnen worden.

routekaart zal antwoord moeten geven op de vraag hoe de

potentieel volledig te benutten. Daarin maken we onderscheid

onrendabele top verkleind kan worden.

tussen technologische, organisatorische en marktdrempels.

geproduceerd dat verbrand wordt in een warmtekrachtinstal-

leverancier zijn van co-materiaal voor de vergistingsinstallatie (afvalstromen).

Op dit moment wordt al op zo’n 32 melkveebedrijven biogas

52


53


Daarnaast zal injectie van aardgas onder druk moeten plaatsvinden en afhankelijk zijn van de gasinfrastructuur. Bermgras of mais kan aan de mest toegevoegd worden (co-vergisting), waardoor de biogasopbrengst aanzienlijk toeneemt. De toevoer van deze producten moet wel gewaarborgd zijn.

Wordt biogas gebruikt voor verbranding in een WK-installatie (gasmotor), dan zal het gas veelal ontdaan moeten worden

Melkveebedrijf

Zuivelbedrijven 17,7 PJ/a (primair)

van H2S door beluchting.

- 1,5 miljoen koeien - 5 GJ/koe - Totaal 7,5 PJ/a - 45-75 ltr mest/dg - 6.000-10.000 kg melk/a

Voor injectie van het biogas in het aardgasleidingnet, zal het

- max. opbrengst 7,7 GJ/koe - modelboerderij 250 ha

gas opgewaardeerd moeten worden naar aardgaskwaliteit (verwijderen koolzuur tot circa 15%, water en zwavelwater-

Andere bedrijven in de nabijheid (bedrijventerrein)

Melk Elektriciteit en hoogwaardige warmte van WK-installatie. Laagwaardige restwarmte naar vergister

Biomassa derden

Mest

Biogas fabriek Co-Vergister

WK-installatie ! 2.000,=/kWe

! 3.000,=/kWe Digestaat Transport

stof). Hiervoor geldt de zogenaamde Wobbe-index.

Opwaarderen biogas ! 750,=/kWe

Daarnaast zal injectie van aardgas onder druk moeten plaatsvinden en afhankelijk zijn van de gasinfrastructuur. Bermgras

Gas (geel) en elektriciteitsnet

of mais kan aan de mest toegevoegd worden (co-vergisting), waardoor de biogasopbrengst aanzienlijk toeneemt. De toe-

Co-vergisting kent nog een aantal mogelijke invoeringsdrem-

voer van deze producten moet wel gewaarborgd zijn.

pels die de duurzaamheidsoplossing minder goed of duurder concept

maken, of de oplossing kunnen vertragen. Hierna staat een overzicht van deze drempels:

Technologisch

Organisatorisch

Markt

• Raffineren van digestaat tot kunstmestvervanger • Gasopbrengst per kilogram organisch materiaal • Betaalbare technologie voor het opwerken van biogas naar aardgaskwaliteit • Benutting van warmte op het melkveebedrijf • Inzetten van biogas als transportbrandstof • Dreigend tekort aan organisch materiaal voor het bodemleven • Betaalbare techniek voor tijdelijke opslag van gas

• Toegang tot gasnet voor biogas • Regionale installaties in gesloten ketens • Vakmanschap en kennisniveau van de melkveehouders • Certificeerbaarheid van de biomassa NTA 8080 • Coalitievorming nodig voor een regionale installatie voor de vergisting van mest • Bouwvergunningen • Universele inzetbaarheid van digestaat als kunstmestvervanger • In regelgeving zijn milieubeleid en energiebeleid nog twee gescheiden werelden

• Hoge investeringskosten • Tarieven en volume van de SDEregeling • Tekorten aan co-producten uit duurzame bron (food-feed-energy) • Grote onrendabele top • Afzet van warmte uit een bio-WKK over korte afstand • Schaarse (tweede generatie) coproducten • Concurrentie van grote energiebedrijven die grootschalige biomassacentrales bouwen

40

Op dit moment wordt al 1,36 PJ bij melkveebedrijven duur-

digestaat kan de hoeveelheid benodigde kunstmest flink

zaam opgewekt door middel van biogasproductie.

reduceren. Kunstmest produceren is natuurlijk ook weer een proces waarbij sprake is van ’embodied energy’ in het product

De duurzaamheidsmultiplier

(lees: de energie die nodig is om de kunstmest te maken en te

De biomassaoptie heeft op een aantal punten nog meer

vervoeren).

voordelen. Het restproduct van de vergassing, het zogenaamde digestaat, is een prima mest voor het land. Het gebruik van

54


Fosfaat is een belangrijk bestanddeel van kunstmest. Het is

1. Omzetting in warmte via thermische collectoren;

een van de mineralen waarvan de wereldvoorraad als eerste

uitgeput zal zijn. Door het gebruik van digestaat neemt de

2. Omzetten in elektriciteit via zonnecellen; rendement

vraag naar dit mineraal af en zijn veel minder herwininstalla-

rendement circa 33%, opbrengst circa 1,4 GJ/m . 2

circa 16%, opbrengst circa 0,71 GJ/m2.

ties nodig om fosfaat weer uit afval-/restproducten te halen.

