Dubbeldiagnoses, dubbele zorg! Dyslexie, ADHD, angst
Manoushka Moesker, Spurt/ de Bascule
Comorbiditeit bij dyslexie • Angst- en stemmingst. • ADHD
25-30% 25-30%
• A. de Jong 2013:
40%!
ADHD, DSM-IV • Aandachtstekort: • Geen aandacht voor details, moeite aandacht vast te houden, lijkt niet te luisteren, maakt taken niet af, kan taken niet organiseren, vermijdt langdurige mentale inspanning, raakt dingen kwijt, afgeleid door uitwendige prikkels, vergeetachtig. • Hyperactiviteit/impulsiviteit: • Beweegt onrustig met handen of voeten, staat vaak op in de klas, rent vaak rond of klimt, heeft er moeite mee rustig te spelen, is vaak in de weer, praat aan een stuk door, gooit er antwoorden uit, kan niet op zijn beurt wachten, verstoort of onderbreekt anderen. • 6 of meer symptomen, tenminste 6 maanden en in die mate dat het ongepast is bij leeftijd en situatie. Enkele symptomen al voor het 7e jaar, aanwezig op meer terreinen, beperken het sociale-, school- of beroepsfunctioneren en niet toe te schrijven aan andere psychische stoornis (angst, stemming,PDD, psychose).
ADHD
• Prevalentie: rond 5% bij kinderen, 2 a 4 % bij volwassenen. • Verhouding jongens/meisjes: 5:1 • Mannen/vrouwen: 2:1 • Chronisch en persistent, hyperactiviteit en impulsiviteit nemen af, concentratieproblemen, ongeorganiseerdheid, chaotisch gedrag en vergeetachtigheid meer op voorgrond. Erfelijke factoren (tweeling- en adoptieonderzoek) • Tekorten in werkgeheugen, planning respons inhibitie
Vigilantiehypothese: Bente 1964
• Beweging helpt om het vigilantieniveau te verhogen. Bij ADHD is beweging noodzakelijk om de alertheid op peil te houden die nodig is voor de taak.
Inhibitiezwakte Barkley 1997 • Inhibitiezwakte veroorzaakt problemen in: • • • •
Werkgeheugen (verbaal en spatieel) Zelfregulatie affect, motivatie en arousal Internalisatie van spraak Analyse en synthese van gedrag
afwijkend beloningssysteem bij adhd Luman 2010 • Bij ADHD treedt dopaminereactie in de “respons, beloning sequentie” niet of verlaat op. Beloning moet dus explicieter! • Afwijkende respons op bestraffing bij ADHD. • Aversie tegen uitstel: voorkeur voor onmiddellijke, kleine beloning.
Comorbiditeit ontwikkelingen: • Pennington 1993: ADHD kenmerken gevolg van leerprobleem • De Jong, Oosterlaan en Sergeant 2005: Gezamenlijke etiologie • Gooch, Snowling en Hulme 2011 vermoedden onderliggend probleem in de temporele processing en tijdsbeleving bij kinderen met dyslexie en ADHD • De Jong, 2013: Dyslexie en ADHD hebben gemeenschappelijke basis. Moeite met stoppen. Meer overlap? Een behandeling!
Theorie van Pennington: • X veroorzaakt Y
• Y veroorzaakt X • X en Y onafhankelijk van elkaar • X en Y worden door een onderliggende gezamenlijke factor veroorzaakt.
• ADHD >lees- en spellingproblemen • Dyslexie>ontmoediging, onrust (druk gedrag) • Toeval, pech • Bijv. tekorten in werkgeheugen en tijdsperceptie, begrip en oriëntatie
1:ADHD solo, 2:dys. Solo, 3: ADHD+dys, 4: controlegroep • De groep dys+adhd had geen ernstiger leesprobleem dan de dys solo • De dys solo vertoonde meer symptomen van onoplettendheid (op trf en cbcl)
• De adhd solo presteerden zwakker op spelling dan de controle groep • De dys solo en adhd solo presteerde beide zwakker op tijdsbeleving dan de controlegroep
Tekorten in temporele ordening • Hoe lang duurt iets? • Hoeveel tijd moet ik hier voor vrijmaken? • Tijd niet overzien leidt tot niet kunnen uitstellen en dus geringe frustratietolerantie • Voelt als uren, ongeduldig • Je kunt pas doorzetten als je de taak overziet. Reden voor geringe motivatie!
