“De Beerput leeg” “Niet de dingen zelf maken mensen van streek, maar hun denkbeelden over de dingen.” Epictetus
Samenvatting De module “De Beerput leeg” richt zich op gezinnen waar sprake is van ouder-kind relatieproblemen. Daarbij geldt voor het kind een maximumleeftijd van 12 jaar. Als het gaat om strijdende gescheiden ouders zien we dat alle energie lijkt op te gaan in het conflict met de ex-partner. Onze ervaring is dat ouders in een vastgelopen conflict niet meer naar elkaar kunnen luisteren en vastzitten in hun eigen denkbeelden. Ze voeren strijd op inhoudsniveau terwijl er op betrekkingsniveau krenking, boosheid en/of afgunst speelt. Het kind heeft het gevoel te moeten kiezen en ervaart elke keuze als verraad ten opzichte van de andere ouder. Ze komen daardoor in een loyaliteitsprobleem met grote risico’s voor hun emotionele ontwikkeling. Voor een gezonde ontwikkeling van het kind is het dus van groot belang om gescheiden ouders zodanig te begeleiden dat hun relatie het kind niet meer belast met ernstige loyaliteitsproblemen. Waarom deze module Bij gescheiden ouders zien we vaak een opeenstapeling van negatieve gevoelen jegens elkaar, veroorzaakt door vele negatieve- of zelfs traumatische ervaringen in de tijd dat ze nog samen waren en ook door ervaringen in het heden. Deze opeenstapeling, de inhoud van een beerput, leidt tot relationele conflicten. Tegenstrijdige belangen, meningsverschillen, zijn de inzet van een strijd die geen winnaar zal kennen. Verliezers zijn wel aan te wijzen: de kinderen. Loyaliteit Het kind heeft een intrinsieke motivatie om aan beide ouders te geven, om trouw aan ze te blijven. Dat is niet alleen in het belang van de ouders, maar zeker ook in het belang van het kind zelf. Je bent het kind van deze ouders, dat maakt deel uit van je identiteit. Door aan je ouders te kunnen geven kun je aan jezelf betekenis en waarde geven. Dat is de paradox; door te geven ontvang je. (van Heusden 1983) Als we kijken naar wat er op het moment van echtscheiding gebeurt, zien we dat ouders weinig in staat zijn om deze rechten van hun kinderen te respecteren. Vaak zijn ze teveel met zichzelf en elkaar bezig. De balans tussen hen op partnerniveau is zo verstoord dat ten minste één partner het vertrouwen in de toekomst van de relatie op zegt. De crisis die dat tot gevolg heeft omvat meer dan het proces van uit elkaar gaan. Er zijn niet alleen gevoelens van woede, falen en schuld. Allerlei tot dan toe vermeden kwesties worden weer actueel. De irreële verwachtingen die men van elkaar had, het vertrouwen wat geschonden is, botsingen met ouders of schoonouders, veroordelende vrienden enz., enz. Gekwetste, onzekere, wrokkige ouders gaan vaak ongewild steunen op de loyaliteit van hun kinderen. En het zijn juist de kinderen die op basis van hun loyaliteit gemakkelijk aan ouders gaan geven. Vooral als ouders ongelukkig en verdrietig zijn wil het kind troosten en helpen of het kind neemt een verbindende rol op zich door dan weer eens met vader en dan weer eens met moeder te praten over de echtelijke conflicten en bij vader partij te kiezen voor vader en bij moeder vervelende verhalen over vader te vertellen omdat het kind zijn moeder daarmee denkt te steunen terwijl hij zich tegelijkertijd schuldig voelt t.o.v. zijn vader. Het kind raakt verstrikt in hele en halve waarheden en voedt ongewild maar nadrukkelijk de strijd tussen zijn ouders. Het is van grote betekenis de ouders inzicht te geven in dit gegeven en in hun conflicten om op die manier een basis te creëren de strijd los te laten en de belangen van hun kinderen centraal te stellen.
