Land of water, jaargang 3[=4] (juni 2010) pag. 60 69
De erfelijke zonde van het dronkenschap AK 47 De burgemeester van Enkhuizen was boos. Op een supermarkt. Nee niet op de Duitse Aldi, maar op de West-Friese Deen. Beide supermarktketens staan bekend om hun bodemprijzen en ietwat sjofele inrichting en dito clientèle. Vooral bij de Aldi staan de producten nog in de half open doos. De voorverpakte vleeswaren zien er erg bestorven uit. Fred Onderbuik doet er ook boodschappen. Hij is vooral op zoek naar bier. Want het bier is daar goedkoop. Zoals de prachtbieren Schulten Bräu en Brouwmeester.1 Voor iets meer dan acht euro heb je 24 halve liters. Def P van The Osdorp Posse zou er wel raad mee weten: ‘Na een stuk of zes kijk je niet op een fles, na een bier of acht voel je de kracht, na een bier of elf kun je lachen om jezelf en na een bier of twaalf is niets meer schandalig´.2 Bijkomend voordeel: veel bier drinken zorgt voor een keurige en kordaat kletterende darmspoeling. En als je ermee doorgaat, darm- en of slokdarmkanker, een kapotte lever en een rooie verlopen kop op een krakkemikkige romp. 60
“Hoeveel blijft er over voor vrouw en kinderen?” Nederlandsche Vereeniging tot Afschaffing van Alcoholhoudende Dranken Collectie Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam 61
“Voor: autobestuurders motorrijders gevaar!” Vereniging voor Alcoholbestrijding bij het Snelverkeer Collectie Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam 62
Maar waarom was die burgemeester nu boos? Simpel. Deen zette tegen kerst 2009 het bier in de aanbieding. Drie kratten voor de prijs van twee. Alle Enkhuizer Fredjes stonden al ver voor openingstijd te dringen. Zeshonderd kratten in twee uur. Dat zijn 14.400 flesjes. 4752 liter.
En het was al zo erg gesteld. Met onze drinkebroers in West-Friesland. En niet alleen in die streek is het bar en boos. De laatste jaren horen we steeds vaker geluiden over excessief drankgebruik en drugsparty’s in plaatsen als Volendam en Bunschoten. In Friesland drinken en snuiven jongeren zich in drankketen helemaal kort. In Andijk slaan pubers na een bacchanaal de hand aan zichzelf en op Urk helpen ze je zelfs broodnuchter naar hun God. Hoe komt dat? Waar komen die destructieve neigingen vandaan? Zou het iets te maken hebben met de besloten gemeenschappen aan de voormalige Zuiderzee? Met de mentaliteit die in dat soort dorpen, steden en streken hangt en dwingend, wurgend en tenenkrommend is, namelijk doe maar gewoon dan doe je al gek genoeg? Met dat hypocriete sluiertje calvinisme eroverheen? Komt het door uitzichtloosheid, verveling en nivellering? Staat die drie-eenheid aan de basis van alcoholisme, knokpartijen, moord en veel erger: zelfmoord? Iets in mij zegt, en dat zal ik zelf wel zijn, dat deze redenering niet klopt. Laat ik de zaken eens nagaan.
