D.B.T. Broerse 6 december 2006
Google in China
D.B.T. Broerse
Inhoudsopgave 1 Introductie
3
2 De 2.1 2.2 2.3
4 4 5 7
casus Het belang van zoekmachines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Internetcensuur en filtering in China . . . . . . . . . . . . . . . . Google in China . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 Google’s argumentatie 4 Een 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5
10
concessie aan zelfcensuur, juist of onjuist? De vrijheid van meningsuiting . . . . . . . . . . . Verantwoordelijkheid van zoekdiensten in China Vanuit een utilitaristisch perspectief . . . . . . . Vanuit het perspectief van Kant . . . . . . . . . . Vergelijking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
11 11 12 13 15 16
5 Conclusies
17
6 Samenvatting
19
2
Google in China
1
D.B.T. Broerse
Introductie
Sinds januari 2006 opereert Google vanuit China met een aangepaste versie van haar welbekende Google zoekpagina google.com. Met deze nieuwe site, google.cn, tracht Google haar aanwezigheid op de snel groeiende Chinese internetmarkt te waarborgen. Net als alle andere vanaf Chinees grondgebied opererende internetzoekdiensten is Google verplicht op de nieuwe google.cn site websites die de Chinese overheid niet welgevallig zijn te verwijderen uit de zoekresultaten 1 . Wie nu vanuit China op de gecensureerde Google.cn zoekt op termen als mensenrechten, democratie, ”6-4”(de datum van het Tiananmenplein bloedbad), Falungong, playboy.com of onafhankelijkheid Tibet - zowel in Chinees als Engels - zal zien dat er relevante sites missen bij vergelijking met eenzelfde zoekopdracht op google.com 2 . Het betreft hier sites die zich kritisch uitlaten over de Chinese overheid of op een andere manier gevoelig materiaal bevatten. Hoewel Google al eerder een Chineestalige versie van de ongecensureerde reguliere google.com zoekmachine aanbood op internet, was deze dienst vanaf 2002 steeds vaker slecht bereikbaar vanuit China 3 . Terwijl het Chinese internetgebruik groeide naar meer dan 100 miljoen internetgebruikers in 2005 4 was Google vaak traag, soms onbereikbaar. Daarnaast bleken bepaalde zoekopdrachten ook nog eens actief geblokkeerd te worden vanuit China. Google.com, ook in China een populaire zoekmachine verloor met name bij het jonge publiek terrein aan de Chinese zoekservice Baidu. Google ging over tot een beslissing waar het, zoals het zelf zegt, niet geheel blij mee was, in een poging om de Chinese markt te behouden. Google onderhoudt nu vanuit China een nieuwe dienst, google.cn, waarbij zij, geheel volgens het Chinese staatsbeleid, zelfcensuur toepast op de zoekresultaten die worden getoond en zo websites die verboden geacht zijn niet meeneemt in de zoekopdracht. Kritische websites als die van Amnesty International, BBC News, Humanrightwatch of van religieuze groeperingen als Falun Gong worden niet vermeld. Als resultaat nemen bij een dergelijke zoekopdracht door de staat gesponsorde websites gretig de plaats in van de weggefilterde websites, met een vertekend beeld als gevolg van wat er te vinden is op internet. Op zich is dit niets nieuws in China, waar de autoriteiten greep proberen te houden op wat de Chinese onderdanen lezen, schrijven en bediscussi¨eren op internet. De filterpraktijk zoals Google die nu hanteert op de google.cn site wordt al enige tijd op het internet toegepast door Chinese zoekdiensten als Baidu, Sina 1 BBC News,“Google censors itself for China”, http://news.bbc.co.uk/1/hi/technology/464 5596.stm 2 Reporters Without Borders, “Test of filtering by Sohu and Sina search engines following upgrade”, http://www.rsf.org/print.php3?id article=18015 3 Google, “Testimony: The Internet in China”, http://googleblog.blogspot.com/2006/02/ testimony-internet-in-china.html 4 China Internet Network Information Center, “The Seventeenth Survey Report”, http://www.cnnic.net.cn/download/2006/17threport-en.pdf
3
Google in China
D.B.T. Broerse
en Sohu en ook Yahoo! en MSN. Zoals ook op internetforums, chat ruimtes en blogs materiaal verwijderd wordt dat niet strookt met de offici¨ele partij ideologie, of anderszins controversieel zou kunnen zijn. Echter, Google heeft zich sinds de start van haar zoekwebsite in 1999 altijd voorgestaan op haar transparante, relevante en vooral objectieve machinegegenereerde resultaten en heeft daarom des te meer kritiek te verduren gekregen, tot in het Amerikaanse congres toe, wegens de keuze een gecensureerde Google versie te starten in China. In het Amerikaanse congres is de medewerking van Google aan het Chinese censuurbeleid door congresleden zelfs vergeleken met nazicollaboratie. Vele critici van Google meenden dat het niet verantwoord is dat een westers bedrijf actief meewerkt aan het onderdrukken van de vrije meningsuiting in de vorm van zelfcensuur op internet. Zeker niet wanneer het een concern betreft dat zich voorstaat op een wereldwijde en objectieve zoekmachine als Google. Het dilemma dat dan ook in dit essay zal worden behandeld is de vraag of het ethisch te rechtvaardigen is, als westers concern, akkoord te gaan met zelfcensuur, juist in een land als China, waar vrije meningsuiting bepaald geen gemeengoed is.
2 2.1
De casus Het belang van zoekmachines
Met de loop van de jaren is het aantal websites, en daarmee de hoeveelheid materiaal dat op internet te vinden is, enorm gestegen. Hierdoor zijn zoekmachines die een zoekopdracht op een objectieve wijze kunnen verwerken en naar relevante websites verwijzen vrijwel onmisbaar geworden voor het vinden van nieuwe informatie op het internet. Iemand die op zoek is naar bepaalde informatie zou zonder hulp van een zoekmachine, ofwel de complete url moeten weten van de pagina waarop de informatie staat waar hij naar zoekt, ofwel hij moet het geluk hebben dat een andere website naar die pagina verwijst door middel van een hyperlink. Sommige pagina’s van bekende instanties zullen wellicht binnen enkele malen logisch url gokken wel te vinden zijn. De website van een landelijk dagblad is op die manier bijvoorbeeld best te vinden, dat geldt echter niet voor het gros van de websites. Zeker als men niet naar een specifieke website, maar naar specifieke informatie zoekt waarvan men niet weet op welke site het te vinden is. Zoekmachines, die dit probleem ondervangen, zijn hierdoor gemeengoed geworden bij het grote publiek en zoekpagina’s als die van Google worden in het dagelijks internetgebruik ook door velen gebruikt in hun zoektocht naar informatie of entertainment.
