D-Bulletin nr D-Bulletin

1 3D-Bulletin nr. 181

‘08 - ’09

3D-Bulletin

Nederlandse Vereniging voor Stereofotografie

04

Redactioneel

03

16 04

16

Gert-Jan Wolkers 05

Het maken van Phantogrammen

Jaap Zonneveld

Mededelingen Bibliotheek 18

Sophieke Nijhuis-Bouma 05

Driedimensionaal

3D-Bulletin 181

Nieuwe LOREO voorzetstukken

Gert-Jan Wolkers

Internet links voor 3D

20 Stereo Portfolio (1)

Jan Arnold Kok

Peter Schnehagen

06 06

Verenigingsnieuws

24

Johan Steketee

Verslag van de 146e Verenigingsdag

26 Stereo Portfolio (2)

Gert-Jan Wolkers 08

Jaap van Loon

Macrobox problemen

Roland de Raeve

De nieuwe N.V.v.S. e-groep

36 De tastbare verte (2)

Gert-Jan Wolkers 10

Wim van Keulen

Routebeschrijving “Het Visnet”

41 DGS congressen

Ledenmutaties

Ger Becker

Jan Broeders

11

42 42

Programma 147-ste verenigingsdag

Content

Verzoeken en gegevens m.b.t. het aanleveren van artikelen en plaatjes

Roland de Raeve 12

15

ISU congres Gmunden 2009

42

Gert-Jan Wolkers

42

Agenda Algemene Leden Vergadering (ALV) 2009

43

Bestuur

OMSLAG

VOORZIJDE:

43

“MALVINAS

OORLOGSMONUMENT IN

PUERTO MADRYN”

Vraag & Aanbod Vraag & aanbod

Wegwijzer

Adressenoverzicht leveranciers van 3D artikelen

EN OP DE ACHTERZIJDE

: “VENETIË” (GJW).

seizoen ‘08-’09/1

11 Verenigingsactiviteiten

Inhoud - 3D-Bulletin nr. 181

30 The making of ...

Johan Steketee 08

3D met één spiegel

04

Redactioneel Redactioneel

Redactioneel - 3D-Bulletin nr. 181


3D-B Bulletin 181 Daar zijn we weer na een vakantiepauze van enige maanden die gevuld was met zeer afwisselend weer. Het regenachtige weer kwam mij goed uit. Het was een hele klus om het blad vanuit horizontaal naar verticaal formaat te transformeren. Maar hier is het dan.

gadering besloten. De agenda staat in dit bulletin. 2009 is het jaar van het ISU congres in Gmunden (zie bladzijde 12) en we willen daar met het organiseren van een internationale dag rekening mee houden. 2010 lijkt dus beter. Zeker als laatste grote oefening voor 2011 in Egmond aan Zee.

Een bulletin van 44 pagina’s (was 36) gevuld met 58 stereoparen en enkele anaglyphen. Het is het bestuur bekend dat veel leden de reis naar Huizen om diverse redenen niet meer (kunnen) maken. Veelal door gevorderde leeftijd. Men blijft echter wel trouw lid. En het bestuur hoopt dat met het dikkere bulletin ook deze leden trouw lid zullen blijven. Zij krijgen verdiend meer “waar” voor hun lidmaatschapsgeld en alle anderen profiteren daarvan mee.

In dit bulletin starten we ook met de portfolio’s van stereofotografen. U bent ook van harte uitgenodigd om een 3D-levensbeschrijving van 1 pagina in te sturen vergezeld van 15+ gescande c.q. digitale beelden.

