Foto: Christine de Bree
dakopbouwen geven licht en lucht
Het dak op!
VERBOUWEN
‘Je kunt het dak op!’ Steeds meer architecten nemen dat letterlijk. Want daken bieden een zee aan ‘vergeten’ ruimte. Niet alleen voor duivenmelkers, ook voor mensen die wel wat extra woonruimte kunnen gebruiken. Los van de praktische kant biedt wonen op het dak nog vele andere voordelen: licht, lucht, rust, ruimte en natuurlijk uitzicht! Met een reeks voorbeelden laten we de ongekende mogelijkheden zien van dit nog vrijwel onontgonnen daklandschap. Penthouses zijn een hype! Productie/tekst: Cécile Dornseiffen
Productie: Cécile Dornseiffen
Dakopbouw in Amsterdam, ontwerp Architectenbureau Robin Kerssens.
Ontwerpvoorstel dakvilla Witte de Withstraat, Rotterdam. (Archipelontwerpers)
Beklim een keertje een (kerk)toren en kijk eens goed om je heen. Wat zie je? Een
inclusief vrij uitzicht.” En dat hoeven bepaald
golvend landschap van daken. Puntdaken, mansardekappen, maar ook heel veel platte daken.
niet de standaardwoningen te zijn die we in
‘Beplant’ met een wirwar aan schoorstenen, airco’s, koelinstallaties, lifthuisjes en zendmasten,
Nederland al zoveel gebouwd hebben. “Ruim-
met her en der dakterrassen en de obligate duiventil. Eigenlijk is dat Nederlandse dakland-
telijke indelingen en verdiepinghoogtes mo-
schap een soort vergeten niemandsland. “Terwijl er toch zoveel potentie braak ligt”, zegt Eric
gen best eens anders zijn. Naar mijn opvatting
Vreedenburgh van Archipelontwerpers, het architectenbureau dat dé grote initiator is geweest
hoort een luchtgebonden woning twee trap-
van het ‘luchtgebonden bouwen’ en zelf kantoor houdt op een dak aan de Scheveningse haven.
pen te hebben, een binnen- én een buitentrap,
“Luchtgebonden bouwen gaat voor mij vooral over de kwaliteit van het wonen in de stad. Veel
zodat je verschillende routes kunt nemen. Es-
mensen willen een grondgebonden woning met een grote tuin en vrij uitzicht binnen de stads-
sentieel is ook een vide, zodat je een fraaie
grenzen. Dat lukt in het dichtbebouwde Nederland bijna niet. Er zijn echter wel veel gebouwen
dubbelhoge ruimte krijgt met royale zichtlijnen
met platte daken. Daar kan je iets opzetten, middenin de stad, met grote terrassen of daktuinen
naar buiten.”
03
2012
39
VERBOUWEN
Foto: Marcel van der Burg
VERBOUWEN
Opbouw met zinken felsdak en erker; het dakraam geeft extra lichtinval en uitzicht op de sterren. Bed, werkblad en kasten zijn geïntegreerd in een rondom doorlopend meubel. (Dittmar Bochman Architecten)
Ideaal: appartementencomplexen
Foto: Marcel van der Burg
Opbouw met losse units, raamindeling aangepast aan de bestaande architectuur. (dakopbouwendenhaag.nl)
Ook de architecten achter het concept dakopbouwendenhaag.nl, Studioschaeffer Architecten, zagen al in een vroeg stadium de vele voordelen
Doorgemetselde opbouw, hoekoplossing: een patioterras. (dakopbouwendenhaag.nl)
die daken te bieden hebben. Zeker in dichtbebouwde binnensteden. Ze hebben inmiddels
dakopbouw is goedkeuring van de andere eige-
tientallen projecten gerealiseerd: uiteraard veel in
is gebouwd in de vorm van 3-of 4-laagse portiekwoningen. De bovenste woonlaag kan dan makkelijk
naren nodig. Ook zal de splitsingsakte moeten
Den Haag, maar ook in Amsterdam. Zij signaleren
worden uitgebreid. In Amsterdam ligt de situatie precies omgekeerd, zegt Van den Broeck. “Daar
worden aangepast. Het wijzigen van de eigen-
een toenemende vraag. Architect Bas van den
heeft 80% van de woonblokken 4 of 5 etages. Bij nog een extra bouwlaag erop krijg je te maken met
domsverhoudingen kan voor de andere eigena-
Broeck: “Sinds de gemeente Den Haag begin
brandtechnische eisen. Is de vluchtroute te lang, dan moet er een extern trappenhuis komen. Dat is
ren overigens best interessant zijn, stelt Van den
dit jaar de kadernota dakopbouwen heeft laten
vaak te duur of onmogelijk.”