1
Toepassing van systeemtheorie (Minuchin 1983) en communicatietheorie (Watzlawick 1970) leidt tot een methode met een directieve- en regulerende aanpak, met als doel een betere communicatie tussen ouders te bewerkstelligen. Theoretisch kader Eén van de uitgangspunten van Watzlawick’s (1970) communicatietheorie is dat het onmogelijk is om niet te communiceren. Het is daarom belangrijk om, naast verbale communicatie ook oog te hebben voor het non-verbaal communiceren. Communiceren op inhoudsniveau is gericht op de inhoud. Communiceren op betrekkingsniveau is gericht op de wijze waarop het bericht moet worden opgevat, het laat de betrekking tussen de communicerende personen zien. De inhoud van de communicatie kan pas als echte inhoud gelden nadat hij eerst getoetst is op de betrekking. In een gezonde en spontane betrekking is dit meestal geen probleem en hoeft men zich alleen te concentreren op de inhoud. Omdat het bij strijdende ouders niet meer gaat om een gezonde en spontane betrekking dienen betrekkings- en inhoudsniveaus essentiële aandachtspunten te zijn. Andere aandachtspunten zijn de interactie en de interpunctie. Interactie is een uitwisseling van berichten tussen communicerende personen. Strijdende ouders zijn interacterend altijd op zoek naar wie de schuld heeft van het ontstane conflict (interpunctie). Dit is begrijpelijk maar onjuist omdat dit, zelfs al zou er een schuldige aan te wijzen zijn, niet leidt tot een oplossing van het probleem, zeker niet ten opzichte van het zich loyaal opstellende kind. Ieder zijn waarheid. “Wat ik vind is niet per se waar voor de ander.” Bij interpunctie wordt de oorzaak niet circulair gezien (het één veroorzaakt het ander), maar wijst men één oorzaak aan (dezelfde werkelijkheid wordt door twee personen op een andere manier verklaard). Interpunctie kan beschouwd worden als een product van machtstrijd. Beiden hebben hun eigen verhaal en hun eigen werkelijkheid. Het is van belang de partijen te doordringen van het principe: “het is maar van welke kant je het bekijkt”. Ouders mogen hun eigen waarheid en hun eigen werkelijkheid hebben, ze hebben het tenslotte zo beleefd. Schuldig aan de scheiding of niet, het gaat er om dat ouders leren accepteren dat de ander is zoals hij/zij is en dat het belangrijk is te erkennen dat de ander ook de ouder van het kind is, er is geen keus. Men heeft wel een keuze in de manier waarop men reageert op de ander. Dit biedt de mogelijkheid om afstand te nemen, in gesprek te blijven en de relatie veilig en goed genoeg te houden zodat er in het belang van het kind gecommuniceerd kan worden. Probleem waar strijdende personen meestal mee worstelen is hun onbekwaamheid om te communiceren over hun communicatie (metacommunicatie). Bij gescheiden ouders is de relatie niet beëindigd maar veranderd. Zelfs als partners besluiten op geen enkele manier nog contact met elkaar te willen hebben, dan is er nog steeds, systeemtheoretisch bekeken, sprake van een relatie. Vooral als er kinderen in het spel zijn is het duidelijk dat scheiding niet betekent dat er geen relatie meer is. De ouders blijven immers de vader respectievelijk de moeder van de kinderen, zelfs als er geen contact met het kind meer zou zijn. Belangrijk is het om ouders te helpen bij het zoeken naar een nieuw evenwicht, nieuwe grenzen te trekken, nieuwe subsystemen te formeren en, als ze reeds bestaan, het voortbestaan te rechtvaardigen en ze aan te passen aan de gewijzigde context. Het systeem is uit zijn evenwicht geraakt. De mate van verstoring van het evenwicht wordt bepaald door de hoeveelheid positieve en negatieve feedback die tussen de ouders plaatsvindt. Meestal hebben we te maken met negatieve feedback. Doordat ouders niet luisteren naar elkaar, elkaars klachten niet serieus nemen, opmerkingen van de ander af doen met onzin, ontstaat er een verschuiving van het evenwicht in negatieve zin. Het is een moeilijke taak om ouders te begeleiden die zulke tegenstrijdige belangen hebben. Ouders zullen je willen verleiden om partij te kiezen en juist om voor beide ouders betrouwbaar te zijn is onpartijdigheid van groot belang. Essentie van deze methodiek Om de strijd los te kunnen laten moeten de ouders eerst op betrekkingsniveau hun gram kunnen spuien. Pas als de beerput leeg is, ouders de werkelijkheid kunnen accepteren, de pijn kunnen aangaan, het verleden kunnen loslaten en zich aan kunnen passen aan de gevolgen van de nieuwe
2
