De Domoticatoets Informatie en advies voor slimme aanpassingen in eigen huis
Programma ‘Ontgroening en Vergrijzing’
www.domoticatoets.nl
Inhoudsopgave Inleiding
3
Wat is de Domoticatoets?
5
Thuis veilig zijn
5
Thuis gemak genieten
5
Thuis gezond zijn
6
Thuis slim communiceren
6
Voor wie is de Domoticatoets?
6
Met domotica langer wonen in eigen huis: wie speelt welke rol?
7
Spelers
7
Karakter
9
De magische combinatie
10
De actie: wat zetten we wanneer op de agenda?
11
Een aantal tips voor een succesvolle implementatie
11
Ten slotte
12
www.domoticatoets.nl
Inleiding De toepassing van domotica in woningen voor senioren zit in de lift. Wel blijft dit tot nu vaak beperkt tot collectieve woonvoorzieningen zoals wooncomplexen van wooncorporaties. Juist in Gelderland zijn veel ouderen in het bezit van een eigen woning. Circa 60% van het totaal aantal woningen zijn privé eigendom. Niet al deze woningen zijn zonder aanpassingen geschikt voor ouderen met een groter wordende zorgbehoefte. De vraag die bij deze groep ontstaat naar geschikte ouderenwoningen kan gezien de snelle groei van het aantal ouderen onvoldoende worden beantwoord. De druk die hierbij ontstaat op het beschikbare aanbod seniorenwoningen neemt hierdoor sterk toe. Het is sterk de vraag of er in de komende jaren voldoende gebouwd en verbouwd kan worden om deze toenemende druk weg te nemen. De provincie Gelderland wil daarom het aanpassen van de bestaande woningvoorraad stimuleren, zodat ouderen die dat willen, langer zelfstandig kunnen blijven wonen in hun eigen huis. Met het programma Ontgroening en Vergrijzing wil de provincie Gelderland lokale en regionale organisaties ondersteunen bij het aanpakken van de gevolgen van de vergrijzing. De doelstelling van het programma is te bevorderen dat mensen zodanig wonen dat ze, ook als ze ouder worden, zo goed mogelijk kunnen functioneren in de samenleving met een goede kwaliteit van leven. Onderdeel van dit programma is het stimuleren van domoticatoepassingen, slimme technologie in huis. Deze toepassingen ondersteunen de zelfredzaamheid en het langer zelfstandig wonen. TNO heeft in opdracht van de provincie Gelderland de domoticatoets ontwikkeld (www.domoticatoets.nl). Deze online-applicatie geeft (eigenaar-)bewoners advies over de mogelijkheden van slimme technologie in hun eigen woonsituatie. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de minimale bouwkundige eisen die aan een levensloopbestendige woning gesteld worden. De domoticatoets past in een breder pakket van instrumenten dat de provincie Gelderland ter beschikking stelt: tezamen met het Stappenplan Domotica, de Woontoets en het Kennispleinvergrijzing.nl kan de Domoticatoets bijdragen aan het verbeteren van de woningvoorraad voor ouderen. Het doel van de provincie Gelderland is ouderen en mensen met een beperking zo lang mogelijk zelfstandig te laten wonen en hun goed functioneren in de samenleving te bevorderen. Deze brochure is gericht op professionals die actief zijn in wonen, zorg en welzijn of het snijvlak tussen deze drie sectoren. De brochure gaat in op de vraag hoe zij, ieder vanuit verschillende organisaties op eigen wijze een bijdrage kunnen leveren. Het gaat dan enerzijds om het informeren van ouderen over de mogelijkheden om zo lang mogelijk thuis te blijven wonen en anderzijds het stimuleren van daadwerkelijke aanpassingen aan de eigen woning die hiervoor nodig zijn. In deze benadering staat de bewoner centraal. Hij is degene die de beslissing zal nemen om te kiezen voor de eventuele aanpassingen in huis, dan wel om uiteindelijk te verhuizen. Om deze beslissing weloverwogen te kunnen nemen is het belangrijk dat er voldoende informatie en ondersteuning beschikbaar is. De domoticatoets biedt hiervoor een handvat.