4
Google in China
D.B.T. Broerse
Zoekmachine’s als Google zoeken het internet af en nemen gevonden websites op in hun bestanden en rangschikken deze in databases, ge¨ındexeerd op woorden die de websites bevatten. Een gebruiker die een bepaald zoekwoord als input geeft krijgt vervolgens de websites te zien die met dat woord in de database staan, als het goed is, gesorteerd op de volgorde van relevantie. Omdat zoekpagina’s hierdoor een grote invloed hebben op welke webpagina’s en dus welke informatie makkelijk vindbaar zijn, kunnen ze zeker invloed hebben op maatschappijen en politieke systemen, zeker in het geval van democratie¨en. De vorming van een publieke opinie is immers afhankelijk van goede informatievoorziening en veel daarvan gebeurt tegenwoordig via internet. Daarnaast maakt ook het onderwijs in steeds grotere mate gebruik van materiaal dat op internet te vinden is. Zo zijn zoekprogramma’s dus in potentie in staat de publieke opinie te be¨ınvloeden door de vermelding en de volgorde van vermelding van websites. De kans is groot dat dit in de toekomst alleen maar meer gaat spelen, en ook nu geldt al, wie snel iets over een onderwerp wil weten tikt al snel het onderwerp in in bijvoorbeeld Google. Alhoewel de verschillende zoekmachines een belangrijke rol spelen in hoeverre bepaalde sites en informatie met gemak te vinden zijn, is de wijze waarop de volgorde van getoonde resultaten van een zoekopdracht tot stand komt onzichtbaar voor het publiek. Sterker nog, velen zullen niet eens nadenken over de mogelijkheid dat de zoekmachines die ze dagelijks gebruiken partijdig zouden kunnen zijn. Het vraagstuk van transparantie en partijdigheid van zoekmachines in het algemeen is een interessante, maar is te uitvoerig om in dit essay te bespreken 5 . Dit essay beperkt zich tot het geval van zoekmachines in China waar de partijdigheid door filtering van zoekresultaten wel degelijk merkbaar is en tevens wordt toegegeven door de betrokken partijen.
2.2
Internetcensuur en filtering in China
Ondanks dat China zich in volle overgave stort in de vrije markt economie, houden de autoriteiten van het land nog stevig vast aan restricties over wat gepubliceerd en gezegd kan worden. Kritiek op de overheid of het communisme, dissidente geluiden over vrijheid van meningsuiting mensenrechten of democratie in China, seksualiteit, onafhankelijkheid van Tibet of Taiwan en Falun Gong zijn allemaal onderwerpen die door de autoriteiten worden beschouwd als politiek gevoelig die zodoende gecensureerd moeten worden 6 . 5 Voor een uitgebreid essay over de potenti¨ ele politieke invloed van zoekmachines: Lucas D. Introna, Helen Nissenbaum “Shaping the Web: Why the politics of search engines matters”, The Information Society Vol. 16, No.3, 1-17 6 Jonathan Zittrain and Benjamin Edelman, Berkman Center for Internet and Society, Harvard Law School, “Internet Filtering in China in 2004-2005: A Country Study”, http://www.opennetinitiative.net/studies/china/
5
Google in China
D.B.T. Broerse
China heeft grofweg twee werkwijzen om het binnenlandse internet te controleren. Aan de ene kant blokkeert China bepaalde ongewenste webpagina’s van buiten de volksrepubliek door middel van een systeem dat ook wel bekend staat als ”the Great Firewall”7 . Wanneer iemand vanuit China zijn browser de opdracht geeft een bepaalde niet-Chinese site weer te geven, zal dit verzoek bij de routers aan de Chinese grens worden geblokkeerd wanneer de betreffende site op een zwarte lijst staat van verboden sites. Wanneer de site niet op deze lijst staat zal het getoetst worden op enkele verboden termen, en zo nodig alsnog geblokkeerd worden. Er wordt in beide gevallen een bepaald signaal teruggezonden en de internetgebruiker ziet een foutmelding dat de gevraagde site niet gevonden is, waardoor het voor de gebruiker lijkt alsof er technische problemen zijn met de site die hij zojuist heeft opgevraagd 8 . Aan de andere kant is er de verplichte zelfcensuur voor de binnenlandse internetsector en internettend publiek, onderdeel van China’s effectieve, uitgebreide en gesofisticeerde internetregulatie. Het internetgebruik van Chinese burgers wordt nauwlettend ingeperkt en gecontroleerd op websites, weblogs, chatsites, forums en emailinhoud. Dit wordt uitgevoerd door de overheid en internetaanbieders, maar ook wordt van het publiek verwacht dat het zich niet inlaat met politiek gevoelige zaken. Meerdere overheidsinstanties zijn belast met de controle en regelgeving van het internet in China. Mede daardoor zijn de regels over wat toegestaan is en wat niet vaak complex en onduidelijk. Behalve dat de overheid bepaalde sites of delen hiervan blokkeert, wordt dus tevens van ondernemers en internettend publiek verwacht dat zij zich aan zelfcensuur onderwerpen. Dit houdt in dat verwacht wordt dat zoekmachines bepaalde websites weglaten uit de zoekresultaten, weblog aanbieders bepaalde woorden niet toestaan op blogs of achteraf berichten censureren en dat cybercaf´e’s het internetgebruik in de gaten houden en bezochte url’s opslaan 9 . Omdat vaak niet duidelijk is waar precies de grens ligt van wat is toegestaan en wat niet - er bestaat niet zoiets als d´e zwarte lijst van verboden onderwerpen of sites - leidt dit er vaak toe dat de veel internetbedrijven overgaan tot strenge zelfcensuur om zo problemen met de autoriteiten te voorkomen. De Chinese overheid mag dan zelf niet in staat zijn alle websites en emails te controleren op ongewenst materiaal, door echter de internetsector zelf verantwoordelijk te maken voor zijn deel is de censuur dan wel niet waterdicht maar wel uiterst effectief en krijgt het een preventieve werking. Want wie de regels van zelfcen7 BBC
News, “The great firewall of China”, http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/click online/4587622.stm 8 The New York Times, “Google’s China Problem (and China’s Google problem)”, http://www.nytimes.com/2006/04/23/magazine/23google.html?ex=1303444800&en=972002 761056363f&ei=5090 9 Jonathan Zittrain and Benjamin Edelman, “Internet Filtering in China in 2004-2005: A Country Study”
6
Google in China
D.B.T. Broerse
