d c e 2 METHODISCH ONTWERPEN

BEGINSELEN

ONTWERPEN,

PLANNING EN ORGANISATIE

s y l l a b u s d

c

2

e

METHODISCH ONTWERPEN

CIVIELE CIVIELE

PLANOLOGIE TECHNIEK

HOGESCHOOL

DELFT

SYLLABUS

COLLEGE BEGINSELEN ONTWERPEN, PLANNING EN ORGANISATIE fc25

DEEL 2 : M e t h o d i s c h ontwerpen

( s a m e n v a t t i n g v a n de op h e t c o l l e g e behandelde s t o f ) p r o f . i r . A.A.J. P o l s .

'pil iiiiinii I, ill li li ill! l i III IIliIIIIill III lil

Ifliilll ill lil IIII

O O O O O CD tjj »—

illllhtlKl li ill

O '.O

B I B L I O T H E E K T U Delft P 1729 1626

Technische H o g e s c h o o l Afdeling der Civiele

Delft

Techniek

VAKGROEP C I V I E L E PLANOLOGIE

fc25.K

852061

816900

ƒ-2,50

1. 1.

Het ontwerpproces

1.1.

Inleiding Wie een concreet ontwerpproces onder de loep neemt, komt t o t de o n t dekking dat het " t o t a l e ontwerpgebeuren" een g r o t e verscheidenheid van deelprocessen en a c t i v i t e i t e n omvat: gegevensverzameling, onderzoek, ideevorming, schetsen en tekenen, rekenen, b e g r o t e n , samenwerking en o v e r l e g , b e s l u i t v o r m i n g en goedkeuring. Ontwerpen i s een v e e l z i j d i g en gecompliceerd gebeuren d a t z i c h n i e t gemakkelijk l a a t afbakenen en t y p e r e n . De ontwerpproblematiek wordt h i e r benaderd v a n u i t het g e z i c h t s punt van de i n d i v i d u e l e ontwerper d i e z i j n eigen denken werkproces moet s t r u c t u r e r e n . Het denkproces i s i n het t o t a l e ontwerpgebeuren het meest w e z e n l i j k ; het i s a l s het ware de " s p i l " waarom al het andere ( t a a k v e r d e l i n g en samenwerking, communicatie, b e s l u i t v o r m i n g ) draait. Ontwerpen wordt opgevat a l s een g e f a s e e r d , b e s l u i t v o o r b e r e i d e n d , denken werkproces, waarin i n f o r m a t i e verzameld en bewerkt w o r d t . Een gefaseerde benadering en werkwijze i s n o o d z a k e l i j k ; het ontwerpprobleem i s n i e t i n één stap op t e l o s s e n , daarvoor i s de sprong tussen probleem en o p l o s s i n g t e g r o o t . Ontwerpproblemen z i j n zó omvangrijk en gecompliceerd dat ook een ervaren ontwerper n i e t i n s t a a t i s deze vol l e d i g t e o v e r z i e n en i n een paar denkstappen op t e l o s s e n . Het s t r e v e n naar een d u i d e l i j k e f a s e r i n g van het ontwerpproces v l o e i t n i e t a l l e e n v o o r t u i t de behoefte van de ontwerper. Fasering isêen, n o o d z a k e l i j k e voorwaarde voor t a a k v e r d e l i n g en c o ö r d i n a t i e binnen een samenwerkingsverband. Bovendien kan door f a s e r i n g een betere afstemming worden verkregen op de t o e t s i n g s - en goedkeuringsprocedures van de opdrachtgever en de v e r s c h i 1 lende o v e r h e i d s i n s t a n t i e s . De ontwerper i s , door z i j n t e k o r t aan i n f o r m a t i e en kennis en z i j n beperkte bevattingsvermogen, wel gedwongen het ontwerpprobleem op t e s p l i t s e n i n onderdelen en aspecten d i e b e t r e k k e l i j k o n a f h a n k e l i j k van e l k a a r kunnen worden bezien en het ontwerpproces i n fasen i n t e d e l e n . Door het ontwerpproces i n een aantal fasen t e verdelen wordt het overz i c h t e l i j k e r en b e t e r beheersbaar. De f a s e r i n g l e g t globaal v a s t hoe en i n welke volgorde er gewerkt wordt aan het probleem als geheel of aan bepaalde onderdelen o f aspecten e r v a n . Om e f f e c t i e f t e z i j n moet de gefaseerde w e r k w i j z e wèl aan de voorwaarde voldoen dat opeenvolgende stappen zo veel m o g e l i j k op e l k a a r kunnen voortbouwen, zodat de o p l o s s i n g b i j e l k e stap d i c h t e r b i j komt. Hoewel het ontwerpproces bewust geordend w o r d t , l e g t de f a s e r i n g het v e r l o o p ervan n i e t vol l e d i g en t o t i n d e t a i 1 v a s t . D i t zou ook onm o g e l i j k e n / o f o n w e n s e l i j k z i j n , omdat het i n z i c h t i n het op t e lossen probleem t i j d e n s het ontwerpproces gaandeweg toeneemt; ontwerpen i s een l e e r p r o c e s . In het begin van het ontwerpproces kan nog n i e t _ v o l l e d i g en g e d e t a i l l e e r d worden vastgelegd wat elke fase precies inhoudt t o t welk r e s u l t a a t e l k e fase moet l e i d e n . Ontwerpen i s een c r e a t i e f denkproces en geen r o u t i n e m a t i g werkproces; daardoor i s het maar t o t zekere hoogte vooraf t e plannen. De ontwerper zal a l t i j d ook i m p r o v i serend te werk moeten gaan! De l o g i s c h e ordening i s een kader o f stramien waarbinnen de ontwerper z i j n a c t i v i t e i t e n kan plaatsen en ordenen en geen bindend v o o r s c h r i f t o f r e c e p t . De ontwerper moet i n het begin n i e t meer vastleggen dan n o o d z a k e l i j k i s en r e d e l i j k e r w i j s m o g e l i j k i s . Een werkplan behoeft dus a l l e e n de f a s e r i n g i n h o o f d l i j n e n en een t i j d s p l a n i n h o o f d l i j n e n vast t e leggen. Door de f a s e r i n g kan de planning en o r g a n i s a t i e van elke volgende stapsteeds worden aangepast aan de inmiddels verkregen i n z i c h t e n en r e s u l t a t e n . Wel zal steeds moeten worden v a s t g e s t e l d , door een v e r g e l i j k i n g van beoogde en b e r e i k t e

2.

r e s u l t a t e n , o f voldoende v o o r u i t g a n g wordt geboekt. De ontwerper s t a a t dus steeds voor de b e s l i s s i n g bepaalde bewerkingen nog eens over t e doen o f verder t e gaan: a l s b l i j k t dat de gestelde doelen t e hoog z i j n gegrepen en n i e t r e a l i s e e r b a a r z i j n kunnen de wensen en eisen worden b i j g e s t e l d . De w e r k w i j z e kan eveneens worden aangepast. De volgorde van de fasen en de bewerkingen d i e d a a r i n p l a a t s v i n d e n moet zó worden gekozen dat de fasen zo veel m o g e l i j k na e l k a a r kunnen worden afgerond en dat er n i e t voortdurend op voorafgaande b e s l i s s i n g e n behoeft t e worden teruggekomen. Het ideaal van een r e c h t l i j n i g verlopend p r o c e s , bestaande u i t vooraf vastgelegde en l o g i s c h op e l k a a r volgende stappen i s , b i j ontwerpproblemen van enige omvang en c o m p l e x i t e i t , e c h t e r n i e t r e a l i s e e r b a a r . Er z i j n voortdurend t e r u g k o p p e l i n g e n n o d i g , zowel binnen een bepaalde fase a l s tussen op e l k a a r volgende f a s e n . Er moet voortdurend i n gedachten v o o r u i t g e l o p e n worden op wat nog moet gebeuren en op de mogel i j k e consequenties van t e nemen b e s l i s s i n g e n . Het gewenste e i n d r e s u l t a a t wordt door h e r h a l i n g stapsgewijze benaderd. Met het oog op de o n t w i k k e l i n g van een methodische aanpak van het o n t werpproces kunnen v i e r deelproblemen onderscheiden worden waarmee de ontwerper wordt g e c o n f r o n t e e r d : - om welk probleem gaat het e i g e n l i j k ; - welke e i s e n en wensen worden er aan m o g e l i j k e oplossingen g e s t e l d ; - welke oplossingen z i j n m o g e l i j k ; - welke van de m o g e l i j k e oplossingen i s de beste? Het t o t a l e parcours dat b i j het methodisch ontwerpen moet worden a f gelegd w o r d t , t e r w i l l e van de o v e r z i c h t e l i j k h e i d , i n een z e s t a l "etappes" onderscheiden: - het formuleren van een p r o b l e e m s t e l l i n g , probleemanalyse; - het formuleren van u i t g a n g s p u n t e n , d o e l s t e l l i n g e n en randvoorwaarden; - f u n c t i e - en procesanalyse; - het o p s t e l l e n van een programma van eisen en wensen; - het genereren en s e l e c t e r e n van a l t e r n a t i e v e n ; - e v a l u a t i e en keuze. De opeenvolgende etappes worden i n h o o f d l i j n e n t o e g e l i c h t .

GLOBAAL naar GEDETAILLEERD werken l o c a t i e keuze en p l a n o l o g i s c h e inpassing

PROCES verdelen i n FASEN

indeling ONTWERPSTRATEGIE

PROBLEEM

, , . ontleden i n

terrein

DEELPROBLEMEN qeelASPEKTEN

r u i m t e l i j k ontwerp bouwwerk(en) OBJEKT

samenstellen u i t

ONDERDELEN

constructief

ontwerp

PROBLEEMSIGNALERING

voorlopige/definitieve PROBLEEMSTELLING

^

±

PROBLEEMANALYSE gegevens, onderzoekvragen UITGANGSPUNTEN

FUNCTIEDRAGERS ruimtelijke/constructieve elementen, keuzeen combinatiemogelijkheden .

\ ' | > !

1 1 ' 1

1

!

FUNCTIE- EN | PROCESANALYSE |

}

^ ALTERNATIEVE OPLOSSINGEN

DOELSTELLINGEN RANDVOORWAARDEN

:

PROGRAMMA VAN EISEN EN WENSEN

EVALUATIE

KEUZE

UITVOERING

METHODISCHE OPZET ONTWERPPROCES

4..

van Z A T E f f f i A G I o r e C E M B S B I ^

VOOR TWINTIGDUIZEND HUIZEN

Nieuwe stad voor kust verdronken land AMSTERDAM — De Stevinl l j S d S f o m ^ J Ï t S Ï t i g dut S^stuk verdronken land voor Kjkduin en Hoek vanHolIand. bouwd op een stuk land van ruiinte is voor kantoren, winkels en recreatie. Het opspuiten van het land kost volgens Stevin 600 miljoen gulden.

deis

aangeboden aan de betrokken

groep v a A 2 è 3 man in enkele iwurndw»

5. 2.

Het formuleren van de p r o b l e e m s t e l l i n g , probleemanalyse

2.1.

Probleemsignalering De ontwerper moet oplossingen proberen t e vinden voor problemen d i e meestal door anderen (de d i r e k t betrokkenen, b e s t u u r d e r s , p o l i t i c i ) worden aangedragen. Een probleem wordt ervaren als een a f w i j k i n g ( " d i s c r e p a n t i e " ) tussen een bestaande s i t u a t i e o f t e verwachten o n t w i k k e l i n g en een, op grond van d o e l s t e l l i n g e n , gewenste s i t u a t i e o f o n t w i k k e l i n g . De doel v o o r s t e l l i n g f u n g e e r t d a a r b i j als norm. Een s i t u a t i e o f o n t w i k k e l i n g kan u i t s l u i t e n d op grond van veranderde p e r c e p t i e s of gestegen " a s p i r a t i e s " als problematisch worden bestempeld; er behoeft n i e t a l t i j d w e r k e l i j k een verandering i n een concrete s i t u a t i e op t e t r e d e n , w i l er sprake z i j n van een probleem. De problemen waarmee de ontwerper wordt geconfronteerd z i j n als regel a l l e e n nog maar globaal en onnauwkeurig omschreven: t e k o r t e n aan p a r k e e r - , l i g - en o p s t e l p l a a t s e n , ruimtegebrek, v e r k e e r s c o n g e s t i e , o n v e i l i g h e i d , w a t e r o v e r l a s t o f - t e k o r t e n , v e r z i l t i n g , andere vormen van bodem- en w a t e r v e r o n t r e i n i g i n g , g e l u i d h i n d e r , e . d . De probleems i g n a l e r i n g die aan e l k e ontwerpopdracht v o o r a f g a a t , i s vaak erg o p p e r v l a k k i g . Er worden v e e l a l a l l e e n maar "symptomen" waargenomen; de a c h t e r l i g g e n d e oorzaken b l i j v e n doorgaans b u i t e n het g e z i c h t s v e l d . Als er v e r s c h i l l e n d e p a r t i j e n met uiteenlopende belangen i n het spel z i j n i s het ontwerpprobleem bovendien a l l e s behalve e e n d u i d i g . Wat door sommigen a l s ongewenst o f problematisch wordt ervaren (doorgaand verkeer door een woonstraat) kan door anderen j u i s t a l s i e t s nastrevenswaardigs o f als een a a n t r e k k e l i j k e o p t i e ( " s l u i p r o u t e " ) worden beschouwd. Onder deze omstandigheden i s een d e f i n i t i e v e e n , i n a l l e opzichten en voor a l l e betrokkenen, " o p t i m a l e " o p l o s s i n g b i j voorbaat u i t g e s l o t e n ; de u i t e i n d e l i j k gekozen o p l o s s i n g zal het karakt e r hebben van een meer o f minder aanvaardbaar compromis. Het gebrek aan overeenstemming over wat problematisch o f w e n s e l i j k ~ i s , vormt op z i c h z e l f een probleem waarmee de ontwerper b i j het o n t w i k k e l e n en beoordelen van m o g e l i j k e oplossingen t e r dege rekening zal moeten houden. Een probleem zoals z i c h dat i n de w e r k e l i j k h e i d voordoet i s géén o b j e c t i e f gegeven. Probleemsignalering b e r u s t n i e t op onbetwistbare f e i t e n en s t r i k t - l o g i s c h e redeneringen (waar geen speld tussen t e k r i j g e n i s l ) , maar op s u b j e c t i e v e waarnemingen en toekomstverwachtingen en op persoons- en groepsgebonden waarde-oordelen. De waarde-oordelen ( v e i l i g / o n v e i l i g , aanvaardbaar/onaanvaardbaar, n u t t i g / s c h a d e l i j k , e . d . ) b l i j v e n meestal i m p l i c i e t . De waarnemingen kunnen gekleurd en u i t e r s t onnauwkeurig z i j n ; de s u b j e c t i e f beleefde s i t u a t i e kan s t e r k a f w i j k e n van de f e i t e l i j k e s i t u a t i e . ( B i j een ongeval h e e f t meestal elke getuige i e t s anders g e z i e n ! ) De toekomstverwachtingen kunnen, b i j nadere beschouwing, n i e t o f n a u w e l i j k s gefundeerd en u i t e r s t onaann e m e l i j k b l i j k e n . Problemen ( o n v e i l i g h e i d , s l e c h t e v e r b i n d i n g e n ) worden bovendien vaak al d i r e k t i n termen van een s p e c i f i e k e o p l o s s i n g g e f o r muleerd: het ontbreken van een dam, brug o f t u n n e l . De n e i g i n g b e s t a a t om, b i j de f o r m u l e r i n g van een probleem en het zoeken naar o p l o s s i n g e n , t e beginnen met i e t s waarmee we al bekend z i j n o f wat het meest voor de hand l i g t . De v e r g e l i j k i n g d r i n g t z i c h wel eens op met de dronkaard d i e i n het h o l s t van de nacht z i j n s l e u t e l s onder een lantaarnpaal zoekt, n i e t omdat daar v e r l o r e n z i j n maar omdat het daar, door de goede v e r l i c h t i n g , het g e m a k k e l i j k s t zoeken i s ' . Het belang van een grondige bezinning op het aangedragen probleem en de bedachte o p l o s s i n g e n , i n de beginfase van het ontwerpen, kan dan ook n i e t voldoende worden benadrukt. Het d i r e k t i n concrete oplossingen denken s l u i t de m o g e l i j k h e i d van

6.

w e z e n l i j k v e r s c h i l l e n d e a l t e r n a t i e v e n o f geheel nieuwe oplossingen v r i j w e l u i t . In het kader van z o ' n beperkte probleembenadering kunnen a l l e e n nog maar " v a r i a n t e n " worden o n t w i k k e l d . De p r o b l e e m s t e l l i n g en - a n a l y s e moeten r u i m t e bi eden voor een o n d e r l i n g e afweging van m o g e l i j k e c i v i e l - t e c h n i s c h e oplossingen en a n d e r s s o o r t i g e maatregelen: o r g a n i s a t o r i s c h e , f i n a n c i e e l - e c o n o m i s c h e , w e t t e l i j k - b e s t u u r l i j k e . De gevraagde u i t b r e i d i n g van een goederenloods kan w e l l i c h t achterwege b l i j v e n a l s het voorraadbeheer v e r b e t e r d w o r d t . U i t b r e i d i n g van de parkeergelegenheid b e h o e f t n i e t het meest geëigende middel t e z i j n om de b e r e i k b a a r h e i d , v a n de binnenstad b i j v o o r b e e l d , t e v e r g r o t e n . De ontwerper moet z i c h n i e t t e snel op s p e c i f i e k e oplossingen ( l a t e n ) v a s t l e g g e n , vooral a l s het probleem waarvoor een o p l o s s i n g gevonden moet worden nog n a u w e l i j k s i s onderzocht en er nog geen d u i d e l i j k i n z i c h t b e s t a a t i n het s c a l a van m o g e l i j k e oplossingen o f i n de eisen d i e aan de "probleemoplossingen" worden g e s t e l d . De t h e r a p i e behoort op de diagnose t e volgen en n i e t daaraan vooraf t e gaan!

2.2.

