De duurzame school CSG- Comenius Mariënburg

CSG-COMENIUS Leeuwarden Profiel Natuur en Gezondheid VAK BIOLOGIE

De duurzame school CSGComenius Mariënburg. Narmin Marroufi en Nilofar Karimi

Schooljaar 2012-2013 Begeleider F.Sibers

1

Inhoud Voorwoord

3

Hoofdstuk 1: Inleiding §1.1 Onderwerp en aanleiding §1.2 Probleemstelling §1.3 Doelstelling §1.4 Methode aanpak

4 4 4 4

Hoofdstuk 2: Analyse Csg-Comenius §2.1 Het enegieverbruik van Csg-Comenius §2.2 Leerlingen over Csg-Comenius §2.3 Resultaten van de enquête

5 6 7

Hoofdstuk 3: De ideale school §3.1 Voorbeeldfunctie §3.2 Maatregelen duurzaamheid

9 9

Hoofdstuk 4: Vergelijking Csg-Comenius met de ideale school §4.1 Hoe staat Csg-Comenius ervoor? §4.2 Veranderingen binnen het Csg-Comenius

10 13

Hoofdstuk 5: De duurzame school Csg-Comenius met behulp van zonnepanelen §5.1Duurzamer worden m.b.v. zonnepanelen 15 §5.2 Welke leverancier zonnepanelen? 16 §5.3 Hoe gaat Csg-Comenius de zonnepanelen financieren? 18 §5.4 Berekening energiebesparing en terugwinning kosten 19 Hoofdstuk 6: Samenwerking Csg-Comenius met de wijk §6.1 Energiecoöperatie Leeuwarden 21 §6.2 De duurzaamste wijk van Friesland Achter de Hoven 21 §6.3 Hoe Kan Csg-Comenius in toekomst energie-leverancier van de wijk 22 worden? Hoofdstuk 7: YES!-project §7.1 Het YES!-project 23 §7.2 Beleid duurzaamheid scholen binnen de EU 24 §7.3 Ervaringen YES!-project 24 Conclusie

28

Nawoord Bijlage

30 31

2

Voorwoord “ Financieel korte termijn denken is een cruciale barrière voor bedrijven in hun overgang naar duurzaamheid” – Conslusie van Sustainability Survey, uitgebracht door Globescan en SustainAbility, via bericht op Duurzaamnieus.nl

Dit wetenschappelijk artikel is geschreven ter afsluiting van ons vwo carrière op het CSGComenius Mariënburg te Leeuwarden. Een school die veel voor ons betekend heeft en met een “geloof in je toekomst” als motto. Duurzaamheid hoort daarbij. We zijn met ons onderzoek dicht bij school gebleven en hebben als doel de school duurzaam te maken. Iets wat als onderzoek is begonnen maar waar we toch wel een beetje onze passie van gemaakt hebben. We willen iedereen overtuigen dat onze school er zeker in kan slagen om duurzaam te worden. Het schrijven van dit wetenschappelijk artikel hebben wij als een plezierige maar ook vooral als een leerzame tijd ervaren. Graag willen wij van deze gelegenheid gebruik maken om een aantal mensen te bedanken. Allereerst willen wij Douwe Beimin bedanken vooral zijn hulp en ook voor zijn begeleiding deze periode. We konden hem altijd bellen, en dat is iets wat we niet gauw zullen vergeten. Daarnaast willen wij Rob Blesma bedanken voor de tijd die hij voor ons had om onze vragen te beantwoorden. Ook willen wij Johan Bakker bedanken voor de offerte van zonnepanelen voor bij ons op school. Tenslotte willen wij onze PWS-begeleider Frits Sibers bedanken voor zijn begeleiding gedurende ons onderzoek.

Leeuwarden, februari 2013 Narmin Marroufi en Nilofar Karimi

3

Hoofdstuk 1 Inleiding: 1.1

Onderwerp en aanleiding

Duurzaamheid was iets wat ons beide erg aansprak, wij hebben daarom ook meegedaan met het YES!-project om te leren over verschillende onderwerpen binnen het grote onderwerp Duurzaamheid. Iets wat iedereen wil bereiken als hij/zij aan de toekomst denkt. YES!-project ging dan vooral over duurzaamheid binnen Europa. Heel interessant om naar verschillende college's te luisteren van professors. Maar op een gegeven moment vroegen wij ons af hoe het op school gaat als we het over duurzaamheid hebben. Want wij hadden niet echt het idee dat onze school erg milieubewust bezig is. Althans dat beeld hadden wij aangezien wij als leerlingen niet weten hoe het zit met duurzame voorzieningen bij ons op school.

Wij vonden het belangrijk om eerst klein te beginnen voordat we gaan kijken hoe het binnen de EU is. Waarom dan niet meteen beginnen bij de bron van ons onderwijs? Wij vonden het erg interessant om te onderzoeken hoe duurzaam het CSG-Comenius Mariënburg eigenlijk is, en hoe wij als 2 leerlingen van het CSG-Comenius, deze school er toch tot aan te zetten om duurzamer te worden. 1.2

Probleemstelling

Hoe kunnen we van CSG-Comenius Mariënburg een duurzame school maken? 1.3

Doelstelling

Ons doel van dit onderzoek is niet alleen leren over de mogelijkheden van duurzaamheid, maar ons doel is ook om onze school te motiveren ook echt duurzamer te worden met behulp van ons plan die wij ook aan de locatiedirecteur willen presenteren. 1.4

Methode aanpak

Met ons ambitieuze onderzoek is natuurlijk wel een goed plan van aanpak nodig. Voordat wij willen onderzoeken hoe wij CSG-Comenius zo duurzaam mogelijk kunnen maken, moeten we ons eerst verdiepen in duurzaamheid, en hoe je een gebouw duurzamer kunt maken. YESProject heeft ons erg geholpen met het formuleren van onze vragen en informatie over duurzaamheid. Daarnaast moeten wij de juiste mensen vinden die ons met ons plan kunnen helpen. Ook moeten wij de school inlichten over bepaalde zaken zoals betreding van het dak. We willen niet alleen veel leren door gebruik van literatuur, wij willen ook graag veel leren van mensen die veel ervaring hebben op het gebied van duurzame ontwikkelingen.