En dit alles zal zeker niet ten koste gaan van de 5 geplande dagen in ‘t Visnet te Huizen. We hopen die weer goed gevuld te krijgen met uw stereo series en dia’s van leden! Of er ook dit seizoen weer een internationale stereodag wordt georganiseerd wordt tijdens de ledenver-

Op vakantie in Amerika werd ik haast “besprongen” door een Chinese meneer die mijn stereocamera vanuit iedere hoek wilde fotograferen. Dat gebeurde later nog enige keren. (Foto: Simone Wolkers)

Verder leest u in dit bulletin over de nieuwe N.V.v.S. “e-groep” - waar u zich gratis voor kunt aanmelden - en over het maken van 3D macroopnamen met een enkele camera en spiegel. We sluiten af met een tweede artikel in de reeks “de tastbare verte”. We zijn weer begonnen, heel veel leesplezier!!! Gert-Jan Wolkers

Mededelingen bibliotheek N.V.v.S. De bibliotheekcollectie van de N.V.v.S. is recent uitgebreid door overname van enkele 3D-boeken van ons lid mevrouw Topy Wolf. In het onderstaande zijn de nieuwe aanwinsten kort beschreven. Vanaf de a.s. verenigingsdag in september 2008 zijn ze te leen. Stereo Views: A History of Stereographs in America and their Collection.

Wonders of the Stereoscope.

Stereo-opnamen voor iedereen. In 56 pagina's en met evenzoveel afbeeldingen heeft W.H. Idzerda een praktische, zeer eenvoudige handleiding geschreven die begrijpelijk moest zijn voor iedere beginnende of gevorderde amateur. Hij beoogde daarmee de verrassende stereofotografie binnen ieders bereik te brengen. Na bespreking van de basisbeginselen van het zien c.q. de optische waarneming, komt al gauw het kijken met twee lenzen in beeld en de fotografische vastlegging daarvan. Daarvoor zijn speciale camera's handig en die komen dan ook aan bod. Dat zijn nog veelal platencamera's!. Idzerda besteedt vervolgens aandacht aan de meer technische aspecten zoals het standpunt voor stereo-opnamen en het monteren. Tot slot bespreekt de auteur een aantal stereokijkers. Al met al een leuk boekwerkje voor wie wil ervaren hoe de stereofotografie zich heeft ontwikkeld

Sophieke Nijhuis-Bouma Bibliothecaris

Internet links voor 3D Op het internet is tegenwoordig veel informatie over 3D te vinden. Heel interessante pagina's op het internet zijn: http://www.dvdvideosoft.com/ waarmee je filmpjes kunt kopiëren van Youtube. Bijvoorbeeld anaglyphen of stereoscopische filmpjes (beelden naast elkaar). Ook staan er tutorials op websites zoals www.youtube.com en rariteiten zoals 3d laser tv, 3d tv, holografische projectie systemen, etc.etc. Een andere leuke pagina is: http://digilander.libero.it/kems/ Hier staan tal van met gugle van 2d naar 3d geconverteerde plaatjes. Dit programma kan men ook gebruiken om lenticulairen te maken. De welbekende ribbeltjesfoto's. Simpeler systemen (maar veel duurder) zijn te verkrijgen als men neust in www.google.com onder linsenraster, ook het lenticulair materiaal staat her en der te koop. Jan Arnold Kok


Onder bovenstaande titel heeft kunsthistoricus John Jones in 1976 een cassette laten uitgeven die bestaat uit een boek van 126 pagina's, een kijker en reproducties van 48 stereokaarten, waarvan enkelen in kleur. Het boek begint met een introductie op de stereofotografie en daarvoor noodzakelijke kijkers. Daarna volgt een uit-

05

3D-Bulletin nr. 181

Van het boek met bovengenoemde titel (255 pag.) is William Culp Darrah de auteur. Het verscheen in 1964 en is eigenlijk de voorloper van zijn latere boek The World of Stereographs (1977, 243 pag.). Het boek gaat over de geschiedenis van stereofotokaarten, hun makers en hun producten. Deze laatsten zijn o.a. ingedeeld naar landen/werelddelen. Het boek bevat 46 stereoafbeeldingen in zwart-wit.

voerige beschrijving van de 48 kaarten. Wie het bekijken van oude stereokaarten nog steeds fascinerend vindt, zal zeker veel plezier beleven aan deze cassette.