55


Technologisch

Organisatorisch

Markt

• Rendement van pv-systemen • Mogelijkheden voor het bufferen van energie • Afhankelijkheid van innovatie door toeleveranciers

• Ruimtelijke ordening • Mogelijkheden en opbrengsten van de levering van zonne-energie aan het elektriciteitsnet • Vergunningverlening

• Hoge investeringskosten • Stagnerende leveringenvan pvsystemen indien technologie doorbreekt. Tot die tijd: afhankelijkheid van subsidies • Tarieven en volume van de SDEregeling

Zonne-energie zal voornamelijk toegepast kunnen worden bij de melkveebedrijven.

3.4 Basisgedachte 3: risico’s vragen om een meersporenaanpak De routekaart voor de energieneutrale zuivelketen in 2020 zal

Uitgaande van 5 GJ/koe, waarvan 1,5 GJ elektrisch en de rest

Spoor 3: windenergie

in de vorm van warmte, zou theoretisch per koe benodigd

Van de 1.967 windturbines die Nederland op dit moment

zijn: 2,1 m2 zonnecel en 2,5 m2 thermische collector.

heeft, zijn er circa 550 in de agrarische sector.. Deze produ-

breder zijn dan het benutten van biomassa via co-vergisting

ceren jaarlijks zo’n 1.460.000 MWh (5,26 PJ).. Het aandeel

2. Windmolens bij ’kleinverbruikers’ produceren ’duurdere’ elektriciteit, vanwege de hogere energiebelasting. 3. De kleinere molens zijn sterk in ontwikkeling; rendementen verbeteren.

van mest. Ook zonne-energie en windenergie maken deel uit

Het toepassen van zonne-energie, zowel in de actieve als pas-

van de melkveehouders hierin is nog onbekend Algemeen

van het totaalplaatje. In de vorige paragraaf zijn de drempels

sieve vorm, kan geïntegreerd worden in de bouw (dak) van

geldt voor de Nederlandse situatie dat de agrarische sector een

weergegeven. Een meersporenaanpak is de oplossing.

de stallen. Laagwaardige warmte (thermische collector) kan

aandeel heeft van 28% van het totale opgestelde windenergie-

benut worden voor een eventuele vergister om de mest op een

vermogen. De toepassingsmogelijkheden van windenergie op

bedrijven zal minder problemen opleveren (gemeenten

temperatuur van 30-40°C te houden.

met name de melkveebedrijven (boven de zuivelbedrijven) zijn

worstelen nu met bestemmingsplannen en

goed en zullen naar verwachting beter worden om de volgende

bouwvergunningen). Door toepassing van windenergie te

redenen:

combineren met de bouw van een stal, kunnen - naast één

Spoor 2: zonne-energie Jaarlijks komt in Nederland circa 1.170 kWh/m zonne2

energie op een naar het zuiden en onder 45° geplaatst vlak.

Ook spoor 2 kent natuurlijk drempels. Hierna volgt een

Naast allerlei vormen van passieve toepassing, kan dit op de

overzicht:

volgende twee actieve manieren gebruikt worden:

4. Beperkte vermogens zijn qua infrastructuur goed inpasbaar. 5. Bouwvergunning voor kleinere molens bij agrarische

vergunning - ook grondwerken en infrastructurele werken 1. De afstand tussen windmolens en bebouwing zal ten minste 1.500 meter gaan bedragen, dus minder overlast.

gecombineerd worden. 6. Het gemiddelde opgesteld windturbinevermogen bedraagt

56


57


1.125 kW en produceert jaarlijks zo’n 2.500.000 kWh

3.5 Basisgedachte 4: snel stappen zetten,

Dus: Reductie van energiegebruik (1)

1 kWh elektriciteit bespaart, betekent dat bij de elektrici-

elektriciteit (0,009 PJ). Bij een elektriciteitsverbruik van

eerder energieneutraal

+ Benutten van potentie voor energieopwekking

teitscentrale 2,5 kWh (1 kWh / 0,4 rendement) aan fossiele

brandstof wordt bespaard. De werkelijke energie-inhoud

1,5 GJ per koe is dit voldoende voor een melkveebedrijf

(zon, wind en biomassa)

van 6.000 koeien. Dergelijke grote bedrijven kennen

Hoe eerder de volgende stappen gezet zijn, hoe eerder een echt

+ Direct gebruik van de eigen opgewekte energie

van 1 kWh elektriciteit is 3,6 MJ, maar voor de productie

we in Nederland niet. Voor een gemiddeld toekomstig

energieneutrale keten tot stand kan komen. Dit betekent nog

ervan heeft de centrale 9 MJ aan fossiele brandstof (primaire

melkveebedrijf van 100 koeien kan een windmolen met

steeds een druk op het verminderen van het nergieverbruik

= energieneutrale keten

een vermogen van 270 kW voldoende zijn voor elektrische

in de sector. Ook duurzaam opgewekte energie zal niet gratis

neutraliteit op melkveehouderijniveau.

zijn!