Opbouw met schuine kap, totaalproject i.s.m. de buren. (dakopbouwendenhaag.nl)
vervallen, is het in de hele stad mogelijk om een
Broeck. “De onderhoudskosten voor dat stukje dak vallen niet meer binnen de VVE, maar moe-
vergunning aan te vragen. Per project maken de
Toegevoegde waarde
afdeling stedenbouw en de commissie van wel-
Maar wie wel een goed toegankelijk dak boven z’n hoofd heeft, zit op rozen.
“Wordt zo’n opbouw een stuk van de gevelrand af gehouden, dan is ze in perspectief – bezien vanaf
betaald.” Die wordt immers eigenaar van zijn
stand dan een afweging.”
“Zo’n extra verdieping is voor huiseigenaren dé kans om hun woning te vergroten en zo waarde aan
de straat – zelfs minder zichtbaar dan de gemiddelde dakkapel”, weten ze bij Archipelontwerpers.
‘dakkavel’. De overname kan officieel geregeld
Den Haag is koploper als het gaat om dakopbou-
hun bezit toe te voegen. Maar nog meer dan dat: het geeft je ook de mogelijkheid om een nieuwe,
Zij zoeken juist graag naar de controverse, het benadrukken van de tegenstellingen tussen oud en
worden via de notaris, maar ook informeel. Zo is
wen. Te danken aan hun stedelijke context. Zo’n
meer optimale indeling te maken. Bijvoorbeeld door slapen en wonen om te draaien. Op het dak heb
nieuw. Hun meest spraakmakende projecten laten bijna organische stalen opbouwen zien. Ook een
er een handig contractformulier te downloaden
80% van de (oudere) appartementencomplexen
je immers meer vrijheid qua uitzicht en bezonning. Vaak is het mogelijk om een dakopbouw zodanig
bureau als MVRDV heeft een spectaculaire dakopbouw gerealiseerd, die oogt als een miniatuur-
via het project Vergroot je Woning, opgezet door
te positioneren dat er een prachtige buitenruimte op het zuiden ontstaat.” Wie rondom dan ook nog
dorpje. Natuurlijk zijn dit visionaire projecten, die lang niet overal de handen op elkaar zullen krijgen,
de Serviceorganisatie Rustenburg-Oostbroek.
ten door de eigenaar van de dakopbouw worden
maar het laat wel zien dat er ruimte is voor baanbrekende ideeën.
‘platte daken: vol met vrije kavels!’ Penthouse bovenop portiekblok. Door de dakopbouw ruim achter de gevelrand te leggen, is een autonoom paviljoen ontstaan. (Archipelontwerpers)
Omwonenden Bouwtechnische consequenties
Er zijn nog meer voordelen, zegt Van den Broeck
Los van de ontwerpkant, moet de bouwkundige staat van het dragende pand natuurlijk goed zijn.
tot slot. “Bedenk wel dat een dakopbouw de
“Simpel te controleren. Als je geen scheurvorming of verzakking hebt, zullen er zelden of nooit defec-
groeipotentie van de naastliggende bovenwonin-
een vegetatiedak aanlegt, heeft z’n eigen minilandgoed gecreëerd.
ten in het fundament zijn”, zegt Bas van den Broeck. “Dertiger jaren-woonblokken hebben over het
gen aantoont. En dat kan tot waardevermeerde-
Van den Broeck ziet een opbloei van creativiteit. “Mensen die twijfelen over nieuwbouw, gaan verbou-
algemeen een houten dakafwerking, verzwaard met grind. Dat grind wordt verwijderd, de bestaande
ring leiden. Willen de andere eigenaren van bo-
wen. In de stad is er maar één optie: het dak op! Zo bekeken ligt die hele stad vol met vrije kavels.
balklaag verzwaard en de opbouw zo licht mogelijk gehouden. De netto gewichtstoename is dan
venwoningen ook zo’n opbouw, dan kunnen ze
We zien hele creatieve ideeën, bijvoorbeeld de overname van het dak van de buren. Zo ontstaat er
minimaal.”
bovendien profiteren van het feit dat de gemeen-
daarboven geleidelijk een heel nieuwe leefwereld, compleet met terrassen.”
Opbouwen worden meestal uitgevoerd in staal- of houtskeletbouw. Behalve het relatief lage gewicht
telijke procedure al is doorlopen. Hun bouwkos-
heeft deze bouwmethode nog een groot voordeel: de componenten worden casco vervaardigd in de
ten zullen daardoor iets lager uitvallen.”