• Concreet maken (zo lang als de kleine pauze, het jeugdjournaal) • Tijd structureren met overzicht en aftekenen • Tijd zichtbaar maken (tramborden, zandloper, timetimer)
Reviewstudy Mugniana 2009 • Leerproblemen • 7 jarigen • 8 jarigen • 8/11 jarigen • 12 jarigen • universiteit
Verhoogd risico depressie Probl. Sociale integratie Meer angstgevoelens, minder `happiness` Beoordelen relatie ouders minder positief Onzeker eigen intelligentie Hoger risico soc. en schoolangst
• Meer somatische klachten • 3 * zo hoog % suïcidegedachten • 6* zoveel kans om vroegtijdig school te verlaten • Meer gevoelens van onbegrip bij de leerkracht, voelen zich vaker afgewezen
Angststoornissen, DSM- IV belangrijke kenmerken: • Hartkloppingen, transpireren, gevoel van ademnood, misselijk, buikpijn, duizeligheid • Angst bij k.k. kan naar voren komen in huilen, woede-uitbarstingen, verstijven, terugtrekken, vermijding van gevreesde situatie of activiteit
Verklaringsmodellen • • • •
Genetische basis voor angst Neurobiologische factoren Omgevingsfactoren Informatieverwerking
Attributietheorie van Seligman • Als een kind het gevoel heeft dat de situatie onveranderlijk is, bijvoorbeeld bij hardnekkige en onbehandelde dyslexie ontstaat `aangeleerde hulpeloosheid` • Het kind geeft de moed op. Schrijft falen toe aan interne factoren en succes aan externe factoren.
Externe locus of control Pepler et.al. • Onderzoek bij kinderen met angststoornissen. Zij vonden soortgelijk proces rond het toeschrijven van falen en succes • Onvoldoende: `omdat ik er niets van kan` • Voldoende: `omdat de juf een goeie bui had`
Basisprincipes: Inzicht, overzicht, uitzicht.
RDI, resource development and installation • Samen met het kind op zoek naar hulpbronnen om een moeilijke situatie aan te kunnen. Door te zoeken naar situaties waarin die hulpbron (eigenschap of dat vermogen) aanwezig was. Dat moment wordt weer beleefd en met een symbool verankerd en meegenomen naar de lastige situatie.
BEHANDELADVIEZEN • Dyslexie en angst • Algemeen
• Doen! • Onvoorwaardelijke grondhouding, socratische opstelling, vertrouwen
• Denkfouten
• Uitdagen, gggg schema
• Gebrek aan zelfvertrouwen
• RDI, motivatie trainen! alert op externe locus of control • progressie zichtbaar maken en uitvergroten • Angsthiërarchie • Psycho-educatie ouders en school
• Ontmoediging • Vermijding • Interactief onderwijs, stimuleren probleemoplossend vermogen
BEHANDELADVIEZEN Dys+ADHD= • Algemeen • • • •
Korte aandachtspanne Executieve tekorten Tijdsbeleving gebrekkig Motivationeel tekort
• • • •
Visuele waarneming Intern beloningssyst. gebrekkig Bewegingsbehoefte Responsinhibitie zwak
Doen! • Connectie > correctie, directief benoemen van doelgedrag • 2 ipv 3 rondes flitsen • Visueel behandeloverzicht • Tijdlijn en afbakenen • Groei zichtbaar maken • Externe beloning! • Duidelijk en voorspelbaar • Nadruk op nauwkeurigheid, risico radend lezen • Aftekenen, coole moves • Werktijd - praattijd
Taakoverzicht 1
Inhoud
Flitskaartjes
Letterdictee
Structuurrijtjes
Hakken en plakken
Woordflitsen
Boekje lezen
v-l-i-e-g vlieg
2
3
4
5
6
7
AVI 9
De groene trap van……….
AVI 8
AVI 7 AVI 6 AVI 5
4 hoog 4 laag 3 hoog 3 laag 2 hoog 2 laag 1 hoog 1 laag
© J.Vieijra 1
T 2
F 3
4
5
6
7
8
9
Algemene tips: • • • • •
Erkenning geven! Geen valse hoop maar concrete hulp en tips Afspraken over minimum cijfer voor vreemde talen Extra boekenpakket in VO Vroeg starten met hulpmiddelen! Misverstand dat kinderen hier lui van zouden worden. • Hulpmiddelen moet je leren gebruiken!! Dat vergt veel tijd en geduld • Oefen vaak, kort en teken af!
Dank voor uw aandacht
[email protected]
[email protected]