Leeswijzer In de brochure vindt u allereerst een beschrijving en illustratie van de Domoticatoets. Daarnaast worden verschillende organisaties besproken die een rol kunnen spelen bij de implementatie van de domoticatoets. Vervolgens gaat de brochure in op de activiteiten die georganiseerd kunnen worden om domotica op verschillende momenten op de agenda te zetten.
www.domoticatoets.nl
3
4
www.domoticatoets.nl
Wat is de Domoticatoets? De Domoticatoets is een online instrument voor een persoonlijk advies over slimme technologie in eigen huis. De toets geeft een compact overzicht van de mogelijke toepassingen van technologie voor veilig en gezond wonen, slim communiceren en meer gemak in huis. Daarnaast worden ook de belangrijkste bouwkundige eisen van een levensloopbestendige woning toegelicht. 5 De toets presenteert stap voor stap de huidige mogelijkheden van slimme huistechnologie, de gebruiker beslist wat hij in zijn advies wil opnemen. Zo levert de toets een persoonlijk advies op met informatie over de verschillende producten die zijn te verkrijgen en tegen welke richtprijs. Daarnaast wordt voor elk product aangegeven of dit door de gebruiker zelf in gebruik genomen kan worden, of hij dit samen met anderen moet doen of dat er een professional bij nodig is. Een (virtuele) belkring bijvoorbeeld kan alleen samen met anderen gerealiseerd worden, een aanpassing zoals het installeren van een personenalarm vraagt om een professional. Maar het installeren van een eenvoudige lamp met bewegingssensor voor onder het bed zullen de meeste ouderen gewoon zelf kunnen neerzetten (of met enige hulp uit de omgeving). Waar mogelijk verwijst de toets door naar het type winkel, leverancier of instantie waar meer informatie te verkrijgen is. De informatie over de toepassingen is verdeeld over vier thema’s: 1. Thuis veilig zijn 2. Thuis gemak genieten 3. Thuis gezond zijn 4. Thuis slim communiceren
Thuis veilig zijn Domotica kan een bijdrage leveren aan een veiliger huis. Juist bij senioren is het veiligheidsgevoel belangrijk. Niet alleen om ongenodigden buiten de deur te houden maar ook om mogelijk onnodige ongelukjes en valpartijen te voorkomen. Thuis veilig zijn belicht domoticatoepassingen voor goede verlichting, personenalarmering, elektronische sloten, inbraakalarmering en rookmelding. Technologie alleen is niet voldoende om een woning geschikt te maken voor langer zelfstandig wonen. Daarom zijn in de toets ook adviezen voor de belangrijkste bouwkundige aanpassingen opgenomen en wordt verwezen naar de Woontoets van de provincie Gelderland.
Thuis gemak genieten Je eigen huis voorzien van allerlei comfort en gemak is eigenlijk niet alleen voor ouderen, maar voor alle generaties de overweging waard. ‘Thuis gemak genieten’ laat de mogelijkheden zien van een huisautomatiseringssysteem. Hiermee kunnen bijv. personenalarmering, inbraakalarmering, huis aan-/uitschakelen in één systeem handig gecombineerd worden. In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt kan dit ook in een bestaande woning goed worden ingepast. Daarnaast worden ook eenvoudige schakelsystemen om verlichting te bedienen onder de aandacht gebracht.
www.domoticatoets.nl
Thuis gezond zijn Slimme technologie kan een bijdrage leveren aan een gezonde woonomgeving. Het binnenklimaat kan met verschillende toepassingen voor bijvoorbeeld zonwering en ventilatie geregeld en eventueel verbeterd worden.
6
Thuis slim communiceren De ontwikkelingen in de informatie- en communicatietechnologie gaan razendsnel. Niet alle ouderen houden bij welke mogelijkheden dit hen te bieden heeft. ‘Thuis slim communiceren’ laat de mogelijkheden zien rondom telefonie, computer/internet en digitale televisie. De gebruiker kan naar keuze deze thema’s langsgaan en aanklikken over welke onderwerpen hij meer wil weten. Zo stelt hij zelf zijn persoonlijk advies samen voor de mogelijke aanpassingen in de eigen woning.
