Goedenavond, Ik ben André Staalenhoef van Borren Staalenhoef architecten uit Leeuwarden; geboren in 1961 montessoriaan en product van een antiautoritaire opvoeding, een van de generatie die net na de babyboom opkomt en die door de massaliteit van de vorige generatie weinig kansen heeft op de arbeidsmarkt en in de cultuur; een generatie die zich “doelbewust verscholen houdt” volgens Douglas Coupland in generation X. Ik ben begin jaren tachtig een langstudeerder geworden, ik combineerde studeren in Delft met wonen in Amsterdam en freelance werk en stages bij Benthem Crouwel architecten en Herman Hertzberger; maar er waren ook andere leuke dingen te doen in Amsterdam; in de Melkweg in Paradiso in de tijd van Richters, Mazzo en Roxy, Vrankrijk en de Melanoom. Ook bracht ik met vrienden een tijd door in Berlijn je voelde in die stad een andere mentaliteit ontstaan. Mensen werden zich bewust van een grotere wereld vol tegenstrijdigheden en spanningen; er ontstond een do it yourself houding; Bij Benthem Crouwel hebben mijn compagnon Jacob Borren en ik bijna tien jaar gewerkt voordat we in 1999 met Abe Bonnema in zee gingen. Naar Friesland verhuizen voelde als emigreren. Over Bonnema kunnen we uren praten maar dat doen we niet; het is ook al lang geleden. Inmiddels zijn wij als bureau met oprichtingdatum in 2001 in onze vierde crisis beland. Voor ons is crisis de normale staat der dingen geworden, met als je niet oppast ook een permanent “state of mind” als gevolg. Dank Arcam voor de uitnodiging; voor ons een goede aanleiding om wat zaken op een rij te zetten; Bevindt onze architectuur, ons denken zich in een crisis? Ik hoop met het beeldmateriaal aan te tonen dat dit niet het geval is. Onze projecten ogen divers maar hebben ook belangrijke overeenkomsten; elk project is op zichzelf zoveel mogelijk coherent en samenhangend ontworpen; voor ons is dit vanzelfsprekend en de projecten zijn voor onszelf ook logisch en verklaarbaar; aan een klein willekeurig fragment van een gebouw van ons zouden we moeten kunnen zien om welk project het gaat; dat is een mission statement; Ik vind het lastig om uit te leggen wat onze drijfveren zijn in dit werk; al onze projecten hebben zo hun eigen eigenaardigheden of obsessies; ik ga beeld en tekst dan ook los van elkaar behandelen; de projecten beschrijven kost teveel tijd; en groot of klein ze zijn ons alle even lief; ik vertel een aantal anekdotes om te illustreren hoe wij in het vak staan; Wij beweren zelf wel dat we architectuur maken, maar voor de meeste van onze opdrachtgevers is het een bijproduct; ze krijgen het min of meer cadeau
1
we hebben het er zelden met hen over; en wij trekken blijkbaar vooral de opdrachtgevers aan die een lastige vraag hebben; ofwel vanwege locatie; een complex programma of een te gering budget; dat vraagstuk moet dan gewoon opgelost; Ons werk moet een zekere autonomie hebben; het is contextueel op een abstract niveau; een krachtige architectuur is ook in staat de context te veranderen, we kijken meer naar wat er zou kunnen dan naar wat er reeds is; We stonden op de jaarbeurs in Utrecht met slechts twee prachtige grote foto’s, lekkere koffie en koekjes; dat leverde veel complimenten maar geen werk op; én commentaren in de trant van: hartstikke mooi maar bij ons in de gemeente mag dat niet… Blijkbaar heerst in de publieke opinie de opvatting dat er in Nederland weinig mogelijk is; maar wij strijden voor onze opdrachtgevers; Er waren op dezelfde beurs ook gemeentes die hun projecten en kavels aanboden; consumenten worden daar voor het lapje gehouden; zegt u maar hoe u het hebben wilt, wij bouwen