Probleemstelling N i e t t e n onrechte wordt wel g e s t e l d dat een goede p r o b l e e m s t e l l i n g al de halve o p l o s s i n g i s . De p r o b l e e m s t e l l i n g i s zowel voor de p l a n ning en o r g a n i s a t i e van het ontwerpproces a l s voor de communicatie met de opdrachtgever van c r u c i a l e b e t e k e n i s . Misverstanden over wat het probleem nu e i g e n l i j k i s moeten zo veel m o g e l i j k vermeden worden. Door een goede p r o b l e e m s t e l l i n g kan ook worden voorkomen dat i n de b e g i n f a s e , i n het w i l d e weg, a l l e r l e i gegevens worden verzameld d i e a c h t e r a f overbodig o f n u t t e l o o s b l i j k e n . B i j het formuleren van de p r o b l e e m s t e l l i n g gaat het erom datgene wat als ongewenst o f problematisch wordt beschouwd, beknopt, i n hoofdl i j n e n , weer t e geven. Een probleem i s eerder omschreven als een a f w i j k i n g tussen een bestaande s i t u a t i e of t e verwachten toekomstige o n t w i k k e l i n g en een gewenste s i t u a t i e o f o n t w i k k e l i n g . Géén van deze componenten mag i n dè p r o b l e e m s t e l l i n g o n t b r e k e n . Voorts i s het van be ang aan te geven wie het probleem als zodanig ervaren e n / o f d a a d w e r k e l i j k moeten o p l o s s e n , door naar de betrokken b e v o l k i n g s g r o e p e n , o r g a n i s a t i e s en i n s t e l l i n g e n o f bestuursorgane.. .e v e r w i j z e n . Het probleem komt anders wel erg i n de l u c h t t e hangen. De p r o b l e e m s t e l l i n g "Er i s geen d i r e k t e f i e t s v e r b i n d i n g tussen de TH-wijk en de Krakeel hof" ( o n t l e e n d aan een 2e j a a r s p r o j e c t ) i s formeel géén probleemstel l i n g maar een c o n s t a t e r i n g ; er wordt hoogstens een probleem gesuggereerd. (Een noodz a k e l i j k e a a n v u l l i n g zou z i j n : " . . . . . hoewel daaraan vooral b i j

studenten behoefte b e s t a a t . ) Om t o t een verantwoorde p r o b l e e m s t e l l i n g t e komen moet het probleem i n e e r s t e i n s t a n t i e v a n u i t het g e z i c h t s punt van de betrokkenen worden benaderd en n i e t v a n u i t eigen voorkeuren en vooropgezette ideeën. De f o r m u l e r i n g van het ontwerpprobleem zal z o r g v u l d i g moeten worden afgestemd op de behoeften en verlangens van de opdrachtgevende o r g a n i s a t i e o f gemeenschap. In het p r a k t i j k - v o o r b e e l d "Stad i n Zee" i s het " w e r k e l i j k e " probleem n i e t het winnen van land u i t zee o f het opspuiten van zand voor een nieuwe b o u w l o k a t i e . D i t z i j n s l e c h t s a f g e l e i d e ontwerpen onderzoekproblemen; het gaat u i t e i n d e l i j k om {de o p l o s s i n g van) de h u i d i g e en toekomstige woningnood. Een e e r s t e probleemverkenning kan worden u i t g e v o e r d aan de hand van de v e r s c h i 1 lende "probleemdimensies o f - a s p e c t e n " : w a t , w i e , waar, wanneer, waardoor, waarom o f waartoe. Het ontwerpprobleem wordt meestal eerder t e eng dan t e ruim afgebakend. B i j een t e nauwe begrenzing b l i j v e n a l l e r l e i r e l e v a n t e i n v i o e a s i a c t o r e n en m o g e l i j k e gevolgen b u i t e n het g e z i c h t s v e l d , waarmee de ontwerper wel degel i j k rekening zou moeten houden b i j het o n t w i k k e l e n en beoordelen van a l t e r n a t i e v e o p l o s s i n g e n . Een probleem kan n i e t g e ï s o l e e r d worden b e z i e n ; e r zal i n ruimere kaders moeten worden gedacht: i n de t i j d , r u i m t e l i j k , b e s t u u r l i j k , maatschappelijk en e c o l o g i s c h . Omdat c i v i e l - t e c h n i s c h e p r o j e c t e n een lange levensduur en v o o r b e r e i d i n g s t i j d hebben z i j n o n t w i k k e l i n g e n op langere t e r m i j n van de behoeften en van de omgeving (waarin het bouwwerk i n de toekomst zal moeten f u n c t i o n e r e n ) d o o r s l a g gevend. Het al dan n i e t u i t v o e r e n van andere bouwplannen b i j v o o r b e e l d kan van doorslaggevende betekenis z i j n . Behalve met de wensen en eisen van degenen v o o f ' w i e het bouwwerk bestemd i s (toekomstige g e b r u i k e r s , opdrachtgever) zal ook rekening moeten worden gehouden met de belangen van degenen d i e , t i j d e n s de u i t v o e r i n g o f i n de g e b r u i k s f a s e , de i n v l o e d van het p r o j e c t ondervinden. De ontwerper kan z i c h n i e t t o t de bouwl o k a t i e en de d i r e k t e omgeving ervan beperken. Door de aanleg van een kunstmatig e i l a n d b i j v o o r b e e l d kan de k u s t l i j n verderop worden aanget a s t o f de v e r k e e r s i n f r a s t r u k t u u r op het land worden o v e r b e l a s t . De v e r b r e d i n g van een weg o f s i t u e r i n g van een parkeergarage kan e l d e r s t o t congestie l e i d e n . B i j de plaatskeuze van een nieuwe s c h o o l , een sportcomplex o f r e c r e a t i e g e b i e d zal rekening moeten worden gehouden met plannen voor afbraak o f nieuwbouw i n de omgeving en met de s i t u e r i n g en het verzorgingsgebied van reeds bestaande s o o r t g e l i j k e voorzieningen. Problemen kunnen ook t e ruim worden afgebakend. Om de v e r k e e r s r e g e l i n g op een bepaald k r u i s p u n t t e verbeteren behoeft n i e t de t o t a l e v e r k e e r s problematiek van de s t a d o f het gewest t e worden onderzocht en o p g e l o s t . De f o r m u l e r i n g van het ontwerpprobleem moet worden afgestemd op de - i n de gegeven s i t u a t i e - beschikbare middelen en de voorhanden z i j n d e o f denkbare o p l o s s i n g s m o g e l i j k h e d e n . Het s t r e v e n naar v e r r u i m i n g en de noodzaak van beperking kunnen t o t op zekere hoogte met e l k a a r worden verenigd door een g l o b a l e , breed opgezette probleemverkenning u i t t e voeren. De p r o b l e e m s t e l l i n g f u n g e e r t dan n i e t zozeer a l s kader waarbinnen een nadere probleemanalyse moet p l a a t s v i n d e n , maar als v e r t r e k p u n t en i n v a l s h o e k . Zo'n ruime probleemverkenning kan het beste i n groepsverband gebeuren, door middel van " b r a i n s t o r m i n g " . D a a r b i j wordt g e s t r e e f d naar een ongeremde p r o d u k t i e van spontane i n v a l l e n en nieuwe ideeën; onmiddell i j k e k r i t i e k wordt verboden. Daarna v i n d t een b e o o r d e l i n g p l a a t s op r e l e v a n t i e en b r u i k b a a r h e i d en wordt het probleem bewust i n g e p e r k t en t o t hanteerbare p r o p o r t i e s t e r u g g e b r a c h t . B i j omvangrijke en gecompliceerde p r o j e c t e n komt de p r o b l e e m s t e l l i n g meestal n i e t i n één keer t o t stand maar i n een paar ronden van nadere analyse en h e r f o r m u l e r i n g .

Een s t r i k t e s c h e i d i n g tussen probleemformulering en - o p l o s s i n g i s b i j het ontwerpen meestal n i e t m o g e l i j k ; het i n z i c h t i n het op t e lossen probleem neemt t i j d e n s het ontwerpproces g e l e i d e l i j k t o e .

PROBLEEMSTELLING

Structurering_yan_het_ontwer^ De nadere probleemanalyse r i c h t z i c h i n e e r s t e aanzet op de bewuste s t r u c t u r e r i n g van het ontwerpprobleem. D a a r b i j moet worden nagegaan welke i n f o r m a t i e v e r e i s t en beschikbaar i s . Als de v e r e i s t e gegevens o n t b r e k e n , z u l l e n onderzoekvragen en " u i t g a n g s p u n t e n " moeten worden g e f o r m u l e e r d . Uitgangspunten, i n de z i n van " e x p l i c i e t e vooronders t e l l i n g e n " , kunnen worden beschouwd a l s z e l f - g e k o z e n beperkingen van ontwerpen o n d e r z o e k a c t i v i t e i t e n . Het onderscheid tussen beschil
9. v a s t g e s t e l d kan worden i n welke mate de o n t w i k k e l d e o p l o s s i n g aan de gestelde doelen v o l d o e t . Op de w i j z e waarop de k l o o f tussen g l o b a l e d o e l s t e l l i n g e n en concrete wensen en eisen kan worden o v e r b r u g d , komen we l a t e r nog t e r u g . Randvoorwaarden, z i j n beperkende voorwaarden d i e door anderen aan de ontwerper, b i j het zoeken naar o p l o s s i n g e n , worden opgelegd. Ze geven de " s p e e l r u i m t e " aan waarbinnen de ontwerper z i c h moet bewegen. De randvoorwaarden, opgelegde beperkingen waaraan n i e t t e tornen v a l t , bepalen "wat i n i e d e r geval moet en wat absoluut n i e t kan o f mag"; ze geven de grenzen of randen aan van de beschikbare o p l o s s i n g s r u i m t e . Aan de hand van randvoorwaarden kunnen de s c h e i d s l i j n e n tussen r e ë l e oplossingen en onaanvaardbare of n i e t - r e a l i s e e r b a r e oplossingen worden g e t r o k k e n . In t e g e n s t e l l i n g t o t d o e l s t e l l i n g e n , d i e i n de beginfase van j e t ontwerpproces al leen nog maar vaag en a b s t r a c t kunnen worden g e f o r m u l e e r d , z i j n randvoorwaarden n o o d z a k e l i j k e r w i j s erg c o n c r e e t . Anders zou niemand z i c h eraan s t o r e n ! Het ontwerpprobleem moet, na s t r u c t u r e r i n g en nadere analyse u i t e i n d e l i j k i n een voor de ontwerper b r u i k b a r e vorm worden gegoten: een programma van " e i s e n en wensen" op basis waarvan a l t e r n a t i e v e o p l o s singen o n t w i k k e l d en g e t o e t s t kunnen worden. Eisen en wensen worden onderscheiden omdat lang n i e t al Ie eisen vóóraf, i n de vorm van voor¬ geschreven normen o f grenswaarden, behoeven t e worden g e s t e l d . Bovendien kan n o o i t t e g e l i j k e r t i j d aan a l l e m o g e l i j k t e s t e l l e n eisen worden v o l d a a n ; a f w e g i n g , een kwestie van geven en nemen, b l i j f t n o o d z a k e l i j k . Eerst i s nog een nadere t o e l i c h t i n g gewenst op de begrippen die b i j de probleemanalyse worden gehanteerd: u i t g a n g s p u n t e n , d o e l s t e l l i n g e n en randvoorwaarden.

10. 3.

Uitgangspunten, d o e l s t e l l i n g e n ,

3.1.

Uitgangspunten

randvoorwaarden

In de beginfase van het ontwerpproces z u l l e n e r , I n o v e r l e g met de opdrachtgever, a l l e r l e i i n h o u d e l i j k e v ó ó r o n d e r s t e l l i n g e n moeten worden geformuleerd over wat nog onbekend en onzeker i s . D e r g e l i j k e vooronders t e l l i n g e n hebben het k a r a k t e r van een "werkhyjjothese"; het germanisme "aanname" wordt ook wel a l s synoniem g e b r u i k t . V ó ó r o n d e r s t e l l i n g e n z i j n n o o d z a k e l i j k omdat de o n t w e r p e r , a l s de v e r e i s t e gegevens o n t b r e k e n , nu eenmaal n i e t a l l e s t e g e l i j k e r t i j d en t o t op de bodem kan gaan onderzoeken. In i e d e r geval z u l l e n e r verwachtingen moeten worden o n t w i k k e l d over de toekomstige behoeften van de g e b r u i k e r s en over de omstandigheden waarin het bouwwerk i n de toekomst moet f u n c t i o n e r e n ; over de toekomst z i j n nu eenmaal geen f e i t e l i j k e gegevens beschikbaar. Aan de toekomstverwachtingen 1iggen n o o d z a k e l i j k e r w i j s c o n t i n u T t e i t s veronderstëTTTngen van v e r s c h i l l e n d e aard ten g r o n d s l a g . De veronder¬ s t e l d e c o n t i n u ï t e i t kan b e t r e k k i n g hebben op de o n v e r a n d e r l i j k h e i d van bepaalde v e r s c h i j n s e l e n o f kenmerken (bodemgesteldheid, m a t e r i a a l eiqenschappen), van o n t w i k k e l i n g s t e n d e n t i e s ( e x p o n e n t i ë l e g r o e i ) o f van samenhangen tussen v e r s c h i j n s e l e n (de r e l a t i e tussen b e l a s t i n g e n d o o r b u i g i n g , tussen bevolkingsomvang en m o b i l i t e i t of s p o r t b e o e f e n i n g ) . Onder " u i t g a n g s p u n t e n " verstaan we i n e e r s t e i n s t a n t i e e x p l i c i e t e vóóro n d e r s t e l l i n g e n d i e , b i j gebrek aan (voldoende betrouwbare en nauwk e u r i g e ) i n f o r m a t i e , i n i e d e r geval v o o r l o p i g a l s vaststaand worden aangenomen. T i j d e n s het ontwerpproces worden de geformuleerde u i t g a n g s p u n t e n , t e n z i j ze u i t d r u k k e l i j k een v o o r l o p i g k a r a k t e r dragen, n i e t opnieuw t e r d i s cussie g e s t e l d en nader onderzocht o f onderbouwd. Herziening kan desondanks n o o d z a k e l i j k b l i j k e n omdat de omstandigheden z i c h w i j z i g e n o f omdat er onverwachts nieuwe kennis en i n f o r m a t i e beschikbaar komt. (Over het al dan n i e t doorgaan van bouwplannen i n de d i r e k t e omgeving b i j v o o r b e e l d o f over nieuwe technische m o g e l i j k h e d e n ) . Als bepaalde u i t g a n g s p u n t e n , verstrekkende consequenties voor het ontwerp kunnen hebben verdienen v e r s c h i l l e n d e a l t e r n a t i e v e v o o r o n d e r s t e l l i n g e n de voorkeur. De consequenties daarvan kunnen i n de loop van het ontwerp¬ proces worden o n d e r z o c h t , door een zgn. " g e v o e l i g h e i d s a n a l y s e " u i t t e voeren. B i j het zoeken naar oplossingen kan zowel naar " r o b u u s t h e i d ( o n g e v o e l i g h e i d van het ontwerp voor v a r i a t i e s i n u i t g a n g s p u n t e n ) a l s naar " f l e x i b i l i t e i t " (mogelijkheden t o t aanpassing a c h t e r a f aan ver¬ anderde omstandigheden of e i s e n ) worden g e s t r e e f d . Er kunnen v o o r l o p i g e uitgangspunten worden geformuleerd ten aanzien van randvoorwaarden waarvan nog n i e t bekend i s o f ze wel van t o e pas s T n g T f j i T ö p l T ë t s p e c i f i e k e p r o j e k t . H e t z e l f d e g e l d t voor doel¬ s t e l l i n g e n waarvan de aanvaardbaarheid, r e l e v a n t i e o f concrete inhoud nog onvoldoende v a s t s t a a t . In beide g e v a l l e n i s nader onderzoek en o v e r l e g n o o d z a k e l i j k . Omdat uitgangspunten z e l f gekozen beperkingen Inhouden van o n d e r z o e k a k t i v i t e i t e n i s de keuze ervan van g r o o t belang voor de o p s t e l l i n g van het werkplan en de o r g a n i s a t i e van het ontwerpproces. Het ontwerp komt u i t e r a a r d op losse schroeven te staan a l s de a a n v a n k e l i j k e uitgangspunten o n j u i s t o f u i t e r s t aanvechtbaar b l i j k e n ; de uitgangspunten vormen a l s het ware de d r a a g k r a c h t i g e laag waarop de ontwerper z i j n gedachtenbouwsels f u n d e e r t . Er kan op i n t e l l e c t u e e l d r i j f z a n d of veen worden gebouwd. Uitgangspunten ove- te bestaande s i t u a t i e kunnen i n beginsel op w e r k e l i j k h e i d s g e h a l t e worden g e t o e t s t ; ten aanzien van vooronderstel 1ingen over toekomstige o n t w i k k e l i n g e n moet een beroep worden gedaan op zwakkere c r i t e r i a a l s mate van onderbouwing en s u b j e c t i e v e w a a r s c h i j n l i j k h e i d ot aanneme¬ lijkheid".

1 11.

beschikbare gegevens vereiste informatie

onderzoekvragen

nog n i e t beschikbaar

voorlopig

uitgangspunten

y nader onderbouwen

âlternatieven ^ gevoel i g veronderstel1ingen heidsanalyse II d e f i n i t i e f II

De b e g r i p s b e p a l i n g t o t dusver v o o r o n d e r s t e l l i n g ) kan worden p e r k i n g van een meer algemene ook wel g e b r u i k t a l s synoniem startpunt".

( u i t g a n g s p u n t i n de z i n van e x p l i c i e t e beschouwd a l s een t o e s p l i t s i n g o f i n en n e u t r a l e b e t e k e n i s ; uitgangspunt wordt voor " b e g i n t o e s t a n d ^ o f " v e r t r e k - o f

Als het t o t a l e ontwerpgebeuren opgevat wordt a l s een keten van bewerkingen en b e s l i s s i n g e n , vormt e l k e bewerking o f ontwerpfase het uitgangspunt voor de daaropvolgende stappen t e n z i j , op grond van de b e r e i k t e r e s u l t a t e n , b e s l o t e n wordt het voorgaande nog eens dunnetjes over t e doen. De concrete p r o b l e e m s i t u a t i e en ontwerpopdracht vormen de b e g i n t o e s t a n d o f v e r t r e k p u n t waarvan b i j het formuleren van de p r o b l e e m s t e l l i n g wordt u i t g e g a a n . De p r o b l e e m s t e l l i n g vormt het u i t gangspunt voor de probleemanalyse, het f o r m u l e r e n van d o e l s t e l l i n g e n en het i n v e n t a r i s e r e n en analyseren van de geldende randvoorwaarden. Deze vormen op hun b e u r t het s t a r t p u n t b i j het o p s t e l l e n van een programma van eisen en wensen, op basis waarvan a l t e r n a t i e v e o p l o s singen o n t w i k k e l d en geëvalueerd worden. U i t de k o n t e k s t zal meestal wel b l i j k e n o f deze meer algemene en n e u t r a l e betekenis i n het geding i s . Met het oog op de o n t w i k k e l i n g van een werkplan i s vooral de meer s p e c i f i e k e en beperkte begripsinhoud van uitgangspunt aan de o r d e ; e x p l i c i e t e v o o r o n d e r s t e l l i n g over wat nog onbekend en onzeker i s . 3.2. De_formu]ering_yan_doe]stellingen De o o r s p r o n k e l i j k e betekenis van het doel begrip, "mik- o f r i c h t p u n t " , i s nog steeds t e r u g t e vinden i n de p l a t t e g r o n d van oude s t e d e n , waaronder Del f t . De "Doelen" was vroeger een p l e i n waar het p i j l - en boogschieten beoefend werd! Doelpalen, doel v e r d e d i g i n g en doelpunten komen i n veel sporten en spelen voor. Elk i n i t i a t i e f t o t bouwen, e l k e ontwerpopdracht, i s e r op g e r i c h t w e n s e l i j k geachte d o e l s t e l l i n g e n t e bereiken o f zo d i c h t m o g e l i j k t e benaderen. Het t e ontwerpen bouwwerk moet een b i j d r a g e leveren aan de v e r w e z e n l i j k i n g van d o e l s t e l ¬ " riigen d i e , s t i 1 zwijgend o f e x p l i c i e t , door de opdrachtgevende o r g a n i s a t i e o f gemeenschap worden n a g e s t r e e f d : b e d r i j f s t i c h t i n g o f e x p a n s i e , u i t b r e i d i n g o f v e r b e t e r i n g van de d i e n s t v e r l e n i n g , bescherming tegen o v e r s t r o m i n g , e . d . De d o e l s t e l 1ingen van de opdrachtgever z i j n doorgaans nog n i e t erg d u i d e l i j k bepaald. In het ontwerpproces s t a a t de f o r m u l e r i n g van d o e l s t e l 1ingen dan ook l o g i s c h voorop.

12-.