Verdoving als muze Overmatig drank- en of drugsgebruik is voor de meeste schrijvers, regisseurs en muzikanten een 63
goede eigenschap.3 Zonder heroïne geen Cobain (1967-2004), Neill Young, Keith Richards, Sid Vicious (1957-1979) en Lou Reed. Zonder wijn geen Reve (1923-2006), zonder wodka geen A F.Th., zonder jenever geen Bob den Uyl (1930-1992) en zonder een bad whisky geen Dylan Thomas (1914-1953). Hij schreef zijn meesterwerk en hoorspel Under Milkwood met een door alcohol doordrenkt brein. Op de avond van zijn dood zei hij: ‘I´ve had 18 straight whisky’s. I think that’s the record´. Hunter S. Thompson (1937-2005) ging angstig hijsen, slikken en spuiten in Las Vegas en in diezelfde stad zagen we Nicolas Cage weergaloos een alcoholist neerzetten.4 Wie herinnert zich niet de scène waarin Cage ‘boodschappen’ doet?5 ‘Ome Jaap zijn neus is blauw, en dat is niet van de kou´, zong Tol Hansse (1940-2002) en Jan Boezeroens beroemde De Fles kent de prachtstrofen ‘Mocht ik door de drank bezwijken, mocht ik naar de donder gaan, laat dan op mijn grafsteen prijken, hij kon niet meer op zijn benen staan´.6 En de Amerikaanse Boezeroen, ene Frank Sinatra (1915-1998), zei ooit: ‘I feel sorry for people who won’t drink. When they wake up in the morning, that’s as good as they’re going to feel all day´.7 Ook in de schilderkunst staat men meer bezopen
Volksbond - Vereeniging tegen drankmisbruik Collectie Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam 64
of gedrogeerd dan nuchter achter de ezel. Zonder speed geen Jackson Pollock (1912-1956), zonder absint geen Toulouse Lautrec (1864-1901) - hij hoopte er ook van te gaan groeien en zonder Theo´s guldens geen krankzinnig gedronken Vincent van Gogh (1853-1890). Zeg nu zelf, wie zou nuchter zonnebloem op zonnebloem schilderen? Misschien kijken al die West-Friese drankorgels wel de hele dag naar Leaving Las Vegas of lezen ze elkaar voor uit Thompsons schelmenroman, op de muziek van Boezeroen, Cobain en Hansse. Maar nee. Zuipen schijnt in West-Friesland ‘gewoon’ een ‘oude traditie’ te zijn. Lappendag. De kermis. Gelegenheden waarbij echt heel erg veel en snel gedronken wordt.
Comazuipen Als je een schilderij maakt of een liedje componeert, maalt niemand er echt om of je je daarbij een zakbreuk drinkt of een spuit in je arm zet. Denk aan Herman Brood (1946-2001). Die gaf op een gegeven moment licht en droeg luiers, maar o la la, wat had die man een talent. Ben je 12 tot 16 jaar en drink en woon je in het zompige West-Friesland, dan krijg je de overheid op bezoek en een ‘pakket’ maatregelen aan je broek. Bijna de helft van de twaalf tot zestienjarigen aldaar is een zware drinker. Daar komt natuurlijk ellende van. De zich op langere termijn manifesterende hersenschade baart de ouders weinig zorgen. Waarschijnlijk zijn hun hersens al drassig gezopen. Toenmalig minister van Binnenlandse zaken (en Koninkrijksrelaties) Ter Horst en de meeste burgervaders vonden het vooral verschrikkelijk dat de jeugd drinkt om dronken te worden.8 Het is me wat. Er zijn ook mensen die met hun auto over de snelwegen rijden. Boeren die hun akkers inzaaien om te oogsten. Deuren die opengaan, dagen die beginnen door de opkomende zon en er zijn bakkers die brood bakken. Maar het was Ter Horst menens. Het comazuipen – want zo heet stomdronken worden tegenwoordig – moet weg. Droogleggen ging haar te ver. De leeftijdsgrens om drank te mogen kopen gaat van 16 naar 18 jaar. Schreef ze in een heuse Alcoholbrief. Daarin staat ook dat het percentage volwassen pro65
bleemdrinkers omlaag moet.9 Projecten als Laat je niet flessen en Zestien min, fris is in kregen haar steun, maar boekten zeer weinig tot zelfs geen resultaat. De heer Claes van de brancheorganisatie Koninklijke Horeca Nederland denkt dat maatregelen als de verhoging van de leeftijdsgrens voor alcoholverstrekking een averechtse werking hebben: ‘[Het] bevordert juist de illegaliteit, omdat jongeren niet meer in de horeca terecht kunnen. Daardoor neemt het drankmisbruik alleen maar toe´.10 Claes klinkt als een poelier die zegt van kippen, hertjes en parelhoenders te houden. De wat wrange conclusie tot nu toe is dat de drankbestrijders kunnen regelen en ‘zaken in kaart brengen’ tot ze een ons wegen, het helpt allemaal niks. Als ze de ouders bereiken, dan trekken de jongeren zich terug in hokken of keten. Met in de supermarkt gekochte drank. Daar heb je ze weer. De Aldi en de Deen.11 Overigens benadrukte Guusje dat er wel meer regio’s in Nederland zijn waar de jeugd veel drinkt. De gewezen minister heeft gelijk. Sterker. In alle regio´s wordt stevig gedronken. Nog sterker, in alle landen regeert koning Alcohol. Of het nu die whisky hijsende Schot in de hooglanden of de sherry slempende Andalusiër in Spanje is, de Engelse pubhooligan in Liverpool of de Franse wino in Aix en Provence, velen zuipen zich klem ten overstaan van hun vorst. Dirk van den Broek III bijvoorbeeld. En er niets nieuws onder de zon, want verheerlijking en bestrijding van alcohol wisselen elkaar in rap tempo af.