wat wij toch altijd al bouwden; toen wij de aanwezige ambtenaren (vooral persvoorlichters) aanspraken op de discrepantie tussen hun verhaal en hoe het publiek in onze stand dat zag werd er erg glazig gekeken; Wij ontwierpen een villa met zwembad binnen een stedenbouwkundig plan met beeldkwaliteitplan (een verschrikkelijk instrument, wij staan daar ongevraagd ook wel eens tussen maar hebben ook daar nog nooit werk door gekregen) in dat plan werd gevraagd om een klassieke koloniale architectuur; witte panden met veranda’s uit de zuidelijke staten van de VS; opdrachtgevers/consumenten nemen dat letterlijk en neem het ze eens kwalijk; zonder een architect die ze vraagt wat ze nou eigenlijk zelf willen wordt die flauwekul nog gebouwd ook. Helaas voor ons zijn onze ontwerpen helemaal niet geschikt om tussen andere nieuwbouw te plaatsen; we bouwen blijkbaar zo afzichtelijk dat dit alleen maar in het bos kan; “onder architectuur” bouwen in een opgespoten weiland; dat is gewoon geld wegsmijten; onze opdrachtgevers investeren in een locatie en niet in bakstenen; bouwen binnen bestaande structuren biedt veel meer garanties voor een rendabele investering; we zouden dat dus graag meer doen; ook in Amsterdam bijvoorbeeld; bouwen in het weiland is geld wegsmijten; behalve natuurlijk als je een vergunning krijgt en je de enige bent…. Opdrachtgevers willen soms voor elke functie een ruimte, wij ontwerpen graag ruimtes voor verschillende functies omdat dat meer mogelijkheden open laat; We werken de laatste jaren door de veranderende markt in toenemende mate ook aan rijks- en gemeentelijke monumenten; we worden niet gevraagd omdat we zo modern zijn, maar we zijn goed in logistiek – ook van erven en terreinen; dat vinden wij toch de basis van het ontwerp; we kunnen die projecten alleen helaas vanwege privacy eisen van onze opdrachtgevers soms niet publiceren; Op schiphol oost moesten we “luchthavenarchitectuur” maken; dat werd veelal vertaald naar complexe aluminium gebouwen; die bij oplevering al goor zijn
2
door het heersende vervuilende kerosine klimaat; wij maakten een eenvoudig volledig glazen gebouw dat goed is schoon te maken; daardoor kun je de prachtige foto’s die Pieter Kers 12 jaar geleden maakte nog steeds maken; dat is duurzame kwaliteit; van de supervisor kregen we wel achteraf op ons lazer; In Utrecht bouwden we 40% van een kantoren en bedrijvenparkje met groene parkeergarage; toen kwam 9-11 en het ligt er nog steeds hetzelfde bij; ik ben tevreden over één overhoeks, hommage aan Gerrit Rietveld raam, in dat op 1.8 meter indeelbare project; Rietveld ontwierp zonder rekening te houden met de materiaaldikte; echt trots ben ik op het raam er direct er boven daar is een detail uitgevoerd met de dikte glasdikte; dunner kun je niet gaan; We verbouwden het gemeentehuis van Heerenveen; drie keer vroeg de raad, of een andere comité van beslissers, of het echt Crackplein één moest gaan worden, drie keer antwoorden we met ja, toen was het goed, dat zijn leuke opdrachtgevers; Voor de zorg ontwierpen we een verpleeghuis of eigenlijk kleinschalig groepswonen alleen al dat woord is helemaal verschrikkelijk; voor 56 bewoners in Grou; dat is voor Friesland een flink aantal; we braken de gebruikelijke middengangen zover open, dat het een ronde patio werd; zo heb je geen noordoost georiënteerde woningen/kamers en is er altijd van drie zijden daglicht; dan weet je tenminste hoe laat het is; onrustige mensen kunnen er rondjes of achtjes lopen, we houden ze een beetje voor de gek; maar pilletjes kunnen wel lekker efficiënt worden gedistribueerd; In de jaren zestig vestigde