De d o e l s t e l l i n g e n moeten een nadere o m s c h r i j v i n g geven van het gewenste e i n d r e s u l t a a t o f e i n d p r o d u k t van het ontwerpproces. De ontwerper kan daarop z i j n werkzaamheden r i c h t e n , U i t e i n d e l i j k moet op grond van d o e l s t e l l i n g e n en de d a a r u i t v o o r t v l o e i e n d e eisen en wensen worden v a s t g e s t e l d of het v o o r g e s t e l d e ontwerp wel een bevredigende o p l o s s i n g i s en d a a d w e r k e l i j k u i t g e v o e r d moet worden. De ontwerper zal z i c h dan ook al i n een vroeg stadium van het ontwerpproces een d u i d e l i j k e r voors t e l l i n g moeten maken van hetgeen de opdrachtgever voor ogen s t a a t . D a a r b i j zal ook rekening moeten worden gehouden met d i v e r s e b e l a n g hebbenden die d i r e k t o f i n d i r e k t b i j de totstandkoming betrokken z i j n o f e r de, eventueel n a d e l i g e , gevolgen van ondervinden. Hierop komen w i j b i j het o p s t e l l e n van een programma van eisen en wensen nog t e r u g . De a a n v a n k e l i j k g l o b a l e en vage d o e l s t e l l i n g e n z u l l e n moeten worden v e r t a a l d i n een samenhangend pakket van concrete eisen en wensen z o d a t , aan de hand daarvan, m o g e l i j k e oplossingen o n t w i k k e l d en g e t o e t s t kunnen worden. De f o r m u l e r i n g van d o e l s t e l l i n g e n l i g t i n het verlengde van de probleems t e l l i n g . De p r o b l e e m s t e l l i n g g e e f t een nadere afbakening en o m s c h r i j v i n g van datgene wat a l s ongewenst o f problematisch wordt beschouwd. D a a r b i j wordt g e t r a c h t de kern van het probleem beknopt weer t e geven. Een probleem i s eerder omschreven a l s een a f w i j k i n g van een, op grond van d o e l s t e l l i n g e n gewenste s i t u a t i e o f o n t w i k k e l i n g . B i j de d o e l s t e l l i n g e n f o r m u l e r i n g wordt het probleem opnieuw, en ditmaal i n p o s i t i e v e z i n , geformuleerd door aan t e geven wat men u i t e i n d e l i j k met het bouwwerk wenst t e b e r e i k e n : een goede v e r k e e r s a f w i k k e l i n g , adequate h u i s v e s t i n g , aanvaardbare w a t e r k w a l i t e i t of v e i l i g h e i d . Al eerder i s g e s t e l d dat de f o r m u l e r i n g van d o e l s t e l l i n g e n een bewuste keuze i n h o u d t ; b i j een bepaalde p r o b l e e m s t e l l i n g z i j n naar aard en p r i o r i t e i t , uiteenlopende d o e l s t e l l i n g e n m o g e l i j k . R e a l i t e i t s z i n i s b i j de d o e l b e p a l i n g geboden; de geformuleerde wenselijkheden moeten géén o n w e r k e l i j k e verlangens z i j n , maar r e ë l e m o g e l i j k h e d e n ! Evenals de p r o b l e e m s t e l l i n g worden d o e l s t e l l i n g e n v a n u i t het g e z i c h t s ¬ punt van de opdrachtgever en de toekomstige gebruikers g e f o r m u l e e r d ; de d o e l s t e l l i n g e n dienen de b i j hen levende behoeften en verlangens weer t e geven. Een algemene o m s c h r i j v i n g van de ontwerptaak i n de t r a n t van " h e t v i n d e n van een o p l o s s i n g voor het i n de p r o b l e e m s t e l l i n g geformuleerde probleem" i s a l s d o e l s t e l l i n g e n f o r m u l e r i n g danook v o l s t r e k t o n t o e r e i k e n d . Zo'n v r i j b l i j v e n d e d o e l o m s c h r i j v i n g voegt aan de probleems t e l l i n g n i e t s s u b s t a n t i e e l s t o e . De d o e l s t e l l i n g e n behoren een nadere u i t w e r k i n g en o m s c h r i j v i n g te geven van de gewenste s i t u a t i e o f ont¬ w i k k e l i n g d i e b i j de f o r m u l e r i n g van het probleem als norm i s gehanteerd. Ook moet worden vermeden dat de d o e l s t e l l i n g al o n m i d d e l l i j k i n termen van een concrete o p l o s s i n g of s p e c i f i e k e ontwerp- of onderzoektaak wordt geformuleerd: de s i t u e r i n g en het ontwerp van een b r u g , s l u i s of t u n n e l . B i j het ontwerp van een "Stad i n Zee" ( z i e p r a k t i j k v o o r b e e l d ) kan het voorzien i n de toekomstige woonbehoefte en het creeëren van een v o l doende a a n t r e k k e l i j k woon- en l e e f m i l i e u a l s u i t e i n d e l i j k e d o e l s t e l l i n g worden beschouwd. Het zoeken van een g e s c h i k t e k u s t l o k a t i e i s een ontwerpen onderzoektaak d i e d a a r u i t kan worden a f g e l e i d . De d o e l s t e l l i n g e n zouden verlangens en wensen moeten w^-ergeven ten aanzien van de s i t u e r i n g en b e r e i k b a a r h e i d , de bevolkingsopbouw en samenstel l i n g van het woningbestand, de v e r e i s t e v o o r z i e n i n g e n , de i n d e l i n g en i n r i c h t i n g van het t e r r e i n , de k w a l i t e i t van het woon- en l e e f m i l i e u e . d . B i j het ontwerp van een c i v i e l - t e c h n i s c h p r o j e c t i s doorgaans een complex van u i t e e n l o p e n d e , o n d e r l i n g samenhangende,doel s t e l 1i ngen i n het geding

13.

Z e l f s op het e e r s t e g e z i c h t enkelvoudige d o e l s t e l l i n g e n , a l s het v e r beteren van een v e r k e e r s v e r b i n d i n g o f bescherming tegen o v e r s t r o m i n g , b l i j k e n b i j nadere beschouwing u i t v e r s c h i l lende s u b - d o e l s t e l l i n g e n t e z i j n opgebouwd. De v e r w e z e n l i j k i n g van een bepaalde d o e l s t e l l i n g kan bovendien t o t onbedoelde, maar o n v e r m i j d e l i j k e neveneffecten op andere d o e l s t e l l i n g e n l e i d e n . De samenhang tussen d o e l s t e l l i n g e n wordt zowel door f e i t e l i j k e afhank e l i j k h e d e n a l s door v o o r k e u r s r e l a t i e s bepaald. De o n d e r l i n g e afhank e l i j k h e i d van d o e l s t e l 1ingen d i e t o t u i t i n g komt i n het optreden van neveneffekten v l o e i t v o o r t u i t f e i t e l i j k e samenhangen i n de w e r k e l i j k h e i d . De v e r w e z e n l i j k i n g van een bepaalde d o e l s t e l l i n g kan op grond van f e i t e l i j k e samenhangen een ( p o s i t i e v e ) b i j d r a g e leveren aan de r e a l i s e r i n g van andere d o e l s t e l l i n g e n o f daaraan j u i s t afbreuk doen. In het e e r s t e geval spreken we van " c o m p l e m e n t a r i t e i t " , i n het tweede van " c o n c u r r e n t i e " o f o n d e r l i n g e s t r i j d i g h e i d tussen d o e l s t e l l i n g e n . Maatregelen t e r bevordering van de v e r k e e r s v e i l i g h e i d b i j v o o r b e e l d kunnen tevens een b i j d r a g e leveren aan energiebesparing o f verminder i n g van de g e l u i d s h i n d e r , maar ten koste gaan van een snel Ie v e r k e e r s a f w i k k e l i n g . D o e l s t e l l i n g e n z i j n o n d e r l i n g ook c o n c u r r e r e n d , omdat de r e a l i s e r i n g van welke d o e l s t e l l i n g dan ook beslag l e g t op schaarse middelen d i e a l t e r n a t i e v e aanwendingsmogelijkheden hebben. Het i s onm o g e l i j k om maximaal aan a l l e d o e l s t e l 1ingen t e voldoen. Onderlinge afweging en p r i o r i t e i t s b e p a l i n g i s n o o d z a k e l i j k . Sommige d o e l s t e l l i n g e n leggen nu eenmaal méér gewicht i n de schaal dan andere; d o e l s t e l l i n g e n f o r m u l e r i n g en p r i o r i t e i t s b e p a l i n g hangen nauw samen. In de p r i o r i t e i t s b e p a l i n g komen voorkeurs r e l a t i e s tussen d o e l s t e l l i n g e n t o t u i t i n g (rangorde- en g e w i c h t s b e p a l i n g ) . De toegekende gewichten kunnen s t e r k u i t e e n l o p e n tussen i n d i v i d u e n o n d e r l i n g en tussen v e r s c h i l l e n d e b e v o l k i n g s - o f g e b r u i k e r s c a t e g o r i e ë n . ' Hierop komen we b i j de e v a l u a t i e van a l t e r n a t i e v e oplossingen nog terug. D o e l s t e l l i n g e n kunnen worden geformuleerd op v e r s c h i l lende a b s t r a c t i e n i v e a u ' s: - algemeen: w e l z i j n s - o f w e l v a a r t s b e v o r d e r i n g , vei 1 i g h e i d , het creeëren van een hoogwaardig woon- en l e e f m i l i e u , natuurbehoud; o f - s p e c i f i e k en c o n c r e e t : n e t t o b a t e n , ongevals- of o v e r s c h r i j d i n g s k a n s e n gel u i d s b e l a s t i n g , v o g e l p o p u l a t i e s . Een d o e l s t e l l i n g op een bepaald a b s t r a c t i e n i v e a u kan a l t i j d worden beschouwd als een ( h u l p - ) m i d d e l voor de v e r w e z e n l i j k i n g van meer omvattende d o e l s t e l l i n g e n ; t e r w i j l een gegeven d o e l s t e l l i n g ook kan worden o n t l e e d t o t meer beperkte en s p e c i f i e k e subdoelen. Zo o n t s t a a t een h i ë r a r c h i s c h geordende doel-middel keten met een l i n e a i r e , boom- of netwerkstruktuur. Een bouwwerk i s géén doel op z i c h z e l f maar een hulpmiddel voor de r e a 1 i s e r i n g van d o e l s t e l l i n g e n "van hogere orde" d i e door de opdrachtgevende o r g a n i s a t i e o f gemeenschap worden n a g e s t r e e f d . De v o o r b e r e i d i n g van een tentamen, het maken van een doelpunt i n een s p o r t w e d s t r i j d e . d . kunnen eveneens als een opstapje op de d o e l - m i d d e l - l a d d e r worden beschouwd. (Ga z e l f maar n a ! ) D o e l s t e l l i n g e n op hogere a b s t r a c t i e n i v e a u ' s z i j n e c h t e r zo vaag en algemeen dat ze de ontwerper w e i n i g of geen houvast b i e d e n . Meer s p e c i f i e k e en concrete s u b d o e l s t e l l i n g e n en ontwerp c r i t e r i a z i j n v e r e i s t . Deze kunnen echter n i e t door s t r i k t - l o g i s c h e a f l e i d i n g u i t meer a b s t r a c t e en algemene d o e l s t e l l i n g e n worden verkregen De o p s p l i t s i n g en v e r b i e z o n d e r i n g v e r e i s t aanvul lende i n f o r m a t i e t e r w i j l er ook waarde-oordelen aan t e pas z u l l e n moeten komen.

14.

Enig denkwerk i s n o o d z a k e l i j k evenals een b e h o o r l i j k e dosis i n v e n t i v i t e i t . Een g l o b a l e d o e l s t e l l i n g a l s vermindering van de v e r k e e r s congestie k a n , b i j w i j z e van v o o r b e e l d , a l s v o l g t i n termen van sub^ d o e l s t e l l i n g e n worden g e s p e c i f i c e e r d : . u^^^^f^^^^^ - vermindering van de v e r k e e r s a t t r a c t i e en - p r o d u k t i e i n de b e t r e f f e n d e gebieden; - h e t weren van doorgaand v e r k e e r ; - h e t s t i m u l e r e n van v e r v o e r s w i j z e n met een g e r i n g e r r u i m t e b e s l a g , - h e t v e r b e t e r e n van de v e r k e e r s c i r c u l a t i e ; - v e r g r o t i n g o f h e r i n r i c h t i n g van de v e r k e e r s r u i m t e . Het onderstaande schema g e e f t een o v e r z i c h t van h e t w a t e r k w a l i t e i t s b e l e i d op basis van een doel-middelen h i ë r a r c h i e . . Óyer-Jih,

van hel walerkwalileitsbeleid

la Ib 2 3

bouwen zuiveringsinstallaties biologische zuivering andere zuiveringsmethoden proceswijzigingen bij bron

5b

overleg in Rijnkommissie

zoals neergelegd in de Urgenlienola

12c verlaging fosfaatgehalte wasmiddelen 14 15

8 9a

Mi-

internationaal overleg desinfeklie bij zuivering

verbod organisatie ter

(Bron: J . T h . A . Bressers, Analyse

van hel beleid Ier bestrijding

van de veronlreiniging

van

De d o e l s t e l l i n g e n moeten u i t e i n d e l i j k zo s p e c i f i e k en concreet worden geformuleerd d a t v a s t g e s t e l d kan worden o f en i n welke mate het o n t werp o f de m o g e l i j k e a l t e r n a t i e v e n aan de gestelde doe len v o l d o e t , Hoewel h e t d o e l b e g r i p b e t r e k k e l i j k eenvoudig i s l e v e r t het formuleren en s p e c i f i c e r e n van d o e l s t e l l i n g e n i n de p r a k t i j k van het ontwerpen de nodige c o m p l i c a t i e s op. Tussen a b s t r a c t e d o e l s t e l l i ngen en b r u i k bare o n t w e r p c r i t e r i a gaapt een a a n z i e n l i j k e k l o o f d i e door nader onderzoek (en i n nauwe w i s s e l w e r k i n g met de o n t w i k k e l i ng van a l t e r n a t i e v e oplossingen) moet worden overbrugd. Hierop komen we b i j de f u n c t i e - en procesanalyse en he t o p s t e l l e n van een programma van eisen en wensen nog t e r u g .

15.

. Randvoorwaarden T e r w i j l uitgangspunten en d o e l s t e l l i n g e n als u i t i n g e n van " k e u z e v r i j h e i d " kunnen worden g e z i e n , vertegenwoordigen randvoorwaarden de "harde r e a l i t e i t " d i e n i e t met z i c h l a a t s o l l e n . Randvoorwaarden worden n i e t z e l f gekozen maar dwingend, van b u i t e n a f , aan de opdrachtgever e n / o f ontwerper opgelegd. Randvoorwaarden z i j n zowel b i j de o n t w i k k e l i n g en s e l e c t i e van a l t e r n a t i e v e oplossingen als b i j de u i t e i n d e l i j k e beoord e l i n g ervan van doorslaggevende b e t e k e n i s . De van toepassing z i j n d e beperkende voorwaarden bepalen de "randen" of "grenzen" van de r u i m t e waarbinnen de o p l o s s i n g gevonden moet worden. "Echte" randvoorwaarden hebben het k a r a k t e r van geboden o f verboden waarvan de o v e r t r e d i n g o n v e r b i d d e l i j k wordt a f g e s t r e f t : g r e n s o v e r s c h r i j d i n g l e i d t t o t a f k e u r i n g o f verwerping van het ontwerp. Om i n z i c h t t e k r i j g e n i n de beschi kbare manouvreerruimte en het scala van oplossingsmogelijkheden i s i n de beginfase van het ontwerpproces al een e e r s t e i n v e n t a r i s a t i e v e r e i s t van de b e l a n g r i j k s t e beperkende voorwaarden d i e op het p r o j e k t van toepassing z i j n o f kunnen z i j n . De ontwerper zal z i c h voortdurend rekenschap moeten geven van wat i n ieder geval moet en absoluut n i e t kan o f mag. Door de overheid en de v e r s c h i 1 lende goedkeuringverlenende i n s t a n t i e s (openbare n u t s b e d r i j v e n , brandweer, a r b e i d s i n s p e c t i e e . d . ) worden d i v e r s e eisen g e s t e l d , zowel aan het t e ontwerpen eindprodukt a l s aan de u i t v o e r i n g van het bouwwerk en het u i t e i n d e l i j k gebruik e r v a n . De t o e t s i n g s - en goedkeuringsprocedures z i j n mede bepalend voor de opzet van het werkplan en de o r g a n i s a t i e van het ontwerpproces. De gestelde ei sen kunnen het k a r a k t e r hebben van voorgeschreven b e s l u i t v o r m i n g s procedures, bindend opgelegde ontwerpeisen, o f beperkingen ten aanzien van de t o e l a a t b a r e o f beschikbare middelen en u i t v o e r i n g s w i j z e n . De opdrachtgever zal eveneens min o f meer absolute eisen en beperkingen aangeven, waaraan het ontwerp i n i e d e r geval zal moeten v o l d o e n . * Omdat de r e a l i s e r i n g van d o e l s t e l 1ingen al t i j d aan bepaalde minima gebonden i s kan e l k e d o e l s t e l 1ing desgewenst door de opdrachtgever a l s randvoorwaarde (grenswaarde, t o e l a a t b a a r minimum) worden geformul e e r d . Als de ontwerper over voldoende ruimte b e s c h i k t om b u i t e n de "gevarenzone" t e b l i j v e n en de beschi kbare "marges" t o e r e i k e n d 1 i j k e n bestaat daartoe echter geen a a n l e i d i n g . De door anderen opgelegde randvoorwaarden, waarmee de ontwerper rekening zal moeten houden kunnen a l s v o l g t worden samengevat: - bindend opgelegde ontwerpeisen ( k w a l i t e i t s e i s e n waaraan het t e o n t werpen bouwwerk moet voldoen) i n de vorm van voorgeschreven normen o f grenswaarden (maxima, minima). Voorbeelden z i j n : het t o e l a a t b a r e g r o n d g e b r u i k , r o o i 1 i j n e n en maximale bouwhoogte, w a t e r k w a l i t e i t s e i s e n , t o e l a a t b a r e g e l u i d s n i v e a u ' s , subsidienormen e . d . ; - beperkingen van de beschi kbare ( f i n a n c i ë l e , personele en m a t e r i ë l e ) middelen, t i j d s l i m i e t e n ; - beperkingen ten aanzien van de t o e l a a t b a r e middelen en u i t v o e r i n g s w i j z e n ; e t h i s c h e overwegingen, w e t t e l i j k - b e s t u u r l i j k e v o o r s c h r i f t e n ; vei 1 i g h e i d s v o o r s c h r i f t e n e . d . In de meest ruime z i n kunnen al Ie f a c t o r e n en omstandigheden d i e de beschikbare oplossingsmogeli,""-''eden bepalen, maar waarop de opdrachtgever en ontwerper géén i n v l o e d kunnen u i t o e f e n e n , a l s beperkende voorwaarden worden beschouwd. Op grond van deze ruime i n t e r p r e t a t i e kunnen eveneens als "randvoorwaarden" gelden:

- o n v e r a n d e r l i j k e gegevenheden d i e beperkingen voor het ontwerp i n ¬ houden: de bestaande s i t u a t i e , n a t u u r w e t t e n , wetmatigheden i n het m e n s e l i j k gedrag, de stand van de techniek e . d , ; - toekomstige o n t w i k k e l i n g e n o f gebeurtenissen d i e bepalend z i j n voor de haalbaarheid o f d o e l m a t i g h e i d van het p r o j e k t . Uitgangspunten ten aanzien van de bestaande s i t u a t i e en toekomstverwachtingen kunnen het k a r a k t e r k r i j g e n van ontbindende voorwaarde. Het p r o j e k t kan op l o s s e schroeven komen t e staan als e r i n de werke¬ l i j k h e i d n i e t aan wordt voldaan. De haalbaarheid o f a a n t r e k k e l i j k h e i d van een p r o j e k t kan b i j v . a f h a n k e l i j k z i j n van de u i t v o e r i n g van andere plannen, de t e verwachten i n f l a t i e e t c . Als l a a t s t e en n i e t o n b e l a n g r i j k s t e c a t e g o r i e van "randvoorwaarden" kunnen de pseudo- o f quasi-randvoorwaarden worden genoemd: de i m p l i c i e t e v o o r o n d e r s t e l l i n g e n en a l s vanzelfsprekend beschouwde gegevenheden d i e ten onrechte a l s opgelegde beperkingen worden beschouwd. D i t l e i d t t o t een a a n z i e n l i j k e en vaak onverantwoorde i n p e r k i n g van de beschikbare o p l o s s i n g s r u i m t e . Verhulde uitganspunten en z e l f - o p g e l e g d e beperkingen kunnen van doorslaggevende betekenis z i j n b i j de f o r m u l e r i n g van een probleem en het zoeken naar m o g e l i j k e o p l o s s i n g e n . B i j w i j z e van t o e l i c h t i n g een conc r e e t v o o r b e e l d : de v e r k e e r s p r o b l e m a t i e k i n de b i n n e n s t a d . De bestaande f u n c t i e van de binnenstad en het daarmee samenhangende v e r k e e r s - en vervoerspatroon kunnen s t i l z w i j g e n d a l s randvoorwaarden, i n de z i n van o n v e r a n d e r l i j k e gegevenheden, worden beschouwd. Op grond van deze randvoorwaarden i s de beperkte c a p a c i t e i t van de bestaande v e r k e e r s i n f r a s t r u k t u u r ( s t r a t e n , p l e i n e n , parkeermogelijkheden) h e t probleem waarvoor een o p l o s s i n g moet worden gezocht. M o g e l i j k e o p l o s s i n g e n , binnen de g e s t e l d e randvoorwaarden z i j n : wegverbreding en verkeersdoorbraken, v e r b e t e r i n g van de d o o r s t r o m i n g , u i t b r e i d i n g van de p a r k e e r v o o r z i eni ngen. De bestaande i n f r a s t r u k t u u r kan e c h t e r , op n i e t minder s l e c h t e gronden, z è l f a l s randvoorwaarde worden opgevat. Het probleem i s nu op welke w i j z e een betere afstemming kan worden b e r e i k t van de f u n c t i e van de binnenstad en het v e r k e e r s - en vervoerspatroon op de beschikbare i n f r a s t r u k t u u r . Als m o g e l i j k e oplossingen kan worden gedacht aan: d e c e n t r a l i s a t i e van c e n t r u m f u n c t i e s , b e v o r d e r i n g van het openbaar vervoer en het langzame verkeer en het weren van het p a r t i c u l i e r e autoverkeer en l a n g - p a r k e e r d e r s . Omdat lang n i e t a l l e randvoorwaarden even " h a r d " z i j n , i s de b e p a l i n g van de geldende randvoorwaarden n i e t i n de e e r s t e (en zeker n i e t i n de l a a t s t e ! ) p l a a t s een kwestie van i n v e n t a r i s a t i e maar van k r i t i s c h e beschouwing en bewuste keuze.

gegevens UITGANGSPUNTEN onderzoekvragen

FUNKTIEDRAGERS

•UNKTIEANALYSE PROGRAMMA VAN EISEN EN WENSEN

PROBLEEMANALYSE DOELSTELLINGEN RANDVOORWAARDEN

PROCESANALYSE

ALTERNATIEVE 1 1 OPLOSSINGEN

17. 4.

Proces- en f u n c t i e - a n a l y s e ; het o p s t e l l e n van een programma van eisen en wensen

4.1.