De blauwe knoop Eind negentiende eeuw maakte men zich druk om het drankgebruik onder fabrieksarbeiders. Veel arbeiders kregen hun loon uitbetaald in de kroeg, verzopen het grotendeels en lieten hun vrouwen en kinderen het verder maar uitzoeken.12 Harderwijk stond vroeger bekend als het ‘Gootgat van Europa´, en daar bedoelde men niet een of andere monding van een rivier mee.13 Al in 1842 was de Nederlandse Vereniging tot Afschaffing van het Gebruik van Sterken Drank opgericht. Motto was ‘Ach vader. Niet meer!´. Ze tooiden zich met een blauwe knoop op de jas en veranderen hun naam in 1897 in De Alge-
mene Nederlandse Geheelonthouders Bond. Was je lid, dan was je ‘van de blauwe knoop´.14 Er kwamen cafés waar geen alcoholische dranken werden geschonken. Met leestafels. Daarop lag ‘verantwoorde’ literatuur. De affiches uit die tijd zijn prachtig. Teksten als ‘Och vader blijf thuis. Toen u niet zo dronk waren wij zo gelukkig’ , ‘De kroeg gesloten!’ en ‘Hoeveel blijft er over voor vrouw en kinderen?’ maken een ding ontegenzeglijk duidelijk: het waren toen de vaders. De jongeren zaten met hongerige maagjes te wachten op hun verwekker en te hopen dat hij nog wat stuivers in zijn broekzak had. Die ommezwaai is natuurlijk uitermate interessant. Hoe komt het dat vroeger de vaders de problemen veroorzaakten en nu hun kinderen? Welvaart. Zakgeld. Verminderd toezicht. Ouders die er simpelweg niks om geven en hun 13-jarige kids breezers laten drinken. De jongeren die uiteraard als reden opgeven dat er niks anders te doen is. Ze moeten wel, toch? Maar het is veel eenvoudiger. Drankbestrijders, geheelonthouders en mensen die altijd in de plooi willen blijven, even de handen voor de ogen. Want drank is lekker, je wordt er makkelijker van, je krijgt goede zin, vergeet je zorgen … want die zijn voor morgen. Minpuntjes zijn de ronkende kater en je voortdurend afvragen wat je precies tegen wie hebt gezegd of wat je exact met wie hebt gedaan. De handen mogen weer van de ogen en eventueel gevouwen. Want drank zaait dood en verderf. Ziektes, roekeloos anderen doodrijden, knalharde vechtpartijen, moord en zelfmoord. De verlossing versus de ontwrichting. En meer dan ons lief is verschijnen die achtereenvolgens.