4

Hoofdstuk 2: Analyse Csg-Comenius §2.1Het energieverbruik van Csg-Comenius Om Csg-Comenius te kunnen analyseren is het belangrijk te weten wat de school zelf verbruikt aan energie. Volgens het internet 1 is de definitie van energieverbruik: ‘Het energieverbruik is de elektriciteit en gas die daadwerkelijk verbruikt is. Het verbruik wordt gemeten met een energiemeter die in de meterkast zit. Als u gebruik maakt van energie dan registreert de energiemeter dit in eenheden van kWh (elektriciteit) en m3 (gas)’. We stuurden een e-mail naar meneer H.Feenstra2 en vroegen naar het energieverbruik van CsgComenius Mariënburg. Na nog een paar keer naar hem gemaild te hebben, kregen we eindelijk het energieverbruik over het jaar 20113. We kregen het gas, water en elektriciteit verbruik per maand toegestuurd. Aangezien wij ons alleen richten op het energieverbruik hebben we met het water verbruik verder niks gedaan. Om het energieverbruik per jaar te weten, gingen we het energieverbruik van alle maanden bij elkaar optellen. Dit hebben we voor zowel gas als elektriciteit gedaan. Gas (essent):

Totaal verbruikt: 90.078 m3

Elektriciteit (oxxio):

Totaal verbruik: Hoog tarief: 26.278+21.806+28.041+25.034+23.622+23.549+18.062+13.802+25.107+7.451+28.7 01+24.708= 266.161,00 kWh Laag tarief: 13.111+10.775+11.509+14.768+14.520+15.177+13.972+11.229+13.096+2.920+13.2 62+14.205= 148.544,00 kWh

1

www.encyclo.nl Hoofdadministratie van Csg-Comenius 3 Zie Bijlage A.1 voor het energieverbruik van Csg-comenius 2

5

§2.2 Leerlingen over Csg-Comenius Omdat we zeker wilden zijn dat niet alleen wij twee op school merkten dat er niks aan duurzaamheid wordt gedaan, hebben we een enquête gemaakt voor de leerlingen van Csg-Comenius. Op dit moment zitten er 1322 leerlingen op Csg-Comenius. We hebben besloten om bij 30 willekeurige leerlingen van elk leerjaar een enquête af te nemen. We hebben in totaal 6 leerjaren op het Csg-Comenius, hierbij hebben we ook een onderscheid gemaakt tussen havo en vwo. Dus bij elk leerjaar hebben we 15 vwo leerlingen en 15 havo leerlingen gevraagd de enquête in te vullen. In totaal hebben 165 enquêtes afgenomen. Hypothese Aangezien wij al 6 jaar op het Csg-Comenius zitten en niks weten over de duurzaamheid hier op school, verwachten we dat andere leerlingen er ook niks over we weten. Dus we verwachten dat de meerderheid van die een enquete hebben ingevuld niet weten of Csg-Comenius iets aan duurzaamheid doet of niet. Ook verwachten we dat de leerlingen willen dat Csg-Comenius meer aan duurzaamheid gaat doen. We denken dat de meeste leerlingen het belangrijk vindt dat school denkt aan hun toekomst. We verwachten dat als leerlingen weten hoeveel energie Csg-Comenius wel niet verbruikt en hoeveel dit eigenlijk verminderd kan worden, ze zelf ook stil staan bij onnodig energieverbruik. Vooral in de onderbouw zal de invloed hiervan groot zijn, jongere leerlingen nemen snel aan wat ze op school te horen krijgen. Dus verwachten we ook dat als de school leerlingen meer aan duurzaamheid doet, de leerlingen dit overgaan nemen. Duurzaamheid is iets waar mensen bewust van moeten worden, en als school kan je dit op een simpele manier doen: door zelf het goede voorbeeld te geven. We verwachten daarom dat de leerlingen vinden dat de school de leerlingen meer op de hoogte moet stellen van de energiebesparing op school. Als de school, die een voorbeeldfunctie heeft, niks doet aan duurzaamheid, waarom zouden de leerlingen dit dan wel doen?

6

4

§2.3 De resultaten van de enquête

Vraag 1: Denk je dat Csg-Comenius Mariënburg iets doet aan duurzaamheid?

25

aantal leerlingen die ja zegt aantal leerlingen die nee zegt

140

vraag 2: Vind je het belangrijk dat de school meer doet aan duurzaamheid?

8 aantal leerlingen die ja zegt aantal leerlingen die nee zegt 157

Vraag 3: Als je beter bekend bent met het (te hoge) verbruikersgedrag hier op school, verwacht je dan dat je zelf meer maatregelen neemt tegen onnodig energieverbruik?

45

aantal leerlingen die ja zegt

120

4

aantal leerlingen die nee zegt

Zie bijlage A.2 voor het totale overzicht van de onderzoeksresultaten

7

Vraag 4: Hoe zou je als school ervoor kunnen zorgen dat de leerlingen energiebewust worden?

8 24 4

antwoord A antwoord B antwoord C

129

antwoord D

Conclusie Nadat we alle enquêtes hadden verzameld gingen we eraan rekenen. De resultaten gingen we vergelijken met onze hypothese, en we kwamen erachter dat wat we verwacht hadden op een vraag na klopte met de resultaten. Uit de resultaten5 blijkt dat meer dan 84% van de leerlingen denkt dat Csg-Comenius niets doet aan duurzaamheid. Dit voldoet aan onze hypothese, we hadden verwacht dat niet alleen wij, maar de meeste leerlingen niet weten of Csg-Comenius iets aan duurzaamheid doet. Ook geeft meer dan 95% van de leerlingen die een enquête hebben ingevuld aan dat zij het belangrijk vinden dat de school meer aan duurzaamheid doet. Ook dit voldoet aan onze hypothese, we verwachten dat de leerlingen duurzaamheid belangrijk vinden. Van de leerlingen geeft meer dan 72% aan dat ook zij meer maatregelen zullen nemen tegen onnodig energieverbruik als ze bekend zijn met het hoge energieverbruik op school. Dit hadden wij ook al verwacht aangezien leerlingen de school als voorbeeld zien. Van de leerlingen geeft 4% aan dat de school leerlingen meer energiebewust kan maken door meer theoretische opdrachten te geven over duurzaamheid in de les. We hadden al verwacht dat dit percentage niet zo hoog zou zijn, wij vinden theoretische opdracht namelijk ook niet zo leuk. Ook geeft 14 % aan dat de school leerlingen meer energiebewust kan maken door leerlingen op de hoogte te stellen van de energiebesparing op de school. We hadden eigenlijk een hogere percentage verwacht, wij dachten dat als leerlingen er dagelijks mee worden geconfronteerd ze dit gedrag gaan overnemen. Verder gaf meer dan 2% van de leerlingen aan dat school leerlingen meer energiebewust kan maken door op school meer poster over duurzaamheid te hangen. We hadden bij deze vraag al een laag percentage verwacht, we denken dat posters niet altijd door iedereen gezien worden. En niet alle leerlingen nemen het serieus. De meerderheid van de leerlingen, namelijk meer dan 78%, geeft aan dat de school leerlingen meer energiebewust kan maken door de leerlingen zelf praktische opdrachten te laten uitvoeren over duurzaamheid. We begrijpen de keuze van de leerlingen eigenlijk wel. Een praktisch opdracht maken is leerzaam en je bent met je handen bezig, hierdoor onthoud je het ook veel beter.