Verschillende typen
fabriek. Vaak kan zo’n prefab dakopbouw in enkele dagen in elkaar worden gezet; minimale overlast
Zijn er dan nooit bezwaren? “Jawel. Beneden-
Dakopbouwen zijn er in legio soorten en maten. Met een schuine kap belegd met pannen of zink,
dus voor de omwonenden. Eric Vreedenburgh wijst nog op een bijkomend voordeel: de goede iso-
buren hebben nog wel eens bedenkingen over
strak modern met houten lamellen of uitgevoerd als dakveranda. Wat ook veel gebeurt, zeker bij
latie van moderne cascobouw. “Zo’n nieuwe opbouw komt ook de duurzaamheid van de bestaande
mogelijke schaduwvorming in hun tuin. Daarvoor
de meer monumentale huizenblokken, is het doormetselen van de bestaande gevel waarbij de au-
bebouwing ten goede. Juist in oudere panden gaat immers heel veel energie verloren via het dak.”
maken we dan een bezonningssimulatie, die meestal positief uitpakt. Dan is ook aan de ge-
thentieke indeling gekopieerd wordt. Bas van den Broeck: “Bij het ontwerpen van een dakopbouw
Dakveranda, de lamellen dienen als buitenzonwering. Door het bouwvolume van de rand te houden, blijft het ritme van erkers en daklijst intact. (dakopbouwendenhaag.nl)
40
houden wij altijd rekening met de bestaande architectuur. Soms is het goed om een rechte gevel
Juridische aspecten
meentelijke eisen voldaan en worden verdere be-
te tekenen, waarmee de bouwmassa feitelijk met een verdieping wordt verhoogd. Soms is het juist
Wie een opbouw wil plaatsen, krijgt te maken met het bestemmingsplan en het bouwbesluit. Maar in
zwaren in de procedure zelden toegekend. Maar
belangrijk om de witte, doorlopende daklijst intact te houden die het silhouet bepaalt. Dan wordt de
appartementencomplexen met een Vereniging van Eigenaren (VVE) speelt ook een juridische zaak:
toch, één goede raad: nooit starten vóór je de
dakopbouw dus uitgevoerd met een schuine kap of in een afwijkende architectuur.”
het dak is gemeenschappelijk bezit. Dat kan geregeld zijn per blok, maar ook per portiek. Voor een
toestemming binnen hebt van je VVE.”
BOUWkavels
03
2012
41
VERBOUWEN
1
VERBOUWEN
Didden Village Hemelsblauw minidorp
LEGENDA Ontwerp:
MVRDV,
Rotterdam Locatie:
Rotterdam
Opdrachtgever: particulier Trappen:
Verheul Trappen,
Montfoort Finish:
Kunststof
Coatings
Nederland,
Zevenhuizen
Met Didden Village
Oppervlak:
slaapgedeelte 45 m²,
terras 120 m²
Realisatie: 2002-2006
Dorpstafereel
Fotografie:
MVRDV in haar thuisbasis Rotterdam een bijzon-
Samen vormen de huisjes een soort minidorp, compleet met plein, picknickplaats, straatjes en steeg-
www.mvrdv.nl
dere dakuitbreiding. In dit monumentale pand na-
jes. Afgebakend door een borstwering met vensters die uitzicht geven op de straat en de omgeving.
bij het centrum wordt gewoond en gewerkt. Op
Bomen, tafels, een buitendouche en banken vervolmaken dit kleine dorpstafereel. Het geheel is uitge-
het dak zijn drie extra slaapkamers neergezet,
voerd als prefab constructie en afgewerkt met polyurea (kunststof coating) waarop een dunne, hemels-
een voor de ouders en twee voor de kinderen.
blauwe mantel van polyurethaan is aangebracht.
realiseerde
Rob ‘t Hart
een volledig nieuwe leefomgeving. Belangrijk on-
Gebouwd in de vorm van drie kleine huisjes die
derdeel van het project was het onderzoek naar
vanuit de woonkamer bereikbaar zijn via twee
Nieuw dakleven
de extra kosten die constructie, infrastructuur en
zwevende wenteltrappen. De wenteltrap naar de
De uitbreiding is een fraai voorbeeld van de groeiende trend om nieuwe woon- en werkruimtes te
afwerking met zich mee zouden brengen. Met
twee naast elkaar gelegen kinderhuisjes bestaat
vinden in het stedelijke daklandschap. Het is een prototype voor de verdere verdichting van de oude,
als uiteindelijk doel tot een ‘grondprijs’ voor het
weer uit twee trappen, die om elkaar heen draaien
bestaande stad en voegt nieuw dakleven toe. De uitbreiding is echter meer dan het simpel plaatsen
verhoogde maaiveld te komen die lager zou zijn
als een dubbele helix.
van een object bovenop een dak. Het idee biedt niet alleen meer leefruimte, maar genereert ook
dan de grondprijs op maaiveld.