Moord en zelfmoord Drinken is een ding, moord plus zelfmoord een ander. Naast de zorg om de drinkende jeugd, is er met name in West-Friesland zorg om jongeren die zich verhangen of voor de trein werpen. In Andijk telde men al weer de tiende zelfmoordenaar in zes jaar tijd. En er is de zorg om bot en bruut geweld. Op Urk werd Dirk Post doodgeknuppeld door ene Jaap van der H., in Apeldoorn stikte Tano in een luchtdichte container waarin hij was achtergelaten door een groepje plaatsgenoten dat hem ‘een lesje wilde leren´.
Ook deze zaken, en dan met name in de pers, werden deels gekoppeld aan de ‘cultuur´. Bijvoorbeeld de gesloten gemeenschap op Urk. Of het uitzichtloze uitwaaieren in Andijk. Of de benepen want nog christelijke mentaliteit op de Veluwe. ´De moderne criminologie gaat er van uit dat erfelijkheid en vooral milieu de twee voornaamste factoren ter verklaring van misdrijven zijn´. Deze zinnen zijn niet van nu, maar stammen uit 1961. Naar aanleiding van een moord op een kind door kinderen in Huizen, trokken twee journalisten van Wereldkroniek – een voorloper van Nieuwe Revu of Panorama – naar het dorp. In hun verslag wemelt het van sensationele en bijna onheilspellende suggesties: ‘Het zijn levendige, vrolijke knapen, die met hun kameraadjes stoeien. Maar een paar dingen vallen onmiddellijk op: deze kinderen zijn zeer armoedig gekleed, ze zien er groezelig en ongewassen uit en ze hebben bleke gezichtjes. Op het eind concluderen de razende reporters dat de moord voortkwam uit een gebrek aan ouderlijk toezicht, armoede en ‘zijn [een van de daders] lust ‘’ eigen rechter te spelen´´, zijn overgrote fantasie en zijn grote angst voor de dood, die deze vroegrijpe jongen met zoveel volwassenen in Huizen gemeen heeft´. Deze ‘fatale’ combinatie moest wel ‘tot een afschuwelijke explosie’ leiden. Ze drukken zich in hun betoog genuanceerder uit, maar het is wel duidelijk waar de twee journalisten naar toe willen. Een van de ondertitels luidt namelijk: ‘Gisting en godsdienstig fanatisme in oude gemeente´.15 Verklaren. Daar gaat het om. Het helpt enorm als een moord plaatsvindt in een dorp waarvan we vermoeden dat het achtergesteld is. Of beter, waarvan we weten dat daar een christelijke sekte de macht heeft. Een zelfmoord in Staphorst heeft dan niets te maken met iemand die de weg is kwijt geraakt, maar met de cultuur en mentaliteit van de plaats. Opvallend is dat de journalisten en experts zich nooit eenduidig uitlaten, maar subtiel en mijns inziens zelfs wat vals verwijzen. Te Andijk geven we het landschap de schuld. Daar móet je wel een eind aan je leven maken. Urk is zoals we weten een zelfvoorzienend eiland vol enge Children of the Corn die het aanleggen met Rosemary´s baby.16 Verleidelijk, maar statistisch niet houdbaar.