5

Zie bijlage A.2: De resultaten van de enquête 8

H3 De ideale duurzame school §3.1 Voorbeeldfunctie Voordat wij zijn begonnen met plannen maken hoe wij het CSG-Comenius zo duurzaam mogelijk kunnen maken zijn we eerst gaan bedenken wat voor ons nou de ideale duurzame school zou zijn. Een school die niet alleen duurzaam is maar ook een school is die iets betekend voor de leerlingen. Een school die een voorbeeld is voor de leerlingen. Als je duurzamer wilt worden moet er ook sprake zijn van gedragsverandering. Iets wat door school overgedragen moet worden aan de leerlingen. Met voorbeeldfunctie bedoelen we dat de school zelf duurzaam is, en dat de leerlingen hiervan bewust zijn. We vinden het erg belangrijk dat de leerlingen er iedere dag wel even mee te maken krijgen door bijvoorbeeld posters op de gangen over duurzaamheid, of dat leerlingen zicht hebben op de besparingen die de ideale school ieder jaar heeft.

§3.2 Maatregelen duurzaamheid De ideale duurzame school voor ons is niet alleen zoals we hiervoor beschreven hadden een voorbeeld voor de leerlingen doordat ze zo milieubewust zijn, ze moeten ook daadwerkelijk duurzame maatregelen genomen hebben op de school. De duurzame maatregelen die wij bedoelen zijn: –

Zonnepanelen 

gebruik van zoveel mogelijk zonnepanelen op het dak van de school.

–

Waterbesparing6 

regenwater gebruiken in plaats van weglatenspoelen met het riool. Regenwater kun je gebruiken door toiletten door te spoelen.

– Klein windmolenmodel Er zou iets kunnen zijn als een klein windmolen model die je op een plaats zou kunnen zetten waar het nuttig is voor opwekking van energie. –

Biogasinstallatie

met behulp van uitwerpselen van de leerlingen op school die normaal naar het riool gaan, kan doorgeleid worden en er kan biogas van gemaakt worden. Een voorbeeld daarvan is de wijk Techum die draait op biogas met behulp van koeienmest7.

–

Computers niet op stand-by maar volledig afsluiten van stroom.

–

Leerlingen niet zomaar veel afdrukken maken op school.

–

Wanneer de kachel aanstaat de ramen niet openzetten.

– Geen onnodig gebruik van elektrische apparaten op school. ( TV's op de gang plaatsen waar toch niemand naar kijkt

6

Idee van Rob Blesma, zie Bijlage B.1 voor interview

7

Bron: http://www.thuisintechum.nl/techum/voorzieningen/stadsverwarming

9

H4 Vergelijking CSG-Comenius met de ideale school

§4.1 Hoe staat CSG-Comenius ervoor?

De ideale duurzame school

CSG-Comenius

1. zonnepanelen

Geen gebruik van zonnepanelen

2. Waterbesparing → regenwater

De school maakt alleen gebruik van schoon leidingwater8. Er is dus geen waterbesparing met behulp van regenwater

3. Biogasinstallatie

Geen biogasinstallatie

4. Computers volledig afsluiten

De mediatheek sluit iedere dag om 15:00 uur tenzij en is na 15:00 alleen beschikbaar voor lessen in klassikale ruimte. Wanneer er niemand meer aanwezig is worden de computers wel afgesloten. Maar de stroom gaat volledig uit om 19:00 uur.9 Wij vinden dat de volledige afsluiting van stroom veel eerder kan.

5. Leerlingen niet zomaar laten afdrukken op school.

Leerlingen moeten op school betalen voor kopie of afdruk. Zo probeert school overmatig kopiëren of afdrukken te verminderen.

6. Wanneer kachel aanstaat raam niet openzetten.

Gebeurt bij bijna alle lokalen wanneer leerlingen behoefte hebben aan wat frisse lucht gaat het raam open. Zelfs als de kachel aanstaat. We hebben aan de TOA 10van natuurkunde gevraagd of hem dit ook opgevallen was. Hij verklaarde dat

7. Geen onnodig gebruik van elektrische apparaten (onnodig TV-gebruik)

Is op CSG-Comenius wel het geval. → tv natuurkunde lokaal. 2 TV's in de kantine.

8

Hoofdcongiërge Eeltje van der Wal verklaarde dit op 04-02-2013

9

Hoofd van de Mediatheek Piet Postma verklaarde dit op 04-02-2013

10

Technisch onderwijs assistent vannatuurkunde

10

Extra toelichting onnodig gebruik van elektrische apparaten op school: Voordat wij begonnen waren aan ons onderzoek was ons opgevallen dat er een televisie in de kast staat bij het natuurkunde lokaal die altijd aan staat. Wij vroegen ons af waarom je een tv in de kast zou plaatsen, waar toch niemand naar kijkt en wat alleen maar stroom kost? We gingen de TOA van natuurkunde vragen om een rede van het feit dat een televisie aan staat in een kast. De TOA liet merken het zelf ook niet echt te weten, en kwam toen met een stamelend antwoord dat er genoeg mensen zijn die wel naar de televisie kijken. Maar waarom zou je naar zo'n kleine televisie op de gang kijken terwijl je ook geen geluid hoort? Genoeg redenen om deze televisie op te nemen in ons verslag. Want als het aan ons ligt, moet deze televisie gewoon weg van school en

moet deze televisie gegeven worden aan iemand die hem wellicht echt nodig heeft. Maar dit is niet de enige “onnodige” televisie bij ons op school, zo hebben wij in onze kantine 2 televisies vlak naast elkaar staan. Wij begrepen niet waarom de nieuwe televisie naast de oude geplaatst was en vooral waarom de oude daar nog hangt. We hebben aan verschillende mensen gevraagd hoe het nou zit met de aanschaf van televisies bij ons op school.

11

Zo vertelde Johan Bakker11 ons dat de school verschillende potten heeft. De 1 voor onderwijs, de ander voor materialen etc. Er komt dan wel eens voor dat de school aan het einde van het jaar wat geld over houdt van het te besteden bedrag aan apparatuur. Als dit geld niet wordt opgemaakt zal dit terug gaan naar de overheid waar het geld in de eerste plaats vandaan komt. De school kan dan besluiten aan het einde van het jaar alsnog het geld te besteden aan apparatuur, ook al is het niet nodig. Wij vroegen aan Johan Bakker en Douwe Beimin of het mogelijk was het overgebleven geld van een bepaalde pot te gebruiken voor andere zaken zoals aanschaf zonnepanelen. Dit is echter niet mogelijk. Al het geld wat in de pot zit voor apparatuur moet ook daarvoor gebruikt worden anders kan het weer terug naar de overheid. Erg teleurstellend vonden we dit. Aangezien onnodige aanschaf van televisies alleen maar meer stroom kosten, en dus slechter is voor het milieu. Op een gegeven moment zal het de school ook meer gaan kosten. Iets wat ze nu niet inzien aangezien de televisie “gratis” is.