situatie, komt er ruimte om op inhoudsniveau, samen als ouders, over de belangen van de kinderen te kunnen praten. Werkwijze, fases in het proces Het komt voor dat ouders besloten hebben elkaar nooit meer te willen zien of nooit meer met elkaar in een ruimte in gesprek te willen gaan. Het kost dan ook vaak veel voorwerk om tot de gezamenlijke gesprekken te komen. Eerst moet met ouders apart gesproken worden om ze goed te leren kennen, zicht te krijgen op hun verleden, zicht te krijgen op de relatie die er was en nu is, zicht te krijgen op de problematiek van een ieder. Ook moeten ze er van doordrongen raken welke desastreuze invloed hun ruzie heeft op de emotionele ontwikkeling van hun kind. Als we, als professionals, beide ouders een duidelijk beeld kunnen schetsen wat hun conflict bij hun kind(eren) teweeg brengt en dat ze zelf de gereedschappen in handen hebben om het tij te keren dan zijn ouders over het algemeen bereid om tot een gezamenlijke intake te komen. Want welke ouder wil verantwoordelijk zijn voor het in stand houden van pijn en verdriet bij zijn kind? Het intake gesprek Het intake gesprek is erg belangrijk en voor ouders erg spannend; soms zien ouders elkaar na een lange tijd voor het eerst weer terug. De begeleider geeft uitleg over onze manier van werken. Aan ouders wordt gevraagd wat hun motivatie is, wat hun verwachtingen zijn, wat zijn de wensen, in welke fase zit de scheiding, hoe lopen de contacten met de advocaten, zijn er andere hulpverleners, zijn er nog andere invloedrijke personen, zijn er problemen die eerst besproken moeten worden, welke ergernissen zijn er waar de begeleider rekening mee moet houden. Het doel van de interventie is om te komen tot een werkzaam verband tussen ouders om samen, nu en in de toekomst, goed te overleggen over wat belangrijk is voor de kinderen en ter voorkoming of vermindering van loyaliteitsproblemen bij de kinderen. Het contract Voor de zekerheid en duidelijkheid van alle betrokkenen dienen de afspraken schriftelijk te worden vastgelegd. In het contract wordt opgenomen hoe er omgegaan wordt met heftige emoties. Ouders geven de begeleider toestemming om zich ermee te bemoeien. Hij krijgt ook toestemming om autoritair, structurerend en directief op te treden. Er moet wederzijds vertrouwen zijn ten aanzien van een reële inzet van beide ouders want beider inzet is nodig om tot een oplossing van de conflicten te komen. Vastgelegd wordt dat wordt afgezien van geweld, chantage, gebruik van pressiemiddelen, vervalsen, verkeerd gebruiken van informatie. Informatie tijdens de gesprekken verkregen mag nergens anders gebruikt worden zonder toestemming van de ander. Verder wordt vastgelegd - en scherp de hand gehouden aan - het principe dat de grenzen van elkaar gerespecteerd worden en dat er geen verborgen agenda’s zijn. Uiteraard dient de rest van het contract altijd maatwerk te zijn. Negatief spuien Strijdende mensen zitten vaak zo boordevol rancune, gekwetstheid, krenking en verdriet dat ze niet meer in staat zijn naar elkaar te luisteren en steeds vervallen in het diskwalificeren van elkaar. Met deze methode wordt aan ouders de kans gegeven, om de beurt, zonder elkaar in de rede te vallen (verbaal en non-verbaal ) alle negatieve gevoelens tegen elkaar te spuien. Dit spuien is noodzakelijk voor het scheppen van de ruimte die nodig is om later in het proces te komen tot gezamenlijk overleg over de kinderen. Ouders krijgen de opdracht: “Zeg om de beurt, 5 minuten lang, alles tegen elkaar wat je dwars zit, waar je boos over bent of waar je wrok over voelt. We gaan hiermee net zolang door tot de beerput leeg is.” Heeft de één meerdere perioden van 5 minuten nodig, dan krijgt de ander toch zijn 5 minuten, die kunnen dan eventueel in stilte doorgebracht worden maar de ander heeft recht op zijn ruimte en moet die ook gebruiken. Het is belangrijk dat er nog niet op elkaar gereageerd wordt, een ieder vertelt alleen zijn eigen verhaal, zijn eigen visie op het verleden en zijn wantrouwen of angst in het heden. Ouders zitten tegenover elkaar met de keukenwekker tussen hen in. Positief spuien Bij positief spuien wordt dezelfde opdracht gegeven maar dan ten aanzien van positieve gevoelens. Hierbij komen gevoelens van spijt en verdriet op tafel en wanneer daar al ruimte voor is, kunnen ook de goede dingen die er waren met elkaar gedeeld worden. Er wordt net zolang doorgegaan tot ouders aangeven alles verteld te hebben wat nodig is.