Voor wie is de Domoticatoets? De toets is in eerste instantie bedoeld voor huiseigenaren van 55+ en/of huiseigenaren met een beperking. Zij hebben immers zelf zeggenschap over wat ze wel en niet aan hun huis veranderen. Gebruik door huurders is echter ook zeer goed mogelijk. Veel toepassingen zijn voor niet al te veel geld makkelijk zelf te realiseren en vereisen geen grote ingrepen in de woning, waar eventueel toestemming van de verhuurder voor nodig zou zijn. Bovendien kan de toets op deze manier bewoners ondersteuning bieden bij het formuleren van hun vragen richting de verhuurder en/of dienstverlener: ze weten immers wat de mogelijkheden zijn. In tweede instantie kan de toets ook voor kinderen van ouder wordende ouders en mantelzorgers een handig instrument zijn. Vaak bieden zij ondersteuning bij het nemen van belangrijke beslissingen.
www.domoticatoets.nl
Met domotica langer wonen in eigen huis: wie speelt welke rol? Om zowel de doelgroepen ouderen en mensen met een beperking, als ook hun kinderen en mantelzorgers te bereiken is een brede aanpak nodig. Eerste ervaringen met projecten rondom langer zelfstandig wonen hebben geleerd dat ouderen zelf meestal anderen bedoelen wanneer zij praten over aanpassingen aan woningen of behoefte aan zorg: “Zelf heb ik dat nog niet nodig” klinkt het dan vaak. Om hen ervan bewust te maken dat ook bij hen vroeg of laat de vraag “waar blijf ik wonen?” zal gaan spelen is het nodig vanuit verschillende bronnen informatie, vakkundig advies en ondersteuning te bieden. Drie aanzetten voor een succesvolle aanpak: 1. Spelers: de bouwers, de zorgers, de lokale kenners 2. Karakter: een persoonlijke sfeer en maatwerk 3. De Magische Combinatie: professionals en vrijwilligers samen
Spelers De hiergenoemde brede aanpak is alleen mogelijk als een aantal belangrijke spelers integraal kan samenwerken. Verkend zal moeten worden in welke mate de doelstellingen en agenda van deze spelers op elkaar aansluiten en waar zo nodig bruggen moeten worden geslagen. We onderscheiden drie typen spelers die nodig zijn voor succesvolle resultaten:
Integrale aanpak wonen, zorg en welzijn voor oudere huiseigenaren De bouwers:
De zorgers:
De lokale kenners:
Gemeente (Bouwen &
Gemeente (WMO)
‘Sleutelpersonen’
Thuiszorg
Kenmerk:
Wonen) Wooncorporatie
- breed social netwerk Steunpunt Mantelzorg
Makelaar /architect /
- populaire activiteitenagenda
installateur / bouwbedrijf /
Welzijnswerk (ouderen) /
klusbedrijf
ouderenbonden
‘De bouwers’ Wanneer het gaat om wonen zijn de woon- en bouwprofessionals essentieel. De gemeente (Dienst Bouwen en Wonen), wooncorporaties, makelaars, architecten en b.v. bouw- en klusbedrijven hebben belangrijke expertise om mee te denken over welke aanpak lokaal tot de beste resultaten kan leiden. De gemeente is een belangrijke regievoerder en beschikt over belangrijke informatie over b.v. leeftijdsopbouw, eigen woningbezit per wijk of dorpskern, bestemmingsplannen en bouwaanvragen en -vergunningen. Mogelijk kan een gemeente aan eigenaar-bewoners ook financiële ondersteuning bieden om woningaanpassingen te stimuleren. Wooncorporaties krijgen een bredere maatschappelijke taak. Niet langer zijn zij alleen verhuurder maar worden nauw betrokken bij leefbaarheid en kwaliteit van de hele
www.domoticatoets.nl
7
8
woonomgeving. Ze worden dienstverlener en spelen steeds vaker een innoverende rol als het gaat om ouderenhuisvesting. Het kan interessant zijn om woon-zorg-welzijnsprojecten die wooncorporaties ontwikkelen voor hun huurders uit te breiden naar eigenaar-bewoners in de directe omgeving. ‘Oppluspakketten’ die voorzien in de aanleg van een domotica-infrastructuur kunnen aan eigenaren van vergelijkbare woningen in eigen bezit worden aangeboden voor een aantrekkelijke prijs. Zo kunnen individuele eigenaren ook profiteren van de voordelen van schaalgrootte die een wooncorporatie kan aanbieden. Makelaars, architecten, installateurs en b.v. bouw- en klusbedrijven zijn belangrijke partners in het bewust maken van oudere eigenaar-bewoners over de mogelijkheden en beperkingen van de eigen woning, of een mogelijke nieuwe woning. Makelaars kennen de waarde en mogelijkheden van verschillende type huizen goed en kunnen adviseren over financiering van b.v. een verbouwing. Architecten en bouw- en klusbedrijven moeten goed op de hoogte zijn van de eisen die aan een veilige, levensloopbestendige woning gesteld worden zodat zij hun opdrachtgevers goed kunnen adviseren. Installateurs kunnen adviseren over de domoticatoepassingen.
