Dubbeldiagnose dyslexie en ADHD
Manoushka Moesker, Spurt/ de Bascule
dyslexie SDN: stoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig probleem met het aanleren en/of vlot toepassen van het lezen en /of spellen op woordniveau 3 a 4% ernstig, enkelvoudig (ruim 8 % leesprobleem) Behandeling op deelvaardigheden en fonologische tekorten
Bijkomende problemen uit de klinische praktijk:
• • • •
Problemen in de automatisering in brede zin Gebrekkig tijdsbesef Tekorten in (verbaal) werkgeheugen Problemen met sequentieel leren
De stappen van het lezen
trap
brommer vliegtuig vlieg-tuig Va-der 3 Krast ! alle hoog Kast ! Ruikt ! K-r-a-s-t steentjes Stap ! B-eu-k-t 2 laag s/t/a/r/t/= st mest K-a-s-t Bui ! 1 hoog van de muur /start/ vist nest S-t-a-p Reep ! oom ! B - ui P-a-k s/t/a/p/= ak hak mak 1 laag tak zak /stap/ fee ! r - eu r-e-n a g k r aa uu ee eu ui ie oo / m = d/a/k/ = grond b d u m ng nk au ei /oom/ /dak/
lees
de
!!!
9 8 7 6 5
boeken boeken boeken boeken boeken boeken Boeken boeken boeken Boeken boeken boeken Boeken boeken boeken Boeken boeken boeken
4
© J.Vieijra
ADHD, dsm IV • Aandachtstekort: • Geen aandacht voor details, moeite aandacht vast te houden, lijkt niet te luisteren, maakt taken niet af, kan taken niet organiseren, vermijdt langdurige mentale inspanning, raakt dingen kwijt, afgeleid door uitwendige prikkels, vergeetachtig. • Hyperactiviteit/impulsiviteit: • Beweegt onrustig met handen of voeten, staat vaak op in de klas, rent vaak rond of klimt, heeft er moeite mee rustig te spelen, is vaak in de weer, praat aan een stuk door, gooit er antwoorden uit, kan niet op zijn beurt wachten, verstoort of onderbreekt anderen. • 6 of meer symptomen, tenminste 6 maanden en in die mate dat het ongepast is bij leeftijd en situatie. Enkele symptomen al voor het 7e jaar, aanwezig op meer terreinen, beperken het sociale-, school- of beroep-functioneren en niet toe te schrijven aan andere psychische stoornis (angst, stemming, pdd, psychose).
adhd • Prevalentie: rond 5% bij kinderen, 2 a 4 % bij volwassenen. • Verhouding jongens/meisjes: 5:1 • Mannen/vrouwen: 2:1 • Chronisch en persistent, hyperactiviteit en impulsiviteit nemen af, concentratieproblemen, ongeorganiseerdheid, chaotisch gedrag en vergeetachtigheid meer op voorgrond. Erfelijke factoren (tweeling en adoptieonderzoek) • Tekorten in werkgeheugen, planning respons inhibitie
Vigilantiehypothese: Bente 1964
• Beweging helpt om het vigilantie niveau te verhogen. Bij ADHD is beweging noodzakelijk om de alertheid op peil te houden die nodig is voor de taak.
Inhibitiezwakte barkley 1997
• Inhibitiezwakte veroorzaakt problemen in: • • • •
Werkgeheugen (verbaal en spatieel) Zelfregulatie affect, motivatie en arousal Internalisatie van spraak Analyse en synthese van gedrag
Luman 2010, afwijkend beloningssysteem bij adhd • Bij adhd treedt dopaminereactie in de “respons, beloning sequentie” niet of verlaat op. Beloning moet dus explicieter! • Afwijkende respons op bestraffing bij ADHD. • Aversie tegen uitstel: voorkeur voor onmiddellijke, kleine beloning.
Comorbiditeit bij ADHD • • • • • • • •
ODD en conductdisorder Angst- en stemmingst. Motorische onhandigheid Leerstoornissen Taal-spraakstoornissen Ticstoornissen Autisme en verwante st Middelen misbruik
50% 25-30% 25% 30-40% 25% 10-30% 10-20% 10-20%
comorbiditeit • Pennington 1993: ADHD kenmerken gevolg van leerprobleem • De Jong, Oosterlaan en Sergeant 2005: Gezamelijke aetiologie+overgevingsbeinvloeding • Gooch, Snowling en Hulme 2011 vermoedden onderliggend probleem in de temporele processing en tijdsbeleving.