06

Verenigingsnieuws Verenigingsnieuws Verslag van de 146e Verenigingsdag

Verenigingsnieuws - 3D-Bulletin nr. 181


Op zaterdag 31 mei rond half vijf rijdend naar huis spookte de net afgelopen verenigingsdag nog door mijn hoofd. Zo veel indrukken. Het was ook weer erg inspannend geweest voor de ogen en hersenen die een reeks van 20 series en een flinke voorraad digitale dia's van leden moesten verwerken. Jaap van Loon had de dag mooi ingedeeld in drie projectieblokken. Het eerste blok ging analoog van start met "Langs de Kromme Rijn" waarin Sophieke ons vanuit de achtertuin te Bunnik (alias "Kikkerloo") via ridderhofsteden, waterkanten en winterse landschappen naar het centrum van Utrecht voerde. De beelden kwamen uit het archief van Hans Bouma en Sophieke voegde daar, met de microfoon in de hand, een beschrijving aan toe. De tweede analoge bijdrage was recent en kort van duur. Gerrit Frylink toonde ons in enige beelden hoe je “door het verwijderen van wat overbodig hout een al daarin aanwezig zijnde sculptuur” van een uil met muis uit een blok hout te voorschijn kunt laten komen. De droge humor ontbrak ook weer niet. Gerrit overhandigde mij overigens een door hem gemaakte pinguin (n.a.v. mijn recente Antarctica-reis en niet vanwege enige gelijkenis naar ik hoop) als waardering voor de energie die ik in het bulletin steek. Vanwege de waardering heb ik mij dus weer vol vuur ingezet. U krijgt er vanaf nu 8 pagina's bij! De zaal was behoorlijk vol toen we "Hortus" van Wim Berendes op het doek zagen verschijnen. In staand formaat genomen en voorzien van een nostalgisch muziekje. Er waren een paar kleine inraam onvolkomenheden. Dat is echter eenvoudig en automatisch in software te corrigeren want "Hortus" was de eerste digitale bijdrage van de dag. Met Arjen Spiekstra gingen we eerst "Van Veluwezand naar het Strand" en vervolgens mochten we "Een dag met de Schuttevaer

mee" over het IJsselmeer. Twee keurig verzorgde series die zonder problemen werden vertoond. Vervelend voor Arjen was echter dat de beelden niet op volle resolutie werden vertoond. Dat was te zien aan zigzag structuren in halmen en spantouwen. Waarschijnlijk werd dit veroorzaakt door een eenvoudig te herstellen verkeerde instelling in het programma Wings. Wil Dorresteijn liet ons in de herhaling (was al eerder op de Open Dag getoond) een aantal blikken in een zee-aquarium werpen. Er zaten heel mooie plaatjes tussen. Die zijn misschien nog verder te verfraaien in Photoshop (iets meer verscherpen en verzadigen). Ondanks de stevige golfbadgeluiden in de bijbehorende muziek bleven we droog. Kees Kloosterboer nam ons daarna met een stoomtrein mee de Brocken (D) op. Er zat een opzwepend muziekje bij en de plaatjes waren perfect ingeraamd. De ochtend werd afgesloten met een, iets door Johan Steketee getemperde, virtuele aanslag. Ingo Ton was met een stereoschuif naar de "Engelse Zuidkust" getrokken en had zich daar een beetje vergrepen aan het gebruik van de brede basis. De plaatjes waren mooi. Het was echter fijn dat de lunchpauze aanbrak om de ogen enige rust te geven. De lunchpauze verliep zeer geanimeerd. Ik had de indruk dat er tussen de bezoekers heel wat wetenswaardigheden werden uitgewisseld. Ook werden weer enige mensen lid van onze boeiende vereniging. Dank aan Jan Broeders voor zijn zendings/missie-werk. De middag ging van start met een hele mooie en rustige bloemenserie, genaamd "Dahlien", van Peter Schnehagen. Ook dat was een herhaling van onze Open Dag. Job van de Groep had weer flink werk verricht want er volgden drie series van zijn hand (er waren zelfs nog twee stuks in reserve). We gingen van start met "Itaipu en Iguazu" waarin heel wat watergeweld in het grensgebied van Brazilie en Argentinie was te aanschouwen. Er waren ook enige grote basis opnamen bij. Jammer was dat er enkele nietsynchrone plaatjes tussen zaten. Waarschijnlijk