De zorgers Een persoonlijke aanpak met maatwerk van wonen, zorg en welzijn heeft de kennis en ervaring nodig van professionals uit de zorg- en welzijnssector. De gemeente (loket WMO), de thuiszorg, het steunpunt mantelzorg, het ouderen- en welzijnswerk en de lokale ouderenbonden zijn belangrijke bondgenoten. Zij kennen de doelgroep van dichtbij en werken direct met hen samen.
www.domoticatoets.nl
Op lokaal niveau zullen deze partijen een aantal vragen gezamenlijk moeten beantwoorden: Wat staat er op de agenda? Welke diensten van deze organisaties sluiten op elkaar aan? En vooral, welke niet? En hoe kunnen deze aangevuld worden? De gemeente heeft met de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (waar de voormalige WVG deel van uit maakt) meer verantwoordelijkheid gekregen in de zorg voor haar burgers. Dit geeft de gemeente concrete middelen om, samen met de andere hiergenoemde partijen, heel direct antwoord te bieden op zorgvragen uit de lokale samenleving. Ook op zorggebied kan de gemeente dus een regierol innemen en beschikt zij over belangrijke informatie over de doelgroep. De thuiszorgorganisaties hebben medewerkers die dagelijks contact hebben met de doelgroep ouderen. Zij kennen de beperkingen en mogelijkheden van de woonsituaties van hun cliënten. Hierdoor zijn zij een belangrijke partner in het bewust maken en informeren van de doelgroep. Domotica biedt nieuwe mogelijkheden voor zorgverlening en welzijnsdiensten. Alarmering en professionele alarmopvolging, telezorg en aanvullende welzijnsdiensten zijn mogelijkheden die innovatieve thuiszorgorganisaties, in samenwerking met partners verder verkennen. Het steunpunt mantelzorg kent de doelgroep zeer goed. Hier gaat het om situaties waar al een concrete zorgbehoefte bestaat en waar informatie en activiteiten rondom verbeteringen van de persoonlijke woonomstandigheden zeker welkom zullen zijn. Het welzijnswerk voor ouderen en de lokale ouderenbonden kennen belangrijke contactmomenten en activiteiten voor ouderen die voor bewustwording en informatieverspreiding essentieel zijn. Hun enthousiaste medewerkers en vrijwilligers zijn onmisbaar in het breed uitzetten van een programma rondom langer zelfstandig wonen in eigen huis. Wel is het belangrijk zich te realiseren dat deze organisaties niet altijd een juist beeld geven van de hele lokale oudere doelgroep, het gaat veelal om een zeer betrokken en maatschappelijk actieve groep.
De lokale kenners Soms loont het om ook buiten de wonen-zorg-welzijnssector te zoeken naar samenwerking. Vaak zijn er lokaal zekere sleutelfiguren die met weinig moeite veel resultaat kunnen bereiken. Dit kunnen zeer verschillende personen of organisaties zijn. Kenmerken kunnen zijn: een breed sociaal netwerk (denk aan verenigingen, Lion’s of Rotary Club), een populaire activiteitenagenda (denk aan middenstandsvereniging, bibliotheek of sociaal culturele centra, lokale bedrijfsvereniging).