zich in de buurt van Wolvega een commune, dat werd een hippie boerderij; aan het terrein werd weinig tot niets gedaan en daardoor werd het een mooi bosje; dat vonden onze opdrachtgevers ook toen ze het kochten in 2004; ze wilden voor hun broer die verpieterde in het centrum van Heerenveen een zorgboerderij starten; het rijk was afgestapt van het idee dat “opbergen” in het groen fout was, en wonen in de kernen min of meer “verplicht” werd gesteld; dit was alleen nog niet tot gemeente en de provincie doorgedrongen; het project is na alle mogelijke procedures uiteindelijk in 2012 opgeleverd; De verpleeghuizen van de jaren 70 raken aan het eind van hun levensduur; daar ontwikkelen we met betrokken zorgpartners nieuwe visies voor; we worden als we niet oppassen écht een soort van specialisten op dat vlak; de babyboomgeneratie wil niet in die typen gebouwen terechtkomen; rijke mensen zullen het voor zichzelf goed gaan regelen; ik voorspel wel dat er straks toch weer een schaalvergroting gaat plaatsvinden omdat de kosten de pan uit blijven rijzen; Als mensen inspraak willen laten we dat onderdeel weg; als mensen veel inspraak willen laten we veel weg; als we heel veel weglaten hebben ze blijkbaar geen advies nodig en kunnen ze het dus zelf; dat is een goede vorm van verwachtingsmanagement; we passen dit soms ook wel toe bij sportverenigingen, wat toch ook een vorm van collectief particulier opdrachtgeverschap is; we hebben dan ook hoge verwachtingen van wat
3
bijvoorbeeld de leden van Athena de club gaan brengen; we hebben hier goede ervaring mee; Er zijn veel stempelwijken in Nederland ook in Leeuwarden; één van Van den Broek en Bakema; dat zijn een soort driedimensionale mondriaans; ik begrijp de achterliggende gedachtes volkomen; er zit alleen minimaal één fout in: die flats kun je beschouwen als een groep wooncellen (dat noemden ze toen ook zo) in analogie vormt zo’n groep een soort organisme; dat kan en behoort ook uniek te zijn; die groepen moet je dan dus niet gaan vermenigvuldigen dan verlies je identiteit; het strukturalisme dat zich tegen het functionalisme afzette maakte in feite dezelfde fout; Je kunt waarschijnlijk de wereld over vliegen en telkens in een Norman Foster vliegtuigterminal aankomen; het illustreert dat de wereld één wordt; dat is jammer én troostrijk tegelijk; Na jaren relatief grote projecten in de utiliteitsbouw te hebben gemaakt zijn we ook woningbouw gaan ontwerpen; we doen dat met dezelfde intensiteit hetzelfde plezier en denkwijze; economisch ontwerpen is bijvoorbeeld weinig, maar wel robuuste, details maken; voor een project dat in een voormalig industriële omgeving staat; Ook binnen Nederland lijken veel zaken op elkaar; het winkelcentrum de nieuwbouwwijk zelfs de Hollandse renaissance steden lijken enigszins op elkaar; totdat je met het vliegtuig aankomt of vertrekt; dan kun je goed zijn dat Nederland uniek is in de hele wereld; die stadjes blijken dan op een heel logische plek te liggen; op ooghoogte is dat veel lastiger vast te stellen; dat is een écht interessante ontwerpopgave; We bouwden 18 dezelfde huizen op één rij in een stuk Groningse stadsvernieuwing; woningen van 160 m² met een souterrain dat 40 cm onder straatniveau ligt; en wonen op de bel-etage; de woningbouwvereniging vroeg of dat niet wat speelser kon met wat variatie en zo; het plan werd ontwikkeld net voor de crisis, later werd maar niet duidelijk of het koop, voor de helft koop, of huur zou worden, het was inmiddels crisis; de woningbouwvereniging vraagt dan dus om variatie voor bewoners die ze zelf niet kennen; in een verder oersaai en daarmee wat