suur niet in acht neemt kan zeker in aanraking komen met de Chinese justitie. Volgens Amnesty International zijn er tenminste 64 dissidenten die in de gevangenis zitten wegens het uiten van hun mening, in een email of website. Dit omdat ze een online petitie hebben getekend, informatie hebben gegeven aan buitenlandse organisaties of informatie over het SARS virus naar buiten hebben gebracht 10 . Ofschoon de heersende gedachte is dat wijdverbreid internet automatisch democratisering met zich mee brengt, proberen de Chinese autoriteiten het internetgebruik van burgers stevig in de greep te houden, en met enig succes lijkt. Daarentegen is het natuurlijk door de omvangrijkheid van het internet niet mogelijk om het gehele binnenlandse internet in de gaten te houden. Er zijn dan ook kritische geluiden die toch door de mazen van het censuurnet heen glippen, om vaak uiteindelijk toch geblokkeerd of verwijderd te worden. Dit is voor sommige aanbieders van weblogs of discussiefora ook de wijze om meer toe te staan dan eigenlijk mogelijk is. Door politiek getinte bijdragen pas te verwijderen zodra de overheid daar om vraagt heeft het vaak al enige tijd online gestaan en heeft het nieuws zich reeds verspreid. Ook bestaan er voor de ervaren internetgebruiker technische trucs in de vorm van proxy servers buiten China waarmee het, hoewel vaak tijdelijk, mogelijk is websites te bezoeken die anders geblokkeerd zijn. Daarnaast lijken er scheuren te ontstaan in het algemene censuurbeleid; na de sluiting van het kritische blad Freezing Point (Bingdian) wegens een kritisch artikel, hebben verschillende hoge ex-functionarissen en ex-politici een petitie ingediend waarin zij pleiten voor persvrijheid 11 . Onder hen zijn enkelen die verantwoordelijk zijn geweest voor het liberale mediaklimaat in de jaren 80. Alhoewel de Communistische partij op het moment nog de sterkste kaarten heeft kunnen de technologische ontwikkelingen, naast de vergrootte welvaart in de steden en de schrijnende omstandigheden op het platteland, in de toekomst grote druk uitoefenen op het beleid van de overheid.
2.3
Google in China
In januari 2006 maakte Google bekend dat zij vanaf dat moment vanuit haar nieuwe vestiging in Peking met een nieuwe Chinese zoekpagina is gestart. Deze zoekpagina, google.cn, komt tegemoet aan de eisen van zelfcensuur die gelden voor internet bedrijven gevestigd op Chinees grondgebied. Google, een van de succesvolste en opvallendste spelers op de wereldwijde zoekmachinemarkt, was echter niet nieuw in China. Google onderhoudt namelijk al enige jaren een veelgebruikte, ongefilterde Chineestalige versie van de gebruikelijke google.com zoekpagina. Echter omdat de site draait op servers buiten China, maakte de Chinese filterpraktijk voor buitenlandse sites (The Great Firewall), de site steeds vaker onbereikbaar in China. 10 Amnesty International, “Undermining Freedom of Expression in China”, http://web.amnesty.org/library/pdf/POL300262006ENGLISH/$File/POL3002606.pdf 11 Guardian, “War of the Words”, http://www.guardian.co.uk/china/story/0,,1713317,00.html
7
Google in China
D.B.T. Broerse
Volgens metingen van Google is google.com tien procent van de tijd niet te bereiken; Google Images slechts de helft van de tijd en zijn Google News; Google’s cache en de Google weblogs altijd onbereikbaar vanuit China. Daarnaast duurt het ongeveer zeven keer zo lang om de webpagina van Google te openen in vergelijking met de belangrijkste Chinese zoekpagina Baidu 12 . Met de redenering dat het Chinese publiek meer gebaad is bij een goed werkende maar incomplete Google zoekmachine, dan een vaak onbereikbare complete Google, heeft Google hierom besloten een door haarzelf gecensureerde zoekdienst vanuit Peking te starten 13 . Hoewel Google in China aan populariteit iets heeft ingeboet sinds de Chinese overheid vanaf 2002 de site regelmatig blokkeert, had Google volgens een onderzoek uit 2005 van het China Internet Network Information Center nog steeds een aandeel van 30 ` a 40 procent in de Chinese zoekmachinemarkt 14 . Dit houdt volgens de onderzoekers enigszins vagelijk in dat 30 `a 40 procent van de Chinese internetgebruikers Google als primaire zoekmachine gebruikt. Hiermee is Google de tweede zoekmachine van China qua gebruikers; over het aandeel in zoekopdrachten zijn helaas geen cijfers bekend. Google is volgens het genoemde rapport met name populair bij goed opgeleide Chinezen die de website voornamelijk gebruiken voor het bezoeken van websites, opzoeken van economisch nieuws, winkelen en het zoeken van referentie materiaal. Dit in tegenstelling tot China’s nummer 1, Baidu, die zijn populariteit vooral te danken heeft aan jongeren die de site vooral benutten voor het zoeken van mp3tjes. MSN en Yahoo!, die eveneens een gecensureerde Chinese versie aanbieden bezitten een veel kleiner marktsegment (MSN onbekend, Yahoo! rond de 3 procent). Google is dus een niet onbelangrijke speler als wegwijzer naar informatie voor Chinezen op het web. Strikt genomen is het niet nieuw dat Google een regionale Google zoekwebsite filtert, en zo handmatig ingrijpt in de verder machinegegenereerde zoekresultaten. Zowel in Duitsland als in Frankrijk is Google akkoord gegaan met de daar geldende wetten en heeft enkele daar wettelijk verboden nazi of antisemitische websites niet opgenomen in de zoekresultaten van de landelijke versies google.de en google.fr 15 . In zowel de Duitse en Franse als Chinese gevallen geeft Google een melding wanneer er websites weggelaten zijn. Gaat het in de laatst genoemde gevallen om een enkele site, in het geval van China gaat het echter om vele 12 Google, “Testimony: The Internet in China”, http://googleblog.blogspot.com/2006/02/testimony-internet-in-china.html 13 Google, “Google in China”, http://googleblog.blogspot.com/2006/01/google-inchina.html 14 China Internet Network Information Center, “China Online Search Market Survey Report 2005” 15 Google, “Google in China”
8
Google in China
D.B.T. Broerse