Karakter Persoonlijke sfeer Met de onderwerpen wonen, zorg en ouder worden kom je drie keer heel dichtbij mensen. Het gaat duidelijk om privé omstandigheden en dit vraagt om een persoonlijke benadering. Hiervoor heb je kennis en ervaring nodig van professionals die dichtbij de doelgroep staan, die ‘achter de voordeur komen’: de lokale ouderenorganisatie, de thuiszorg, het maatschappelijk werk. De boodschap moet zijn dat er met ouderen meegedacht wordt, voor hen die dat willen natuurlijk. Wat heeft u nodig wanneer u zo lang mogelijk in uw eigen huis wilt blijven wonen? Welke informatie is er? Wie kan hierbij adviseren? Wie ondersteunt er bij de uitvoering?
www.domoticatoets.nl
9
10
Maatwerk De woning, de sociale omgeving, gezondheid en levensinstelling van ouderen verschillen enorm van persoon tot persoon. Het gaat niet om een heterogene groep! Hier is maatwerk vereist, juist als het om huiseigenaren gaat. Hiervoor is het belangrijk met professionals en vrijwilligers te werken die zeer vertrouwd zijn met de lokale omgeving, alleen zij zijn in staat echt maatwerk aan te bieden.
De magische combinatie Eerste ervaringen met gezamenlijke trajecten op het gebied van wonen, welzijn en zorg leren dat de inzet van zowel professionals als vrijwilligers een succesvolle combinatie is. Beide kunnen elkaar versterken. Het verzekert een uitstraling van vertrouwen en professionaliteit en maakt een grootschalige en toch persoonlijke aanpak mogelijk. Wel is een goede samenwerking tussen meerdere van de hiervoor genoemde partijen vereist. Zowel professionals als vrijwilligers kunnen informeren en adviseren, al naargelang hun kennis en kunde. In Gelderland worden in de periode 2007-2008 netwerken opgezet ter versterking van ouderenadvisering. Hiermee wordt de beroepsontwikkeling van ouderenadviseurs gesteund en kan geleerd worden van elkaar door regionale uitwisseling en samenwerking.
www.domoticatoets.nl
De actie: wat zetten we wanneer op de agenda? Wanneer de wil en ambitie voor een goede samenwerking tussen de drie spelers: bouwers, zorgers en lokale kenners zijn neergezet kan worden overgegaan tot actie. Welke activiteiten lenen zich voor het stimuleren van langer wonen in eigen huis? Hoe breng je de domoticatoets, en de andere instrumenten Woontoets en het Stappenplan Domotica voor het voetlicht? 11
Een aantal tips voor een succesvolle implementatie: Begin klein Laat betrokkenen eerst ervaring opdoen met de aanpak en de instrumenten in een pilot van beperkte omvang: één wijk of één dorpskern om te beginnen. Kleine fouten kunnen worden hersteld en bij succes creëer je het “dat willen wij ook” gevoel: het project maakt alvast reclame voor zichzelf.
Gebruik het moment Er zijn een aantal ‘natuurlijke’ momenten waarop de doelgroep met het onderwerp “Hoe lang wil ik hier blijven wonen?” aan de slag kan gaan. Denk aan een verbouwing of verhuizing, het uit huis gaan van de kinderen, pensionering of bij het ontstaan van zorgof gezondheidsvragen. De eerdergenoemde spelers bouwers, zorgers en lokale kenners kunnen deze momenten gebruiken om in contact te komen met de doelgroep en hen bewust te maken van de mogelijkheden van domotica en woningaanpassingen op dat moment. Daarnaast zijn er natuurlijk de momenten die spelers in samenwerking creëren: een themamaand of open dag, een nieuwsbrief of een ‘special’ in het huis-aan-huisblad. De jaarlijks terugkerende Dag van de Ouderen op 1 oktober is een gemakkelijke gelegenheid om aan te grijpen.