3
Overleg Na het negatief en positief spuien volgt er het overleg. Er liggen vaak nog veel moeilijke punten die besproken moeten worden. Ouders maken een lijstje met wensen. Het is voor de voorbereiding goed als de begeleider de lijstjes van de ouders en de ouders elkaars lijstjes al kennen vóór het gesprek. In het gesprek komt aan de orde: waar kan over de wensen overlegd worden en waar moet over onderhandeld worden? We maken met elkaar een keuze en beginnen met de makkelijkste onderwerpen. De moeilijkste onderwerpen worden voor de onderhandelingen onderaan gezet. Het is belangrijk bij de ouders de verantwoordelijkheid te leggen, of het overleg en de onderhandelingen gaan lukken. Zij doen het werk en het is zaak, ze hierbij te begeleiden. Overleg komt neer op geven en nemen. Het is belangrijk om in de begeleiding ook professionele kennis in te brengen en ouders te helpen met het geven van onpartijdige adviezen, indien nodig ouders te steunen en ze de goede kant op te leiden als dat nodig is. Onderhandelen Onderhandelen is een hoofdstuk apart. De moeilijke punten zijn overgebleven. Ouders hebben zich vaak in hun standpunten vastgebeten, zijn verhard en zijn weinig flexibel naar elkaar. Je moet als begeleider oppassen dat het proces niet te snel gaat en dat ouders achteraf spijt hebben te snel te hebben toegegeven in de roes van het positieve contact. Belangrijk is dat ouders elkaar vertellen waarom dit onderwerp zo belangrijk voor ze is. De andere ouder luistert en herhaalt wat er is gezegd om zo heel duidelijk te krijgen waarom dit standpunt door de ander wordt ingenomen en waarom dit zo belangrijk is. Bij elk punt wordt stilgestaan en de begeleider zorgt dat er geen overhaaste beslissingen worden genomen. Wanneer het erg moeilijk is, kan een pauze helpen. Je kunt er ook met elkaar voor kiezen om het punt in een volgende bijeenkomst pas weer aan de orde te stellen. Ouders blijven verantwoordelijk voor het slagen van de onderhandelingen. Door het leegmaken van de beerput is er ruimte gekomen en door het harde werken met elkaar is er een andere manier van omgaan ontstaan. Vaak komen ouders er toe om samen, in een volgende bijeenkomst, hun kinderen te vertellen waarover ze gezamenlijk beslissingen hebben genomen. Het is voor de kinderen altijd een hele opluchting dat ouders weer met elkaar praten en samen kunnen overleggen. Het helpt de kinderen om uit het wurgende loyaliteitsconflict te komen. Ouders hebben vaak nog steun nodig om op deze goede manier met elkaar om te blijven gaan. Ze mogen dit onafhankelijk van elkaar aangeven en indien nodig binnen een bepaalde termijn nog om een nieuwe bijeenkomst vragen. Aandachtspunten voor de ouderschapsbemiddelaar Het bovenstaande leidt tot de volgende aandachtspunten c.q. noodzakelijke competenties voor de ouderschapsbemiddelaar: - de wetmatigheden van de communicatie- en systeemtheorie kennen - inzicht hebben van het relationele conflictmodel - observeren/ taxeren - leiding van het gesprek op je nemen en houden - autoritair en structurerend optreden - informatie over de methode geven - advies, instructies en opdrachten geven - regels stellen en indien nodig nieuwe criteria aanbrengen - je empatisch opstellen, geen partij kiezen - de voorgeschiedenis