De situatie is nu dat Google twee diensten aanbied: de reeds bestaande, maar regelmatig slecht bereikbare, Chineestalige versie van google.com en de vanuit China aangeboden nieuwe en zelf gecensureerde google.cn. Het verschil tussen de twee is duidelijk waar te nemen wanneer gezocht wordt op ´e´en van de eerder genoemde gecensureerde onderwerpen. Google.cn laat in zo’n geval de ongewenste webpagina’s weg. Het verschil is te zien: enkele belangrijke (kritische) websites die wel in de toptien voorkomen bij google.com missen bij het overzicht van google.cn. Overigens wil het niet zeggen dat deze in google.cn weggelaten sites in China wel te bezoeken zijn via google.com. Ondanks dat de google.com service zelf niet gecensureerd is, kan het wel voorkomen dat Google verwijst naar sites die in China zelf geblokkeerd zijn. Wie nu als voorbeeld op google.cn afbeeldingen zoekt met het zoekwoord ”Tiananmen square”, krijgt in plaats van afbeeldingen van het bloedbad op het Tiananmenplein zoals op google.com, enkel toeristische kiekjes, waarschijnlijk precies zoals de Communistische partij het graag ziet 16 . Uit een test uitgevoerd door de organisatie van Reporters Without Borders blijkt daarnaast hoe groot de verschillen in zelfcensuur onderling zijn tussen verschillende zoekmachines in China. Zo is Yahoo! het restrictiefst in het toepassen van censuur bij gevoelige onderwerpen en laat het veel meer relevante, maar kritische sites weg dan MSN (Microsoft) en Google. De laatste zegt enkel sites te weren die ook door China’s firewall worden geblokkeerd. Ook blokkeren Yahoo! en de Chinese aanbieders Sina en Baidu de gebruiker nadat die gezocht heeft op een term uit de zwarte lijst 17 . Hoewel Google nu ook een vestiging in China heeft en van daar uit google.cn aanbiedt, heeft het bedrijf besloten andere diensten, zoals emailservice Gmail en haar weblogdiensten, waarbij het de veiligheid van privacygevoelige persoonsgegevens niet kan garanderen, niet op Chinees grondgebied te huisvesten 18 . Ook kondigde Google aan de zoekgeschiedenis van gebruikers op te slaan buiten China. Een duidelijk verschil met Google’s westerse concurrenten Yahoo! en Microsoft die wel dergelijke diensten aanbieden vanaf servers op Chinese bodem. Yahoo! is onlangs nog in het nieuws gekomen nadat enkele dissidenten voor lange gevangenisstraffen zijn veroordeeld op basis van door Yahoo! China verstrekte gegevens van priv´e emails 19 . 16 Philipp Lenssen, “Sites Google Agreed to Censor in China”, http://blog.outercourt.com/censored 17 Reporters Without Borders, “Test of filtering by Sohu and Sina search engines following upgrade”, http://www.rsf.org/print.php3?id article=18015 18 Google, “Google in China” 19 Bruce Einhorn, “Amnesty Intl. Sees Red over Yahoo China”, Business Week Online, http://www.businessweek.com/globalbiz/content/may2006/gb20060525 365633.htm
9
Google in China
D.B.T. Broerse
Microsoft treft op dit gebied blaam wegens het uit de lucht halen van een site van een bekend Chinees journalist en blogger, Zhao Jing, die gebruik maakte van een Microsoft weblogservice. Ondanks dat het weblog was gehuisvest op een server in de Verenigde Staten heeft het Microsoft er niet van weerhouden om na een informeel verzoek van de Chinese overheid het weblog van Zhao Jing, die zich kritisch uitliet over de autoriteiten, te verwijderen 20 21 . Dit essay zal zich het meest toespitsen op het geval van Google in China, dit omdat Google de belangrijkste speler is op de Chinese zoekmachinemarkt van het drietal Yahoo!, Microsoft en Google. De conclusies die zullen worden getrokken voor ethisch handelen door internetbedrijven in China zijn echter algemeen.
3
Google’s argumentatie
Google heeft door de beslissing google.cn te starten, en zich daarmee noodzakelijkerwijs te onderwerpen aan de Chinese zelfcensuur, veel kritiek gekregen, van de westerse pers tot het Amerikaanse Congres toe. In reactie hierop heeft Google een verklaring gegeven waar zij haar Chinese initiatief motiveert 22 . Zoals eerder genoemd is de google.com website de laatste jaren in China wisselend bereikbaar en vaak traag geweest. Omdat Google niet tevreden is met de mate van service die ze kan bieden met een zoekmachine geopereerd van buiten China heeft zij besloten de dienst vanuit China zelf aan te bieden. Ook al betekent dit dat politiek gevoelige resultaten niet getoond kunnen worden en Google daarmee een concessie moet doen aan haar missie onpartijdige toegang tot informatie te bieden. Ondanks deze concessie en Google’s motto ”Don’t be evil”23 redeneert Google echter dat deze zet in China toch het beste past in de missie wereldwijde toegang tot informatie te bieden. Als leidraad bij het besluit geeft het bedrijf drie algemene principes voor haar doen en laten: 1. Allereerst is het het belangrijkste te voldoen in de behoeften van de Google gebruikers, om op die manier een leidend bedrijf te zijn in een competitieve industrie. 2. Ten tweede is Google’s overtuiging dat het uitbreiden van toegang tot informatie, voor iedereen die daar in ge¨ınteresseerd is, de wereld tot een betere, beter ge¨ınformeerde, en vrijere plek maakt. 3. Als laatste, omdat sommige overheden restricties leggen die Google’s missie in de weg staan, is er het derde principe, namelijk dat Google reageert op plaatselijke condities. 20 The
New York Times, “Google’s China Problem (and China’s Google problem)” Elgin, “The Web and China: Not So Simple”, Business Week Online, http://www.businessweek.com/technology/content/feb2006/tc20060215 060300.htm 22 Google, “Testimony: The Internet in China” 23 Google, “An Owner’s Manual for Google’s Shareholders” 21 Ben
10
Google in China
D.B.T. Broerse
Als doorslaggevende reden geeft Google dus: Zo veel mogelijk toegang te bieden tot informatie voor zoveel mogelijk mensen 24 . Daaruit vloeit een duidelijke keuze: een zoekpagina vanuit China, ook al betekent dat dat er sommige websites geweerd dienen te worden. Daarmee worden volgens Google zo veel mogelijk mensen geholpen met een goed werkende internetzoekdienst, die slechts voor een handvol zoekopdrachten te lijden heeft onder de Chinese censuurwetten. Google zet het dilemma in haar rechtvaardiging dus als volgt neer: ofwel doorgaan met de ongefilterde Chineestalige versie van google.com en daardoor uit de Chinese markt gedrukt worden, ofwel China bedienen met een gecensureerde versie vanuit China zelf. Daarnaast heeft volgens Google het internet een positieve transformerende werking in China en kan juist Google met haar aanwezigheid daar een bijdrage aan leveren. Om toch het filteren enigszins transparant te maken zegt Google daarom een mededeling te geven dat er iets weggelaten wordt wanneer er resultaten worden verwijderd. Verder verklaart Google geen persoonlijke of vertrouwelijke informatie van gebruikers op te slaan op Chinees grondgebied om zo de privacy te kunnen waarborgen en de niet zelf gecensureerde Chineestalige google.com versie in de lucht te houden. Behalve deze beweegredenen waarin de toegang tot informatie voor de Chinese gebruiker centraal staat, zullen er ook economische motieven meespelen voor Google, zeker op de lange termijn. De Chinese bevolking is op dit ogenblik namelijk in aantallen internetgebruikers de tweede van de wereld. Naast dat Google ongetwijfeld een betere informatietoegang voor het Chinese volk wil nastreven, heeft Google namelijk ook aandeelhouders die tevreden gesteld moeten worden.