11

Zie Bijlage B.2 voor interview Johan Bakker

12

§4.2 Veranderingen binnen het CSG-Comenius. 18-12-2012 zijn wij op bezoek geweest bij locatiedirecteur W.Bok om hem te vertellen over ons onderzoek, en ook om te vragen naar zijn plannen op het gebied van duurzaamheid bij ons op school. Meneer Bok vertelde ons dat er op dit moment niet heel veel duurzame maatregelen genomen worden op het Csg-Comenius Mariënburg. Wel wordt er zoveel mogelijk gedacht om de kleine dingen zoals het licht uit doen wanneer je de kamer/ het lokaal verlaat. Ook wordt er gebruik gemaakt van recycled papier bij ons op school. En is er dit jaar voor het eerst ingevoerd dat leerlingen niet zomaar kunnen printen. Voor iedere kopie of afdruk moet betaald worden. Dit om de kosten te verminderen en ook omdat het slecht is voor het milieu zoveel te printen. We vroegen hem of er ook al nagedacht is over aanleg van zonnepanelen op het dak van Csg-Comenius. Meneer Bok vertelde ons dat er een nieuw dak op de begroting staat of dat het dak flink onder handen genomen wordt. ( of er een nieuw dak komt is dus niet zeker). Hij had dus aangegeven dat als er toch gewerkt wordt aan een nieuw dak waarom niet meteen zonnepanelen erbij? Het grote argument is dat zonnepanelen grofweg te duur zouden zijn voor Csg-Comenius. Aan het einde van het gesprek was het ons wel duidelijk. Er is genoeg te doen om Csg-Comenius en de locatiedirecteur de duurzame richting op te krijgen.

13

Hoofdstuk 5: De duurzame school Csg-Comenius met behulp van zonnepanelen §5.1 Duurzamer worden met behulp van zonnepanelen Na lang brainstormen over hoe wij, twee leerlingen van Csg-Comenius, de school kunnen overtuigen duurzamer te worden hebben wij besloten zelf een plan te maken. We hebben naar verschillende mogelijkheden12 gekeken om onze school duurzaam te maken, uiteindelijk hebben we besloten verder in te gaan op zonnepanelen. Dit leek ons de beste keuze aangezien plaatsing van zonnepanelen geen wettelijke beperkingen kent. De plaatsing van bijvoorbeeld een windmolen in een wijk heeft dit wel. Aangezien CsgComenius een enorme dakoppervlakte heeft, kunnen hier veel zonnepanelen op. Csg-Comenius heeft ook nog eens een plak dak, hierdoor kan je zelf de hoek bepalen die een zonnepaneel met het dakoppervlakte maakt. Ook zal de school en de omgeving van de school geen last van zonnepanelen hebben aangezien het op het dak ligt. Ook zijn wij in contact gekomen met Rob Blesma en Douwe Beimin die ervaring hebben op het gebied van duurzaamheid met behulp van zonnepanelen. Het gebruik van zonnepanelen bij ons op school is iets wat we willen bereiken bij ons op school. We willen dus een plan opstellen waaruit blijkt hoeveel energie de school per jaar kan besparen, en na hoeveel jaar er overproductie is. Ook hebben we gekeken wat de rol van de gemeente hierin is. Dus of er eventuele subsidies zijn of andere mogelijkheden.

12

Zie hoofstuk §3.2

14

§5.2 Welke leverancier zonnepanelen?

Voordat er een plan is over de aanleg van de zonnepanelen op het CSG-Comenius, hebben we eerst gekeken naar welke leverancier we kunnen uitnodigen bij ons op school voor een mogelijke offerte. Er zijn veel verschillende zonnepanelenleveranciers in Friesland en buiten Friesland. Maar elke leverancier heeft zijn eigen manier van aanpak. Belangrijk voor ons was om naar de voordelen en nadelen van deze manier van aanpak van de verschillende leveranciers te kijken. Om de voor en nadelen in kaart te kunnen brengen hebben we eerst een lijst van criteria opgesteld waaraan de leverancier moet voldoen. Lijst van criteria: Criteria

Toelichting 1. Goede prijskwaliteit

Om de school te kunnen overtuigen zonnepanelen aan te schaffen moeten we er goed om denken dat we een leverancier kiezen die voor een goede prijs kwalitatieve zonnepanelen levert. Want de voornaamste reden van school om dit niet te doen is dat ze het te duur vinden. Ook willen wij een goede prijskwaliteit zodat er veel zonnepanelen besteld kan worden aangezien de school een groot dak heeft.

2. Hoge energieopbrengst

We vinden het erg belangrijk dat de school zoveel mogelijk energie bespaart per jaar. En dat kan alleen met een zo hoog mogelijke energieopbrengst voor een aanvaardbare prijs.

3. Garantie

Een zo hoog mogelijke garantie is erg fijn voor de school en dat biedt ook zekerheid dat wanneer op de lange duur iets niet klopt de leverancier als nog verantwoordelijk is.

4. Bedrijf is in de regio

We vinden het onverantwoord als een bedrijf veel CO2 uitstoot heeft omdat hij veel km moet rijden naar de klant. Bijvoorbeeld een bedrijf die uit zeeland zijn zonnepanelen levert aan de school in Leeuwarden

15

5. Werkgelegenheid13

Werkloze mensen die in de wijk wonen kunnen helpen met de aanleg van zonnepanelen, en zo in de toekomst in dienst genomen worden door de leverancier voor bijvoorbeeld het onderhoud van de zonnepanelen van deze wijk.

Nadat we de lijst van criteria hadden opgesteld gingen we eerst uitzoeken welke bedrijven er in de regio gevestigd zijn. Dit zijn de volgende bedrijven: -

Damstra

-

LEASE Energie

-

Solar Electricity

-

Technea

-

Awizon

-

The Sun Factory

-

TSF panelen

-

EnergieWacht

Met de hulp van Rob Blesma14 , onder andere werkzaam bij Energie Coöperatie Leeuwarden15, hebben we samen gekeken naar de leverancier de het beste aansluit bij onze gezamenlijke criteria voor de wijk en die het beste aansluit bij onze criteria voor Csg-Comenius. De leverancier die het beste aansluit bij onze criteria is Awizon.16

13

Idee van D.Beimin, zie bijlage B.1

14

Rob Blesma is Managing Director van Marovision Company INT, zie bijlage B.1

15

Zie Hoofdstuk 6.1 Energie Coöperatie Leeuwarden

16

Zie Bijlage C.2 Offerte Vergelijking

16

§5.3 Hoe gaat Csg-Comenius de zonnepanelen financieren? 15-01-2013 hadden wij een afspraak met Bouwe de Boer( Energiecoördinator bij Gemeente Leeuwarden).17 We hadden hem ons plan voor gelegd en hem de offerte laten zien van Awizon met de totale kosten. Ons doel was om de gemeente te overtuigen dat Csg-Comenius wel degelijk vooruit zal gaan als de school de zonnepanelen aan zal schaffen. Het grote argument die de locatiedirecteur ons gaf was dat de school het niet voor elkaar kan krijgen zo’n groot bedrag in zonnepanelen te investeren. Wij vroegen meneer de Boer naar de mogelijkheden. En het volgende voorstel werd gedaan:

-

Wij kunnen onze school aanmelden voor het zonnepanelen project van de gemeente Leeuwarden.  en dat hebben we ook gedaan.