Plaatsbepaling Op basis van de ( v o o r l o p i g e ) p r o b l e e m s t e l l i n g en de t o t dusver u i t g e voerde probleemanalyse z i j n uitgangspunten en d o e l s t e l l i n g e n geformul e e r d . Bovendien h e e f t een e e r s t e verkenning plaatsgevonden van de geldende randvoorwaarden. Hoewel de concrete i n v u l l i n g van d o e l s t e l l i n g e n en randvoorwaarden een i n t e g r e r e n d bestanddeel vormt van het o p s t e l l e n van een programma van eisen en wensen ( " p . v . e . " ) wordt het h i e r , t e r w i l l e van de o v e r z i c h t e l i j k h e i d , a f z o n d e r l i j k behandeld. In d i t verband i s ook de o n d e r l i n g e samenhang tussen het o p s t e l l e n van een p . v . e . en het e i g e n l i j k e ontwerp van het bouwwerk van b e l a n g . B i j min o f meer r o u t i n e m a t i g e ontwerpopgaven zoals een doorsnee b r u g , s l u i s o f kantoorgebouw kan het p . v . e . vooraf v r i j g e d e t a i l l e e r d worden vastgelegd zonder dat de beschikbare o p l o s s i n g s r u i m t e daardoor onnodig en v o o r b a r i g wordt b e p e r k t . B i j omvangrijke en complexe p r o j e c t e n waarmee nog w e i n i g o f géén e r v a r i n g i s opgedaan komt het p . v . e . stapsgew i j s , en i n nauwe w i s s e l w e r k i n g met het ontwerp, t o t s t a n d : - basisprogramma, haalbaarheidsonderzoek; - v o o r l o p i g p . v . e . , schetsontwerp; - d e f i n i t i e f p . v . e . , d e f i n i t i e f ontwerp. Deze gang van zaken komt overeen met het leerproces dat z i c h i n onderw i j s s i t u a t i e s v o o r d o e t ; het i n z i c h t i n het ontwerpprobleem, de t e s t e l l e n eisefrerTcie m o g e l i j k e oplossingen neemt pas g e l e i d e l i j k t o e . In de methodische u i t w e r k i n g van de b e t r e f f e n d e ontwerpen onderzoektaken wordt de w i s s e l w e r k i n g tussen ontwerp en p . v . e . , op grond van deze overwegingen, dan ook s t e r k benadrukt. In de methodische procedureschema's en het werkplan kan door het inbouwen van terugkoppelingen i n de n o o d z a k e l i j k e w i s s e l w e r k i n g worden v o o r z i e n .

4.2.

Analysekader De probleemanalyse moet u i t e i n d e l i j k uitmonden i n een samenhangend eisenpakket dat a l s basis kan dienen voor het ontwikkelen en beoordelen van a l t e r n a t i e v e o p l o s s i n g e n . D a a r b i j s t a a t de u i t w e r k i n g en c o n c r e t i s e r i n g van de a a n v a n k e l i j k geformuleerde d o e l s t e l l i n g e n cent r a a l ; de randvoorwaarden z i j n , i n t e g e n s t e l l i n g t o t de d o e l s t e l l i n g e n , al i n de vorm van s p e c i f i e k e en concrete eisen gegeven. N i e t a l l e randvoorwaarden kunnen e c h t e r worden opgespoord, zolang het ontwerp nog geen herkenbare vormen h e e f t gekregen. Van het t e ontwerpen bouwwerk s t a a t i n d i t s t a d i u m , i n methodisch o p z i c h t , e i g e n l i j k a l l e e n nog maar vast dat het aan nader t e bepalen eisen en wensen moet v o l doen en een samenhangend geheel moet worden dat u i t v e r s c h i l l e n d e r u i m t e l i j k e , c o n s t r u c t i e v e e n / o f n a t u u r l i j k e elementen i s samengesteld. De eisen en wensen waaraan het te ontwerpen bouwwerk moet voldoen kunnen e c h t e r n i e t " i n a b s t r a c t e " worden v a s t g e s t e l d ; een e n i g s z i n s g e d e t a i l l e e r d e en nauwkeurige s p e c i f i c a t i e van de gewenste eigenschappen van het t e ontwerpen bouwwerk en onderdelen daarvan i s pas mogel i j k als er voldoende i n z i c h t bestaat waaraan wensen en eisen g e s t e l d kunnen en moeten worden. De vragen waarom of waartoe, door wie en welke eisen en wensen g e s t e l d worden s l u i t e n h i e r di r e e t op aan. De eerder gesignaleerde " k l o o f " tussen g l o b a l e d o e l s t e l 1ingen en concrete o n t w e r p c r i t e r i a kan worden overbrugd door de onderzoektaken b i j het ontwerpen van een bouwwerk nader t e analyseren. Op basis daarvan kan een analysekader worden o n t w i k k e l d voor het s p e c i f i c e r e n van eisen en wensen en het ontwikkelen van a l t e r n a t i e v e o p l o s s i n g e n . De " a n a l y t i s c h e ruggegraat" daarvan b e s t a a t u i t een steeds gedetai1¬ 1 eerder wordende analyse van de processen waarvoor het bouwwerk i s

18.

bestemd ( " p r o c e s a n a l y s e " ) en van de f u n k t i e s d i e het t e ontwerpen bouwwerk moet v e r v u l l e n ( " f u n k t i e - a n a l y s e " ) . Met het oog op het gewenste v e r l o o p en r e s u l t a a t van de b e t r e f f e n d e processen worden eisen en wensen geformuleerd ten aanzien van de f u n k t i e v e r v u l l i n g . De v a r i ë r e n d e omstandigheden waaronder de gewenste f u n k t i e s moeten worden v e r v u l d worden eveneens onderzocht. Het bouwwerk en de onderdelen daarvan ( r u i m t e l i j k e , c o n s t r u c t i e v e en n a t u u r l i j k e elementen) kunnen worden opgevat a l s t e ontwerpen " f u n c t i e d r a g e r s " waaraan de v e r e i s t e f u n c t i e s worden toebedeeld. De eigenschappen d i e het bouwwerk en de onderdelen daarvan met het oog op de f u n k t i e v e r v u l l i n g moeten hebben worden nader b e p a a l d , i n nauwe w i s s e l w e r k i n g met de analyse van m o g e l i j k e f u n k t i e d r a g e r s . De proces- en f u n k t i e - a n a l y s e s vormen a l s het ware een t u s s e n schakel o f koppelingsmechanisme tussen d o e l s t e l l i n g e n en concrete oplossingen.

1 - aanvoerleiding afvalwater 2 • verdeolbekken + 3 - sedimentatie 5 - nabezinking 6 • pompenkelder

••••••••"^-•^^5^ô^.•v:.

few

De gewenste eigenschappen van het t e ontwerpen bouwwerk worden t e n s l o t t e i n de vorm van een samenhangend eisenpakket omschreven: het Programma van e i s e n en wensen. Aan de hand daarvan moet de ontwerper u i t v e r s c h i l l e n d e r u i m t e l i j k e , c o n s t r u c t i e v e en n a t u u r l i j k e elementen een goed f u n k t i o n e r e n d geheel s a m e n s t e l l e n . I

19.

Het t o t dusver behandelde analyseschema voor h e t o p s t e l l e n van een p . v . e . en - i n h e t nauwe o n d e r l i n g e w i s s e l w e r k i n g - o n t w i k k e l e n van a l t e r n a t i e v e oplossingen kan a l s v o l g t worden samengevat: doelformulering gewenst"*"verloop en r e s u l t a a t van b e d r i j f s - en gebruiksprocessen en n a t u u r l i j k e processen; procesanalyse v e r e i s t e f u n k t i e v e r v u l 1 i n g van het bouwwerk; f u n k t i e - a n a l y s e gewenste eigenschappen van h e t t e ontwerpen bouwwerk en onderdelen daarvan; programma van eisen en wensen analyse en ontwerp van mogelijke funktiedragers; r u i m t e l i j k e , c o n s t r u c t i e v e en n a t u u r l i j k e elementen.

Twee luchtopnamen van het analysebekken ö^«*,y/s(err9/>, (foto

in al^nbóuwthd'^'^ augustus 1976).

ijsselmeer 5.50-

c7-:::r::rfis::: SPAARBEKKEN

PWN j>s^

4.00-

Pwn

afe/u/Wam van het 5

-Maat

ANALYSE B E K K E N - \ > .

^%'.>WRK HE

pomp s t 3 t ion Lk1<'en"(B-B).'^"

B

20.00-^.V-4\%

haven

I.

20.

4.3.

Procesanalyse Het t e ontwerpen bouwwerk moet de v e r e i s t e voorwaarden ( r u i m t e l i j k , c o n s t r u c t i e f , b o u w f y s i s c h , i n s t a l l a t i e t e c h n i s c h ) creëren voor het gewenste verloop en r e s u l t a a t van bepaalde processen. Te denken v a l t aan: goederenopslag en - d i s t r i b u t i e , b i e r p r o d u k t i e , verkeer en vervoer, r e c r e a t i e , sportbeoefening, waterzuivering, waterlozing. Op grond van meer omvattende d o e l s t e l l i n g e n ten aanzien van het f u n c t i o n e r e n en de gewenste o n t w i k k e l i n g van de opdrachtgevende o r g a n i s a t i e o f gemeenschap ( b e d r i j f s e x p a n s i e , r e g i o n a l e o n t w i k k e l i n g e . d . ) kunnen meer concrete d o e l s t e l l i n g e n worden geformuleerd ten aanzien van het gewenste v e r l o o p en r e s u l t a a t van de b e t r e f f e n d e processen. B i j het bepalen van de gewenste eigenschappen van het t e ontwerpen bouwwerk vormen deze d o e l s t e l l i n g e n het u i t e i n d e l i j k e r i c h t s n o e r . Wat de processen b e t r e f t wordt een nader onderscheid gemaakt t u s s e n " b e d r i j f s p r o c e s s e n " , "gebruiksprocessen" en n a t u u r l i j k e processen. Het v e r s c h i l tussen b e d r i j f s p r o c e s s e n en gebruiksprocessen v e r e i s t nadere t o e l i c h t i n g . B e d r i j f s m a t i g e vormen van goederenprodukt i e en d i e n s t v e r l e n i n g , hoe uiteenlopend ook, omschrijven we met het verzamelbegrip " b e d r i j f s p r o c e s s e n " . Beheer, b e d r i j f s v o e r i n g en e x p l o i t a t i e e . d . worden eveneens t o t de b e d r i j f s p r o c e s s e n gerekend. De a k t i v i t e i t e n van i n d i v i d u e l e g e b r u i k e r s van bouwkundige en c i v i e l technische voorzieningen worden a l s "gebruiksprocessen" g e k a r a k t e r i s e e r d . Te denken v a l t aan: p a r t i c u l i e r v e r v o e r , r e c r e a t i e , s p o r t beoefening e . d . De p e r s o o n l i j k e v e r z o r g i n g van werknemers i n b e d r i j v e n kan eveneens t o t de gebruiksprocessen worden gerekend. De i n d e l i n g s l u i t aan op het i n de economie gangbare onderscheid tussen p r o d u k t i e en consumptie. Als het b e d r i j f s p r o c e s een vorm van d i e n s t v e r l e n i n g b e t r e f t komen b e d r i j f s - en gebruiksprocessen i n combinatie voor omdat ze d i r e c t op e l k a a r betrokken z i j n . Het "kantinegebeuren" b i j v o o r b e e l d b e s t a a t zowel u i t b e d r i j f s p r o c e s s e n ( b e d r i j f s v o e r i n g , a d m i n i s t r a t i e , i n k o o p , d i e n s t v e r l e n i n g . . . ) als u i t gebruiksprocessen (het kopen en n u t t i g e n van s p i j s , drank en genotsmiddelen, converseren, studeren . . . ) Onderwijs geven wordt a l s een b e d r i j f s p r o c e s g e z i e n , het volgen van o n d e r w i j s a l s een g e b r u i k s p r o c e s .

Princiapeschama

van hel

zuiveringsproces.

zuurstof

loog

ongezuiverd afvalwater

F

E Ie denitrificatie

nitrificatle recirculatie slibrecirculatie

chemisch zuurstof verbruik

c

G

H

2e denitrificatie

bezinKbassin

gezuiverd

cascade slib

spui

V

slibverwerking

vijzdf

Een gedegen analyse van het gewenste verloop en r e s u l t a a t van de p r o cessen waarvoor het bouwwerk i s bestemd moet de grondslag leggen voor de concrete u i t w e r k i n g van d o e l s t e l l i n g e n en randvoorwaarden i n de vorm van een programma van eisen en wensen. In de procesanalyse wordt nagegaan wat er i n o f op het bouwwerk gaat gebeuren e n , op grond van d o e l s t e l l i n g e n , zou moeten gebeuren. B i j v o o r b e e l d : goederenopslag en - d i s t r i b u t i e , i n d u s t r i ë l e p r o d u k t i e , verkeer en v e r v o e r , r e c r e a t i e , scheepvaart, w a t e r z u i v e r i n g , w a t e r l o z i n g . De b e d r i j f s - en g e b r u i k s processen of n a t u u r l i j k e processen worden opgevat a l s een complex van

21.

o n d e r l i n g samenhangende deelprocessen d i e , op hun b e u r t , u i t afzonder1 i j k e a k t i v i t e i t e n , bewerkingen o f gebeurtenissen bestaan. B i j het formuleren van d o e l s t e l l i n g e n ten aanzien van het gewenste v e r l o o p en r e s u l t a a t van de b e t r e f f e n d e processen kan zowel worden uitgegaan van concrete problemen en gesignaleerde knelpunten o f tekortkomingen ( p r o d u k t i e v e r l i e z e n , ongelukken, l a w a a i , s t a n k ) als van meer a b s t r a c t geformuleerde verlangens en wensen ( e f f i c i e n c y o f r e n t a b i l i t e i t , v e i l i g h e i d , m i l i e u k w a l i t e i t ) . D o e l s t e l l i n g e n kunnen als wenselijkheden worden geformuleerd maar ook als problemen d i e vermeden moeten worden. Vaak i s het g e m a k k e l i j k e r e e r s t i n negatieve z i n t e formuleren (wat a l s ongewenst wordt beschouwd) om l a t e r de o m s c h r i j v i n g aan t e passen. ' De mate van d e t a i l l e r i n g neemt b i j de procesanalyse g e l e i d e l i j k t o e ; achtereenvolgens worden onderzocht: - het t o t a l e gebeuren - het b e d r i j f s - en o f gebruiksproces en de i n t e r n e o r g a n i s a t i e daarvan - de f u n k t i o n e l e en r u i m t e l i j k e samenhangen tussen b e d r i j f s - en gebruiksprocessen o n d e r l i n g - meer s p e c i f i e k e deelprocessen, a k t i v i t e i t e n e . d . Een schematische b e s c h r i j v i n g van het t o t a l e gebeuren, aan de hand van het onderstaande analyseschema kan a l s l e i d r a a d dienen voor meer g e d e t a i l l e e r d e procesanalyses. We moeten voorkomen dat we het o v e r z i c h t v e r l i e z e n en i n de deelprocessen en -aspecten b l i j v e n s t e k e n . (Een u i t v o e r i g e analyse van het gebruik van de k o f f i e - a u t o m a a t of de b a l i e u i t g i f t e b i j v o o r b e e l d , t e r w i j l een b e s c h r i j v i n g van het t o t a l e k a n t i n e gebeuren v e r e i s t i s ; z i e de b e t r e f f e n d e o e f e n i n g . ) B i j de procesbes c h r i j v i n g kunnen a l s m o g e l i j k e i n d e l i n g s c r i t e r i a dienen: - de aard van de a k t i v i t e i t e n o f bewerkingen: o p s l a g , d i s t r i b u t i e e . d . ; - de aard van de betrokkenen: werknemers, bezoekers, v e r s c h i 1 lende g e b r u i k e r s c a t e g o r i e ë n ( b e j a a r d e n , k i n d e r e n , gehandicapten) e . d . ; - de aard van de m a t e r i a l e n o f van het e i n d p r o d u k t ; - de v e r e i s t e v o o r z i e n i n g e n o f i n s t a l l a t i e : stoom, k o e l i n g , l o o p k r a a n .

AANKOMST

.gebrui kers

VERTREK

gebruikers

^GEBRUIKSPROCES

[wensen en eisen onderlinge funktionele en r u i m t e l i j k ^ relaties

inrichting en voorzieningen

onderlinge functionele en r u i m t e l i j k e relaties

wensen en ei sen personeel goederen energie informatie AANVOER

BEDRIJFSPROCES ( p r o d u k t i e of dienstverlening)

personeel goederen energie.. informatie AFVOER

y

22.

de t o t a l e c a p a c i t e i t van een l u c h t h a v e n ,

fr/;.;?etrcK.fekrnrirw?5^r;ifi?é„ft,r.^rn?r/o%\eMea.a,va„

iSSBiS^^^

^^^^

t e l i j k e i n d e l i n g e n van het t e r r e i n en Uovvei v e r i i K

programma

r;i4ê"T:^n::r.reS'rni^r.e"p™°cKr„^l5se e„ .et ?e.... dat daarvan gemaakt w o r d t t e r u g .

Bit de figuren:

^ ^^^^^

^^^^ sebeMen

2 - microzeven (ronddraaiende trommels bespannen ^

met zeer fün gaasje

5 - l°m2Zear!ênt7e'7mde

.uiveringsgebouw 'vlokken' uil het

BEDRIJ^HUISVESTING

SPECIALE BIJLAGE NRC HANDELSBLAi D I N S D A G 26 O K T O B E R 1982 7.3.

WAAR NRC HANDELSBLAD ONTSTAAT Donderdag 30 juli 1981 bleven de lezers van N R C Handelsblad onverwacht verstoken van hun krant. Oorzaak: een conflict tussen de redactie en de directie van de Nederlandse Dagbladunie (NDU) over de gebrekkige huisvesting van de redacteuren ' In de jaren zeventig, na de fusie tussen de Nieuwe Rotterdamschc Courant en het Algemeen Handelsblad, had N R C Handelsblad een sterke groei doorgemaakt. De verouderde, rommelige ruimte waarin de redactie was gehuisvest werd te klein en voldeed niet meer aan de eisen van een modern dagblad. Dat bezwaar gold ook het Algemeen Dagblad, onderdeel van hetzelfde concern, dat een etage hoger zetelde, alsmede de verschillende redactionele hulpdiensten (documentatie, steno, te ex, fotodienst) waarvan beide kranten gebruik maken. Na de opstand der redacteuren kwam de herhuisvestingsoperatie in een stroomversnelling. Nog geen jaar later, in juni 1982, zaten alle betrokkenen op een nieuwe plaats, nu op dezelfde verdieping — hulpdiensten in het midden, de redacties van N R C Handelsblad en A D aan weerszijden. Totale oppervlakte 2600 vierkante meter. De meeste problemen waren terug te voeren naar een onlogische indeling als gevolg van de te krappe ruimte. De kopij moest te veel kronkelwegen bewandelen op haar weg van en naar deelredacties en eindredactie. De onderlinge communicatie deugde niet cn er ging door de inefficiënte organisatie teveel tijd en energie verloren. Bovendien waren er een groot aantal kleine ergernissen over het lawaai op de redactiezaal, de benauwde atmosfeer, het heen en weer geloop en de beperkte mogelijkheden zich rustig terug te trekken. In de nieuwe indeling is geprobeerd al dergelijke irritaties te vermijden. Ter bevordering van de communicatie koos de adviseur voor het ook in Amerika veel voorkomende systeem van een grote redactiezaal (newsroom) cn een aantal aparte werkkamers.'T«iRC Handelsblad was een zaal ^ w c n d , maar gezien de ervaringen kostte het De Bruin enige overredingskracht de redactie van het nut ervan te overtuigen. „In eerste instantie had elke deelredactie een eigen kamer geclaimd", zegt De Bruin. Bij de indeling van N R C Handelsblad speelde bovendien de duidelijke scheiding tussen dagkrant en bijvoegsels een rol.

Ue redacties die de dagelijkse nieuwsrubrieken verzorgen (binnenland, buitenland, mens en bedrijf, sport) zijn samen op de gro-. te zaal geplaatst, de redacties van de bijlagen zitten in afzonderlijke kamers. Die moesten er ook komen voor degenen die bijvoorbeeld om representatieve redenen een eigen vertrek moeten hebben, zoals de hoofdredactie cn het hoofdrcdactiesccretariaat.