4
Een concessie aan zelfcensuur, juist of onjuist?
De belangrijke vraag in dit essay is natuurlijk: is een concessie door mee te werken aan censuur in China, waar de vrije meningsuiting onder druk staat, in een moreel opzicht goed te keuren of verdient het juist afkeur?
4.1
De vrijheid van meningsuiting
De vrijheid van meningsuiting is naar mijns inziens een universeel basisrecht. Zonder een vrije meningsuiting is op de lange termijn geen evenwichtige samenleving mogelijk. Daar waar de vrije meningsuiting wordt geschonden volgen doorgaans meer en ernstigere schendingen van mensenrechten. Er zijn zeker gevallen waarin dit recht niet als absoluut gezien kan worden en moet worden ingeperkt, bijvoorbeeld wanneer de vrijheid van meningsuiting wordt gebruikt voor het verspreiden van haat of aanzetten tot geweld. Om de meningsuiting in te perken zijn naar mijn mening echter zwaarwegende argumenten nodig. Slechts wanneer het uiten van een bepaalde mening anderen in gevaar brengt, of 24 Google,
“Google in China”
11
Google in China
D.B.T. Broerse
een vreedzame samenleving onmogelijk maakt kunnen er grenzen gesteld worden aan het uiten van bepaalde meningen. De Chinese autoriteiten gaan echter al te lichtzinnig om met het schenden van deze vrijheid, door alles te verbieden wat naar hun oordeel bedreigend is voor de publieke opinie of de status quo van de macht in China. Daarnaast geschiedt de censuur op een willekeurige en bovendien oncontroleerbare wijze die het onmogelijk maakt voor burgers opheldering te vragen. Vanuit de stelling dat de vrije meningsuiting een basisrecht is, wil ik beschrijven hoe een aanbieder van een zoekdienst kan opereren in China.
4.2
Verantwoordelijkheid van zoekdiensten in China
Door het filteren van zoekresultaten helpen Google andere zoekmachines de Chinese overheid de vrije meningsuiting van Chinese burgers op het internet in te perken. Aan de andere kant biedt het de Chinese gebruikers ook een voorheen ongekende mogelijkheid meer te weten te komen over de wereld, ondanks de filtering. Hoewel Microsoft bijvoorbeeld bepaalde woorden als democratie op haar Chinese weblogs censureert, geeft het aan de andere kant de Chinezen ook een ongekende manier publiek hun mening te uiten. Iets dat voorheen onmogelijk was met enkel door de staat gecontroleerde media 25 . Ik wil benadrukken dat een bedrijf als Google of Yahoo! wegens hun machtige posities in de zoekmachinemarkt wel degelijk bepaalde verantwoordelijkheden heeft jegens het publiek, juist omdat zoveel internet gebruikers gebruik maken van hun diensten. Een verantwoordelijkheid die verder gaat dan enkel de aandeelhouders tevreden stellen. Een bedrijf kan eigen economische winst niet als rechtvaardiging geven wanneer het rechten van andere schendt. Er is namelijk geen enkele geloofwaardige ethische theorie die het eigen belang boven dat van een ander stelt. Omdat zoekmachines in het algemeen, en die van Google in het bijzonder, zo’n grote rol spelen in het vinden van relevante informatie, hebben ze de plicht dit voor de gebruikers op een zo objectieve en transparante wijze als mogelijk te doen. Een plicht die Google in haar concernmissie tot principe heeft verheven. Maar valt dit principe te combineren met Google’s principe zich aan te passen aan plaatselijke wetten, zoals in het geval van China? Kan een bedrijf aan de ene kant vrije informatie verspreiding willen bewerkstelligen en daarnaast willen werken in landen waar locale wetten dit streven verhinderen? Het volgen van de wet is in principe nooit een afdoende rechtvaardiging voor het handelen van een westers bedrijf wanneer het opereert in China. Deze vorm van ethisch relativisme, namelijk ethiek zien als functie slechts van lokale wetten en gewoontes, kan nooit als zodanig een bedrijf vrijpleiten van medeplichtigheid aan het beperken van vrije meningsuiting. Daarnaast is de aanwezigheid van westerse internetbedrijven natuurlijk een vrijwillige, en is de onderwerping aan 25 The
New York Times, “Google’s China Problem (and China’s Google problem)”
12
Google in China
D.B.T. Broerse
de zelfcensuurwetten daarmee dus ook vrijwillig. Er is dus een ander ethisch kader nodig om te bepalen of het handelen door de ethische beugel kan, of wat er eventueel zou moeten veranderen aan de wijze waarop de bedrijven opereren. Als houvast voor een morele afweging houd ik de acties van Google tegen het licht van twee belangrijke ethische zienswijzen: het utilitarisme en de deontologische ethiek van Kant.