Ook spoor 3 windenergie kent drempels. Hierna zijn ze in-

binnen de keten

energie) nodig. Het totale energiegebruik (brandstoffen en elektriciteit) van de eindgebruikers wordt altijd uitgedrukt in

En de volgende stap:

primaire energie; voor het elektriciteitsaandeel zit hierin het

+ Leveren van groene energie aan derden

40% opwekkingsrendement verdisconteerd.

= groene energie producerende keten

zichtelijk weergegeven.

De volgende figuur laat dit zien. In alle literatuur en studies wordt aan dit aspect voorbijgegaan. Om de sector volledig

Technologisch

Organisatorisch

Markt

• Terugverdientijden • Ontwikkeling van kleine windvangers • Verstoring door geluid en horizonvervuiling • Relatief laag energetisch rendement van kleine molens

• Bouwvergunningen • Mogelijkheden en opbrengsten van de levering van energie aan het elektriciteitsnet • Acceptatie van omwonenden

• Tarieven en volume van de SDEregeling • Overheid stelt beleid in op grootschalige windparken op zee

Op weg naar groene energie produceren!

duurzaam te maken, is het belangrijk het daadwerkelijke verbruik te kennen van elektriciteit en brandstof afzonderlijk.

Eindgebruikers van energie, wat de melkveebedrijven en

Wellicht is dus sprake dat boven de 21,9 PJ er energie geprodu-

de zuivelindustrie zijn, beschikken veelal over een elektri-

ceerd worden voor partijen buiten de keten!

citeits- en gasaansluiting. De geleverde elektriciteit wordt elders, meestal in een elektriciteitscentrale geproduceerd. Het gemiddelde rendement van elektriciteitsproductie bedraagt in Nederland zo’n 40%. 60% wordt via koelwater afgevoerd naar de rivieren of via koeltorens naar de lucht. Als een consument

58


Energiegebruik keten:

7,05 +

+ 14,25 = 21,9 PJ

Melkveebedrijven

7,05 PJ netto

Transport

0,6 Zuivelindustrie

0,6 PJ netto

6,02 PJ

0,6 PJ

14,25 PJ netto 12,41 PJ

19,03 PJ 1,03 PJ

26,2 PJ

1,84 PJ

Brandstof Elektrici-

2,87 PJ

Rendement: 40%

4,3 PJ

Koelwater

Potentie voor reductie van energiegebruik op de

energie-efficiëntere melkmachines en nieuwe koeltechnieken.

sering van de zuivelindustrie. Het aantal fabrieksvestigin-

tussen drempels op technologisch, organisatorisch en markt-

Ook kan kritisch gekeken worden naar mogelijkheden om

gen zal richting 2020 waarschijnlijk afnemen, waardoor er

technisch vlak.

het transport van rauwe melk te beperken. Rauwe melk bevat

kansen komen voor een herallocatie van productievolumes en

In dit hoofdstuk willen we nog een paar belangrijke overall

veel water. Een deel van dit water wordt in de zuivelfabriek

daarmee energiegunstigere productiebatches. Bij een kleiner

drempels noemen die in de routekaart verder uitgewerkt

aan de melk onttrokken door indampers en drogers. Het is het

aantal vestigingslocaties zullen de logistieke lijnen van de

moeten worden.

onderzoeken waard of er in 2020 technologie beschikbaar zal

melkveehouder naar de fabriek overigens wel langer worden,

zijn die kleinschalig indampen op de boerderij bedrijfsecono-

waardoor dit voordeel deels teniet wordt gedaan.

misch haalbaar maakt. Indien de melk al bij de melkveehou-

Elektriciteit

teitscentrale 7,17 PJ

59


1. Onrendabele top De technologie voor windenergie, zonne-energie en met

der kan worden ingedikt, zal dit een substantiële beperking

De zuivelsector gebruikt op dit moment veel energie in de

name biomassa zal in de komende jaren nog een forse

van het transport betekenen. Mogelijk kan dit in combinatie

vorm van elektriciteit die door de grote elektriciteitsmaat-

ontwikkeling doormaken, waardoor de kostprijs naar

met efficiencyverbetering van de huidige WK-installaties.

schappijen wordt geleverd. Bij de productie van elektriciteit

verwachting zal dalen. Tegelijkertijd zal de schaarste aan

gaat veel warmte verloren, waardoor de bruto-energievraag

conventionele energiebronnen zoals olie en gas ertoe

boerderij en in de industrie

In de zuivelindustrie

veel hoger ligt dan het werkelijke netto-energieverbruik. Het

leiden dat de prijs voor energie uit deze bronnen stijgt.