kennen om inzicht te krijgen in de relatie - inzicht geven in de positie van beiden - inzicht geven in de veranderende relatie - inzicht geven in de wederkerigheid van de interactie - gebruik maken van wat er in de relatie gebeurt en er interpretaties aangeven - de ouders centraal plaatsen en hen confronteren met hun eigen gedrag - emoties opwekken en versterken indien nodig - afspraken maken wanneer emoties te hoog oplopen - inzicht geven in tegenstrijdige belangen - ouders laten ontdekken hoe ver ze van elkaar afstaan - ervoor zorgen dat ouders naar elkaar luisteren - nagaan welke controle mechanismen er gehanteerd worden om het bestaande evenwicht te handhaven
4
-
zorgen voor een positieve feedback binnen de interactie helpen bij het formuleren van voorstellen de besluitvorming vertragen indien nodig eventueel de problematiek verzwaren ouders bewustmaken van achterliggende redenen van een patstelling de uiteindelijke beslissingen bij de ouders laten afspraken maken voor een vervolg
Ervaringen Het werken met de ex-echtparen, de ouders van de aangemelde kinderen, is altijd een spannende ervaring waarvan het resultaat nooit vastligt. Er zijn ouders die het, ondanks alle inspanningen, niet op kunnen brengen om los te komen van hun negatieve ervaringen, zeker als er bij die ouders sprake is van een persoonlijkheidsstoornis. Ze kunnen elkaar dan niet de ruimte geven en blijven vasthouden aan oude standpunten. De ene ouder kan zich door de ander zo gekwetst en gekrenkt voelen dat hij/zij niet los kan komen van rancuneuze gevoelens. Soms gunnen ouders elkaar de kinderen niet. In die gevallen hebben ouders dan eerst individuele therapie nodig om duidelijk te krijgen wat er bij hen speelt. Het is voor ouders dan wel duidelijker geworden waarom het niet tot een oplossing kan komen. Wanneer het wel lukt, en dat is gelukkig vaak het geval, dan kunnen ouders aan de kinderen vertellen dat ze weliswaar niet meer samen gaan wonen maar dat ze hun best doen geen ruzie meer met elkaar te maken. De boodschap is: “het is niet jouw schuld dat we gescheiden zijn, we blijven samen jullie ouders, we hebben nu geleerd samen te overleggen en goede afspraken te maken. We zullen met elkaar blijven praten over wat belangrijk voor jullie is. We zorgen dat jullie met ons allebei contact kunnen houden en we houden daarbij rekening met jullie belangen.”. Er is voor het kind weer ruimte om emotioneel te groeien. De module “De Beerput leeg” ontwikkelde zich in het afgelopen decennium, op basis van de opgedane ervaringen, tot de huidige vorm. In de afgelopen 2 jaar hebben gezinsbegeleiders van Trajectum, locatie de Molenhorst 31 maal deze module ingezet. Gemiddeld waren 6 gesprekken nodig. Bij 81% kan gesproken worden van een duidelijke verbetering in de verhouding tussen de ouders en tevredenheid van de ouders over de verandering in gedrag en houding van het kind. Bij 11% werden één of beide ouders verwezen naar een therapeutische setting vanwege hun persoonlijke problematiek nadat ze erkend hadden dat hun conflict de ontwikkeling van hun kind bedreigde en in 8% van de gevallen werd de inzet van de module beëindigd zonder dat er resultaat behaald was. Utrecht, juni 2012 Trajectum, locatie de Molenhorst Begeleiding in het gezin.
5