42
BOUWkavels
03
2012
43
VERBOUWEN
VERBOUWEN
3Tuinkamerconcept
Naar aanleiding van de grote vraag naar dakopbouwen met lage bouwkosten heeft
2 Nautilus
het Haagse architectenbureau Studioschaeffer
Starters dakopbouw: lage kosten
Architecten het ‘tuinkamerconcept’ ontwikkeld. Het gaat hierbij om een kleine dakopbouw met
Stalen paviljoen aan de haven
overzichtelijke bouwkosten. De goedkoopste tuinkamervariant kan al gebouwd worden vanaf 20.000 euro, inclusief trap en dakterras. Ideaal voor particulieren, die wel een dakopbouw willen,
Nieuw stedelijk leven
maar nog niet over voldoende budget beschikken.
Architectenbureau Archipelontwerpers realiseerde er een hele serie dakopbouwen: lichtgewicht stalen staketsels die als speelse ‘follies’ bovenop de robuuste pakhuizen staan. Harbour View was de
Uitbreidbaar
eerste, gevolgd door de overkluizing van de Rokerij. Daarna kregen de naast elkaar gelegen pakhui-
Het tuinkamerconcept bestaat uit een serie uit-
zen IJsvis en Nautilus drie luxe penthouses op het dak. Inspiratiebron voor de vormgeving waren de
breidbare dakopbouwen, waarvan de kleinste
stalen koelinstallaties die ooit het daklandschap bepaalden. Toch hebben alle projecten hun eigen
ongeveer 3 x 3 meter is. De tuinkamers worden
unieke touch gekregen, afhankelijk van de technische randvoorwaarden, persoonlijke wensen en
standaard voorzien van een dakterras. Architect
omgevingsfactoren. Variaties op een thema, met één constante: vanuit bad moet je altijd de zee
Bas van den Broeck: “Het bijzondere van de tuin-
kunnen zien…
kamers is dat ze flexibel zijn uit te breiden. Je begint met een kleine dakopbouw als toegang tot het
Luchtgebonden woningen
dakterras. Deze basismodule kan vervolgens bin-
De ‘luchtgebonden’ woningen van Archipelontwerpers worden gekenmerkt door ruime, flexibele plat-
nen de bestaande kaders worden vergroot. Zo kun
tegronden met de mogelijkheid van een extra logeerkamer of kantoor aan huis. Bad- en slaapkamers
je de ruimte tussen de pergola naar eigen inzicht
worden afgeschermd middels schuifdeuren. De living, standaard met vide, is verdeeld over meerdere
invullen. De dakopbouw is verder uit te breiden
lagen. Alle appartementen worden omringd door ruime terrassen op verschillende niveaus. Essentieel
door de pergola dicht te bouwen. Alle constructieve
daarbij zijn de twee trappen: een buiten- en een binnentrap, die verschillende routes mogelijk maken
voorzieningen daarvoor zijn al getroffen, zoals ver-
in en om de woonruimte.
stevigingsbalken.”
Contrasterend ontwerp
Eind vorige eeuw zijn veel ver-
LEGENDA
ouderde havens in onbruik geraakt. Koelhuizen,
Ontwerp:
Archipelontwerpers, Den Haag
‘contrasterend model’. Dat wil zeggen dat de
pakhuizen, rokerijen en ijsfabrieken dreigden
Locatie:
pakhuis Nautilus, tweede binnenhaven, Scheveningen
dakopbouw qua uiterlijk afwijkt van het gebouw
verloren te gaan. Gelukkig zijn in veel steden –
Opdrachtgever:
KBM Molenburg
denk onder andere aan Amsterdam, Rotterdam,
Oppervlak penthouse: 350 m²
LEGENDA
de tuinkamers enkele meters terug te liggen, ge-
Antwerpen, Hamburg en Londen – initiatieven
Opgeleverd:
2005
Ontwerp: Studioschaeffer Architecten, Den Haag
rekend vanaf de voorgevel van het pand. Vanaf de
ontstaan voor de herontwikkeling van deze cul-
Fotografie:
Architectuurfotografie.com
Opdrachtgever: conceptplan
straat zijn ze dan vrijwel niet te zien, waardoor er
tuurhistorisch unieke maritieme gebieden. Zo
www.archipelontwerpers.nl
www.dakopbouwendenhaag.nl / www.studioschaeffer.nl
in de meeste gevallen geen problemen zullen zijn
Qua architectuur is de tuinkamer ontworpen als
waarop ze geplaatst wordt. In de praktijk komen
ook rond de tweede Scheveningse binnenhaven.