Energie die je niet gebruikt, hoef je ook niet op te wekken. De

Ook in de verwerkende industrie zijn er mogelijkheden om

bruto-energieverbruik van de sector zal afnemen door de inzet

Investering in duurzame energie wordt richting 2020 dus

zuivelketen wil in haar routekaarttraject dan ook onderzoeken

energie te besparen. Het ‘laaghangend fruit’ is al geplukt via

van energie-efficiëntere technieken. Dit kan door het benut-

steeds interessanter.

in welke mate het energiegebruik van de sector kan worden

programma’s als MJA 2 en de voortdurende zoektocht naar

ten van de warmte die vrijkomt bij elektriciteitsproductie.

Het is echter niet realistisch om te veronderstellen

teruggebracht. Gemiddeld 1% per jaar op basis van voorgaan-

efficiëntere processen door individuele bedrijven. Voor verdere

de jarenin de industrie: dus 10% over de gehele periode.

substantiële verbetering zijn nieuwe doorbraaktechnologieën

Drempels die we moeten overwinnen

‘vanzelf’ tot stand zal komen. Alle technologieën die

nodig. Een voorbeeld hiervan is het magnetisch koelen, dat

Om de ambitie van een energieneutrale keten in 2020 waar

in deze voorstudie worden genoemd, kennen op dit

Op de boerderij

in vergelijking met conventionele koeltechnieken een forse

te maken, moet er nog een aantal drempels worden overwon-

moment nog een onrendabele top. Dit betekent dat

In de melkveehouderij zijn er goede mogelijkheden voor

energiebesparing kan opleveren. Verdere verbetering valt te

nen. In de vorige paragraaf hebben we die al per spoor de

er voor bedrijfseconomische haalbaarheid van een

het terugdringen van de energiebehoefte. Denk hierbij aan

verwachten door de voortgaande concentratie en moderni-

revue laten passeren. Daarbij hebben we onderscheid gemaakt

energieneutrale zuivelketen aanvullende financiering

concept

47

dat de transitie naar een duurzame zuivelketen

60


nodig is. In deze financiering kan worden voorzien door

Wij willen onderzoeken of een financiering van de transitie

de overheid (via subsidieregelingen zoals de SDE-regeling)

naar energieneutraliteit mogelijk is door het hanteren van

en/of door de consument (via een verhoging van de

een marginale opslag op de marktprijs van zuivelproducten.

marktprijs van zuivelproducten).

Op deze manier kan een fonds worden gevormd dat aanvullend risicodragend kapitaal kan verschaffen aan zuivel-

2. Financiering van de transitie naar duurzaamheid

ondernemers die willen investeren in energiebesparing en

Om de overgang naar een energieneutrale keten

–opwekking. Het spreekt voor zich dat voor zo’n constructie

mogelijk te maken, zijn grote investeringen nodig.

samenwerking nodig is met partijen binnen en buiten de zui-

Het initiatief en de financiering van investeringen

velketen, zoals het retailkanaal en financiële dienstverleners.

ligt bij de individuele ondernemers in de zuivelketen

Ook de effecten voor concurrentie moeten goed onderzocht

en dan met name bij de melkveehouders. Het is niet

worden. De routekaart moet antwoord geven op de vraag of

realistisch om te veronderstellen dat deze investeringen

deze constructie haalbaar is en zo ja, welke concrete stappen

en de ondernemingsrisico’s die eraan zijn verbonden

dan gezet moeten worden.

geheel door deze ondernemers zelf opgebracht kunnen worden. Aan de andere kant zal de overheid hoogstens als steun in de rug kunnen dienen, bijvoorbeeld door subsidieregelingen voor investeringen en financiering van de onrendabele top.


4. Nut en noodzaak routekaart zuivel

61

62


63


4. Nut en noodzaak van de routekaartaanpak Na het traject van de voorstudie kan nog een slag dieper gewerkt worden aan de programmering van de energieneutrale

•• Welke overall drempels zijn te overwinnen met welke oplossingen?

keten, namelijk door middel van een routekaart. Nut en noodzaak van een routekaart staan buiten kijf: het voorzien in een energiebehoefte van 26 PJ, of minder, door middel van duurza-

DOELSTELLINGEN

me bronnen uit eigen keten, is niet voor veel ketens weggelegd. De routekaart moet antwoord geven op de volgende vragen, en

De zuivelsector gaat voor een energieneutrale keten in 2020.

dit moet snel gebeuren, want 2020 is relatief dichtbij:

Dat betekent dat de benodigde energie (nu nog 26,3 PJ), nodig voor allerlei processen in de keten, in 2020 volledig door

•• Hoeveel duurzame energie wekken we nu in totaal al op?

de keten zelf op duurzame wijze geproduceerd wordt. Kortom,

•• Wat kunnen we verder nog besparen stroomopwaarts en

de sector voorziet zichzelf van de benodigde groene energie.

stroomafwaarts de keten?