Concrete producten voor stimuleren Om het niet bij informeren en bewustmaken te laten zijn er mogelijkheden om juist ook particulieren te stimuleren daadwerkelijk tot woningaanpassing over te gaan. De gemeente kan een subsidie geven voor (een deel van) de gemaakte kosten, of een lening tegen een aantrekkelijke rente. Installateurs en bouw- en klusbedrijven kunnen een gezamenlijk ‘domotica installatiepakket’ aanbieden wat bewoners direct concrete info geeft over mogelijkheden, kosten en consequenties. Wooncorporaties kunnen eigenaar-bewoners uit dezelfde buurt of dorpskern laten deelnemen aan voordelige collectieve (inkoop)acties. Belangrijk is bij dergelijke trajecten het papierwerk zo veel mogelijk te beperken en te werken met korte doorlooptijden. Concrete informatie en weinig ‘gedoe’ zijn belangrijke succesfactoren.
Succesvol benaderen Als meerdere betrokken spelers meedoen is een brede promotiecampagne zeker effectief en zal veel publiciteit genereren. Een goede manier om de doelgroep nieuwsgierig te maken. In tweede instantie kan dan de persoonlijke benadering volgen: eerdere projecten hebben goede ervaringen met het direct aanschrijven van 55+ huiseigenaren, gevolgd door een persoonlijk bezoek door een vrijwilliger, bijvoorbeeld met een bouwkundige achtergrond. Meer voorbeelden van succesvol benaderen vindt u in de Handreiking opplussen woningen van oudere eigenaar-bewoners van het ministerie van VROM/VNG (2006).
www.domoticatoets.nl
12
Zien is geloven Oplossingen op papier zien er vaak mooi uit maar spreken weinig tot de verbeelding. Vaak is het de persoonlijke toelichting van een ervaren bewoner en het daadwerkelijk zien functioneren van domotica wat overtuigt. Belangrijk is dus om gelegenheden te agenderen die een persoonlijke kennismaking met de (technologische) oplossingen voor lang wonen in eigen huis mogelijk maken. Een demonstratiemiddag in het gemeentehuis, een excursie naar een domoticawoning met de lokale ouderenbond, een proefwoning lokaal inrichten bij de wooncorporatie zijn hiervan concrete voorbeelden. De brochure Stappenplan Domotica zet helder uiteen hoe bewoners vanaf het begin bij het keuze- en ontwikkelproces rond domotica betrokken kunnen worden. Dit is een voorwaarde voor succes. De brochure bestaat in twee varianten: één vooral geschreven voor wooncorporaties die woonprojecten met domotica willen uitrusten en één voor bewoners(organisaties).
Ten slotte Domotica alleen is natuurlijk niet voldoende om langer zelfstandig wonen in eigen huis mogelijk te maken. Aanpassingen aan de fysieke bouw van het huis, en soms eenvoudige maatregelen in huis die bijvoorbeeld vallen kunnen voorkomen zijn meestal zelfs belangrijker. De Domoticatoets biedt informatie en advies over beide soorten aanpassingen in huis. De Domoticatoets is één van de instrumenten die gebruikt kunnen worden voor het bevorderen van langer wonen in eigen huis. Daarnaast is er de Woontoets en het Stappenplan Domotica. Gezamenlijk bieden deze instrumenten de individuele oudere huiseigenaar de mogelijkheid zelfstandig de mogelijkheden van zijn woning voor lang zelfstandig wonen te verkennen. Hij kan hiermee een concreet plan opstellen voor het verbeteren van zijn woning. Maar bij informatie en plannen maken alleen moet het niet blijven. Het is essentieel dat oudere huiseigenaren die dit willen voldoende informatie en advies, en juist ook steun en bemiddeling kunnen vinden bij het uitvoeren van de aanpassingen. Hiervoor is een brede, geïntegreerde implementatie-aanpak door bouwers, zorgers en lokale kenners noodzakelijk. Alleen dan kan de bestaande woningvoorraad die in individueel bezit is aangepast worden aan de woonwensen en –eisen van de ouder wordende bewoners.
www.domoticatoets.nl