heeft Job te lang met ingeschakelde camera’s rondgelopen voordat hij een plaatje schoot of hij heeft enige opnamen in een reeks achter elkaar genomen. Ik kon het hem niet vragen daar hij niet aanwezig was. Het is echter een punt van aandacht voor de bezitters van digitale camera's. De beste methode is: compositie bepalen - camera aan - rustig scherpstellen tot "biep-biep" gehoord is - afdrukken - uit doen! En dat mag u zo vaak herhalen als u maar wilt.

In de voor digitale dia's van leden geplande tijd werden heel wat plaatjes vertoond. Wim van Keulen was weer paraat om de makers met raad en daad bij te staan ter lering. Zo zagen we nog enige beelden van Job (maar die kon helaas door afwezigheid niets van Wim ter lering aannemen), stoommachines van Herman Damen, testbeelden van Jaap Zonneveld (mocht u rondom Eindhoven plastic kubussen en/of plastic tassen in de natuur tegen komen dan weet u dat je ieder moment Jaap tegen kunt komen), moskeebeelden uit Haarlem en 3D naar 3D conversies van Jaap van Loon die werk van 50 jaar geleden met moderne technieken wist te verbeteren. En toen was er de theepauze. Het moment waarop men meestal een flink bezoekersaantal

Aan deze eerste serie hadden een stuk of 11 clubs ieder 10 plaatjes van leden bijgedragen. Shab Levy in de USA en Friedrich Brantner in Oostenrijk hebben hier respectievelijk ProShow en Wings series van gemaakt. Jaap van Loon had op mijn verzoek de serie van de ISU server gehaald en zodoende hadden we vandaag als primeur het kunnen vertonen van de eerste ISUCODE productie. De kwaliteit wisselde. Misschien wel daardoor aangespoord is Jaap aan de slag gegaan om er voor te zorgen dat er een Nederlandse bijdrage opgenomen zal zijn in ISUCODE2 welke ergens in september klaar moet zijn. Hopelijk net op tijd voor onze eerste verenigingsdag van 2008 - 2009. Als mooie finale kregen we nogmaals (was al op de Open Dag te zien) "Lechuguilla Cave" te zien van Chailloux en Bostad uit Frankrijk. Ondanks de lagere resolutie (1024x768 i.p.v. 1400x1050) was het weer flink genieten van de adembenemende wereld waar slechts weinigen toegang tot hebben. Mijn mededeling nog 8 andere exemplaren in voorraad te hebben werd verkeerd begrepen. Er stonden enige gretige leden aan het eind van de dag voor mij te wachten op een CD uitreiking. Wat ik echter bedoelde te zeggen is dat Daniel


Johan Steketee liet ons in de serie "Geef ze de Ruimte" 2D naar 3D conversies zien van kunstwerken met als thema Maassluis. Johan had hier ongetwijfeld heel wat uren werk in gestoken. De conversie was uitgevoerd in het programma "Gugle" (zie bulletin nummer 175 voor een korte beschrijving). De serie draait momenteel in een COBOX in het museum te Maassluis. Wat mij betreft mag deze serie ook op de Open Dag van 2009 worden vertoond!

Na Roland's trilogie volgde een eerste digitale ISU-productie. De International Stereoscopic Union heeft al jaren dia folio's die de wereld afreizen en op clubdagen worden vertoond. Onze vereniging heeft daar (bij mijn weten) nooit aan deelgenomen. Misschien was men bang mooie plaatjes beschadigd of nooit terug te krijgen. Zeer begrijpelijk. Maar, in het digitale tijdperk kan er niets meer beschadigen of zoekraken. En zo is er de digitale folio opgestart.