^ Informatie Een van de uitgangspunten van de nieuwe huisvesting was, vertelt De Bruin, alle informatie op een centraal punt ic laten samenkomen en vah daaruit onmiddellijk te distribueren. Op de zaal is daarom een „informatiecentrum" gebouwd, waar post, kopij van de stenografen, telexen, foto's en archiefstukken via de buispost of anderszins binnenkomen. In de ruimtelijke organisatie is vooral geprobeerd tijdverlies te voorkomen door de looproutes zo •kort mogelijk te houden. Ook de redacties die niet op de grote zaal zijn gehuisvest, kunnen daar binnen enkele seconden zijn. De loopgangen zijn bovendien zo ruim uitgezet dat de aanwezigen geen last ondervinden van hun voorbijsuizende collega's. De enige dienst die niet volgens de analyse-De Bruin is ingedeeld IS de afdeling documentatie, die nu in de N R C Handelsbladruimte huist. Een plaats bij de andere hulpdiensten was niet meer te vinden, aldus Boom. „Bovendien speelde mee dat een archief een hoog papiergewicht met zich brengt. Daartegen moet e e n vloer bestand zijn." • De opstelling van de redacties 'op de grote zaal past als een legpuzzel in elkaar. In het midden zit de eindredactie, die kopij kritisch bekijkt voor ze naar de zetterij wordt gestuurd. Dat houdt nauw overleg in met de overige redacties, die om de eindredactie zijn gegroepeerd. Het heen en weer lopen kan zo tot een minimum worden beperkt. De redactie buitenland, die het meest vap het archief gebruik maakt, zit het dichtst bij de afdeling documentatie. De redacties mens cn bedrijf en binnenland grenzen aan elkaar, omdat ze een groot aantal raakvlakken hebben en snel met elkaar moeten kunnen overleggen. De mens en bedrijf-redacfcur die de internationale pagina onder zijn hoede heeft, vormt de schakel met buitenland. De sportredactie heeft zowel met binnen- als buitenland

' dagkrant. Het spitsuur voor sport ligt op de zondagavond, als de andere redacties onbezet zijn", verduidelijkt Boom. Een dergelijke brug is er ook tussen redactie en hoofdredactie en wordt gevormd door de redacteur opiniepagina, die in een blauwgeschilderd hok, de "blauwe box" huist, een rustige plaats voor het vele telefonische overleg dat deze functie meebrengt. De redacteur opiniepagina heeft veelvuldig contact met de hoofdredactie en brengt ook het meeste secretariaatswerk (ingezonden brieven) mee. Beide liggen slechts enkele stappen verder. In een kamer voor de verslaggevers, die grenst aan de redactiezaal, is rekening gehouden met een wisselende bezetting. Geen aparte bureaus, zoals elders, maar lange werktafels. Kunst en Cultureel supplement hebben een gezamenlijke ruimte, die de overgang vormt naar de kamers van de andere bijlagen. Z a terdags Bijvoegsel en Onderwijs en wetenschappen. Bij de ingang van de zaal is sen zitje gemaakt om het wat 'zakelijke geheel een vleugje huiselijkheid te geven. In de juiste hoeken staan plantebakkcn opgesteld De redactie is rijkelijk voorzien van de nodige technische voorzieningen, die in de oude behuizing ontbraken. Zo kan op een groot aantal punten via de radiodistributie worden geluisterd naar Hilversum 1 en 2, B B C en Tweede K a mer. Het systeem van "beeldschermen" Onder meer d c verlichting is al berekend op de komst van de beeldschermen. „ H e t licht i s van zeer hoge kwaliteit", zegt Giel, ; "en reflecteert niet op d e scher- i men". Ook de luchtverversing is, in tegenstelling tot vroeger, van prima i kwaliteit. ' ' ,. Niet ai- , leen de luchtverversing is een succes, ook d e geiuidsabsorptic is e e n zegen voor de vroeger zo getergde oren. Een fluweelzacht tapijt en ' absorberende tegels in het plafond smoren een groot aantal decibellen die worden geproduceerd door g e beuk op schrijfmachines, gerinkel van telefoons en luidruchtige con: vcrsaties. _ ' •.

r . . . .

E e n

groot aantal irritaties is verdwenen. Of, zoals De Bruin het uitdrukt, "de manier waarop d e krant wordt gemaakt is vereenvoudigd. Dat heeft gevolgen voor dc arbeidsrust, de motivatie en, op den .duur misschien voor dc k w a l i t e i t " .

24.

4.4.

Funktie-analyse De gewenste b i j d r a g e van het t e ontwerpen bouwwerk wordt omschreven i n termen van t e v e r v u l l e n f u n k t i e s . In de f u n k t i e b e s c h r i j v i n g wordt aangegeven waartoe het bouwwerk - o f , meer i n het algemeen, een bestaand o f t e ontwerpen o b j e c t o f proces - d i e n t o f zou moeten of kunnen dienen. De f u n k t i e g e e f t de f e i t e l i j k e o f beoogde werking o f u i t w e r k i n g van i e t s weer; de b i j d r a g e die het l e v e r t aan een g r o t e r geheel. In de meest ruime z i n kan f u n k t i e v e r v u l 1 i n g worden opgevat a l s een " t r a n s f o r m a t i e " ; een omzetting van een bepaalde toestand i n een andere. Het o b j e c t o f proces waarmee dat gebeurt wordt a l s " f u n k t i e d r a g e r " omschreven ( v e r g e l i j k : i n f o r m a t i e d r a g e r , ambtsdrager e . d . ) . De gewenste eigenschappen van het t e ontwerpen bouwwerk worden i n e e r s t e i n s t a n t i e omschreven door de p r i m a i r e o f h o o f d f u n k t i e ervan aan t e geven. B i j een s p o o r w e g - s t a t i o n b i j v o o r b e e l d " h e t bieden van o v e r s t a p - en overslagmogelijkheden binnen het vervoerssysteem en tussen vervoerssystemen". De p r i m a i r e f u n k t i e van een k a n t i n e i s "mogelijkheden bieden t o t het kopen en n u t t i g e n van s p i j s en drank en eventuele genotsmiddelen". Op grond van een meer gedetai1 leerde f u n k t i e - en procesanalyse kan worden nagegaan welke s p e c i f i e k e eigenschappen het bouwwerk moet hebben om de gewenste f u n k t i e s , onder de gegeven omstandigheden, t e kunnen v e r v u l l e n . De variërende omstandigheden (wisselende g e b r u i k e r s a a n t a l l e n , b l o o t s t e l l i n g aan weer en w i n d , v e r s c h i l l e n tussen dag en nacht) worden nader onderzocht om de consequenties ervan voor de f u n k t i e v e r v u l 1 i n g en de h i e r u i t v o o r t vloeiende eisen t e kunnen v a s t s t e l l e n . Het denken i n f u n k t i e s h e e f t b i j het ontwerpen onmiskenbare voordelen i n vergel i j k i n g met een d i r e k t e benadering v a n u i t d o e l s t e l l i n g e n o f concrete o p l o s s i n g e n . Het formuleren van w e n s e l i j k h e d e n , min of meer i n het l u c h t l e d i g e , doet wel een erg groot beroep op ons v o o r s t e l l i n g s en abstractievermogen. Als e r daarentegen di r e k t i n concrete o p l o s singen wordt gedacht worden fundamentele a l t e r n a t i e v e n b i j voorbaat u i t g e s l o t e n . Door i n f u n k t i e s t e denken leggen we ons n i e t meteen vast op s p e c i f i e k e o p l o s s i n g e n : het gemeenschappelijke i n op het e e r s t e g e z i c h t t o t a a l v e r s c h i l l e n d e objecten of processen wordt eerder benad r u k t . De o n t w i k k e l i n g van het Romeinse aquaduct v a n u i t de brug i s daar een sprekend voorbeeld van. " S l u i s " - f u n k t i e s , " t r a n s p o r t " - f u n k t i e s , " d r a a g " - f u n k t i e s e . d . vinden we i n van al les en nog wat t e r u g . We kunnen ons meestal wel een v o o r s t e l l i n g maken waartoe i e t s bestaands d i e n t o f zou kunnen dienen (of waartoe i e t s wat nog ontworpen moet worden zou moeten dienen! )• Op grond daarvan kunnen we nieuwe toepassingsmogelijkheden ontdekken of een verband leggen met na t e streven d o e l s t e l l i ngen. Het f u n k t i e b e g r i p kan naar twee kanten als s p r i n g p l a n k dienen. Omdat doel v e r w e z e n l i j k i n g en f u n k t i e v e r v u l 1 i n g i n el kaars verlengde l i g g e n kunnen f u n k t i e s en d o e l s t e l l i n g e n steeds aan el kaar worden g e r e l a t e e r d . Elke concrete o p l o s s i n g kan op z i j n b e u r t als p o t e n t i ë l e f u n k t i e d r a g e r worden beschouwd. Noem b i j w i j z e van e x e r c i t i e eens 10 o n g e b r u i k e l i j k e toepassingsmogelijkheden van bakstenen. Op welke v e r s c h i l l e n d e manieren kan water worden getransporteerd? De " p r i m a i r e " o f h o o f d f u n c t i e , d i e als de bestaansrede voor het bouwwerk kan worden beschouwd, i s g e r i c h t op vervul 1ing van de behoeften van de opdrachtgever en de toekomstige g e b r u i k e r s . De bepaling van de h o o f d f u n c t i e en de o p s p l i t s i n g en verbiezondering van "3e h o o f d f u n c t i e 1n diverse d e e l f u n c t i e s neemt b i j "ïïë" f u n c t i e a n a l y s e een c e n t r a l e p l a a t s i n . B i j de o p s p l i t s i n g en verbiezondering t o t d e e l f u n c t i e s wordt gebruik gemaakt van de r e s u l t a t e n van de procesanalyse. De d e e l f u n c t i e s worden g e r e l a t e e r d aan de deelprocessen waaraan ze een b i j d r a g e l e v e r e n . De f u n c t i e o m s c h r i j v i n g h e e f t dan ook als

25,

A A N V U l t E N H O I T E S RONO S P U D P A L f N VAN JACK UP t H A N O t N

e O O f M B f S C H E H M I N G l U S S C N PLATFORMS

IT IT ONOCRST£UN€N ( N A f O E R K C N VAN

H ü O ( M 0 ( S C M ( R M J N Ü R0NCX3M

PLAIFOHM"

HtSER PIPES'

A f K K K t H LCICHNGSTRAAT MET ZTWKSTUKKtN

Mogelijke toepassingen van s t e e n b e s t o r t i n g , of>d@rd@@l

fundi®

vargroten gunstig voor

v&rgroten ongunstig voor

modules

h s r b s f g a n van het equipment

gebruik

stabiliteit diepgang kosten

dek

ondsrateuning modules onderdeel ruimtelijk raamwerk met kolommen

gebruik fundering

stabiliteit diepgang kosten

kolomman

ondersteuning dek onderdeel raamwerk torens met dek herbergen equipment en pijpen drijfvermogen en stabiliserende werking na afzinken c a i s s o n

kolomafstand: - stabiliteit - golfaanvai kolomdiameter: - stabiliteit - gebruik - kosten dek

kolomafstand: - kosten dek

drijfvermogen voor horizontaal en v e n i c a a l transport lunderingsoppervlak gewicht

caissonbreedte: - fundering - stabiliteit - diepgang - gebruik caissonhoogt©: ~ stabiliteit - kosten

caisson

berging ballast voor stabiliteit tijdens alapen en op fundering opslag olie

kolomdiametar: - fundering - goffaanval - diepgang - kosten

caissonbreedte: - golfaanvai - kosten

caissonhoogte: - golfaanvai ~ diepgang

F u n c t i e b e s c h r i j v i n g van de b e l a n g r i j k s t e onderdelen van het ANDOCboorplatform. Bron: NIVAG.

u i t : pTERNATIONALE SAMiNWERKING 5 september 1980

21

INDONESISCH EXPERIRflENT MET DE WATERHYACINT e waterhyacint is ondanks zijn naam en onschuldig klinkende kl zijn vriendelijke u terlijk een berucht en gevreesd trop sch wateronkruid. Deze plant kwam oorspronkelijk alleen voor in Zuid-Amerika, maar werd in de vorige eeuw verspreid vanwege zijn exotische, hyancintachtige bloemen. In 1884 werd de waterhyacint als souvenir uitgedeeld door Japanse afgevaardigden op een katoententoonstelling in New Orleans, in de Verenigde Staten, en binnen een tiental jaren was de plant een plaag geworden in Florida. In 1895 was de St.Johns rivier in het Noorden van deze staat over een afstand van 160 kilometer met waterhyacinten dichtgegroeid.

D

In A f r i k a w e r d deze w a t e r p l a n t een plaag in 1 9 5 8 , t o e n de eerste p l a n t e n o p d o k e n in de W i t t e N i j l en haar z i j r i v i e r e n en o o k In A z i ë n a m de v e r s t o r i n g van irrigatiesyst e m e n en waterreservoirs na de t w e e d e wer e l d o o r l o g zienderogen t o e . In Indonesië zijn zo meren als Cu r u g o p West Java en Rawa Pening o p Oost Java n u m e t w a t e r h y acinten o v e r d e k t , w a t de toevoer van irrigat i e k a n a l e n b e l e m m e r t en de visserij zeer bem o e i l i j k t . Sinds enkele jaren Is de aanwas van w a t e r p l a n t e n in h e t C u r u g - m e e r zo g r o o t g e w o r d e n , d a t er m a a n d e l i j k s geoogst m o e t w o r d e n o m het meer nog enigszins o p e n te k u n n e n h o u d e n .

Nuttig gebruik H e t h o o f d van het v i s s e r i j - i n s t i t u u t ter plaatse, de heer A c h m a d , zegt daar h e t v o l gende o v e r : " V o o r de visserij is deze d i c h t groei een zeer onplezierige zaak. M o m e n teel kan slechts 25 p r o c e n t van de opperv l a k t e van h e t meer w o r d e n bevist, t e r w i j l de m o g e l i j k e v i s p r o d u k t i e van het meer veel groter kan z i j n dan hij n u is. H é t oogsten van de w a t e r p l a n t e n brengt hoge kosten met zich m e e " . O m het p r o b l e e m van de w a t e r h y a c i n t op het C u r u g - m e e r aan te p a k k e n , zo h e e f t m e n b i j het I n s t i t u u t v o o r Ecologie te Band u n g gedacht, z o u het zinvol z i j n de waterh y a c i n t van plaag t o t n u t te m a k e n . De redenering is als v o l g t : Als de w a t e r h y a c i n t d o o r de mensen r o n d het meer kan w o r d e n ' g e b r u i k t , dan h o e f t het oogsten ervan n i e t meer m e t z u l k e hoge kosten gepaard gaan en k o m t deze t o c h ten n u t t e van de bevolk i n g . O m die reden is het i n s t i t u u t in 1 9 7 5 m e t een o n d e r z o e k s p r o j e c t gestart, w a a r b i j

het de m o g e l i j k h e d e n nagaat v o o r het gebruik

van de w a t e r h y a c i n t

als

brandstof

v o o r de zogenaamde blogasvergisting. Bij biogasvergisting w o r d t o n d e r arme

omstandigheden

zoals

mest en dode

uit

zuurstof-

afvalmateriaal,

plantenresten,

door

bacteriën gas g e v o r m d d a t b i j n a gelijk

is

aan ons aardgas en d a a r d o o r u i t s t e k e n d gebruikt voor

kan w o r d e n verlichting.

Uit

als kookgas en zelfs de proeven die

afgelopen paar jaar z i j n uitgevoerd

de

bleek

d a t de h y a c i n t per dag r o n d de 2 5 0 liter gas per k i l o g r a m droge w a t e r h y a c i n t k o n lever e n . Eerder was u i t een A m e r i k a a n s e x p e r i m e n t al gebleken d a t een k i l o g r a m niet-ged r o o g d e w a t e r h y a c i n t per dag 10 liter gas k o n p r o d u c e r e n . O m d a t de gasconsumptie per persoon per dag b e k e n d is,bleek u i t een snel

r e k e n s o m m e t j e , d a t één persoon zo-

doende met

2 0 k i l o w a t e r h y a c i n t per dag

z i j n p o t j e kan k o k e n . H o e w e l het onderzoek nog niet is a f g e r o n d j i j k t d i t perspectieven te bieden v o o r een n u t t i g g e b r u i k van de w a t e r h y a c i n t .

Visvoer Een andere interessante oplossing v o o r de w a t e r p l a n t e n p l a a g in h e t Curug-meer is gez o c h t d o o r Ir. S j a m s u d i n van de Landb o u w h o g e s c h o o l te Bogor. H i j k w a m op h e t idee o m andere schadelijke w a t e r p l a n t e n zoals de w a t e r p e s t op te voeren aan vis. In van b a m b o e gemaakte k o o i e n werden T i l a p i a vissen o p een rantsoen gezet van f i j n g e h a k t e w a t e r p l a n t e n . Na een periode van drie maanden bleek de vis van gem i d d e l d 8 0 gram t o t 2 2 0 gram te z i j n geg r o e i d . Ir. S j a m s u d i n concludeerde zelf u i t zijn e x p e r i m e n t : " M e t d i t o n d e r z o e k is d u i d e l i j k a a n g e t o o n d dat T i l a p i a , gevoerd m e t f i j n g e h a k t e w a t e r p l a n t e n in k o o i e n een betere groei v e r t o o n d dan in v i j v e r s " . Hoewel andere m o g e l i j k h e d e n voor de verw e r k i n g van w a t e r p l a n t e n , zoals het geb r u i k als varkensvoer of als meststof v o o r de t e e l t van paddestoelen, bij Curug nog o n v o l d o e n d e b e k e k e n z i j n , l i j k t het erop d a t de w a t e r p l a n t e n in de t o e k o m s t niet slechts v e r w i j d e r d hoeven te w o r d e n o m weg te r o t t e n aan de rand van het meer. H o p e l i j k zal m e n erin slagen de e n o r m e hoeveelheden p l a n t a a r d i g materiaal die jaarlijks een grote h i n d e r v o r m e n v o o r visserij en irrigatie zo te g e b r u i k e n dat de oogst ervan t e n n u t t e zal k o m e n aan de o m r i n g e n d e boeren en vissers.

Hans de longh

algemene vorm: " h e t bi-eden van mogelijkheden t o t . . , " , "het scheppen van voorwaarde v o o r . , . " , "het voorzien i n de behoefte a a n . . . " e t c . B i j de f u n c t i e b e s c h r i j v i n g z i j n v e r s c h i 1 lende a b s t r a c t i e n i v e a u ' s o f combinaties van a b s t r a c t i e n i v e a u ' s m o g e l i j k . De f u n c t i e van een brug b i j v o o r b e e l d wordt omschreven i n termen van nieuwe o f verbeterde communicatiemogelijkheden of v e r k e e r s v e r b i n d i n g e n . "Het ondersteunen van v o e r t u i g e n i n de l u c h t " i s echter ook een m o g e l i j k f u n c t i e b e s c h r i j v i n g . B i j een te algemene o m s c h r i j v i n g ( i n het geval van de b r u g : "het bevorderen van de communicatie tussen 2 punten i n de r u i m t e " ) gaat het onderscheidend vermogen v e r l o r e n . In het geval van een te s p e c i f i e k e f u n c t i e b e s c h r i j v i n g ("een weg voor autoverkeer tussen de beide landhoofden van een r i v i e r " ) i s de b i n d i n g .S3n s p e c i f i e k e oplossingen en s i t u a t i e s te s t e r k . De f u n c t i e b e s c h r i j v i n g moet i n ieder geval ruimte bieden voor a l l e r e l e v a n t e d e e l f u n c t i e s . B i j een te beperkte benadering worden d e e l f u n c t i e s ongemerkt als h o o f d f u n c t i e s opgevoerd. Functieomschrijvingen van het s t a t i o n die aan d i t euvel l i j d e n z i j n "een p l a a t s waar r e i z i g e r s beschut op de t r e i n kunnen wachten" (en maar w a c h t e n ! ) , "mogelijkheden bieden om een t r e i n r e i s te beginnen" (van onbeperkte duur?) en "een aan het spoor gelegen plaats waar railwagens b i j e l k a a r komen en weer v e r t r e k k e n " (op eigen i n i t i a t i e f 1 ) . Aan e l k van deze f u n c t i e b e s c h r i j v i n g e n o n t b r e e k t nog wel meer. Ga z e l f maar na. Zowel b i j de f u n c t i e - als de procesanalyse t r e e d t een steeds verdergaande mate van d e t a i l l e r i n g op. Op basis van g e d e t a i l l e e r d e procesanalyses ( p a r k e r e n , k a a r t j e s kopen, wachten . . . ) kan nauwk e u r i g e r worden v a s t g e s t e l d welke s p e c i f i e k e f u n c t i e s het bouwwerk moet v e r v u l l e n en welke voorzieningen daarvoor z i j n v e r e i s t . Voor het i n - en u i t s t a p p e n van passagiers z i j n s p e c i f i e k e voorzieningen g e t r o f f e n ; voor het u i t z w a a i e n , het d i c h t - en losknopen van jassen of het u i t l a t e n van de hond n i e t . En op goede gronden! U i t meer g e d e t a i l l e e r d e proces- en f u n c t i e - a n a l y s e s kan ook b l i j k e n dat de f u n c t i e v e r v u l l i n g u i t een oogpunt van bepaalde g e b r u i k s c a t e g o r i ë n ( b e j a a r d e n , gehandicapten) nog veel t e wensen o v e r l a a t . In het ontwerp kan daaraan b i j z o n d e r e aandacht worden besteed. Om t o t een systematische i n v e n t a r i s a t i e van a l l e , voor het ontwerp r e l e v a n t e , f u n c t i e s te komen i s een nadere u i t w e r k i n g van het f u n c t i e b e g r i p gewenst. Naast hoofd- en d e e l f u n c t i e s worden "nevenf u n c t i e s " en "neveneffecten op andere f u n c t i e s " onderschei den, t e r w i j l als b i j z o n d e r e c a t e g o r i e ook de " h u l p f u n c t i e s " z i j n g e i n t r o duceerd. Nevenfuncties z i j n , i n t e g e n s t e l l i n g t o t d e e l f u n c t i e s , geen n o o d z a k e l i j k e voorwaarde voor de v e r v u l l i n g van de hoofdf u n c t i e ; het z i j n eerder a a n v u l l i n g e n en toevoegingen of n i e t beoogde b i j k o m s t i g h e d e n . Ten aanzien van nevenfuncties g e l d t het c r i t e r i u m dat ze i n beginsel ( o p s p l i t s i n g i s technisch n i e t a l t i j d m o g e l i j k ) elders door a f z o n d e r l i j k e voorzieningen kunnen worden v e r v u l d . Uit" het oogpunt van p r i m a i r e f u n c t i e v e r v u l l i n g kunnen ze gemist worden. Het s t a t i o n kan als s t a t i o n b l i j v e n fni^neren ook als de r e s t a u r a t i e gesloten wordt en we op het c a f é - r e s t a u r a n t daar tegenover zouden z i j n aangewezen. Het personenvervoer kan-, z i j het op een minder aangename w i j z e , doorgang b l i j v e n v i n d e n . Van een onderschikking naar b e l a n g r i j k h e i d tussen hoofd- en nevenfuncties h o e f t n i e t a l t i j d sprake te z i j n ;