4.3
Vanuit een utilitaristisch perspectief
De centrale gedachte achter het utilitarisme is dat een bepaalde handeling ethisch juist is wanneer het het algemene geluk vergroot en onjuist is wanneer het het tegendeel bewerkstelligt. Strikt genomen is een handeling volgens het utilitarisme enkel gerechtvaardigd wanneer het de grootst mogelijke hoeveelheid geluk voor zo veel mogelijk mensen oplevert. Utilitaristen gaan er vanuit dat geluk en ongeluk in een waarde uit te drukken is en dat deze waardes van verschillende individuen bij elkaar opgeteld en afgetrokken kunnen worden om zo het totaal gecre¨eerde geluk of ongeluk van een handeling te bepalen. Op die manier vallen de consequenties van twee verschillende keuzes in een ethisch dilemma te vergelijken. Hierbij zijn personen niet gemachtigd zichzelf een belangrijkere positie toe te wijzen, maar wordt een bepaald veroorzaakt geluk of ongeluk bij ieder persoon dezelfde waarde toegekend. De actie met het hoogste resulterende netto geluk is op die manier de juiste actie. Wanneer we het geval van Google in China beschouwen vanuit het utilitaristische perspectief kunnen we simpel gezegd stellen dat het verschil tussen wel of geen google.cn zit in de aanwezigheid van een snelle zoekmachine, voor de meeste alledaagse onderwerpen, of niet. Google.cn zorgt hiermee voor een geluk voor meer dan 100 miljoen Chinezen die nu de beschikking hebben over een betrouwbare en snelle zoekmachine voor het gros van de onderwerpen, die bovendien qua filtering transparanter is dan wat er in China lokaal aanwezig is. Google.cn geeft een melding wanneer er gefilterd wordt en is minder drastisch in censureren dan bijvoorbeeld Yahoo! of de verscheidene Chinese zoekmachines. Daarnaast wordt de ongefilterde google.com nog altijd in het Chinees aangeboden, en hoewel wat traag is deze service de meeste tijd nog gewoon beschikbaar en is hier alle in China verboden informatie nog steeds te vinden, hoewel de specifieke url’s geblokkeerd kunnen zijn binnen China. Dit alles in tegenstelling tot de andere zoekpagina’s in China die niet eens een poging doen de gebruiker te tonen wanneer er wordt gefilterd. Ook wordt de aanwezigheid van Google in China zekerder gesteld door de start van google.cn. Het feit dat op Chinese zoekmachines bepaald politiek gevoelig materiaal niet wordt weergegeven en dat mensen die dissidente politieke meningen willen uiten moeilijkheden hebben om het publiek te bereiken wordt door de invoering niet wezenlijk veranderd. Gesteld kan worden dat de acties van Google bijdragen aan een groter geluk voor de Chinese internetgebruikers en het bedrijf en haar 13
Google in China
D.B.T. Broerse
aandeelhouders en het reeds aanwezige ongeluk niet verder vergroot. Op die manier, zo valt te verdedigen, cre¨eert Google door het opereren van google.cn naast google.com enkel meer geluk: namelijk snellere service voor het gros van de zoekopdrachten en tevredengestelde aandeelhouders. Het ongeluk ontstaan door de sterk ingeperkte vrijheid van meningsuiting in China wordt er verder niet mee vergroot. Google maakt omstreden websites niet onbereikbaarder dan ze reeds waren. Verder zet Google niet de levens op het spel van individuele internetgebruikers zoals Yahoo! wel heeft gedaan door persoonlijke gegevens door te spelen aan de Chinese justitie. Oftewel, het lijkt dat Google niet meer ongeluk brengt dan er reeds was, en cre¨eert geluk door een effici¨ente, doch gefilterde, zoekmachine aan te bieden aan het Chinese internetpubliek. Probleem van de utilistische aanpak is dat in complexe zaken als deze moeilijk te voorspellen is wat de gevolgen zijn als westerse zoekdiensten zich voegen naar de wensen van de Chinese overheid. Google kon niet precies voorspellen wat de stap zou betekenen voor haar imago bij het westers publiek, hetgeen weer consequenties kon hebben voor het gebruik van de zoekdienst. Uiteindelijk blijkt uit metingen van Search Engine Watch 26 dat Google niet te leiden heeft gehad van een terugloop van gebruikers in het westen, ondanks de vele kritiek die Google heeft gekregen op haar acties in China. Dit was op voorhand natuurlijk nog niet zeker. Nog belangrijker, wat zijn de lange termijn gevolgen voor het internetklimaat in China die indirect worden veroorzaakt door Google’s stappen? Draagt Google op deze manier bijvoorbeeld bij aan een verstoord beeld van de wereld? Door Google’s reputatie zouden mensen het door Google gepresenteerde incomplete beeld voor compleet kunnen aannemen. Of is het aannemelijker dat Chinezen na 50 jaar censuur gewend zijn aan censuur en aanvoelen wanneer iets gecensureerd is? Uit deze onzekerheden blijkt echter dat het utilitarisme, doordat het zo r¨ ucksichtslos gericht is op gevolg, geen houvast biedt wanneer de lange termijn gevolgen niet bekend zijn. Waar het zuivere utilitarisme echt de fout in gaat is wanneer we het geluk de meerderheid, lees: een goede zoekmachine, vergelijken met het ongeluk van een enkeling, lees: de arrestatie van een politieke dissident bijvoorbeeld in het geval van Yahoo! of de moeilijkheid politiek gevoelige informatie te vinden of te verspreiden voor een minderheid. In de utilitaristische optelsom gaat het belang van de minderheid verloren ten gunste van die van de meerderheid. 26 Metingen
van Nielsen//NetRatings op de site Search Engine Watch laten zien dat het gebruik van Google in de VS de eerste helft van 2006 is toegenomen, http://searchenginewatch.com/showPage.html?page=2156451
14
Google in China
4.4
D.B.T. Broerse
Vanuit het perspectief van Kant