66
Cultuur? Ik denk niet dat het verstandig is om een cultuur verantwoordelijk te houden voor overmatig drankgebruik, moord of zelfmoord. Naast vechten, hoeren en snoeren zijn ze overal en altijd aanwezig of aanwezig geweest.17 Alleen de vorm verschilt. Denk aan Amsterdam. Die stad ligt toch ook aan de voormalige Zuiderzee? Komt daar niet alles wat hierboven is gezegd samen? Is ‘after all’ die stad niet je typische ‘family-holiday hotspot. “When it comes to social issues, the rest of the world tends to view the Dutch as either brave trailblazers or, less charitably, laughable liberals. For decades, self-styled progressives in Europe and America have advocated Dutch solutions to drugs, homosexuality, prostitution, euthanasia and economic issues, whereas conservatives often depict the Netherlands as a latter-day Sodom and Gomorrah: to hear them talk, when the Dutch aren’t puffing away on pot or rumpypumping prostitutes in a red-light district, they’re bicycling off to a gay wedding or offing grandma at a while-you-wait, lethal-injection kiosk.”18 Handle with care zou ik zeggen. Ik zie een klepel en een klok. Hoor een kip tokkelen en een ei breken. De Nederlandse hang naar drank en drugs was al vroeg een heikel punt voor buitenlanders. Een Spaanse kapitein viel het rond 1600 op dat Nederlanders ‘zo veel en zo vaak drinken: ze grijpen er elke gelegenheid voor aan en organiseren menige overdadige feestmaaltijd. Reeds als zuigelingen raken Nederlanders aan drank gewend doordat de moeders hun kleintjes met wijn of bier gevulde houten kalebassen in de vorm van een vrouwenborst geven. Door deze fop zijn ze behept met de erfelijke zonde van het dronkenschap´.19 Rare jongen die Spanjaard. Ook deze observatie neem ik met een korrel zout. Want niet iedere Amsterdammer hangt in de coffeeshop en niet iedere opstandige Nederlander ging zich te buiten aan de erfelijke zonde van het dronkenschap. Het zijn veeleer de buitenlanders zelf die het er van nemen. Iets om over na te denken. Er zit maar een ding op.
67
Stoppen De aflevering Bloody Mary van het onvolprezen South Park gaat over de anonieme alcoholisten (AA). De vader van personage Stan omarmt de idee dat alcoholisme een ziekte is en gaat daardoor meer drinken, want hij is ziek dus machteloos. Hij kan er niets aan doen. Stan haalt uit tijdens een meeting en zegt dat alcoholisme geen ziekte is, maar dat stoppen met drinken een kwestie van wilskracht is. Niet meer, niet minder: ‘Just stop drinking!´. Dat lijkt het enige devies. Zolang welzijnswerkers benadrukken dat cultuur de boosdoener is, en burgemeesters supermarkten aanvallen omdat ze hun producten verkopen (nota bene aan volwassenen), blijven drankbestrijders fietsenmakers die poreuze banden plakken. Dus. Nieuwe binnenband, nieuwe buitenband, onder een nieuwe fiets. Met een gepoetste bel. Ofwel: nieuwe ouders. Je bent natuurlijk geen knip voor de neus waard als je je 11-jarige kind laat drinken. Of je 14-jarige puber aan een kratje pils helpt. Of de leeftijdsgrens om alcohol – of drugs – aan te schaffen nu van 16 naar 18 jaar gaat, het maakt niks uit. Op de een of andere manier komen de 11 tot 16 of 18-jarigen toch wel aan hun drank. En vaak via die ouders.20 En zolang journalisten hun weliswaar subtiele verwijzingen naar weer die ‘cultuur’ blijven optekenen als er ergens een moord of zelfmoord heeft plaatsgevonden, zullen we nooit de werkelijke redenen achterhalen. Cultuur? Een Irakees die in Zierikzee zijn kinderen en zichzelf vervroegd met Allah laat kennismaken, leg me dat dan maar eens uit. Proost.
Appendix: De Wereldkampioenschappen comazuipen De VVD-er Hoogevorst noemde de Nederlandse jeugd de zuipschuiten van Europa. Alsof het om een belangrijke titel gaat. Het wereldkampioenschap comazuipen. Gewonnen door Nederland met zijn West-Friese sterren Jan ‘de kurk’ Semeijns, Cor ‘tappie’ van Rossem en Henk-Jan ‘laatste ronde’ de Boer.21 Supersub Tinus ‘twee levers’ Koolraap maakte zijn reputatie opnieuw waar. Vijf minuten voor tijd ingebracht en vlak voor het laatste fluitsignaal hing hij knaldronken aan de bar. Beledigde de kastelein, gaf over in de spoelbak en flikkerde als een zak zout tussen bar en kruk. De Brabantse spelers voelden zich ondergewaardeerd, werden of niet opgesteld of moesten het doen met breezers, terwijl ze toch te boek staan als enorme innemers van zwaar bier en jenever. Bovendien hebben ze de grootste nieuwe talenten die zich ieder weekend met een alcoholvergiftiging lieten afleveren bij een spoedeisende hulp. De geselecteerden uit Gelderland, Overijssel en Drenthe deden wat ze moesten doen, en de enige deelnemende Flevolander ontving drie gele kaarten in anderhalve wedstrijd. Hij had kleintjes pils met een gestrekte arm gedronken. Coach Hendrik ‘Half Kannetje’ Kos (1870-1945), bekend om zijn uitspraak ‘Zolang er jenever is, heb ik geen drankprobleem´, dronk van plezier twintig halve glaasjes jenever en na nog eens tien viel hij van zijn kruk.