28.

f u n c t i e s kunnen o n d e r l i n g min o f meer g e l i j k w a a r d i g z i j n (een " m u l t i purpose" gebouw b i j v . ) . B i j het ontwerp van een bouwwerk met een vooraf bepaalde f u n c t i e ( m e t r o s t r a t i o n , s p o r t h a l ) z u l l e n de m o g e l i j k heden t o t v e r v u l l i n g van nevenfuncties z o r g v u l d i g moeten worden onderzocht. M o g e l i j k e neveneffecten op de v e r v u l l i n g van andere f u n c t i e s , d i e voor zover ze n a d e l i g z i j n als " d y s f u n c t i e " worden omschreven, verdienen eveneens de nodige aandacht b i j het o p s t e l l e n van een p . v . e . en het o n t w i k k e l e n van a l t e r n a t i e v e oplossingen. H u l p f u n c t i e s nemen een b i j z o n d e r e p l a a t s i n , omdat ze geen z e l f s t a n ¬ dige betekenis hebben en van ondersteunende aard z i j n . De h u l p f u n c t i e s kunnen worden gezien als n o o d z a k e l i j k e voorwaarden voor de v e r v u l l i n g van d e e l f u n c t i e s en de h o o f d f u n c t i e onder variërende omstandigheden. Veel voorkomende voorbeelden z i j n : v e r l i c h t i n g , verwarming, schoonmaken, beheer. Een scherpe i n d e l i n g i s meestal n i e t gemakkelijk te v e r k r i j g e n . Het gaat u i t e i n d e l i j k echter n i e t om een s l u i t e n d e c l a s s i f i c a t i e , maar om een systematische i n v e n t a r i s a t i e van a l l e f u n c t i e s d i e voor het ontwerp r e l e v a n t z i j n .

NADERE UITWERKING FUNKTIEBEGRIP doelverwezenlijking gebruikers

doelverwezenlijking buitenstaanders NEVENEFFEKT(EN), , op andere f u n k t i e s

positief)

(negatief) "dysfunkties 4 primaire" of HOOFDFUNKTIE

HULPFUNKTIE

•^NEVENFUNKTIE(-S)

opsplitsen verbiezonderen

4

DEELFUNKTIES

29.

De r o l die de f u n c t i e - a n a l y s e b i j het o p s t e l l e n van een programma van eisen en wensen en het ontwerp van m o g e l i j k e f u n c t i e d r a g e r s v e r v u l t kan met een voorbeeld worden t o e g e l i c h t . Het p r a k t i j k v o o r b e e l d , de h e r i n r i c h t i n g van een woonstraat als woonerf, i s ontleend aan oefening 1 en 2. De d i r e k t e woonomgeving v e r v u l t , als openbaar verkeers- en v e r b l i j f s g e b i e d , een d r i e t a l f u n c t i e s : a f w i k k e l i n g doorgaand verkeer ( " s t r o o m f u n c t i e " ) verkeersfunctie : a f w i k k e l i n g bestemmingsverkeer : a f w i k k e l i n g bestemmingsverkeer - e r f o n t s l u i t i ngsfuncti e ; parkeer- en s t a l l i n g s m o g e l i j k h e d e n bieden ; kabels en l e i d i n g e n onderbrengen ; a l s b u i t e n r u i m t e fungeren - erffunctie : a l s ontmoetings- en speelruimte dienen, In bestaande woonstraten i s de e r f f u n c t i e als regel v o l s t r e k t onderg e s c h i k t geraakt aan de e r f o n t s l u i t i n g s - en v e r k e e r s f u n c t i e . De e r f f u n c t i e wordt vooral n e g a t i e f beïnvloed door de a f w i k k e l i n g van het doorgaande verkeer. Als " d y s f u n c t i e s " kunnen dan ook worden genoemd: o n v e i l i g h e i d , v e r l i e s aan s p e e l r u i m t e , lawaai e . d . In een "woonerf wordt de e r f f u n c t i e of v e r b l i j f s f u n c t i e weer i n ere h e r s t e l d : het doorgaande verkeer wordt geheel geweerd. Als m o g e l i j k a l t e r n a t i e f , u i t een oogpunt van v e r k e e r s c i r c u l a t i e en m i l i e u k w a l i t e i t , kan ook de i n v o e r i n g van é é n r i c h t i n g s v e r k e e r worden overwogen. De onderlinge v e r s c h i l l e n tussen de a l t e r n a t i e v e n , i n termen van f u n c t i e v e r v u l l i n g kunnen als v o l g t worden weergegeven.

woonstraat éénrichtingsverkeer woonerf

doorgaand verkeer

bestemmingsverkeer

0

0

-(richting) +(capaciteit)

parkeren en s t a l l e n

verblijven

0

0

0

+

(toegankelijkheid) +

(toegankelijkheid)

(parkeerruimte)

(N.B. "O" = ongewijzigd ten opzichte van woonstraat) Aan de hand van z o ' n globale f u n c t i e - a n a l y s e kunnen g e r i c h t e onderzoekvragen worden geformuleerd ten behoeve van het programma van eisen en wensen o f t e r bepaling van de r i c h t i n g e n waarin de o p l o s s i n g wordt gezocht. In a a n v u l l i n g daarop kan een meer g e d e t a i l l e e r d e analyse p l a a t s v i n d e n van de f u n c t i e s d i e de woonstraat en onderdelen daarvan v e r v u l l e n . B i j het s p e c i f i c e r e n van eisen en wensen en het ontwikkelen van a l t e r n a t i e v e oplossing kan een systematische f u n c t i e b e s c h r i j v i n c van de bestaande " f u n c t i e d r a g e r s " als kapstok of r e f e r e n t i e k a d e r dienen. Als b e l a n g r i j k s t e r u i m t e l i j k e en c o n s t r u c t i e v e elementen kunnen worden onderscheiden: de r i j b a a n , k r u i s i n g e n , t r o t t o i r en t r o t t o i r b a n d . De van belang z i j n d e f u n c t i e s kunnen als v o l g t beknopt worden weergegeven: verkeersafwikkeling (prima' - rijbaan parkeer- en s t a l l i n g s g e l e g e n h e i d (nevenfunkt kabels en l e i d i n g e n onderbrengen (nevenfunkt als s p e e l r u i m t e , h o n d e n t o i l e t e . d . dienen (nevenfunkt b e l i j n i n g en s i g n a l e r i n g (deelfunkt a f w a t e r i n g en v e r l i c h t i n g (hulpfunkt verkeersafwi k k e l i n g (prima - kruising oriëntatie (nevenfunkt verkeersruimte voor voetgangers (prima - trottoir kabels en l e i d i n g e n opbergen (nevenfunktie straatverlichting opstellen als t i j d e l i j k e opslagruimte dienen als s p e e l - en ontmoetingsruimte fungeren

30. - trottoirband

( p r i m a i r ) : o p s l u i t i n g van de r i j b a a n ( n e v e n f u n k t i e ) : v i s u e l e begrenzing en b e g e l e i d i n g (blinden o . a . ) .

De " e r f f u n c t i e " moet u i t e i n d e l i j k i n het ontwerp worden v e r t a a l d i n passende f u n c t i e d r a g e r s : a a n s l u i t i n g e n op de r e s t van het wegennet, verkeers- en p a r k e e r v o o r z i e n i n g e n , k a b e l - en l e i d i n g s t r a t e n , s p e e l en groenvoorzieningen. D a a r b i j zal rekening moeten worden gehouden met de overige neven- en h u l p f u n c t i e s d i e ook i n de gewijzigde s i t u a t i e p l a a t s moeten kunnen v i n d e n . Ten aanzien van de t o e g a n k e l i j k h e i d en v e r k e e r s a f w i k k e l i n g moet worden v a s t g e s t e l d welk type v o e r t u i g a l s "maatgevend" g e l d t (personenauto's resp. de brandweer- of v u i l n i s wagen o f de SRV:) en welke eisen d a a r u i t v o o r t v l o e i e n ( d r a a i c i r k e l s e . d . ) . De v e r k e e r s i n t e n s i t e i t z a l , met het oog op de gewenste v e i l i g h e i d en m i l i e u k w a l i t e i t , binnen bepaalde grenzen moeten b l i j v e n . H i e r u i t kunnen eisen worden a f g e l e i d ten aanzien van de t o e l a a t b a r e omvang van het "verkeersluwe" gebied en de o n t s l u i t i n g s s t r u k t u u r . Omdat op het woonerf een a f w i j k e n d verkeersregiem g e l d t moet de overgang op het "gewone" verkeersnet d u i d e l i j k worden gemarkeerd, i n de vorm van i n - en u i t r i t t e n . Een ongedeelde verkeers- en v e r b l i j f s ruimte i s gewenst; de s c h e i d i n g tussen t r o t t o i r en r i j b a a n komt t e v e r v a l l e n . Een d u i d e l i j k e markering van " r i j s t r o o k " en parkeerplaatsen i s met het oog op de v e i l i g h e i d en de v e r k e e r s a f w i k k e l i n g toch wel gewenst. De t o e g a n k e l i j k h e i d van kabels en l e i d i n g e n moet gewaarborgd b l i j v e n . Ter beperking van de r i j s n e l h e i d z u l l e n i n de l a n g r i c h t i n g verkeersbelemmeringen moeten worden aangebracht: knikken i n de r i j r i c h t i n g , a s v e r s c h u i v i n g e n , drempels e . d . De f u n k t i e - a n a l y s e i s geen geïsoleerde a k t i v i t e i t , e r v i n d t een voortdurende w i s s e l w e r k i n g p l a a t s met de f o r m u l e r i n g van eisen en wensen en het ontwikkelen van a l t e r natieve o p l o s s i n g e n . De f u n c t i e - a n a l y s e s p e e l t een erg b e l a n g r i j k e r o l b i j het o p s t e l 1 en van een programma van eisen en wensen en het systemati sch ontwikkelen van a l t e r n a t i e v e n . Vanuit de f u n c t i e - a n a l y s e kan zowel een verband worden gelegd met de eisen en wensen d i e op basis van de procesanalyse worden g e f o r m u l e e r d , als met m o g e l i j k e f u n c t i e d r a g e r s . Het onderstaande schema l a a t zien hoe d o e l s t e l 1ingen, processen en f u n c t i e s i n o n d e r l i n g e wisselwerking worden ui tgewerkt en op el kaar afgestemd. De analyse en het ontwerp van m o g e l i j k e f u n c t i e d r a g e r s s l u i t daar op aan.

31.

van

naar

naar

DOELSTELLINGEN organisatie gemeenschap

PROCESSEN bedrijfsproces gebruiksproces

FUNKTIES bouwwerk onderdelen

FUNKTIEDRAGERS bouwwerk onderdelen

CONCRfTISERING en « priorjiteitsbepaling

PROCESANALYSE(-S)

FUNCTIE-ANALYSE(S)

analyse en ontwerp

a k t i v i t e i t e n - en relatieschema f u n c t i o n e l e en ruimtelijke relaties

programma van wensen en eisen

ruimtelijke en c o n s t r u c t i e v e elementen keuzeen combinatie mogelijkheden

beoordelingsaspekten prioriteiten ontwerpcriteria

Ter i l l u s t r a t i e een voorbeeld w a a r u i t de onderlinge wisselwerking b l i j k t tussen: - de c o n c r e t i s e r i n g van d o e l s t e l l i n g e n (van onderzoekvragen t o t eisen en wensen); - de analyse van b e d r i j f s - en gebruiksprocessen; - de bepaling van m o g e l i j k e f u n c t i e d r a g e r s . Het voorbeeld i s ontleend aan de analyse van het kantinegebeuren (oefening 2 ) ; we beperken ons t o t het aankomstproces. onderzoekvragen/eisen

proces

personeelsingang v e r e i s t ? p l a a t s b e p a l i n g daarvan dimensionering daarvan

binnenkomen

vóór o f na de ingang garderobe? toezicht?

j a s ophangen tas wegzetten

overzichtelijkheid z i c h t b a a r h e i d bal i e herkenbaarheid t a f e l o p s t e l l i n g

oriënteren

functiedrager ( r u i m t e l i j k element] ingang

32.

Progranjma^yanêiienên^wensen Met de proces- en f u n c t i e - a n a l y s e i s de onderbouwing van het programma van wensen en eisen al behandeld. In het p . v . e . worden de eisen en wensen ( d i e " v a n u i t de processen" aan de f u n c t i e v e r v u l l i n g worden g e s t e l d ) e x p l i c i e t en b i j voorkeur k w a n t i t a t i e f weergegeven e n , met de geldende randvoorwaarden, i n een p r a k t i s c h r e a l i s e e r b a a r en g e ï n t e greerd eisenpakket samengevat. Ten behoeve van het o p s t e l l e n van een p . v . e . en de o n t w i k k e l i n g van a l t e r n a t i e v e n i s een methodische aanpak o n t w i k k e l d die a l s v o l g t kan worden geschematiseerd: gewenste r e s u l t a a t b e d r i j f s - en gebruiksprocessen f u n c t i o n e l e r e l a t i e s en eisen r u i m t e l i j k e r e l a t i e s en eisen ,

programma van e'i'sen en wensen

alternatieve ruimtelijke

indelingen

r u i m t e l i j k ontwerp constructieve

uitwerking

Hoewel bepaalde h o o f d l i j n e n aangegeven kunnen worden bestaat er i n de p r a k t i j k géén standaardprocedure voor het o p s t e l l e n van een p r o gramma van eisen en wensen. Daarvoor vertonen de p r o j e k t e n o n d e r l i n g t e g r o t e v e r s c h i l l e n en lopen de s p e c i f i e k e omstandigheden (beschikbare kennis en e r v a r i n g , t i j d s l i m i e t e n e . d . ) t e ver u i t e e n . In de meeste g e v a l l e n kunnen de benodigde gegevens grotendeels aan de l i t e r a t u u r en aan v e r g e l i j k b a r e p r o j e c t e n en s i t u a t i e s worden o n t l e e n d , het p . v . e . voor een kunstwerk ( b r u g , t u n n e l , s l u i s e . d . ) o f een _ k l e i n s c h a l i g b e d r i j f s - o f gemeenschapsgebouw (goederenloods, s t a t i o n , s p o r t h a l ) kan a l s regel door de ontwerper z e l f worden o p g e s t e l d , i n o v e r l e g met de opdrachtgever. B i j omvangrijke en complexe p r o j e c t e n waarmee nog w e i n i g o f geen e r v a r i n g i s opgedaan ( i n de o f f - s h o r e ot u t i l i t e i t s b o u w b i j v o o r b e e l d ) i s s p e c i a l i s t i s c h e kennis op de meest uiteenlopende gebieden v e r e i s t : procestechndogie en p r o d u k t i e t e c h n i e k , b e d r i j f s o r g a n i s a t i e en -economie, bouwfysica en materiaalkunde, p l a n o l o g i e e . d . Het o p s t e l l e n van een p . v . e . kan op z i c h z e l f z o ' n omvangrijke en gecompliceerde onderzoektaak worden dat deskundigen of adviesbureau's die op d i t gebied g e s p e c i a l i s e e r d z i j n moeten worden ingeschakeld. In de p r a k t i j k wordt doorgaans e e r s t een basisprogramma opgesteld waarin de b e l a n g r i j k s t e uitgangspunten, d o e l s t e l l i n g e n en randvoorwaarden verwerkt z i j n . Op grond van globale c a p a c i t e i t s - en kostenramingen kan een haalbaarheidsonderzoek worden u i t g e v o e r d . Vervolgens wordt een v o o r l o p i g pT77ëT~öpgesteld dat als basis voor een schetsontwerp kan dienen.

33. Op grond van het v o o r l o p i g pve en het schetsontwerp i s een b e t e r i n z i c h t verkregen i n de consequenties van de randvoorwaarden en de t o t dusver gehanteerde uitgangspunten en d o e l s t e l l i n g e n en i n de r e ë l e oplossingsmogelijkheden. Eerder genomen b e s l i s s i n g e n kunnen i n d i t stadium desgewenst worden h e r z i e n . Het " d e f i n i t i e v e " pve komt g e l e i d e l i j k en vaak i n nauwe w i s s e l w e r k i n g met het ontwerp t o t s t a n d . Het pve i s echter n i e t " d e f i n i t i e f " i n de z i n dat het t o t i n het l a a t s t e d e t a i l ééns en voor goed wordt v a s t g e l e g d . Tijdens het ontwerpproces kunnen bepaalde onderdelen en aspekten nog nader u i t g e w e r k t o f herzien worden. Het "open" k a r a k t e r van het pve komt ook t o t u i t i n g i n het onderscheid tussen " e i s e n " en "wensen" dat i n d i t verband steeds wordt gemaakt. Met het oog op de hanteerbaarheid en o v e r z i c h t e l i j k h e i d wordt het t o t a l e programma van eisen en wensen doorgaans opgebouwd u i t deelprogramma's ten aanzien van: - de s i t u e r i n g ( l o c a t i e k e u z e en planologische i n p a s s i n g ) ; - de r u i m t e l i j k e i n d e l i n g en i n r i c h t i n g van het t e r r e i n ; - het r u i m t e l i j k ontwerp van het "bouwwerk" (gronden waterwerken, kunstwerken, gebouwen); - de c o n s t r u c t i e en eventuele i n s t a l 1 a t i e s . De w i j z e waarop een pve t o t stand komt kan i n h o o f d l i j n e n nader worden t o e g e l i c h t . B i j de methodische u i t w e r k i n g van deze onderzoektaak gaan we n i e t u i t van m o g e l i j k e p r a k t i j k s i t u a t i e s maar van een t y p i s c h e o n d e r w i j s s i t u a t i e zoals d i e z i c h i n het t w e e d e j a a r s - p r o j e k t voordoet. Daarbij v i n d t zowel een eerste kennismaking met het gekozen onderwerp p l a a t s als met het o p s t e l l e n van een pve als zodanig. De mogelijkheden t o t het u i t v o e r e n van onderzoek en het voeren van overleg met de opdrachtgever z i j n daarentegen, i n v e r g e l i j k i n g met de p r a k t i j k , nogal b e p e r k t . De opstel I e r s van een pve z u l l e n z i c h , i n d e r g e l i j k e omstandigheden, evenals de befaamde baron von Münchhausen, voornamelijk aan de eigen laarzen omhoog moeten t r e k k e n . Om het t o t a l e eisenpakket op een o v e r z i c h t e l i j k e w i j z e i n t e delen wordt een " c h e c k - l i s t " g e b r u i k t aan de hand waarvan systematisch kan worden nagegaan waaraan en door w i e , welke typen eisen g e s t e l d worden. O n v o l l e d i g h e i d en e e n z i j d i g h e i d kan daardoor vermeden worden. Naast eisen ten aanzien van de toekomstige gebruikswaarde, de m o g e l i j k e neveneffecten en de kosten kunnen er ook s p e c i f i e k e eisen worden ge¬ s t e l d aan de~voorbereiding en u i t v o e r i n g van het p r o j e c t . Aan de v o o r b e r e i d i n g kunnen eisen verbonden worden met b e t r e k k i n g t o t de t e volgen procedures, t i j d s l i m i e t e n , b u d g e t l i m i e t e n e . d . Met het oog op de u i t v o e r i n g kunnen eisen worden g e s t e l d ten aanzien van toe t e passen bouwtechnieken en m a t e r i a l e n , afstemming op beschikbaar mater i a a l , b o u w t i j d e . d . Voorts zal rekening moeten worden gehouden met m o g e l i j k e neveneffecten i n de u i t v o e r i n g s f a s e ( t i j d e l i j k e v e r l a g i n g grondwaterstand, g e l u i d s - en t r i l l i n g s h i n d e r e . d . ) , v e i l i g h e i d s v o o r s c h r i f t e n enz. In het pve staan de gebruikseisen en de randvoorwaarden die door de opdrachtgever en d i v e r s e bevoegde ( o v e r h e l d s - ) i n s t a n t i e s worden g e s t e l d c e n t r a a l . De toekomstige gebruikers vormen meestal geen homogene groep; als de eisen o n d e r l i n g s t e r k v e r s c h i 1 l e n i s een i n d e l i n g naar v e r s c h i l l e n d e categorieën gebruikers gewenst ( b e j a a r d e n , kinderen e n z . ) . Een categorale i n d e l i n g van het eisenpakket kan eveneens goede diensten bewijzen zowel b i j de concrete i n v u l l i n g a l s b i j de u i t e i n d e l i j k e p r e s e n t a t i e . Zo ' unnen m a a t s c h a p p e l i j k e , w e t t e l i j k bestuurl i jke , planologische, ecologische, financieel-economische, r u i m t e l i j k e , c o n s t r u c t i e v e , bouwfysische en i n s t a l l a t i e t e c h n i s c h e eisen worden onderscheiden.