Bij de deontologie van Kant draait het niet om doelen die we nastreven maar om zuivere intenties. Omdat wij nooit precies kunnen weten welk resultaat ons handelen geeft is het volgens Kant dus beter te kijken naar onze intenties. Kant gaat ervan uit dat mensen in staat zijn tot logisch redeneren en daaruit kunnen beslissen. Zijn ethiek zegt dat enkel intenties moreel juist zijn wanneer zij in overeenstemming zijn met de rede. Om dit te verduidelijken geeft hij zijn categorische imperatief: doe enkel dat waarvan je tegelijkertijd kan willen dat het een universele wet is. Enkel de intentie die voor iedereen kan gelden is ethisch juist, aldus Kant. Kant houdt hierbij geen rekening met gevolgen of menselijke wensen; men dient iets enkel te doen omdat het juist is uit zichzelf. Kant gaat uit van de intenties van individuen, en niet zozeer organisaties of bedrijven. Echter zijn theorie valt ook toe te passen op de handelingen en intenties van bedrijven. De intentie van een ander is natuurlijk slecht vast te stellen, laat staan dat van een bedrijf als geheel. Maar de hoofdzaak, enkel dat te doen wat in overeenstemming is met de morele wet, is nog steeds toe te passen op het handelen van bedrijven. Om te zien of een handeling moreel juist is moeten we het formuleren in de vorm van een maxime, een gedragsregel, waarvan we rationeel kunnen stellen dat deze voor iedereen geldt. Wat de internetbedrijven in China doen die een zoekdienst onderhouden is in principe bewust relevante informatie achterhouden en een vertekend beeld geven van de wereld. Dat dit gebeurt omdat de wet dit eist verandert niet wezenlijk de beschouwing. Daarbij is de censuurwet op zichzelf onjuist; het willekeurig verbieden van uitingen is niet te rechtvaardigen, enkel vanuit het ethisch ego¨ısme, een verwerpelijke vorm van ethiek. Het achterhouden van relevante informatie is geen gedragsregel die wij universeel kunnen maken en is daarmee af te keuren. Ik ben echter van mening dat het mogelijk is om toch op een ethische wijze te opereren voor een internetzoekdienst in China. Wanneer de gedragsregel namelijk als volgt wordt geformuleerd: houdt relevante informatie achter, maar verwijs naar de plek waar wel alle informatie te vinden is, kan gesteld worden dat dit maxime universeel te maken is. Je kan van iedereen verwachten dat binnen de ruimte die gegeven wordt hij zoveel mogelijk informatie verstrekt. De wijze waarop dit gebeurd is echter wel van belang, namelijk in volledige openheid. Indien iemand verboden wordt bepaalde informatie te verstrekken die hij wel bezit, maar vertelt dat hij dingen niet compleet weergeeft en verwijst naar een locatie waar wel alles te vinden is, is dit wel degelijk een gedragsregel die op iedereen van toepassing kan zijn. Ook is alleen zo voor gebruikers duidelijk welke waarde zij aan de betreffende zoekmachine kunnen hechten. Oftewel, welke zoekopdracht een gefilterd resultaat geeft en dus onvolledig beeld van wat er op het internet te vinden is.
15
Google in China
D.B.T. Broerse
De gedragsregel die ik net geschetst heb is nu nog niet van toepassing op de huidige praktijk in China. Op Google na doet geen van de aanbieders een poging transparantie te bieden in het filterproces, en ook Google kan nog veel verbeteren om de zelfcensuur openlijk te maken. Daarom denk ik dat de volgende stappen nodig zijn om tot transparantie van het filteren van zoekdiensten te komen: • Melding wanneer er gefilterd wordt. Te denken valt ook aan het vermelden van het aantal sites dat verwijderd is uit de oorspronkelijke top 20. • Publicatie van een lijst met alle gefilterde url’s inclusief verwijzing naar wetten die hebben geleid tot het schrappen van websites. • Publiceren op basis van welke wetten sites worden verwijderd om zo willekeur tegen te gaan. • Doorverwijzing naar de Chineestalige versie van google.com. De theorie van Kant biedt geen hulp hoe het maxime te formuleren; het had ook geformuleerd kunnen worden als: houd informatie achter op je zoekservice, ofwel lieg over bepaalde onderwerpen. Toch denk ik dat de formulering die ik heb gebruikt meer recht doet aan de situatie en daardoor praktisch bruikbaar is, en een handreiking geeft hoe met deze situatie om te gaan.
4.5
Vergelijking
Ik denk dat de aanpak die kijkt naar wat het juiste is, de deontologische aanpak van Kant, een beter antwoord biedt dan de teleologische, de utilitaristische aanpak van het beste. De utilitaristische wijze sluit te snel de ogen voor een onrecht dat een minderheid wordt aangedaan wanneer er een verbetering is voor de overgrote meerderheid. Een utilitaristische aanpak leidt te snel tot instandhouding van de status quo in China waar de aanpak volgens Kants ethiek kan leiden tot meer duidelijkheid voor het Chinese publiek. Een vergrootte openheid over het filteren kan het Chinese publiek meer inzicht geven in het handelen van de Chinese overheid en eerder leiden tot hervormingen in China. Bij beide ethische beschouwingen geldt dat de geldigheid ervan enkel opgaat zolang de Chinese versie van google.com nog enigszins bereikbaar is vanuit China. Wanneer google.com niet meer te vinden is vanaf Chinees grondgebied kan de redenatie dat google.cn slechts een aanvulling is op de reeds aanwezige ongefilterde zoekdienst niet langer opgaan en zal Google haar Chinese aanwezigheid serieus moeten heroverwegen. Daarbij denk ik dat er nog meer mogelijk is om de situatie te verbeteren, naast de noodzaak tot openheid in de filtering. Westerse internetfirma’s dienen zo liberaal mogelijk om te gaan met de eisen die worden gesteld door de Chinese autoriteiten en moeten een adequaat privacybeleid opstellen om de veiligheid van persoonsgegevens te waarborgen. Van bedrijven die zich al te gewillig voegen naar de wensen van de autoriteiten zonder na te denken over de gevolgen 16
Google in China
D.B.T. Broerse
voor de Chinese gebruikers hoeven wij weinig revolutionairs te verwachten, ondanks dat zij zelf beweren bij te dragen aan veranderingen in China en vandaar uit al hun acties verantwoorden. Zo moeten de zoekdiensten bij de Chinese overheid aandringen op verandering van het beleid ten gunste van de vrijheid van meningsuiting en lobbyen voor vrijlating van gevangenen die vervolgd worden wegens het uiten van hun mening op internet. Enkel als bedrijven als Google, Microsoft en Yahoo! actief meewerken aan het verbeteren van de situatie in China kunnen zij volhouden echt vrije en onpartijdige informatieverspreiding te willen.