Literatuur, bronnen en muziek Boezeroen, J., De Fles (1973). Clarke, V., S. MacGowan, A drink with Shane MacGowan (Londen 2002). Daeschner, J.R., Tossers and Arseblowers. An alternative romp through Europe (Londen 2006). Dealere, M., ‘Jong en beschonken´, Binnenlands bestuur 23 november 2007/week 47, 8-11. Figgis, M. Leaving Las Vegas (1995). Hansse, T., Tol Hansse moet niet zeuren (1997 CNR). Harderwijk was ooit ‘Gootgat van Europa´, Amersfoorte Courant 9 maart 1983. Henderson, D. and Gillian Short, Mojo presents 15 tracks celebrating the pleasures of drinking and smoking: Cigarettes and Alcohol (Free CD Mojo November 2007). JB, ‘Mysteries rond de moord in Huizen. Verdeelde meningen en tegenstrijdige getuigenissen. Gisting en godsdienstig fanatisme in oude gemeente´, Wereldkroniek. Oud in jaren … Jong van geest! (67e jaargang, nr. 44, zaterdag 4 november 1961). Lacroix, A., In drank ten onder. Schrijvers en alcohol (Den Bosch 2002). McCourt, F, De as van mijn moeder (Amsterdam 1997). Verfilmd door Parker, A., Angela´s ashes (1999). Nozems van Urk laten zich clandestien drank schenken, Het Parool 21 januari 1959. Osdorp Posse, Osdorp Stijl (Djax 1992). Ten Berge, J., Drugs in de kunst. Van opium tot LSD 17981968 (nog te verschijnen). Thompson, H.S., Fear and Loathing in Las Vegas; a savage journey to the heart of the American dream (Londen 1972). Verfilmd onder dezelfde titel door Gilliam, T. Van der Heide, J., Ach vader, drink niet meer!: drankbestrijding in Nederland rond 1900 (Scriptie Diemen VLVU 1983). Van der Stel, J.C., Drinken, drank en dronkenschap: vijf eeuwen drankbestrijding en alcoholhulpverlening in Nederland: een historisch-sociologische studie (Hilversum 1995). Vàsquez, A., Documentos inéditos para la historia de Espana. Zie Brouwer, J., Kronieken van Spaansche soldaten (Zutphen, 1933). Van Wijhe-Smeding, A., De ontmoetingen van Rieuwertje Brand (Amsterdam 1929). Verhulst, D., De helaasheid der dingen (Amsterdam 2007). Westenburg, G.B., Christendom en alcoholisme (Nederlandse Christen Geheelonthouders-Bond 1946). Zwagerman, J., Zes sterren (Amsterdam 2002).