34.

De c h e c k - l i s t kan als v o l g t worden samengevat: . Waaraan worden eisen gesteld? - de v o o r b e r e i d i n g ; - de gebruikswaarde van het bouwwerk en onderdelen daarvan; - de i n v e s t e r i n g s - en e x p l o i t a t i e k o s t e n ; - neveneffecten op de omgeving; - de u i t v o e r i n g . . Wie s t e l l e n ei sen? - de opdrachtgever: v o o r b e r e i d i n g , gebruikswaarde, k o s t e n ; - g e b r u i k e r s : gebruikswaarde; - andere belanghebbenden: n e v e n e f f e c t e n ; - overheid en bevoegde i n s t a n t i e s : n e v e n e f f e c t e n . . Welke soorten eisen z i j n i n het geding? - maatschappelijk; - w e t t e l i j k - b e s t u u r l i j k , planologisch; - f i nanci eel-economi s c h ; - ecologisch; - ruimtelijk; - t e c h n i s c h - c o n s t r u c t i e f : bouwkundig, bouwfysisch, i n s t a l l a t i e t e c h n i s c h . Aan de hand van de c h e c k - l i s t ( w i e , waaraan, welke e i s e n ) kan een eerste i n v e n t a r i s a t i e p l a a t s v i n d e n van r e l e v a n t e beoordelingsaspecten en aandachtspunten d i e nader onderzoek v e r d i e n e n . Aan -de hand van een g l o b a l e proces- en f u n c t i e - a n a l y s e w o r d t , u i t het b l o t e hoofd en met de losse hand, een v o o r l o p i g v e r l a n g - en b o o d s c h a p p e n l i j s t j e o p g e s t e l d . De inmiddels verworven i n z i c h t e n ( l i t e r a t u u r s t u d i e , p e r s o o n l i j k e waarnemingen, gesprekken met betrokkenen en deskundigen) worden h i e r i n zo goed m o g e l i j k v e r w e r k t . De beoordelingsaspecten en aandachtspunten worden i n eerste i n s t a n t i e i n t e l e g r a m s t i j l o f met trefwoorden omschreven: b e r e i k b a a r h e i d , p a r k e e r m o g e l i j k h e i d , g e l u i d s h i n d e r , l a n d s c h a p p e l i j k e inpassing e . d . Een z o r g v u l d i g e f o r m u l e r i n g i s nog n i e t v e r e i s t ; de nadruk l i g t op i n v e n t a r i s a t i e en het v e r k r i j g e n van een o v e r z i c h t . De v e r l a n g - en b o o d s c h a p p e n l i j s t d i e zo o n t s t a a t i s nog erg o n v o l l e d i g , bovendien z u l l e n er veel overlappingen i n voorkomen. Ook de mate van d e t a i l l e r i n g kan s t e r k u i t e e n l o p e n ; globale beoordelingsaspecten of aandachtspunten en s p e c i f i e k e eisen en wensen kunnen naast e l k a a r voorkomen. Om t o t een v o o r l o p i g programma van eisen en wensen t e komen i s ordening en u i t b r e i d i n g n o o d z a k e l i j k , i n combinatie met nadere u i t w e r k i n g en s p e c i f i c a t i e . B i j de verdere u i t w e r k i n g v a l t de nadruk op gedetai11 eerde proces- en f u n c t i e - a n a l y s e s en aanvullend onderzoek naar de omstandigheden waaronder het bouwwerk i n de toekomst moet f u n c t i o n e r e n . Daarbij s t a a t de bepaling van de i n de toekomst v e r e i s t e c a p a c i t e i t en eventuele u i t b r e i d i n g s - en aanpassingsmogelijkheden voorop. De aandachtspunten en k w a l i t a t i e v e beoordelingsaspecten worden nader onderzocht en u i t g e w e r k t ; de wensen en eisen worden zoveel m o g e l i j k i n k w a n t i f i c e e r b a r e grootheden v e r t a a l d : gemiddelde r e i s a f s t a n d of - t i j d , aantal len p a r k e e r p l a a t s e n , d e c i b e l s . Hoewel de benodigde gegevens ten dele aan de bestaande l i t e r a t u u r en aan v e r g e l i j k b a r e p r o j e c t e n en s i t u a t i e s kunnen worden o n t leend zal aanvullend onderzoek n o o d z a k e l i j k z i j n . Door nadere u i t werking en p r i o r i t e i t s b e p a l i n g kan vervolgens een d e f i n i t i e f pve worden opgesteld dat als basis en t o e t s i n g s k a d e r ^- •;nt voor de o n t w i k k e l i n g , s e l e c t i e en u i t e i n d e l i j k e beoordeling van a l t e r n a t i e v e oplossingen. Binnen het t o t a l e eisenpakket worden r u i m t e l i j k e en t e c h n i s c h c o n s t r u c t i e v e deelprogramma's onderscheiden d i e op hun beurt u i t onderdelen en deelaspecten z i j n opgebouwd.

35. Het r u i m t e l i j k e programma van eisen en wensen h e e f t b e t r e k k i n g op: - de s i t u e r i n g ( b e r e i k b a a r h e i d , d i r e c t e omgeving); - het t e r r e i n ( o p p e r v l a k t e , afmetingen, o n t s l u i t i n g s m o g e l i j k h e d e n , t o p o g r a f i e , bodemgesteldheid, grondwaterstand, eigendomsverhoudingen, grondprijs); - de i n d e l i n g en i n r i c h t i n g van het t e r r e i n ( o n t s l u i t i n g , i n t e r n e v e r k e e r s c i r c u l a t i e , parkeervoorzi eni ngen, ruimtebehoefte en s i t u e r i n g s e i s e n , uitbreidingsmogelijkheden, groenvoorzieningen); - het r u i m t e l i j k ontwerp van het bouwwerk (benodigde r u i m t e n , s i t u e ringseisen, bijzondere eisen). Het t e c h n i s c h - c o n s t r u c t i e v e eisenpakket kan zowel bouwkundige ( b e l a s t i n g e n , overspanningen, v r i j e hoogte e . d . ) , bouwfysische (warmte- en g e l u i d s i s o l a t i e , 1 i c h t s t e r k t e ) als i n s t a l l a t i e t e c h n i s c h e eisen omvatten

36

5.

Het genereren en s e l e c t e r e n van a l t e r n a t i e v e n ;

5.1.

Ontwergyariabe]_en

evaluatie

Aan de hand van steeds g e d e t a i l l e e r d e r wordende proces- en f u n c t i e analyses i s een programma van eisen en wensen opgesteld waarin ook de geldende randvoorwaarden z i j n opgenomen. B i j het ontwikkelen en o n d e r l i n g afwegen van a l t e r n a t i e v e oplossingen fungeren de eisen en wensen als ontwerpen b e o o r d e l i n g s c r i t e r i a . Het t e ontwerpen bouwwerk wordt opgevat als een verzameling o n d e r l i n g samenhangende r u i m t e l i j k e , c o n s t r u c t i e v e en n a t u u r l i j k e elementen. De elementen w a a r u i t het bouwwerk wordt samengesteld moeten, a f z o n d e r l i j k en g e z a m e n l i j k , bepaalde gewenste eigenschappen hebben. In het gewone spraakgebruik worden de elementen met soortnamen omschreven: b a l k , d i j k l i c h a a m , tunnel e . d . In methodisch o p z i c h t v e r d i e n t het de voorkeur de elementen a n a l y t i s c h t e d e f i n i ë r e n , en wel als een "bundel" ten dele v a r i a b e l e (en dus ook nader t e bepalen!) e i g e n schappen. De samenstel lende elementen van het bouwwerk met hun ei genschappen en o n d e r l i n g e r e l a t i e s worden door de ontwerper gekozen. Omdat een element als een bundel eigenschappen kan worden gezien kunnen we zowel voor de elementen als voor hun eigenschappen en onderlinge r e l a t i e s één overkoepelend begrip g e b r u i k e n , n a m e l i j k " o n t w e r p - " of " b e s l i s s i n g s v a r i a b e l e n " . Het ontwerpprobleem kan dan worden geschematiseerd i n termen van o n t w e r p c r i t e r i a ("doelvariabelen en randvoorwaarden), externe i n v l o e d f a c t o r e n en ontwerp- o f b e s l i s singsvariabelen. Het bouwwerk wordt u i t v e r s c h i l l e n d e r u i m t e l i j k e , c o n s t r u c t i e v e en n a t u u r l i j k e elementen samengesteld. Voordat we nader ingaan op de keuzeproblematiek die zich h i e r b i j voordoet en op het systematisch genereren en s e l e c t e r e n van a l t e r n a t i e v e oplossingen wordt e e r s t het onderscheid tussen de v e r s c h i 1 lende soorten elementen t o e g e l i c h t natuurlijke / \ elementen (

ruimtelijke elementen

/ \ f

constructieve elementen

Onder " n a t u u r l i j k e elementen" verstaan we i n de eerste p l a a t s bodem en water maar ook landschap en n a t u u r . Groenvoorzieningen ( b e g r o e i i n g , b e p l a n t i n g , bebossing) worden, ook al z i j n ze aangelegd, eveneens t o t de n a t u u r l i j k e elementen gerekend. Omdat een n a t u u r l i j k element een bepaalde r u i m t e l i j k e begrenzing en v e r s c h i j n i n g s v o r m h e e f t kan het desgewenst, v a n u i t een andere i n v a l s h o e k , ook als r u i m t e l i j k element worden opgevat. Lang n i e t al Ie r u i m t e l i j k e e l e menten z i j n e c h t e r tevens n a t u u r l i j k e elementen. Het onderscheid tussen r u i m t e l i j k e en c o n s t r u c t i e v e elementen berust eveneens op een v e r s c h i l i n i n v a l s h o e k . Elk r u i m t e l i j k element dat door mensen gemaakt i s (een d i j k l i c h a a m , s l u i s k o l k , b r u g , t u n n e l , zaal of kamer) bestaat u i t één of meer c o n s t r u c t i e v e elementen. Elk c o n s t r u c t i e f element ( h e i p a a l , b e s c h o e i i n g , damwand, b a l k , v l o e r , gevelelement o f wat dan ook) h e e f t op z i j n b e u r t r u i m t e l i j k e dimensies omdat het mas^-^ ' , e e f t . De v e r s c h i 1 l e n i n benadering ontstaan omdat i n bepaalde ontwerps i t u a t i e s het r u i m t e l i j k e aspect of het c o n s t r u c t i e v e aspect op de voorgrond wordt g e p l a a t s t . Om t o t een geïntegreerd ontwerp te komen z u l l e n de r u i m t e l i j k e en c o n s t r u c t i e v e aspecten u i t e i n d e l i j k z o r g v u l d i g op e l k a a r worden afgestemd, ook al wordt één van beiden t i j d e l i j k naar het tweede plan geschoven. B i j de bepaling van de gewenste

2.2. F o r m s t a h l - u. S t a b s t a h l - W a l i p r o f l l e 2.2.1. I-Trlger 2.2. 1. I. Schmale I-TrSgcr mfl E^nEU'*" Inneren FIsnichnSttwn, l-Refha (warmgcwalilj. nach DIN 1025 BUlt I, Aiisgabe QMobcr 1963 I

IJl

a - »

dm iKiQin nt.

- V1

ndimemini,

J '

-i

(

<JtI lu t- und D

, ai«r

BO ICO

IM

120 100

m uo ïto iia HO

, 1 ' 1

Ï00

41 M

SO

«ao

23 7.5T

S.94

tl,304

ï.l

T.I

3.1 14.2 n.i 3,4 lb.2 3.B 22.11

0.4 Jf 0,«i2

9.S 7J

10.B 16.2 11 1

S.I 12.2 B.T 13.1 Ï.4

1H.3 n.o lO.J 13,7 2U,) 21,i>

«u

ir.3

1S.3 2J.Ö

J7Ï SOU

l«5

IflO 27.0

ija too

sr.o 200 10.0 30.0 2IS 2I.Ö .12.4

[Hi'

^*< ' 1

'1 cm' I tin tm' 1S.5 34,2

3.2c 4.01

G 29 3.00 12^ I.BS

32B Ï73

HI

4»

71 1 7 41

'iii

4.9 39,5 31,1

0.7 !S

l.C fi.l

0,l«d I.>.3 rio

l.M

7.3

1 cm tin'

n,s ni

1 460 3 1.10 114

11.3

J20

ADO

m'm

SB

120 240 ine 260 11Ï 2S0 .100 121

3^0

cm'

u

3,9

«

n i l , . Ab-

Fur OK ai G

*

!

lu SI

MlQt m

10

r.4

n. a . •khnunn^'ipl'l*' f'*'

w Bx-

I

nilbtn I-quii«nntli Ji - A " s

I

iKidctn lu

ltn.lb

X]

3 wo tliO 1:40 7 MO 9 NO 12510 IS 700

278

HI.I

a.w 117 8,M

.%42 11,1 fiï3 11,9

2D,0

I02 33,1 41.7

jt.a

3&4 11,2 411 12.2

11.4 S,S4 19.9 S,1J

Iii 1.71 i.bi

12i 17.2

13.7

J.02 2.20 2.32 2,4S l.W

1Ü2 10.9 20,0 3(1l 2S,'

•« 2,.-0

023 I3..i

em

0,91 1,07

457 27.4 30.7

iOJ •Ji.l

!.33

24010 1 2:1210 1

132

101

1.11

119

141

l.M

212 231

10 i

l,s.l

-,0

>',«

li.O 1S,7

1 160 119

3,02 3,13

Jn57r, 1T4'I

14 in IT^l

3.:«i lOiO 3rt,2

.-.0 -INl liH740 2 7;o

I M 2 4W 2M

J.72 1 1.2U42,4

DOIKO 3ritU 21.0 3 4!fl 343 no MX) 4 f'JO 23,4 1.i70 414

31.1

4.0; 2120 AAA 4.3U 3 7.10 iO,9

EUR0P&W60

u e o p b o u w v a n het d w a r s p r o f i e l v a n een a u t o s n e l w e g m e t 2x2-rijstroken

min.

TS.iiï

T SM.

ML

010

Riin.

•

mm. 3.00

V ri|strooh

fijbaan

rij^trooh

.,

38. d i j k h o o g t e i n verband met overstromingskansen b i j v o o r b e e l d wordt het d i j k l i c h a a m i n e e r s t e i n s t a n t i e u i t s l u i t e n d als r u i m t e l i j k element beschouwd. Een i n het p l a f o n d weggewerkte balk daarentegen i s hoogstens i n d i r e c t van r u i m t e l i j k belang omdat de p l a a t s b e p a l i n g en dimensionering ervan de c o n s t r u c t i e h o o g t e en de mogelijkheden t o t het bevestigen o f doorvoeren van l e i d i n g e n kunnen bepalen. Als een balk naast een d r a a g f u n c t i e ook een r u i m t e l i j k e s c h e i d i n g s f u n c t i e v e r v u l t z i j n de r u i m t e l i j k e aspecten ook d i r e c t van belang. Elementen die een bepaalde r u i m t e l i j k e f u n c t i e v e r v u l l e n ( b e g r e n z i n g , s c h e i d i n g , v e r b i n d i n g , o r i ë n t a t i e e . d . ) e n / o f een d i r e c t waarneembare r u i m t e l i j k e v e r s c h i j n i n g s v o r m hebben beschouwen we a l s r u i m t e l i j k e elementen i n s p e c i f i e k e z i n . "Ruimte" komt als zodanig i n twee vormen voor: als r u i m t e l i j k volume ( d i j k l i c h a a m , balk e . d . ) en a l s t u s s e n ruimte o f l e e g t e (kamer, c o l l e g e z a a l e . d . ) . Punten, l i j n e n en oppervlakken kunnen echter op grond van hun r u i m t e l i j k e f u n c t i e s en v e r s c h i j n i n g s v o r m eveneens a l s r u i m t e l i j k e elementen worden bestempeld ook al hebben ze geen d i r e c t e c o n s t r u c t i e v e tegenhangers. Tweerichtingsverkeer Ontwerpen kan worden getypeerd als t w e e r i c h t i n g s v e r k e e r , ontwerpvariabelen oplossingsruimte deeloplossingen ontwerpcriteria eigenschappen ELEMENTEN onderlinge relaties

keuzeen - combinatie-ALTERNATIEVEN " mogelijkheden

EISEN en WENSEN

M o g e l i j k e deeloplossingen worden o n t w i k k e l d en - als i n een puzzle i n e l k a a r geschoven t o t een bevredigende t o t a a l o p l o s s i n g o n t s t a a t . Vanuit m o g e l i j k e f u n c t i e d r a g e r s (bestaande of t e ontwerpen elementen) redenerend.wordt nagegaan welke combinaties met andere elementen m o g e l i j k z i j n om vervolgens vast t e s t e l l e n i n hoeverre deze d e e l oplossingen aan de gestelde eisen en wensen voldoen. H i e r b i j wordt v a n u i t keuzemogelijkheden (elementen met hun eigenschappen) en hypot h e t i s c h e combinatiemogelijkheden naar wensen en eisen toegewerkt. Op grond van geconstateerde a f w i j k i n g e n van de gestelde wensen en eisen en i n z i c h t i n m o g e l i j k e a l t e r n a t i e v e n kunnen g e r i c h t w i j z i g i n g e n worden aangebracht i n de gekozen elementen en de eigenschappen daarvan of i n de o n d e r l i n g e r e l a t i e s . Hiermede z i j n we al i n de tegenges t e l d e verkeersstroom t e r e c h t gekomen w a a r b i j , uitgaande van eisen en wensen, de meest geschikte f u n c t i e d r a g e r s gezocht o f o n t w i k k e l d worden. In de p r a k t i j k van het ontwerpen v i n d t een voortdurend heen en weer gaande beweging p l a a t s . Mogelijke f u n c t i e d r a g e r s worden bed a c h t , aan wensen en eisen g e t o e t s t , en aangepast. Op basis van eisen en wensen worden passende f u n c t i e d r a g e r s gezocht, u i t g e w e r k t en u i t geprobeerd. Het een en ander wordt herhaald t o t een bevredigend e i n d r e s u l t a a t verkregen i s .

y§i_3§D§r§r§D_^§D a l t e r n a t i e y e n Het aantal keuzemogelijkheden ten aanzien van de toe t e passen elementen en de ei genschappen daarvan i s als regel g r o o t . Er z i j n b i j z o n d e r veel hypothetische combi n a t i emogeli j kheden van de v e r s c h i 1 lende elementen. Door de keuzeen combinatiemogelijkheden systematisch t e onderzoeken en i n k a a r t t e brengen kan een breed scala van moge1 i j k e oplossingen worden o n t w i k k e l d . Een goed i n z i c h t i n de beschikbare keuzemogelijkheden houdt op z i c h z e l f al een a a n z i e n l i j k e v e r ruiming van de beschikbare o p l o s s i n g s r u i m t e i n . Ter i l l u s t r a t i e een

39. eenvoudig voorbeeld: het systematisch ontwikkelen van a l t e r n a t i e v e mogelijkheden voor de s i e r b e s t r a t i n g voor een winkel promenade b i j voorbeeld. Continue oppervlakken ( a s f a l t e . d . ) z i j n u i t g e s l o t e n ; de m o g e l i j k e "bouwstenen" ( k l i n k e r s , t e g e l s , keien of wat dan ook) en het patroon waarin ze worden gerangschikt kunnen aan de hand van de volgende eigenschappen beschreven worden: elementen: m a t e r i a a l s o o r t kleur oppervlaktestructuur vorm afmetingen patroon