5
Conclusies
Wat ik in dit essay heb willen aantonen is dat het mogelijk is voor westerse internetzoekdiensten om op een ethische wijze vanuit China te opereren indien de lokale aanwezigheid wordt gezien als een aanvulling op reeds bestaande, ongecensureerde en nog toegankelijke diensten. Hoewel het utilitaristische kader door de betreffende bedrijven wordt gebruikt om de acties in China te rechtvaardigen, is de plichtethiek van Kant geschikter om tot een juiste oplossing te komen en op een ethische wijze om te gaan met de censuur in China. Geen van de bedrijven die nu in China opereren voldoet nu aan de basis randvoorwaarden van noodzakelijke transparantie die ik heb voorgesteld, enkel Google doet een poging daartoe. Andere spelers in China handelen onethisch door individuen in gevaar te brengen (Yahoo), weblogs te sluiten na klachten van China (Microsoft), gebruikers te weren die ’verboden’ zoekwoorden intypten (Yahoo, Sina, Baidu) en geven geen indicatie over hun filtering van de zoekresultaten (alle behalve Google). Nog steeds is de vraag of Google noodzakelijkerwijs een vestiging in China nodig heeft om de Chinese markt te bedienen, cijfers uit 2005 lieten zien dat Google, ondanks traagheid en blokkering, nog steeds een aanzienlijk deel van de markt in handen had. Google heeft zich er makkelijk vanaf gemaakt door te stellen dat Google’s aandeel al gauw tot nul gereduceerd zal worden. Helaas zijn er nog geen cijfers bekend van de populariteit sinds januari 2006 van de google.cn en google.com sites in China. Want ondanks dat er ethisch te opereren is vanuit China, bevindt Google zich met het akkoord gaan tot filteren op glad ijs. Hoe zal Google omgaan met verzoeken tot censuur in bijvoorbeeld de VS, waar de politieke macht over Google een stuk groter is dan in China het geval is? Zal Google dan ook zwichten voor politieke druk om de zoekresultaten te verdraaien op verzoek of eis van westerse autoriteiten? Hoewel de situatie waarschijnlijk niet zo dramatisch is als in China is ook in het westen geen garantie van onpartijdigheid. Een les van het China avontuur is voor Google dat zij moet concluderen dat de eigen principes te hoog gegrepen zijn als Google wereldwijd wil opereren. In plaats van dat onpartijdige informatieverspreiding en diensten maximaliseren
17
Google in China
D.B.T. Broerse
voor de gebruiker op de eerste plaats staan, blijkt toch dat voldoen aan nationale wetten en marktaandeel voor Google als eerste komt. Google is dus eerder pragmatisch, in plaats van idealistisch zoals het zich graag neerzet. Toch zijn er voor Google nog steeds mogelijkheden om haar service in China te verbeteren en meer in lijn te brengen met haar eigen ambities om de wereld te voorzien van een onpartijdige toegang tot informatie op het internet. De toekomst zal uiteindelijk uitwijzen of Google de stille democratische evolutie helpt of slechts bijdraagt aan de acceptatie van de status quo. Ondanks alle aandacht voor de rol van zoekdiensten op het internet zijn uiteindelijk de Chinezen zelf hoofdverantwoordelijk voor het vergroten van de vrijheid van pers en meningsuiting in eigen land.
18
Google in China
6
D.B.T. Broerse
Samenvatting
In dit essay behandel ik de casus van Google en andere internetzoekdiensten in China en geef ik hierover een ethische afweging. Google veroorzaakte veel commotie begin 2006 door met haar nieuwe vestiging in China de zoekdienst google.cn te starten, die, geheel conform de Chinese regelgeving, zelfcensuur toe past op zoekresultaten. Het komt er op neer dat zoekmachines zelfstandig websites met politiek ongewenste onderwerpen, zoals democratie of mensenrechten in China, Falun Gong of onafhankelijkheid van Taiwan niet toont. De Chinese regering poogt, en slaagt daarin heel ver, het internetgebruik van haar burgers nauwlettend te controleren. Niet enkel het overheidsapparaat wordt ingezet om de inhoud van Chinese webpagina’s te controleren en de toegang tot dissidente buitenlandse websites te verhinderen, ook van de internetindustrie zelf wordt ge¨eisd dat het zichzelf censuur oplegt. Het dilemma dat dan ook in dit essay zal worden behandeld is de vraag of het ethisch te rechtvaardigen is, als westers concern, akkoord te gaan met zelfcensuur, juist in een land als China, waar vrije meningsuiting bepaald geen gemeengoed is. Ik stel dat het recht van vrije meningsuiting een van de menselijke basisrechten is. Geen absoluut recht, maar er zijn wel zwaarwegende argumenten voor nodig om dit recht in te perken. In China is dit duidelijk niet het geval en wordt dit recht willekeurig en oncontroleerbaar de burgers ontnomen. De huidige situatie is dat internetzoekdiensten, zowel Chinese als in ook China gevestigde bedrijven als Google, Yahoo! en Microsoft op een niet-transparante of zelfs verre van transparante wijze bij sommige zoekopdrachten belangrijke websites en daarmee informatie achterhouden. De bedrijven rechtvaardigen hun acties met de utilitaristisch ge¨ınspireerde stelling dat, ofschoon ze hun zoekresultaten filteren, juist met hun toegang tot wereldwijde informatie veel goeds brengen in China. Deze utilitaristische aanpak, die focust op het resultaat en met het doel de middelen heiligt, ziet echter belangrijke aspecten over het hoofd. De deontologische zienswijze van Kant, die intenties benadrukt en uitgaat van het juiste doen omdat het het juiste is, biedt een betere handreiking. Uit deze wijze volgt dat filtering mogelijk is, wanneer een gefilterde site gezien wordt als aanvulling op een ongefilterde site en de filtering op een transparante wijze geschiedt. Dat wil zeggen dat een melding gegeven wordt wanneer er een website wordt weggelaten uit de zoekresultaten, er gepubliceerd wordt welke sites worden weggelaten en op basis van welke wettelijke bepaling. Enkel op die wijze is ethisch opereren als zoekmachine werkelijk mogelijk in een land als China.
19