Het behalen van deze doelstelling is cruciaal voor de zuivel-

•• Hoe ziet de PJ-curve er dan uit?

sector. Het vormt immers een zeer belangrijke component

•• Hoe monitoren we de stand van de technologie?

in haar ‘licence to produce’ en daarmee het maatschappelijk

•• Hoe worden we energieleveranciers?

draagvlak voor de melksector in Nederland als geheel. Duur-

•• Wanneer moet wat in de tijd gereed zijn?

zaamheid is dus het fundament, een ‘conditio sine qua non’,

•• Hoe houden we het umfeld op de hoogte van onze

voor een bedrijfseconomisch gezonde toekomst.

vorderingen?

64


65


FrieslandCampina heeft in september 2009 gecommuni-

we het programma doen? In deze fase wordt een concreet

en de melkverwerkende industrie. Deze die schakels vormen

De totale doorlooptijd van het traject is zes maanden. Dit is

ceerd een energieneutrale zuivelketen te willen realiseren

plan opgesteld (een routekaart) voor de uitvoering.

de kern van de bedrijfskolom in zuivel.

goed haalbaar en een overzichtelijke periode. Na dit route-

De zuivelsector is een relatief homogene bedrijfstak. De melk-

kaart traject liggen er de volgende deliverables:

en groene energie van de veehouders te willen kopen. Daarmee is de inrichten verrichtfase al direct onderdeel van

3. de verrichtfase, die ten doel heeft om de activiteiten

veehouderij kenmerkt zich door veel familiebedrijven zonder

de bedrijfsvoering van de grootste zuivelonderneming en

die in de inrichtfase zijn afgesproken volgens planning

externe arbeidskrachten. De verwerkende industrie kent juist

benadrukt dat de routekaart snel doorlopen moet worden.

beheerst uit te voeren via projectteams. Uiteraard dient

een grote concentratiegraad met enkele grote bedrijven die

te komen per 2020, inclusief een tienjarenplanning en

er in deze fase telkens de vinger aan de pols gehouden

meestal op coöperatieve grondslag opereren. De melkveehou-

een detailplan voor de vervolgfase in tijd, geld en kwaliteit

RICHTEN, INRICHTEN EN VERRICHTEN

worden of de veranderende context (bijvoorbeeld op de

derij zal in de toekomst een grote bron van duurzame energie

Een grootschalig programma waarin meerdere partijen een

markt of technologische ontwikkeling) bijstelling van het

vormen, terwijl de verwerkende industrie zich juist zal moeten

middels duurzaam opgewekte energie is maximaal 26

rol spelen kent in algemeenheid drie fasen, te weten:

plan noodzakelijk maken.

richten op energiebesparing. Juist omdat beide schakels elkaar

PJ (Huidige hvh opgebrachte groene PJ bij veehouders

nodig hebben bij het realiseren van de ambitie van een ener-

moet landelijk geïnventariseerd worden en moet hier nog

1. de richtfase, waarin de ambitie en de algemene

•• Een routekaartrapport om naar de energieneutrale keten

•• Definitieve inschatting te overbruggen hoeveelheid PJ

Wij zien deze voorstudie als de richtfase van het programma

gieneutrale keten hebben wij er voor gekozen om beide scha-

om te komen tot een energieneutrale zuivelketen in 2020. De

kels telkens gezamenlijk voor de workshops uit te nodigen.

waarin wordt aangegeven langs welke wegen deze bereikt

routekaart is de inrichtfase. Omdat na deze fase de daadwerke-

De primaire actoren binnen deze scope zijn de bedrijven die in

organisatorische en markt risico’s ( tijd, geld en kwaliteit)

dienen te worden. Wat gaan we in het programma precies

lijke uitvoering van een meerjarig programma zal plaatsvinden

de genoemde schakels actief zijn. Maar daarbuiten zijn andere

•• Formuleren van werkafspraken met alle stakeholders voor

doen? Wat zijn de randvoorwaarden? Deze fase bestrijkt

is er vanuit de sector een projectmanager aangewezen, die te-

systeemcomponenten onmisbaar om de ambitie te bereiken.

normaliter 10% van de totale doorlooptijd.

vens de kwartiermaker zal zijn voor de uitvoeringsorganisatie.