-

Het project bestaat uit een voorfinanciering waarbij de school uit de besparing het bedrag weer terug betaalt. Elke school krijgt daarvoor een apart voorstel.

Het is dus echt wel mogelijk om als school te investeren in zonnepanelen met een voorfinanciering van project zonnepanelen van Leeuwarden.

17

Zie Bijlage B.3 voor interview met Bouwe de Boer.

17

§5.4 Berekening energiebesparing en terugwinning kosten

Uitnodiging Johan Bakker op Csg-Comenius We hebben Johan Bakker18 opgebeld en we vroegen hem of hij een afspraak met ons wou maken. Hij was erg enthousiast over ons idee en wou zeker met ons samenwerken. We nodigden uit op Csg-Comenius om te kijken naar ons plan. Op 09-01-2013 ontvingen wij Douwe Beimin 19 en Johan Bakker directeur van Awizon op onze school. Wij hadden een afspraak met Johan Bakker gemaakt zodat hij ons wat over zijn bedrijf kon vertellen . Ook was hij hier naartoe gekomen om het dak van CSG-Comenius te bekijken voor een eventuele plaatsing van zonnepanelen. Nadat we een paar vragen hadden gesteld aan Johan Bakker kwam Rob Blesma er ook bij en gingen wij met Rob Blesma20, Douwe Beimin, Johan Bakker en Eeltje van der Wal 21 het dak op. Johan Bakker had het dak gezien en beloofde ons een offerte te maken over hoeveel zonnepanelen er op het dak zouden kunnen en hoeveel het in totaal gaat kosten.

18

Directeur van zonnepanelen bedrijf Awizon

19

Werkzaam bij Energiecoöperatie Leeuwarden en de wijk Achter de Hoven

20

Managing Director Marovision Company INT.

21

Hoofdcongiërge op Csg-Comenius

18

Offerte Na drie weken kregen we via de mail een offerte toegestuurd van Johan Bakker. Uit de offerte haalden wij de volgende gegevens22: Aantal zonnepanelen:

542 kunnen er in totaal op het dak. Waarvan 233 op de school en op elke hal 103 (3 hallen) De zonnepanelen die geplaatst kunnen worden zijn van JA Solar. 250 wp23 per zonnepaneel 135500 wp De panelen worden op verschillende daken geplaatst op aluminium light Frames en worden naar het zuidoosten of zuidwesten georiënteerd. 115.000 kWh per jaar €193.600,00 10 jaar

Merk zonnepanelen: Vermogen Totale vermogen Oriëntatie

Opgewekte energie Totaalprijs PV systeem inclusief btw Garantie

Na hoeveel jaar zijn de kosten terugverdiend (€193.600,00)? 1. Berekening totale kosten aan vermogen per jaar van Csg-Comenius24: Hoog tarief 266161 kWh x €0,072559= €19312,376 Laag tarief 148544 kWh x €0,047743 = €7092,025 Totale kosten ( met 19% BTW) = €31421,24 2. Totale vermogen school = 266161+148544= 414705 kWh 3. 115000 kWh bespaart de school dat is 27,7% besparing per jaar. 4. De school bespaart 27,7% x €31421,24= €8703,68 per jaar i. €193600 /€8703,68= 22 jaar en ongeveer 3 maanden voordat de investering in de zonnepanelen is terugverdiend.

22

Zie Bijlage C.3 voor de offerte van Awizon

23

Wattpiek (Wp) is een meeteenheid om het maximaal vermogen van een toestel of installatie aan te duiden, bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Wattpiek 24

Gegevens komen uit de Factuur vermogen zie bijlage A.1

19

Hoofdstuk 6: Samenwerking Csg-Comenius met de wijk §6.1 Energiecoöperatie Leeuwarden De gemeente Leeuwarden organiseerde op 11 november 2010, de dag van de duurzaamheid, een bijeenkomst voor bedrijven en instellingen om te praten over de duurzaamheid in Leeuwarden. Op deze dag ondertekenden maar liefst 33 bedrijven en instellingen de verklaring waarin staat dat Leeuwarden in 2020 onafhankelijk moet zijn van fossiele brandstoffen. Dit willen ze bereiken door onder andere het gebruik van biogas en het effectief gebruik van de restwarmte. Met de restwarme kun je dan huizen opwarmen. Ook wil de gemeente Leeuwarden op de industrieterreinen zonnepanelen plaatsen.25

§6.2 Duurzaamste wijk Achter de Hoven Ook in de wijk Achter de Hoven is men enthousiast over duurzamer worden. 125 Belangstellende bewoners van de wijk wilden tijdens een wijkbijeenkomst begin april 2012 meedenken aan hoe ze de wijk Achter de Hoven de duurzaamste wijk van Friesland kunnen maken. Om dit te bereiken heeft de bewoners Platform Achter de Hoven de Energie Coöperatie Achter de Hoven opgericht. De bewoners Platform heeft hierbij eerst gekozen om zich te richten op zonnepanelen op de daken van de woningen van de bewoners van de wijk. Om de beste zonnepanelen leverancier te kiezen, zijn er offertes aangevraagd bij 6 verschillende zonnepaneelbedrijven in Friesland. De beste van de 6 bedrijven is gekozen voor de leverancier van zonnepanelen voor de wijk. Ook bewoners van de wijk die een woning huren kunnen zonnepanelen op hun dak plaatsen, dit in overleg met de woningcorporaties. Maar zonnepanelen plaatsen is niet de enige initiatief wat men wil nemen, ook wil men van Achter de Hoven de duurzaamste wijk maken door gedragsverandering. De leerlingen van de 2 scholen in de wijken worden geconfronteerd met duurzaamheid en hoe ze hiermee om moeten gaan. Ook is er met een Leeuwarder HBO-opleiding gesproken over een game waar duurzaamheid in is verwerkt. Aangezien het gamen onder de jongeren erg populair is, komen de jongeren hierdoor sneller in contact met duurzaamheid. De kinderen en jongeren worden zo op een speelse manier geconfronteerd met energie. De leerlingen van beide scholen gaan ook op school zich meer bezig houden met duurzaamheid.