ons betreft prima straatje; Dat souterrain in Groningen heeft een vrije hoogte van 2.400 en is daarom als hobbyruimte benoemd; dat zie je vaak op zolder maar hier dus op de Begane Grond; alle 18 woningen worden nu verschillend gebruikt; een oma die inwoont een groot Turks gezin, een bedrijf aan huis, een keuken aan de voorkant aan de achterkant, een garage noem maar op; je ziet er alleen aan de buitenkant bijna niets van; dat vinden wij de kwaliteit; De huizen zijn uit angsthazerij ook eerst nog in twee fasen gebouwd (van negen woningen elk dus!) maar ze zijn in 2009 wel als warme broodjes in één keer verkocht; dit illustreert een algemene trend; projecten worden steeds kleiner en duren langer; versnippering ligt op de loer; er wordt enorm gedifferentieerd gebouwd dit maakt projecten alleen maar duurder; het is écht
4
een illusie dat mensen allemaal uniek zijn en dat ze allemaal kunnen kiezen wat zij willen; volgens mij kiest een zwarte volkswagen polo ook zijn kopers uit en niet andersom; Onze kleinste projecten staan vaak in de publieke ruimte; ze ogen soms bewust kwetsbaar; van een bushalte van ons in niet het beste stuk van de binnenstad van Leeuwarden, vlak bij de rosse buurt; sneuvelde in zes jaar tijd géén ruit; tegen onze zin is hij verhuisd naar een anonieme omgeving voor hbo studenten en nu wordt hij voortdurend gesloopt; er lag dan ook een hele degelijke studie van zicht- en looplijnen ten grondslag aan dat eerste plan; dat plan had niet voor niets de competitie met een landelijk bekend industrieel ontwerpbureau gewonnen; zij hadden prachtige innovatieve elementen ontworpen alleen op de verkeerde plek; het geheugen van de gemeente is dan blijkbaar te kort; ons kun je in dit geval aanrekenen dat het bouwsel demontabel was en daardoor makkelijk te verplaatsen leek…. Het GVB vroeg mij in 1996 om bij het ontwerpen van de Noord-Zuidlijn toen ik nog voor Benthem Crouwel werkte een boekje te schrijven over de ontwerpfilosofie achter de stationsontwerpen; ze hadden van de Oostlijn geleerd dat ze dat moesten vastleggen, nu hadden ze soms géén idee waarom bepaalde zaken zo waren, van wie enkele kunstwerken waren etc.. etc…; ik ben benieuwd wat er tegen 2018 van over is; Leeuwarden heeft de ambitie om culturele hoofdstad van Europa te zijn in 2018; in dat kader zijn er veel nieuwe initiatieven ontwikkeld; wij hebben een plan gemaakt met een groep creatieve deskundigen die de stad goed kennen en Leeuwarden een warm hart toe dragen; over de best denkbare toevoeging van functies aan het Oldehoofsterkerkhof; deze personen inspireerden elkaar; leren, werken, ontmoeten, eten, drinken, zien en gezien worden tegen een achtergrond van boeken; een hotspot voor studerend Leeuwarden, gemixed met jonge ondernemers, bibliotheek nieuwe stijl ook met commercie, een niet voor 100% gesubsidieerde cultuurtempel; een stadsbalkon en vipbordes bij evenementen; Wij vinden dat werk dat het “eindbeeld” als uitgangspunt hanteert niet of zelfs nooit tot architectuur kan leiden; dat leidt tot kopiisten en reconstructies; je ziet dat bijvoorbeeld relatief veel aan de Amsterdamse grachten; van elk decennium een paar nieuwe panden lijkt mij een goed streven; sommige periodes raken echt ondervertegenwoordigd; de lekker chaotische grachten uit mijn jeugd zijn verworden tot een soort vinex wijk waar om zes uur de piepers op tafel staan; het zijn bijna monofunctionele straten geworden waar al het leven uit verdwenen is; Het plaatje uit de cartoon van de architect die iets op straat vind waarnaar hij al jaren opzoek was is een expliciete kritiek op het werk van Adolf Loos, zijn werk was een shock; met name voor de gegoede burgerij omdat veel van de vanzelfsprekende rijkdom aan decoratie door hem werd afgezworen en dus weggelaten; de illustratie is zelf ook een mooie abstractie van de werkelijkheid; Je kunt de kritiek echter ook anders universeler interpreteren; als kritiek op architecten in het algemeen; dat ze zich laten inspireren door zaken die weinig