Theorie van pennington: • X veroorzaakt Y • Y veroorzaakt X • X en Y worden door een onderliggende gezamenlijke factor veroorzaakt.
• ADHD >lees en spellingproblemen • Dyslexie>ontmoediging, onrust (druk gedrag) • Bijv. tekorten in werkgeheugen en tijdsperceptie, begrip en oriëntatie
Recent onderzoek (2011) door D. Gooch, M. Snowling en CH. Hulme
Zij vermoedden een onderliggend probleem in de temporele processing bij kinderen met ADHD en Dyslexie.
1:ADHD solo, 2:dys. Solo, 3: ADHD+dys, 4: controlegroep • De groep dys+adhd had geen ernstiger leesprobleem dan de dys solo • De dys solo vertoonde meer symptomen van onoplettendheid (op trf en cbcl)
• De adhd solo presteerde zwakker op spelling dan de controle groep • De dys solo en adhd solo presteerde beide zwakker op tijdsbeleving dan de controlegroep
Tekorten in temporele ordening • Hoe lang duurt iets? • Hoeveel tijd moet ik hier voor vrijmaken? • Tijd niet overzien leidt tot niet kunnen uitstellen en dus geringe frustratietolerantie • Voelt als uren, ongeduldig • Je kunt pas doorzetten als je de taak overziet. Reden voor geringe motivatie!
• Concreet maken (zo lang als de kleine pauze, het jeugdjournaal) • Tijd structureren met overzicht en aftekenen • Tijd zichtbaar maken (tramborden, zandloper, timetimer)
Gezamelijke aetiologie? Aanpassingen behandelaanbod!
•Hyperactiviteit •Impulsiviteit •Minder leereffect bij beloning •Motivatie tekort
•Aandachtstekort •Controlefunctie •Executieffunc. Laagzelfbeeld Tijdsbeleving Perfectionisme Automatisering Onderwijsstress werkgeheugen
•Lees/spelling •Fonemische Verwerking Visuele waarnem.
behandeladviezen Dys+ADHD=
Doen!
• • • • •
algemeen Korte aandachtspanne Executieve tekorten Tijdsbeleving gebrekkig Motivationeel tekort
• • • •
Visuele waarneming Intern beloningssyst. gebrekkig Bewegingsbehoefte Responsinhibitie zwak
• • • • • • • •
Connectie > correctie 2 ipv 3 rondes flitsen visueel behandeloverzicht Tijdlijn en afbakenen Groei zichtbaar maken Externe beloning! Duidelijk en voorspelbaar Nadruk op nauwkeurigheid, risico radend lezen • Aftekenen, coole moves • Werktijd - praattijd
Basisprincipes: Inzicht, overzicht, uitzicht.
Taakoverzicht 1
Inhoud
Flitskaartjes
Letterdictee
Structuurrijtjes
Hakken en plakken
Woordflitsen
Boekje lezen
v-l-i-e-g vlieg
2
3
4
5
6
7
AVI 9
De groene trap van……….
AVI 8
AVI 7 AVI 6 AVI 5
4 hoog 4 laag 3 hoog 3 laag 2 hoog 2 laag 1 hoog 1 laag
© J.Vieijra 1
T 2
F 3
4
5
6
7
8
9
Leesmeter fouten 9
X
X
X X
8 7
X X
6
X X X
5 X
4 3
X
X X
2
X
1
1
2
3
4
5
6
7
Algemene tips: • • • • •
Erkenning geven! Geen valse hoop maar concrete hulp en tips Afspraken over minimum cijfer voor vreemde talen Extra boekenpakket in VO Vroeg starten met hulpmiddelen! Misverstand dat kinderen hier lui van zouden worden. • Hulpmiddelen moet je leren gebruiken!! Dat vergt veel tijd en geduld • Oefen vaak, kort en teken af!
regie • Driehoek ouders, school en hulpverlening in samenspraak met het kind! • Afspraken over huiswerk (max. tijd!), verantwoordelijkheid voor het inscannen, heen en weer schrift, oefen- en leesniveau. • Vraagt veel onderhoud = gezamenlijke verantwoordelijkheid • Psycho-educatie, ouders, leerkracht en kind