25

Bron:http://www.leeuwarden.nl/sites/leeuwarden.nl/files/images/verslag_klimaattop_verslag.pdf

20

§6.3 Kan Csg-Comenius in toekomst energieleverancier van de wijk worden? Csg-Comenius Mariënburg staat in een wijk die de duurzaamste wijk van Friesland wil worden en in een stad die in 2020 onafhankelijk moet zijn van fossiele brandstoffen. Genoeg redenen dus om als school ook plannen te gaan maken wat betreft duurzame energie. Met het oog op de enorme dakoppervlakte van CsgComenius waar zonnepanelen op kan, kan Csg-Comenius een enorm hoeveelheid duurzame energie opwekken. Door naast zonnepanelen ook aan andere manieren van duurzamer worden te werken zoals het verhogen van de isolatiekwaliteit, gedragsverandering, de verlichting etc. kan Csg-Comenius zelfs meer energie opwekken dan het verbruikt. Csg-Comenius is dan niet meer een gebouw die energie opvreet, maar eerder een energieleverancier. Het punt is alleen dat het wettelijk niet toegestaan is om als “energiecentrale” op te treden. Omdat je dan zou concurreren met grote bedrijven en dat is niet toegestaan 26.

26

Zie Bijlage B.3 voor interview Bouwe de Boer

21

Hoofdstuk 7: YES!-project §7.1 Het YES-project De aanleiding tot onderzoek doen naar de duurzaamheid binnen Csg-Comenius is te danken aan het YES-project. YES! staat voor Young European Specialists27, het gaat dus vooral om jonge specialisten binnen Europa. De voornaamste oorzaak van het oprichten van het Yes-project is dat jongeren de toekomst zijn, dus moeten zij het recht hebben om mee te kunnen denken als het gaat om de toekomst. Het YES-project wil leerlingen van vwo 5, vwo 4 en HAVO 4 van scholen uit het voortgezet onderwijs in contact brengen met duurzaamheid. Leerlingen die meedoen moeten een profielwerkstuk of enkele praktische opdrachten maken die te maken heeft met duurzaamheid. Ook Europa moet verwerkt worden in dit onderzoek. Het YES-project is verdeeld in 4 studiedagen, dit zijn dagen waarin de leerlingen in contact komen met allerlei belangrijke mensen uit de politiek, het beleid en de wetenschap. Leerlingen kunnen zo ideeën opdoen voor een onderwerp en vragen stellen aan deskundigen. De studiedagen worden vooral gehouden in universiteiten, hierdoor kunnen de leerlingen oriënteren op wat zij na hun examens willen gaan studeren Tijdens de studiedagen krijgen de leerlingen ook te maken met verschillende wetenschappelijke methoden. Na de 4 studiedagen moeten de leerlingen hun onderzoek afronden en een presentatie van maken. Uiteindelijke moeten ze hun onderzoek presenteren aan rond de 900 leerlingen tijdens de grote YES-conferentie in Het World Forum in Den Haag. Het Yes-project wordt uitgevoerd door een klein bedrijf met een belangrijke doelstelling: ze willen dat er in het onderwijs meer aanbod komt. De wereld lijkt soms heel klein, maar als je in contact komt met leerlingen uit andere landen weet je pas hoe groot de meningsverschillen kunnen zijn.

27

Bron: http://www.yeswiki.nl/index.php/Categorie:Over_YES!

§7.2 Beleid duurzaamheid scholen binnen de EU. Nu we hebben gekeken naar hoe het bij ons op school is en hoe we onze school kunnen verbeteren vroegen wij ons af hoe het op Europees niveau gebeurd. Is er een bepaald beleid in Europa waar de scholen zich aan moeten houden? Of is er iets opgezet om scholen in de EU bewust te maken over hoe duurzaam scholen moeten zijn en wat de voordelen daaraan zijn? Wij hebben onderzoek hiernaar gedaan en we zijn er achter gekomen dat er inderdaad wel wat gedaan wordt. Zo is er de u4energy . Dit is een onderdeel van de Intelligent Energy Europe opzet door de Europese Unie. Het doel hiervan is28: -

Het bevorderen van energie-efficiëntie en het stimuleren van een rationeel gebruik van energiebronnen

-

Het verhogen van het gebruik van nieuwe en hernieuwbare energiebronnen

-

Het stimuleren van energie-efficiëntie en hernieuwbare energie op het gebied van het vervoer

U4energy is speciaal voor scholen opgezet. Het is een soort competitie waarbij de school die in dat jaar het duurzaamst bezig is geweest een award wint, de school wordt dan uitgenodigd om het in Brussel op te halen29.

Wij vinden dat dit goede initiatieven zijn om de scholen te motiveren. Alleen zijn wij van mening dat dit misschien niet veel effect heeft. Dit hebben we wel gemerkt bij onze eigen school. Wij denken dat de EU misschien wat serieuzer moet zijn. Met het concept U4energy willen ze het op een speelse manier scholen motiveren iets aan duurzaamheid te doen. Wij vinden juist dat de EU regels (beleid) moet opstellen waar scholen in EU zich aan moeten houden. Een maximale hoeveelheid uitstoot CO2 per jaar bijvoorbeeld. En als de scholen zich er niet aanhouden, dat moeten daar gevolgen aan vast zitten. Het is misschien een verplichting die wordt opgelegd aan scholen maar zo voorkom je wel de extreme energie uitstoot per jaar die eigenlijk bespaard kan worden. Wanneer Csg-Comenius aan duurzaamheid doet kan het een soort voorbeeldschool zijn voor andere scholen binnen Europa. Csg-Comenius kan dan laten zien dat ook oude scholen aan duurzaamheid kunnen doen en niet alleen nieuwbouw scholen.

28 29

Bron: http://u4energy.eu/web/guest/upcoming-competition Bron: http://u4energy.eu/web/guest/33