44
met het verkrijgen van de Omgevingsvergunning.
BOUWkavels
03
2012
45
VERBOUWEN
4
VERBOUWEN
Pakhuiscomplex
zinken opbouw met terras
LEGENDA Ontwerp: Architectenbureau Robin Kerssens, Amsterdam Opdrachtgever: particulieren binnen VVE Locatie: Zeeburgerkade / Oostelijke Haveneilanden, Amsterdam Constructeur: Duyts Bouwconstructies, Amsterdam Aannemer:
DB Bouw, Oud Ade
Bouwmethode: geprefabriceerde houtskeletbouw Dak en gevels: zink
Hoge rand
Oplevering:
De opbouwen gaan schuil achter de hoge dak-
juli 2011
Fotografie: Christine de Bree, Amsterdam www.robinkerssens.nl
rand van het pakhuis en hebben daardoor een introvert karakter. Daarentegen leveren de vele dakramen een enorme hoeveelheid daglicht op, zelfs tot in de bestaande verdieping. Het puntvormige dak draagt bij aan een licht en ruimtelijke gevoel. Zichtlijnen en de onbelemmerde
Dit pakhuis in het oostelijk havengebied van Amsterdam werd eind jaren ‘80 getransDakraam in werkkamer
46
BOUWkavels
zontoetreding in het atrium van het appartementencomplex hebben de uiteindelijke vorm van
formeerd tot appartementengebouw. Een aantal eigenaren van de bovenste verdieping hebben de
de opbouw bepaald. De buitenkant is voor alle
mogelijkheid aangegrepen om een extra laag met privé dakterras bij te bouwen. Ook de indeling van
appartementen gelijk gehouden. De indeling kon
de bestaande appartementen werd aangepast.
individueel worden bepaald.
03
2012
47
VERBOUWEN
5
VERBOUWEN
Lighthouse
omfloerst door metalen voile Lichtgewicht Het pand dateert uit 1835 en heeft halfsteens bouwmuren. Daarom is de extra bouwlaag zo licht mogelijk gehouden, wijzen de projectarchitecten Richèl Lubbers en Tjerk van de Wetering. “De constructie in houtskeletbouw is bekleed met strekaluminium panelen. De grove maastextuur geeft de doosvormige opbouw een zacht, omfloerst karakter. De roosters laten het zonlicht op verassende wijze binnenvallen, maar zorgen ook voor de nodige privacy. Met de kozijnen die deels achter deze metalen voile schuil gaan, accentueren we de gelaagdheid van de gevel.”
Boekentrap Door op een slimme manier gebruik te maken van de verschillende vloerniveaus, is een ruimtelijk spel ontstaan van geschakelde functies. Centraal punt is de sculpturale ‘boekentrap’, die als een soort meubel in de ruimte staat. Via deze hoge kastenwand met z’n luie en transparante trap zijn keuken en bovenverdieping visueel aan elkaar gekoppeld.
LEGENDA Ontwerp: BYTR Architecten, Rotterdam Locatie:
Utrecht
Aannemer: Sondervan BV, Werkhoven Gevel:
strekmetaal
Bruto vloeroppervlak: 170 m² Netto vloeroppervlakte: 150 m²
Een bijzondere opbouw, zowel qua vorm als materialen. Voor deze hoekwo-
Bruto inhoud:
520 m³
Netto inhoud:
420 m³
Ontwerp:
2007
Oplevering:
februari 2011
ning aan een Utrechtse singel bedacht BYTR Architecten een uitkragende dakopbouw die als een
Bouwsom inclusief
autonoom object op het bestaande huis is gezet. In de doorsnede is goed te zien dat de nieuwe,
installaties en btw:
€ 143.000
tweede verdieping verschoven is ten opzichte van de eerste. Met als resultaat twee mooie terrassen.
Foto’s:
Ossip van Duivenbode
Het overstek aan de achterkant levert een overdekt terras op met avondzon. Het bovenste biedt een
www.bytr.nl
fantastisch uitzicht over de Utrechtse binnenstad.
48
BOUWkavels
03
2012
49