5
met het werkelijke werk of de opdracht te maken hebben; ik vond een schelp op het strand.., dit is niet alleen vergezocht maar toont ook een obsessie aan voor de uiterlijke vorm; originaliteit wordt overschat; architectuur is iets heel anders dan vormgeving of design; ook willen architecten steeds meer verhalen vertellen met hun gebouwen, als ik een goed verhaal wil lees ik wel een boek; Met Adolf Loos begint de moderne architectuur dit werd Bauhaus, functionalisme of international style en is afgedaan als modernisme; iets dat in een postmoderne visie dan wel weer gewoon als inspiratiebron kan dienen voor een hedendaagse architectuur; telkens worden echter de uiterlijke kenmerken van stijlen overgenomen ter inspiratie voor weer een nieuwe stijl of om er zich juist tegen af te zetten; de vijf punten voor een moderne architectuur van le Corbusier wekken ook de suggestie dat het daar om gaat, een recept voor succes; maar het gaat helemaal niet om de uiterlijke vorm; wij geloven meer in evolutie dan in revolutie; er is van die vermaledijde international style nog een hoop te leren; én te verbeteren; we moeten de architectuur dan ook doorontwikkelen en niet telkens opnieuw beginnen; De belangrijkste verklaring voor het ontstaan van die nieuwe moderne architectuur zit echter in een nieuw optimistisch beeld van de wereld dat ontstond door technologische ontwikkelingen, ontdekkingen en wetenschappelijke theorieën; het is onder andere de relativiteitstheorie die een andere opvatting over tijd en ruimte opleverde; in deze opvatting raakte alles met elkaar verbonden; de mens trekt zich niet meer terug in zichzelf, maar staat open voor de wereld en dat blijft actueel; de architectuur ondersteunt in deze opvatting de mens om vrij te zijn, zich vrij te bewegen en maar ook om vrij en zonder repercussies over elkaar te oordelen; Als het nieuwe teken van deze moderne tijd kun je het oneindigheidssymbool zien; een thema dat bijvoorbeeld in de vorm van een moebiusring ook driedimensionaal vorm kan krijgen; en dat door UN studio en OMA op manifeste wijze in projecten is opgenomen; het gaat daarbij om het cyclisch maken van de ruimte zelf, van energie en materiaal of processen in ruimte en tijd; wij voelen ons daarmee verbonden; bij ons zijn ruimtes van binnen naar buiten ontworpen en is er zowel een ruimtelijke als fysieke relatie; we gaan in eerste instantie uit van een ideale wereld; en vertalen dit vervolgens naar een mentale ruimte; onherroepelijk ontstaan er verschillen tussen onze modellen en wat we werkelijk bouwen, dat kan ook niet anders; Wij willen moderniteit zonder modernisme om vrije keuzen te kunnen maken in het belang van het gebouwde object, onze opdrachtgevers en in bredere zin van de samenleving. wij werken niet aan een oeuvre; expliciet hanteren wij geen stijlen; we kiezen een middenpositie tussen de spektakelarchitectuur en valse bescheidenheid; BSa gelooft fundamenteel in die tussenpositie een architectuur die gaat over proporties, verhoudingen, schaal en licht; een zoektocht naar meer eenvoud; in ons eerdere werk vooral op beeldniveau maar in toenemende mate steeds meer een basale architectuur van materiaal; waarbij het gewone niet word geschuwd; Dank voor uw aandacht.
6