: uniform repeterend afwisselend - regelmatig onregelmatig. Aan de hand van z o ' n l i j s t kunnen keuzeen combi n a t i emogeli j kheden systematisch worden onderzocht. Een z e l f d e benadering kan worden toegepast b i j het ontwerp van een s l u i s , brug of tunnel of (onderdelen van) een gebouw. Het aantal t h e o r e t i s c h denkbare a l t e r n a t i e v e n i s , gezien de vele keuzeen combinatiemogelijkheden v r i j w e l onbegrensd. Een v o l l e d i g e i n v e n t a r i s a t i e en u i t w e r k i n g van a l l e denkbare mogel i j k h e d e n zou zo veel werk met z i c h meebrengen dat dat al leen al op grond van economische overwegingen moet worden afgeraden. (Als het al p r a k t i s c h u i t v o e r b a a r zou z i j n ; we leven t e n s l o t t e maar één k e e r l ) V i j f elementen met e l k v i j f v a r i a n t e n leveren al 5= = 3125 t h e o r e t i s c h m o g e l i j k e a l t e r n a t i e v e n op.- U i t t i e n elementen met e l k t i e n v a r i a n t e n ontstaan 10^0 a l t e r n a t i e v e n ; een astronomisch g e t a l . Lang n i e t a l l e t h e o r e t i s c h e mogelijkheden z i j n echter p r a k t i s c h r e a l i s e e r b a a r . Bovendien s t a a t b i j voorbaat al vast dat er u i t e i n d e l i j k maar w e i n i g oplossingen goed of bevredigend z u l l e n z i j n . Het grote aantal a l t e r n a t i e v e n moet worden teruggebracht t o t een hanteerbare hoeveelheid d i e nader u i t g e w e r k t en o n d e r l i n g afgewogen w o r d t . Daarbij moet worden voorkomen dat veelbelovende a l t e r n a t i e v e n n i e t worden onderkend o f ongemerkt u i t g e s e l e c t e e r d worden. Zowel b i j het ontwikkelen als s e l e c t e r e n van a l t e r n a t i e v e n i s daarom een systematische aanpak geboden. Door het t o t a l e ontwerpprobleemin deelproblemen op te s p l i t s e n wordt het aantal t h e o r e t i s c h e oplossingsmogelijkheden dat i n beschouwing moet worden genomen a a n z i e n l i j k gereduceerd. B i j de s i t u e r i n g en het ontwerp van een bouwwerk kunnen achtereenvolgens a l t e r n a t i e v e n worden o n t w i k k e l d voorde p l a a t s k e u z e , de i n d e l i n g en i n r i c h t i n g van de t e r r e i n e n , het r u i m t e l i j k ontwerp van het bouwwerk en de c o n s t r u c t i e v e u i t w e r k i n g ervan. Door t e r u g k o p p e l i n g v i n d t wederzijdse afstemming p l a a t s zodat u i t e i n d e l i j k een geïntegreerd ontwerp o n t s t a a t . Binnen z o ' n globale o n t w e r p s t r a t e g i e kan de o n t w i k k e l i n g en s e l e c t i e van a l t e r n a t i e v e n op een systematische w i j z e v e r l o p e n . B i j het ontwerp van het bouwv/erk kunnen a l t e r n a t i e v e oplossingen worden o n t w i k k e l d door de keuzemogelijkheden op het niveau van de hoofd- en nevenfuncties en de concrete f u n c t i e d r a g e r s te i n v e n t a r i s e r e n . De hypothetische combinatiemogelijkheden kunnen i n een t a b e l , een m a t r i x of b e s l i s singsboom worden weergegeven.

B i j het systematisch genereren van a l t e r n a t i e v e n worden i n eerste i n s t a n t i e a l l e hypothetische keuzeen combi n a t i emogeli jkheden i n overweging genomen. De keuzemogelijkheden ten aanzien van de elementen en de eigenschappen daarvan z i j n echter n i e t o n a f h a n k e l i j k van

40. e l k a a r ; een bepaalde keuze ( m a t e r i a a l s o o r t b i j v o o r b e e l d ) l e g t aan andere keuzemogelijkheden ( k l e u r , o p p e r v l a k t e s t r u c t u u r ) beperkingen op of s l u i t bepaalde o p t i e s geheel u i t . Bovendien z i j n lang n i e t a l l e combi n a t i emogeli j kheden p r a k t i s c h r e a l i s e e r b a a r of i n overeenstemming met de randvoorwaarden. Een eerste r e d u c t i e van het aantal a l t e r n a t i e v e n i s m o g e l i j k door onverenigbare of o n d e r l i n g s t r i j d i g e keuzeen combinatiemogelijkheden op t e sporen. De "onmogelijkheden" kunnen dan a l v a s t i n de o v e r z i c h t s t a b e l , m a t r i x o f beslissingsboom worden aangegeven. De resterende keuzeen combinatiemogelijkheden worden vervolgens aan een nader onderzoek onderworpen. Het aantal keuzeen combi n a t i emogeli j kheden i s meestal zo g r o o t dat een stapsgewijze s e l e c t i e n o o d z a k e l i j k i s . De s e l e c t i e kan i n eerste i n s t a n t i e beperkt b l i j v e n t o t de meest c r u c i a l e keuzeen combi n a t i emogeli j kheden en een deel van het programma van eisen en wensen. Nadat een e e r s t e s e l e c t i e h e e f t plaatsgevonden worden de overige keuzeen combinatiemogelijkheden s u c c e s s i e v e l i j k i n de s e l e c t i e betrokken. B i j de s e l e c t i e kan gebruik worden gemaakt van een t w e e t a l , op systematische " t r i a l and e r r o r " gebaseerde methoden De e e r s t e methode b e r u s t op rangordening van "deeloplossingen en s t e l s e l m a t i g e s u b s t i t u t i e . A l t e r n a t i e v e deeloplossingen worden a f z o n d e r l i j k beoordeeld en gerangschikt naar a a n t r e k k e l i j k h e i d zodat een voorkeursordening o n t s t a a t . H i e r b i j kan eventueel rekening worden gehouden met verwachte comb i n a t i emogeli j kheden en de vermoedelijke b i j d r a g e van de d e e l o p l o s s i n g aan het geheel. Vervolgens wordt u i t de meest a a n t r e k k e l i j k e deeloplossingen een combinatie samengesteld. Als d i t n i e t t o t bevredigende r e s u l t a t e n l e i d t , worden per deelopl o s s i n g s u c c e s s i e v e l i j k tweede en derde keuzen g e s u b s t i t u e e r d . Op basis van een voorkeursordening van deeloplossingen wordt door combinatie en s t e l s e l m a t i g e s u b s t i t u t i e een t o t a a l o p l o s s i n g o f een beperkt aantal a l t e r n a t i e v e n o n t w i k k e l d . De tweede benaderingswijze berust op het stapsgewijs combineren van d e e l o p l o s s i n g e n , uitgaande van de meest b e l a n g r i j k e . In beide g e v a l l e n worden de begintoestand en de bewerkingen met behulp van matrices weergegeven. rangordebepaling en s u b s t i t u t i e

A3

A2

Al

2

1

ranc orde 3 2 A2 A4

4 A3

Al

Al

1 C3

C2

Cl

B4

2

3

B3

B2

Bl

B4

B3

B2

C4

C3

C1/C2

C4

C4

Dl

Dl

4 C4

3

3

2

1

D2 2

D3 2

Dl

3

4 B3

B2

Bl

A4

substitutie

1 Al

rangordebepaling

1 D4

Dl

D2/D3

D4

Al

A2

A3

A4

B1

B2

B3

B4

3

stapsgewijs combineren

Al

A2

A3

A4

Bl

B2

B3

B4

Cl

C2

C3

C4

Dl

D2

D3

D4

Al Cl

Cl

C2

C3

C4

Dl

D2

D3

D4

Dl

B2

A3

B1

> e

» •

41.

Schematische u i t w e r k i n g van de keuzemogelijkheden b i j het ontwerp van een p a r k e e r t e r r e i n ; ontwerpen b e s l i s s i n g s v a r i a b e l e n . I n r i c h t i n g en voorzieningen 4 - z i j dig 3-zijdig 2-zijdig 1-zijdig

- o n t s l u i t i n g (extern via rijweg)

• n r

- i n - en ui t r i t t e n

gescheiden/gecombineerd aantal, situering dimensionering vormgeving

- interne vervoersafwikkeling

wegenstructuur: v o e t g a n g e r s / a u t o ' s circulatiepatroon: 1/ 2 richtingsverkee capaciteit

-

parkeerplaats(en)

aantal 1 en capaciteit autovak r gescheiden instapvak gecombineerd

-

parkeerrichting

haaks op r i j r i c h t i n g evenwichtig aan r i j r i c h t i n g onder een hoek van 45 / 60

-

parkeerstrook

enkel dubbeT

- ligging t.o.v.

verdiept op niveau verhoogd

maaiveld

- één - o f m e e r l i g g i n g

aantal

= v r i j toegankelijk/

s i t u e r i n g - aan de b u i t e n z i j d e tussen parkeerstroken tussen parkeervakken hoogte, s o o r t e . d .

-

beplanting

-

verlichting

afgesloten

lagen

- bewegwijzering - bestrating goten / r i o l e r i n g keien en grinddrainagebed

- waterafvoer

Inpassing i n de omgeving station winkelcentrum woningen

- s i t u e r i n g en b e r e i k b a a r h e i d

- vorm, oppervlakte - a a n s l u i t i n g op rijweg/voetpaden - combinatie met andere f u n c t i e s

{

kantoren woningbouw

g e l u i d s h i n d e r (beperkende maatregelen) visuele inpassing/ aanzicht,

oriëntatie

Beheer en e x p l o i t a t i e -

parkeertijd

-

tariefstel1ing

- bewaking

beoerkt { zonering onE^pe^kt^ parkeermeters uniform

gedifferentieerd onbewaakt bewaakt

43. Evaluatie De s e l e c t i e van a l t e r n a t i e v e n kan worden g e k a r a k t e r i s e e r d als een grove zeefprocedure. Een groot aantal m o g e l i j k e oplossingen wordt op grond van globale c r i t e r i a als r e a l i s e e r b a a r h e i d en veelbelovendheid teruggebracht t o t een beperkt a a n t a l , nader u i t t e werken, a l t e r n a t i e v e n . Na de verdere u i t w e r k i n g v i n d t een gedetai1 leerde e v a l u a t i e o f waardebepaling p l a a t s t e r ondersteuning van de u i t e i n del i j k e keuze tussen de a l t e r n a t i e v e n . De e v a l u a t i e omvat zowel een zo o b j e c t i e f m o g e l i j k e analyse van de onderlinge v e r s c h i l l e n als een s u b j e c t i e v e waardering of waardebepaling daarvan. De onderlinge v e r g e l i j k i n g en waardering kan zowel b e t r e k k i n g hebben op bepaalde k a r a k t e r i s t i e k e kenmerken van het bouwwerk ( k o s t e n , gebruikswaarde) als op de u i t e i n d e l i j k e e f f e c t e n ervan c . q . de invloeden d i e door het bouwwerk op de omgeving worden uitgeoefend ( r e i s t i j d , g e l u i d s hinder e . d . ) . De b e o o r d e l i n g s c r i t e r i a worden d i r e k t of i n d i r e k t ontleend aan het programma van eisen en wensen. B i j de o n d e r l i n g e vergel i j k i n g en waardering van de a l t e r n a t i e v e n doen zich een aantal problemen v o o r , waarvoor een methodisch verantwoorde en p r a k t i s c h b r u i k b a r e oplossing moet worden gevonden. Op de eerste p l a a t s moet een grote verscheidenheid van r e l e v a n t e kenmerken e n / o f gevolgen worden vergeleken die n i e t zonder meer vergel i j k b a a r z i j n ; het zgn. "appels en peren"-probleem. De r e l e v a n t e kenmerken en e f f e c t e n worden i n verschi1 lende dimensies ( k o s t e n , g e l u i d s h i n d e r , m i l i e u k w a l i t e i t ) of meeteenheden u i t g e d r u k t , zodat de c r i t e r i u m s c o r e s van een a l t e r n a t i e f n i e t zo maar b i j e l k a a r kunnen worden o p g e t e l d . In de tweede p l a a t s spelen ook verschi 1 len i n meetbaarheid een r o l . Sommige kenmerken en e f f e c t e n kunnen worden gekwant i f i c e e r d ( k o s t e n , g e l u i d s h i n d e r ) , i n andere gevallen ( l a n d s c h a p p e l i j k e inpassing) kan hoogstens een rangorde (goed, r e d e l i j k , s l e c h t b i j v o o r beeld) worden aangegeven. Een d e r g e l i j k e rangorde l a a t geen rekenkundige bewerkingen toe omdat n i e t kan worden g e k w a n t i f i c e e r d i n welke mate aan het c r i t e r i u m wordt voldaan. Lang n i e t al Ie c r i t e r i a z i j n even b e l a n g r i j k ; o n d e r l i n g e weging i s n o o d z a k e l i j k om t o t een t o t a a l oordeel t e komen. Bovendien z u l l e n de s u b j e c t i e v e waarde-oordelen over het belang van bepaalde c r i t e r i a doorgaans v e r s c h i l l e n tussen i n d i v i d u e n o n d e r l i n g en tussen belangengroepen. Het onzekerheidsaspect dat o n t s t a a t door v e r s c h i l l e n i n w a a r s c h i j n l i j k h e i d van de t e ver¬ wachten gevolgen tussen a l t e r n a t i e v e n l a t e n we h i e r a l s complicerende f a c t o r b u i t e n beschouwing. We beperken ons t o t de methodische aanpak van de problemen van o n g e l i j k s o o r t i g h e i d , v e r s c h i 1 l e n i n meetbaarheid en v e r s c h i l l e n i n s u b j e c t i e v e waardering. De r e l e v a n t e kenmerken of te verwachten e f f e c t e n van de v e r s c h i l l e n d e a l t e r n a t i e v e n worden zoveel m o g e l i j k i n de meest geëigende " n a t u u r l i j k e grootheden g e k w a n t i f i c e e r d en i n de vorm van c r i t e r i u m s c o r e s i n m a t r i x vorm, weergegeven: i n een zgn. "kenmerken- of e f f e c t e n o v e r z i c h t " . De a l t e r n a t i e v e n kunnen met r i j e n of kolommen corresponderen. Het o v e r z i c h t bevat k w a n t i t a t i e v e i n f o r m a t i e i n v e r s c h i l l e n d e grootheden en van v e r s c h i l l e n d e orde van g r o o t t e . De kosten b i j v o o r b e e l d worden i n duizenden of mi I j oenen guldens gemeten t e r w i j l andere c r i t e r i u m scores een veel beperkter bereik hebben. Daar de grootheden o n g e l i j k s o o r t i g z i j n kunnen de c r i t e r i u m s c o r e s i n deze vorm n i e t opgeteld worden; de v e r s c h i 1 l e n i n orde van g r o o t t e vormen bovendien een gezichtsvertekenende f a c t o r . Verwarrend i s ook dat i n sommige g e v a l len een hogere score p o s i t i e f u i t v a l t (gebruikswaarde) i n andere geval len (kosten) j u i s t n e g a t i e f . Door min- en plustekens toe t e kennen kan worden b e w e r k s t e l l i g d dat voor e l k c r i t e r i u m een hogere score ook w e r k e l i j k p o s i t i e f wordt beoordeeld. Naast k w a n t i t a t i e v e

44. i n f o r m a t i e kan ook k w a l i t a t i e v e i n f o r m a t i e i n de vorm van een rangorde i n het kenmerken- en e f f e c t e n o v e r z i c h t worden opgenomen. Ook h i e r g e l d t dat de zwakste schakel (de rangordegegevens) de s t e r k t e van de gehele " k e t t i n g " (de t o t a l e waarderings- en r a n g s c h i k k i n g s procedure) b e p a a l t . Op basis van het kenmerken- en e f f e c t e n o v e r z i c h t kan worden bezien o f bepaalde a l t e r n a t i e v e n voor al Ie c r i t e r i a beter o f s l e c h t e r scoren dan al Ie andere o f , t e r w i j l de overige scores g e l i j k z i j n , op één o f meer c r i t e r i a s l e c h t e r of b e t e r scoren. D e r g e l i j k e "dominerende" a l t e r n a t i e v e n komen i n de p r a k t i j k helaas zelden voor. De e v a l u a t i e kan z i c h beperken t o t het kenmerken- en e f f e c t e n o v e r z i c h t en de verdere afweging aan de b e s l i s s e r o v e r l a t e n . Door aanvullende bewerkingen kan de beschikbare i n f o r m a t i e worden samengevat, zodat een p a r t i e ë l e of v o l l e d i g e r a n g s c h i k k i n g van de a l t e r n a t i e v e n naar a a n t r e k k e l i j k h e i d m o g e l i j k w o r d t . De waardeoordelen d i e d a a r b i j n o o d z a k e l i j k z i j n moeten i n i e d e r geval e x p l i c i e t worden gemaakt. De kenmerken- en e f f e c t e n m a t r i x moet e e r s t " o p t e l b a a r " worden gemaakt. De rangorde kan, overigens n i e t zonder haken en ogen, worden g e ï n t e r p r e t e e r d a l s een " e f f e c t i v i t e i t s s c h a a l " door aan de v e r s c h i l lende a l t e r n a t i e v e n een " r a p p o r t c i j f e r " toe te kennen dat aangeeft i n welke mate aan het c r i t e r i u m i s voldaan. Een t i e n p u n t s s c h a a l i s als regel meer dan voldoende voor een onderlinge v e r g e l i j k i n g van de a l t e r n a t i e v e n . Door aan de c r i t e r i u m s c o r e s die wel k w a n t i t a t i e f gemeten z i j n , t e r w i l l e van de o n d e r l i n g e v e r g e l i j k b a a r h e i d , eveneens r a n g o r d e c i j f e r s toe t e kennen gaat i n f o r m a t i e v e r l o r e n . Op deze w i j z e wordt een n i e t - d i m e n s i o n a l e kenmerken- en e f f e c t e n m a t r i x verkregen waarop, met het nodige voorbehoud, rekenkundige bewerkingen kunnen worden u i t g e v o e r d . Door rekening t e houden met v e r s c h i l l e n i n belangr i j k h e i d van de c r i t e r i a ten o p z i c h t e van e l k a a r (toekenning van gewichten) en v e r s c h i l l e n i n s u b j e c t i e v e waardering ( v e r s c h i l lende gewichtensets) kan v i a gewogen sommering een t o t a a l s c o r e worden v e r kregen. Een v e r g e l i j k i n g van de t o t a a l scores l e v e r t een rangordening naar a a n t r e k k e l i j k h e i d van de a l t e r n a t i e v e n op. Hoewel op de gewogen sommeringsmethode u i t een oogpunt van methodische z u i v e r h e i d wel het een en ander v a l t a f t e dingen i s het een b i j z o n d e r o v e r z i c h t e l i j k e en p r a k t i s c h b r u i k b a r e methode die zeker b i j w i j z e van e e r s t e benader i n g kan worden toegepast. M a t r i x van c r i t e r i u m s c o r e s en gewichten Criteria

Gewichten

Alternatieven A

Cl (kosten)

Gi

-

C2 ( r e i s t i j d w i n s t )

G2

-

C3 ( v e r l i e s aan natuurgebied)

G3

-

C4

G4

_

Cn Totaal score A = B = C=

B

C

_

.

45. Aan de gewogen sommeringsmethode l i g t i m p l i c i e t de v e r o n d e r s t e l l i n g ten grondslag dat zeer lage scores op een bepaald c r i t e r i u m gecompenseerd worden door hoge scores op andere c r i t e r i a . D i t i s n i e t a l t i j d r e a l i s t i s c h ; c o r r e c t i e voor zeer lage scores kan n o o d z a k e l i j k z i j n . Een gevoeligheidsanalyse w a a r b i j de i n v l o e d van de toegekende gewichten op de r e s u l t a t e n wordt onderzocht vormt een n o o d z a k e l i j k e a a n v u l l i n g op de gewogen sommeringsmethode. De c r i t e r i u m g e w i c h t e n dienen de voorkeuren van de b e s l i s s e r s weer te geven. Als er sprake i s van v e r s c h i l l e n d e v i s i e s kunnen meer gewichtensets worden gehant e e r d . In een o n d e r w i j s s i t u a t i e kan de p r i o r i t e i t s s t e l l i n g worden nagebootst door de p r o j e c t g r o e p i n deelgroepen op t e s p l i t s e n die _ de voorkeuren van de verschi1 lende belangengroepen zo goed m o g e l i j k i n het afwegingsproces i n brengen. Ten s l o t t e kan de e v a l u a t i e worden g e b r u i k t voor het ontwikkelen van nieuwe a l t e r n a t i e v e n op basis van de e v a l u a t i e r e s u l t a t e n .

d c e 2 METHODISCH ONTWERPEN

Recommend Documents