23

§7.3 Ervaringen YES!-project Toen we van ons leraar te horen kregen over het YES-project waren we allebei erg enthousiast. Aangezien we duurzaamheid belangrijk vinden, vonden we dat we zeker mee moesten doen aan dit project. 1e studiedag: Wageningen Universiteit 09-03-2012 Op de eerste studiedag werden we verwacht in Universiteit Wageningen. We werden ontvangen met koffie en thee en werden daarna doorverwezen naar een grote zaal. Hier kregen een college over klimaatkwesties van prof. dr. Pier Vellinga. Hier werden we voor het eerst in contact gebracht met klimaatverandering. Daarna was er een workshop verzorgd door Iris van Erp en Marloes van de Kamp, de studenten van Wageningen University. Ze leggen uit hoe een debat gevoerd moet worden, hierna moesten we in groepjes debatteren over klimaatkwesties. Ook kregen een workshop verzorgd door Fleur Posthumus , Kawire Gosselink en Jasper Woutersen, stunden van Wageningen University, over het maken van een goede onderzoeksvraag. Dit heeft ons erg geholpen bij het vinden van een onderwerp. 2e studiedag: Instituut Clingendael, Ministerie van Infrastructuur en Milieu en Vereniging Nederlandse Gemeenten 11-04-2012 Op de tweede studiedag werden we verwacht in het Instituut Clingendael. We kregen eerst een workshop van Lucia Geuns, werkzaam bij Shell, over klimaatvraagstukken. Ze vertelde over de grootmachten in de wereld en dat landen niet zomaar een besluit kunnen nemen. Dit was erg interessant aangezien wij allebei daar nog helemaal geen weet van hadden. We wisten niet dat ook landen afhankelijk zijn. Hierna gingen we debatteren over drie stellingen over het klimaat. Het debat werd geleid door mw. Leonie Meulman, onderzoeker bij het Clingendael International Energy Programma. Na het debat werden we in groepje gesplitst. Nilofar volgde een workshop verzorgd door Miep Vlag en Koviljka Pajcin over het maken van toekomstscenario’s. En Narmin volgde een workshop verzorgd door Daphe van den Berg, beleidsmedewerker van de afdeling Fysieke leefomgeving bij de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), over het gemeentelijk beleid. Na deze dag hadden we een idee hoe je een onderzoek kunt opstarten, we hadden namelijk informatie gekregen over backcasting, wat wij goed vonden passen bij ons onderzoek. Ook werd er verteld dat de gemeente een grote rol speelt in het duurzaam worden van een gebied. Dus we besloten om te gaan informeren wat de gemeente Leeuwarden allemaal doet aan duurzaamheid. Het voornaamste doel van deze studiedag was om de leerlingen een inkijkje te geven in de Europese en internationale aspecten van energie en klimaat.

24

3e studiedag: Universiteit van Tilburg en Lessius Hogeschool 15-05-2012 Parlementarium, Rue de Wiertz 60 (Willy Brand-gebouw) 16-05-2012 Op de derde studiedag werden we ontvangen in universiteit Tilburg. Na ontvangst kregen we twee lezingen. De eerste lezing werd gegeven door dr. John Gelissen, het onderwerp was: ‘Waarom gedragen mensen zich soms milieuvriendelijk en waarom soms niet?’. De tweede lezing werd gegeven door dr. Marcel van Assen, het onderwerp was: ‘Waar je aan moet denken bij het maken van een vragenlijst’. Hierna kregen we drie workshops. De eerste workshop ‘ontwerp je eigen vragenlijst’ werd gegeven door dr. Inge Sieben. De tweede workshop ‘vertaal je onderzoeksresultaten’ werd gegeven door Emanuelle Drissen. De laatste workshop ‘Van vaag naar vraag en van vraag naar plan’ werd gegeven door Erik Vos, directeur Worldschool/projectleider YES. Op de derde studiedag kregen we ook uitleg van Dion Wierts, voormalig medewerker van Covenant of Mayors te Brussel, over Europa en het Klimaat op lokaal niveau, wat er speelt en wat jou rol als leerling/onderzoeker kan zijn. Na deze dag hadden we onze uiteindelijke onderzoeksvraag gevormd, ook hadden we globale plan van aanpak gemaakt voor ons onderzoek. De volgende dag kregen we een rondleiding door de Parlementarium. Hierna moesten we ons voorbereiden voor het debat met de Europarlementariërs. We gingen vragen bedenken die belangrijk waren voor ons onderzoek. Deze stelden we aan de Europarlementariërs Bas Eckhout (Groenlinks) en Gerben-Jan Gerbrandy (D66). Na deze dag hadden we Informatie gekregen over wat het Europarlement doet. En ook hadden we informatie gekregen over hoe de verschillende partijen in het parlement kijken naar de klimaatverandering. 4e studiedag: Ministerie van Buitenlandse Zaken 10-09-2012 De laatste studiedag was een dag waarin je je onderzoek kon afronden. Op deze dag kon je nog vragen. Een paar leerlingen die al bijna klaar waren met hun onderzoek gingen kort een presentatie houden.

25

De YES-conferentie 2012: World Forum- Den Haag 02-10-2012 Op de grote YES-conferentie kwamen er rond de 900 leerlingen naar de World Forum, hier werden de leerlinge verdeeld in groepjes. Daarna werd elk groepje naar een zaal verwezen waar wij (leerlingen die aan het YES-project meededen) hun onderzoek presenteren. Narmin en ik gingen ons onderzoek presenteren aan een groep van ongeveer 30 leerlingen. We hadden toen nog niet ons onderzoek afgerond, maar we hadden het plan compleet. Aan het eind van de grote dag konden de Young European Specialists adviezen geven aan Robert de Groot30. Door het Yes-project zijn wij in contact gekomen met het klimaatverandering. We hebben verschillende standpunten en meningen gehoord van deskundigen en politieke partijen. Op deze manier was het voor ons mogelijk om een eigen mening te vormen en dit zette ons natuurlijk ook aan het denken. Het belangrijkste wat we van het Yes-project geleerd hebben is dat de jonge generatie pas te maken krijgt met de gevolgen van klimaatverandering , en dat zijn wij dus. Daarom is het belangrijk de jonge generatie bewust te maken van klimaatverandering.

30

directeur-generaal Europese samenwerking bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken

26

Conclusie We zijn dit onderzoek begonnen omdat we wilden weten of Csg-Comenius Mariënburg iets deed aan duurzaamheid, wij hadden hier in ieder geval niks van gemerkt op school. Voordat we met het onderzoek begonnen hoe we Csg-Comenius duurzaam konden maken, hebben we eerst een enquête gehouden onder 165 leerlingen. We hebben per leerjaar 15 leerlingen uit havo en 15 leerlingen uit het atheneum gevraagd de enquête in te vullen. Uit de enquête bleek dat meer dan 84% van de leerlingen denkt dat Csg-Comenius niets doet aan duurzaamheid. Ook gaf meer dan 95% van de leerlingen die een enquête hebben ingevuld aan dat zij het belangrijk vinden dat de school meer aan duurzaamheid doet. Van de leerlingen gaf meer dan 72% aan dat ook zij meer maatregelen zullen nemen tegen onnodig energieverbruik als ze bekend zijn met het hoge energieverbruik op school. En de meerderheid van de leerlingen, namelijk meer dan 78%, gaf aan dat de school leerlingen meer energiebewust kan maken door de leerlingen zelf praktische opdrachten te laten uitvoeren over duurzaamheid. Nadat we wisten dat wij niet de enige zijn die denken dat Csg-Comenius meer moet doen aan duurzaamheid zijn we ons onderzoek begonnen met de probleemstelling: hoe kunnen we van CsgComenius Mariënburg een duurzame school maken? Om hierachter te komen gingen we eerst uitzoeken wat duurzaamheid nou precies inhoudt. We kwamen er al snel achter dat duurzaamheid een groot begrip is, je kan op veel manieren duurzamer worden. Dit kan door bijvoorbeeld het plaatsen van zonnepanelen op het dak, hier haal je dan je energie vandaan. Of je kan regenwater gebruiken in plaats het te laten wegspoelen door het riool, zo kan je water besparen. Ook zou je als school een windenergie kunnen gebruiken door het aanschaf van een kleine windmolen. Van de uitwerpselen van de leerlingen kan biogas gemaakt worden, en ook hier kan je dan energie uit halen. Een voorbeeld daarvan is de wijk Techum die draait op biogas met behulp van koeienmest. Gedragsverandering speelt ook een grote rol als men duurzamer wil worden. Mensen moeten beseffen hoe belangrijk duurzaamheid is, en ze moeten ze hierop aanpassen. Een paar voorbeelden hiervan zijn: computers niet op stand-by maar volledig afsluiten van stroom, niet onnodige veel printen en wanneer de kachel aanstaat de ramen niet opzetten. Maar het is ook belangrijk om geen onnodig gebruik te maken van de elektrische apparaten. Je hoeft bijvoorbeeld niet twee tv’s tegelijk aan terwijl ze naast elkaar staan. Om Csg-Comnius duurzamer te maken is het belangrijk om aan gedragsverandering te doen, zowel de leerlingen als de school moet ervan op de hoogte zijn hoe belangrijk duurzaam worden is. CsgComenius heeft een voorbeeldfunctie, je kan leerlingen dus ook alleen maar ergens van overtuigen als je zelf het goede voorbeeld geeft. Wij denken dat de energiebesparing het hoogst zal zijn als Csg-Comenius gebruik gaat maken van zonne-energie. Csg-Comenius heeft een gigantisch groot dakoppervlakte, hier kunnen heel veel zonnepanelen. Ook heeft Csg-Comenius een plat dal, dit is erg handig omdat je dan zelf de hoek kan bepalen die de zonnepaneel met het dakoppervlakte maakt. Dit leek ons ook een goede keuze aangezien plaatsing van zonnepanelen geen wettelijke beperkingen kent. De plaatsing van bijvoorbeeld een windmolen in een wijk heeft dit wel. En de school en de omgeving van de school zal geen last van zonnepanelen hebben aangezien het op het dak ligt.

27

Om erachter te komen hoeveel zonnepanelen er eigenlijk op het dak past en wat de kosten hiervan zijn, hebben we een afspraak gemaakt met de zonnepanelen bedrijf Awizon. Hierna heeft Johan Bakker, de directeur van Awizon, een offerte voor ons gemaakt. Uit de offerte blijkt dat er 542 zonnepanelen in totaal op het dak van Csg-Comenius passen. Waarvan 233 op de school en op elke hal 103. De zonnepanelen zijn van het merk Ja Solar. Het totale opgewekte energie van de 542 zonnepanelen is 115.000 kWh per jaar. Als Csg-Comenius alle zonnepanelen zou aanschaffen, kan het €8703,68 per jaar aan energie besparen. Meer dan 27% van het energieverbruik is dan duurzame energie, en dat alleen maar door het aanschaf van zonnepanelen. En na 22 jaar en 3 maanden zijn de kosten van de zonnepanelen al terugverdiend. Maar een groot tegenargument van de school naar ons over de plaatsing van zonnepanelen is dat Csg-comenius momenteel niet zo’n investering kan doen omdat er geen geld voor beschikbaar is. Wij zijn toen op pad gegaan en we ontmoette energiecoöperator van de gemeente Leeuwarden Bouwe de Boer. We legden hem ons plan voor en we vroegen hem of de gemeente een rol kan spelen in de investering van zonnepanelen. En er is een mogelijkheid! We hebben onze school aangemeld voor Project zonnepanelen van de gemeente Leeuwarden, en voorfinanciering doet voor de school. De school betaald de besparingen per jaar dan terug aan de gemeente. Aan het einde van ons onderzoek hebben we uiteindelijk hetgene bereikt wat we zou graag wouden. Namelijk een goed plan voor de aanleg van zonnepanelen. Maar ook een soort van lening voor de school geregeld , zodat de investering gewoon kan plaats vinden.

28

Nawoord Terugkijkend op het verloop van ons onderzoek, zijn wij erg tevreden. We zijn ons onderzoek begonnen met het doel een plan te maken waardoor Csg-Comenius duurzamer wordt. Tijdens dit onderzoek hebben we geworsteld met tegenslagen en problemen. Maar hier zit natuurlijke ook een positieve kant aan, we hebben namelijk geleerd dat je alleen je doel kan bereiken als je er helemaal voor gaat. Ook zijn we tijdens ons onderzoek met veel mensen in contact gekomen, en ook dit was een nieuwe les voor ons. We dachten in het begin dat het erg moeilijk is om als een leerling een afspraak te maken met mensen met een volle agenda. Maar steeds verder komend, merkten we dat je als een leerling zijnde heel veel kan bereiken, mits je doorzettingsvermogen hebt. De mensen met wie we hebben gesproken waren juist heel open en enthousiast over ons idee. Dit motiveerde ons om met meer mensen contact op te nemen. Het leuke aan ons profielwerkstuk is dat we niet zoals andere werkstukjes alleen gebruik hebben gemaakt van het internet. We hebben ervoor gekozen om zelf op pad te gaan, en kennis te zoeken bij mensen die ergens meer verstand van hebben. Het voordeel hiervan was dat je ook gelijk vragen kon stellen als je iets niet begreep, dit kan op een internetsite meestal niet. Maar aller belangrijke is dat we door dit onderzoek zijn geïntroduceerd met het begrip duurzaamheid. We hebben van verschillende mensen hun mening te horen gekregen over dit begrip, en uiteindelijk hebben we ons mening kunnen vormen. We beseffen ons hoe belangrijk het eigenlijk is om goed met de aarde om te gaan, want je kan het zo kwijt zijn. We zijn dan ook erg blij dat we met het Yes-project hebben meegedaan, anders waren we nooit zo wijs geworden als nu. Het begrip duurzaamheid heeft ons zo aangewakkerd dat we hebben besloten dat meer mensen hiervan af moeten weten. De feiten van het klimaatverandering zijn nog niet bij iedereen bekend. Ook hebben we gemerkt dat we zelf steeds meer letten op energie zuinig leven. Als er onnodig energie verbruikt wordt hebben we de neiging hier wat van de zeggen. Wat we beter hadden kunnen doen is rekening houden met het feit dat iedereen het druk heeft. We hadden in het begin een strak planning gemaakt, en we gingen ervan uit dat we gelijk antwoord zouden krijgen op onze vragen. Wat we ook beter hadden kunnen doen is doorzetten als er een tegenslag was. We gingen in het begin maar afwachten tot we een antwoord kregen op onze vraag, maar we hadden eigenlijk door moeten vragen tot we het hadden en niet wachten.

29

30