Om er een aantal te noemen: kennisinstituten op het gebied

doelstellingen van het programma worden bepaald en

van duurzame energie, financiers, de (landelijke) overheid, le2. de inrichtfase, waar het gaat om het realiseren van de

vanaf) •• Uitwerken van oplossingsrichtingen van technologische,

de verricht-fase (de fase na de routekaart) •• Wijze van organiseren van de verricht-fase inclusief de wijze van monitoring van de PJ vooruitgang

veranciers van technologie en afnemers van duurzame energie

•• Een communicatieplan

juiste randvoorwaarden, het wegnemen van drempels voor

REIKWIJDTE (SCOPE) VAN DE ROUTEKAART

binnen en buiten de zuivelketen. Deze stakeholders zullen dan

•• Commitment voor een definitieve go

succes en het organiseren van de juiste bemensing om

De scope van de routekaart is al aangeven in paragraaf 1.2.

ook uitgebreid aan bod komen in de verschillende workshops

•• Een projectorganisatie voor de uitvoeringsfase, die

het programma daadwerkelijk uit te voeren. Met wie gaan

Het betreft de melkveehouderij, het transport van rauwe melk

die binnen het routekaarttraject georganiseerd worden.

ingericht en operationeel is

66


Stap Activiteiten

De stuurmomenten voor de stuurgroep zijn door middel van driehoekjes in bovenstaand schema aangegeven. Hieronder volgende aktiviteiten in meer detail. In de linkerkantlijn vindt u de verwijzing naar de standaardaanpak routekaart van Senternovem terug.

Marktanalyse en prestatie-eisen

Voorbereiding

Overzicht en planning routekaart

67


Deelnemers

Drempels die aan de orde komen

Resultaten

Projectteam, in afstemming met de Werkgroep

• Uitgeschreven werkplan voor het opstellen van de routekaart • Activiteiten voor het gehele traject zijn ingepland en deelnemers voor de workshops zijn uitgenodigd

Doelstellingen:

Voor deze workshop worden vijftien tot twintig insiders van de melksector uitgenodigd:

1. valideren en verdiepen van het analysedeel van de voorstudie: marktanalyse, sectoranlyse en de prestatie-eisen 2. toekomstvisie toetsen op ambitie en haalbaarheid; commitment organiseren voor de uitvoering

• Werkgroepleden • Vertegenwoordigers veehouderij • Zuivelfabrikanten • Vervoerders • Retail • Kennisinstellingen • Toeleveranciers (veevoeder, verpakkingen)

• Validatie van de voorstudie: - marktanalyse - sectoranalyse - prestatie-eisen - innovatie - verdieping SWOT • Aangepaste marktanalyse, sectoranalyse, prestatie-indicatoren, SWOT t.b.v. routekaartrapport • Getoetste Toekomstvisie 2020: -- ambitieniveau -- haalbaarheid volgens insiders -- commitment van de sector

• Maken van een definitief werkplan • Afstemming rond taakverdeling en stuurmomenten • Vaststellen van de lijst van deelnemers aan de verschillende workshops • Inplannen van de werkzaamheden Workshop 1: Toekomstvisie 2020


Stap Activiteiten

Voor deze workshop worden tien tot vijftien insiders van de melksector uitgenodigd: Doelstellingen: • Werkgroepleden 1. bespreken van het huidi- • Vertegenwoordigers veehouderij ge verbruik van energie • Zuivelfabrikanten in de keten, mogelijheden voor energiebesparing en –productie en mogelijke oplossingen voor de overall drempels 2. meer specifiek definiëren van doelstellingen op het gebied van duurzame energie (op basis van vastgestelde ambitie) en het vaststellen van een realistische PJ-curve in de tijd Workshop 2: Energiedoelstellingen

Specificeren van enablers

Deelnemers

Drempels die aan de orde komen • Overall drempels: -- onrendabele top -- financiering transitie

Resultaten • Validatie van de voorstudie: -- ambitie energieneutrale keten -- basisgedachten 1 t/m 4 • Huidig verbruik van energie in kaart t.b.v. het routekaartrapport. Idem voor potentieel van energiebesparing en productie van duurzame energie. • Een eerste opzet van oplossingen voor overall drempels • Specifiek gedefinieerde doelstellingen op het gebied van duurzame energie en de gewenste PJ-curve. Ter toetsing en uitwerking in volgende workshops.

69


Stap Activiteiten

Deelnemers

Voor deze workshop worden vijftien tot twintig deskundigen op het gebied van duurzame energietechDoelstellingen: nologie uitgenodigd: • Werkgroepleden 1. valideren van de ambitie, de doelstellingen en • Vertegenwoordigers veehouderij de PJ-curve uit eerdere workshops met deskun- • Zuivelfabrikanten digen op het gebied van • Onderzoekers: ECN, TNO, TU energietechnologie • Deskundigen biomassa 2. oplossingen definiëren • Deskundigen zonnevoor de drempels per energie spoor van de semi clo• Deskundigen wind sed loop benadering; energie PJ-curves per techno• Energiemaatschappijen logie Workshop 3: Energietechnologie


68

Drempels die aan Resultaten de orde komen • Specifieke drempels voor • Validatie van eerdere workshops: elk van de vier spo-- ambitie ren: biomassa, zonne-- specifieke doelstelenergie, windenergie, lingen energie-effinciëntie en -- PJ-curve in de tijd energiebesparing: • Oplossingen voor de -- markt markt-, technologie- en -- technologie organisatiedrempels (met name) per spoor plus mijlpalen -- organisatie t.b.v. het routekaartrapport. • PJ-curves per technologie, uitgezet in de tijd en voorzien van maatregelen / activiteiten plus mijlpalen t.b.v. het routekaartrapport.