68
1 Albert Heijn verkoopt het schitterende Euroshopper, Dirk van den Broek Best Bier en de Lidl Argus. 2 Osdorp Posse, Osdorp Stijl , nr. 16 Bier. 3 Zie Ten Berge, Drugs in de kunst. De idee dat drugs de creativiteit zouden bevorderen, stamt uit de Romantiek. Het gaat daarbij vooral om de verwachting, en niet om het werkelijke effect. Tegenwoordig geloven er maar weinigen in. Er zijn zelfs kunstenaars die niet drinken, roken, spuiten of slikken en zich daar ook op laten voorstaan. Dat kan niet gezegd worden van Shane MacGowan, de zanger van The Pogues. Zijn biografie heet A drink with Shane Macgowan en wie het resultaat van overmatig en doorlopend comazuipen wil aanschouwen, check de fotokaternen. Clarke and MacGowan ((Londen 2002).
tekenen vervolgconvenant jeugd en alcohol, 25-6-2009. 9 De maatregelen: Jongeren onder de zestien zijn strafbaar als ze in de openbare ruimte alcohol bezitten. Ze krijgen dan een boete. De mix-drankjes, zoals de breezers, zijn niet meer te koop in de supermarkten. Die lopen de kans hun vergunning kwijt te raken als ze toch aan jongeren onder de zestien jaar alcohol verkopen. Gemeenteambtenaren worden ingezet als toezichthouders, de happy hours en de prijsacties in cafés worden afgeschaft en op televisie en radio mogen geen alcoholreclames verschijnen voor negen uur. 10 ´Hoogervorst: Onder de achttien geen alcohol meer, ANP/NU.NL 19 januari 2006.
4 Hunter S. Thompson, Fear and loathing in Las Vegas. De gelijknamige film met Johnny Depp en Benicio del Toro kwam in 1995 uit en werd geregisseerd door de zesde python Terry Gilliam.
11 Bij hun concurrent Gall & Gall ligt een folder op de toonbank: Nuchtere feiten. Over alcohol. En meer. Je ziet de copywriter genoegzaam grinniken om zoveel moois, nuchter in verband met alcohol. Volgens de folder vraagt de slijter iedereen die er jonger dan 25 jaar uitziet naar een geldig legitimatiebewijs.
5 Figgis, Leaving Las Vegas (1995). De hoofdpersoon is alles kwijt en tracht zich dood te drinken.
12 Zie De As van mijn moeder (Angela´s ashes) van Frank McCourt.
6 Jan Boezeroen is het pseudoniem van Johnny Goverde. De fles werd geschreven door Jack de Nijs, later bekend als Jack Jersey. Boezeroen bezong wel vaker de drank, bijvoorbeeld op het album Het bier is weer best.
13 Harderwijk was ooit ‘Gootgat van Europa´. Het ging om het Koloniaal Werfdepot in Harderwijk van 1815 tot 1909. Daar bevonden zich veel dranklokalen en bordelen. Vandaar de bijnaam.
7 Henderson, Cigarettes and Alcohol, schutblad. 8 Daarnaast wilde Ter Horst via de invoering van een blaastest in uitgaansgebieden het geweld terugdringen. Ook moest die test het comazuipen tegengaan. Ben Cornelis stemde daarmee in. Ter Horst tekende convenanten Jeugd en Alcohol met tien West-Friese gemeenten. Zie Hoorngids.nl ‘Minister Ter Horst en gemeenten West-Friesland 69
14 In de Engelse taal is er verwantschap met on and off the wagon. 15 ´Mysteries rond de moord in Huizen´, geen paginering. 16 Joost Zwagermans noemde zelfmoord ‘[Ach, de zelfmoord] een bron van onjuiste gegevens’. 17 In 1959 meldde het Parool dat een deel van de Urker jeugd zich clandestien drank liet voorzetten met vechtpartijen als gevolg.
‘Nozems van Urk laten zich clandestien drank schenken´, zo luidde de kop. 18 Daeschner, Tossers and Arseblowers, 332-333. 19 Alonso Vàsquez was kapitein in het Spaanse leger en vocht tegen de opstandige Nederlanden. 20 De leeftijdsgrens blijft 16 jaar. Men vreest anders alcoholtoerisme. 21 Vgl. Dimitri Verhulst zijn hilarische roman De helaasheid der dingen, waarin de Tour de France voor bierdrinkers wordt beschreven.