Stap Activiteiten

Deelnemers

Drempels die aan de orde komen • Overall drempels: -- financiering transitie

Resultaten

• Plan van aanpak voor Voor deze workshop Workshop 4: semi-closed loop t.b.v. New Business Development worden vijftien tot twintig het routekaartrapport: organisaties uitgenodigd -- oplossingen die een sleutelrol vervullen • Drempels per spoor, met Doelstellingen: -- activiteiten name op het gebied van in het mogelijk maken van -- afspraken markt en organisatie 1. oplossingen definiëren, de semi-closed loop: -- mijlpalen (resultaten vorige work• Werkgroepleden activiteiten vaststellen shop worden gebruikt als • Oplossingen voor (pri• Vertegenwoordigers en zo mogelijk afspravate) financiering van input) veehouderij ken maken met partijen de transitie naar een • Zuivelfabrikanten buiten de zuivelketen energieneutrale keten • Onderzoekers: ECN, TNO, over semi-closed loop (overall drempel) t.b.v. TU 2. bespreken van de mogehet routekaartrapport • Energiemaatschappijen lijkheden en belemme-- mogelijkheden en ringen in de financiering • Banken belemmeringen van de transitie naar de • Netwerkbeheerders -- activiteiten in de tijd • Woningcoöperaties energieneutrale zuivel-- afspraken • Projectontwikkelaars keten -- mijlpalen • Regionale overheid • Energiemarktexperts • NMa

71


Stap Activiteiten


70

Deelnemers

Drempels die aan Resultaten de orde komen • Oplossingen voor • Overall drempels: Voor deze workshop Workshop 5: (publieke) financiering -- onrendabele top worden tien tot vijftien Het Umfeld van de onrendabele top -- financiering transitie vertegenwoordigers van en de transitie naar een • Drempels per spoor, die organisaties uitgenodigd Doelstelling: energieneutrale keten te maken hebben met die een sleutelrol vervullen (overall drempels) t.b.v. weten regelgeving en in (de lobby rond) weten 1. oplossingen definiëren het routekaartrapport met het maatschappelijk voor de drempels op het regelgeving en die impact -- mogelijkheden en draagvlak (resultaten vohebben in de publieke gebied van weten rebelemmeringen rige workshops worden gelgeving en het maat- opinie m.b.t. de energieneu-- activiteiten in de tijd gebruikt als input) trale zuivelketen: schappeijk draagvlak -- afspraken • Werkgroepleden -- mijlpalen • Vertegenwoordigers • Oplossingen voor een veehouderij goede positionering / • Zuivelfabrikanten draagvlak van de ener• Consumenten gieneutrale zuivelketen organisaties in het maatschappelijke • (Landelijke) overheid krachtenveld t.b.v. het • Milieu-organisaties routekaartrapport

Stap Activiteiten

Opstellen van het actieprogramma

Visualisatie van de routekaart

Workshop 6: Visualiseren

Deelnemers Projectteam Werkgroep

Doelstellingen: 1. inventariseren van alle oplossingen, acties en afspraken uti de workshops in samenhang 2. maken van scenario keuzen Uitzetten van keuzes en activiteiten in de tijd Opzetten van de projectorganisatie

Projectteam Werkgroep


Resultaten • Visualisatie van de routekaart t.b.v. het routekaartrapport

73


Stap Activiteiten

Opstellen routekaartrapport


Valideren en communiceren

72

Deelnemers

• Schrijven van het route- Projectteam kaartrapport en openbare Werkgroep samenvatting • Bepalen van communicatie-activiteiten via een communicatieplan

Workshop 7: Valideren Doelstelling: 1. valideren van de routekaart en het communciatieplan bij de stuurgroep NZO en LTO • Communiceren van de routekaart • Inrichting van de projectorganiatie voor de uitvoeringsfase

Projectteam Werkgroep Stuurgroep

Drempels die aan de orde komen Alle, het routekaartrapport is een integrale en samenhangende samenvatting van de resulaten uit voorgaande stappen

Resultaten • Routekaartrapport en openbare samenvatting Communicatieplan, met daarin: -- boodschap -- doelgroepen -- middelen -- activiteiten -- organisatie en tijdsplanning • Gevalideerd routekaartrapport • Communicatie over routekaart • Projectorganisatie voor de uitvoeringsfase ingericht en operationeel

74


Actueel houden (niet inbegrepen in routekaarttajrect)

Stap Activiteiten

Deelnemers


• Inventariseren van nieu- Projectorganisatie die voor we inzichten over markt, de uitvoering van de routesector, prestatie-eisen en kaart verantwoordelijk is innovaties • Inventariseren van nieuwe inzichten m.b.t. de vier sporen in de semi-closed loop en mogelijke aanvullende belemmeringen • Indien nodig bijstellen van de activiteiten en maatregelen die n.a.v. de routekaart genomen worden

75


Resultaten

gens wordt de output zichtbaar gemaakt en kunnen zij naar

Met de ‘Berenschot kenniscarrousel’ Computerondersteund vergaderen

• Geactualseerde routekaart • Geactualiseerder activiteiten

behoefte op elkaars ideeën reageren. De electronic boardroom is mobiel en daardoor op locatie inzetbaar.

PROJECTORGANISATIE • • • •

Anoniem Parallel Stemmen, clusteren, etc. Directe output

Stuurgroep Duurzame zuivelketen De stuurgroep is de formele opdachtgever van de werkgroep en het projectteam. De stuurgroep zal op vooraf gedefinieerde punten in het routekaarttraject de (tussentijdse) deliverables beoordelen en zo nodig het project bijsturen. Daarnaast speelt

© Copyright Berenschot Groep B.V.

Sheet 20

Wij stellen voor om tijdens deze workshops een innovatieve werkwijze te hanteren.

de stuurgroep aan het einde van het traject een belangrijke rol bij het valideren van het routekaartrapport, het communicatieplan en neemt zij een besluit over de projectorganisatie

De workshops worden zo veel mogelijk ondersteund door een electronic boardroom van Berenschot. Met deze faciliteit is het mogelijk om tot 30% sneller te werken in een setting waarbij anonimiteit en confrontatie afgewisseld kunnen worden. Ook differentiatie is mogelijk, door in groepen parallel te werken. Bij een brainstormsessie kunnen alle deelnemers hun ideeën tegelijkertijd inbrengen in het systeem. Vervol-

voor de uitvoeringsfase.

systeem. Vervolgens wordt de output zichtbaar gemaakt en kunnen zij naar behoefte op elkaars ideeën reageren. De electronic boardroom is mobiel en daardoor op locatie inzetbaar. 76


77


Het Berenschot projectteam procesmanager bestaat uit leden uit het voorstudieteam. Het betreft een gemengd Berenschot-EEI-team, met de volgende adviseurs:

De Stuurgroep is als volgt samengesteld:

Luitzen Faber, DOC Kaas

Mark Tettelaar, voorzitter

William Wold,

Bel Leerdammer

Jan Maarten Vrij, secretaris NZO Ivar Bisseling

De ingebrachte competenties vindt u dit overzicht.

Projectteam

FrieslandCampina

De procesmanager vanuit NZO/LTO is voor de fase van de

Kees Pette, NZO

routekaart 100% vrijgemaakt. Hij maakt onderdeel uit van het projectteam zodat hij in de volgende fase: het verrichten,

LTO

Kees Pette, NZO

Projectteam

Jaap Petraeus,

FrieslandCampina

Het projectteam is verantwoordelijk voor het opstellen van

Kees Romijn,

LTO

het werkplan, het organiseren van de workshops en voor

Atze Schaap,

FrieslandCampina

(concepten van) documenten, zoals verslagen van de work-

Ton van Vuren,

LTO

shops, de visualisatie van de routekaart en het rapport. Het

Joost Krebbekx (PL)

de rol van het projectmanagen kan overnemen

Innovatie, allianties, roadmapping Senior managing consultant

 Edwin Lambregts Strategie met als focus agro -food Senior consultant

projectmanagement ligt ook in handen van het Berenschot/

Werkgroep energieneutrale zuivelketen vanuit de sector

EEI projectteam.

Wouter de Wolf Innovatie, allianties, roadmapping, Junior consultant

De werkgroep is het dagelijks aanspreekpunt vanuit NZO en LTO voor het projectteam. De werkgroep zal alle workshops

•• Joost Krebbekx, projectleider vanuit Berenschot

aanwezig zijn, waarbij soms een delegatie deel zal nemen. De

•• Edwin Lambregts (managing consultant, Berenschot)

leden van de werkgroep zijn in het routekaarttraject ieder 10

•• Wouter de Wolf (consultant, Berenschot)

dagen kwijt.

•• Michiel Steerneman (senior consultant, EEI)

Michiel Steerneman (EEI)

Michiel Steerneman (EEI) -innovaties Energiestudies en –analyses, LCA’s, energie Senior consultant 31

•• Procesmanager NZO/LTO Jaap Petraeus voorzitter

Frieslandcampina

Rolando Montessori secretaris NZO Menno Douma

LTO

Klaas Jan van Calker

Cono

Carel de Vries

Beemsterkaas

concept

57

Berenschot Groep B.V. Europalaan 40 3526 KS Utrecht T +31 (0)30 291 69 16 E [email protected] www.berenschot.nl

Berenschot is aangesloten bij E-I Consulting Group.

DE GROENE MOTOR. MJA3 voorstudie zuivelketen

Recommend Documents