07


In "Delphi en Olympia" had Job de synchronisatie beter onder controle. Het was een serie met mooie beelden en een interessant verhaal erbij. Ook waren er een paar geanimeerde grapjes in opgenomen. "Den Haag" op oude stereokaarten was een serie waar Job heel wat scanwerk voor had verricht. De beelden werden in sepia en ongerestaureerd vertoond. Jammer was dat de titels beneden in beeld in een hinderlijk felle geeltint waren uitgevoerd. Dat is echter in een middagje noeste arbeid te corrigeren.

huiswaarts kan zien keren. Deze keer bleef dat echter achterwege. Misschien kwam dat wel door interessante bijdragen die in het laatste blok stonden aangekondigd. Zo gingen we van start met een hybride drieluik van Roland de Raeve. Roland had weer heel wat scanwerk verricht voor "WO2", "Licht en Schaduw" en "Money". Het waren heel Raeveaanse producties die zich laten kenmerken door een duidelijk thema in de beeldenreeks en een sterke koppeling aan de muziek. Mooi uitgewerkt en goed verzorgd. Ik heb er echt van genoten.

08

Chailloux zo vriendelijk is geweest om mij nog 8 andere in beeld gezette grotexpedities op DVD toe te sturen. Daar zult u in het komende seizoen hopelijk (gedoseerd) verder van kunnen genieten.



Als "experiment" sloten we af met een heel fraai gemaakte productie van Erwin Dammers van de Joodse begraafplaats in Hilversum. Grijze beelden met kleuraccenten. Heel mooi gemaakt. Ga zo door! Ja en ondanks dat ik u allen met als taak het maken van veel mooie beelden voor vier lange maanden vrij heb gegeven zult u zich op het moment dat u dit leest - zo vlak voor onze 147e verenigingsdag - met schrik realiseren dat er nog heel wat werk te verrichten valt om de 5 verenigingsdagen van het seizoen 2008 - 2009 weer te vullen. Want we gaan door, maar dat kan alleen met uw aller inzet! Tot 27 september! Gert-Jan Wolkers

Macrobox problemen Grieta Fransen maakte tot voor kort haar stereofoto's van paddestoelen steeds met een Nikon 5400 compactcamera op een schuif. Het nadeel ervan is natuurlijk bekend: tussen de deelopnamen mag absoluut geen verschil optreden in de opnamesituatie. De macrobox van Co van Ekeren met twee Sony P 200's leek de ideale oplossing. Maar... deze camera's kiezen in de groothoekstand steevast als diaframagetal 2,8, hoeveel licht je ook gebruikt. De scherptediepte is dan zo gering dat de paddestoel niet van voor tot achter scherp wordt afgebeeld. Om de scherpte zo goed mogelijk te verdelen, probeerden we scherp te stellen op de steel, maar dat kan alleen bij spotmeting. Daarbij trad een ander probleem op: omdat de camera's ten opzichte van elkaar worden verschoven, "keek" de rechter camera keurig naast de steel naar een open plekje in de achtergrond. Gevolg: rechter opname alleen de achtergrond scherp. Omdat de camera geen diafragmavoorkeuze (A-stand) heeft werd gekozen voor manuele instelling van F 5,6, de grootste waarde. Dat is echter een heel gedoe in het veld: bij beide camera's controleren of de passende sluitertijd is ingesteld en of de camera wel het juiste scherpstelpunt heeft gekozen. Intussen is er een wolkje voor de zon verschenen en kun je opnieuw beginnen met instellen. De slede is weer tevoorschijn gehaald. Misschien heeft iemand met Macrobox-ervaring nog betere suggesties? Wij houden ons aanbevolen. Johan Steketee

Word lid van de nieuwe N.V.v.S. e-g groep ! Sedert medio juni bestaat er de nieuwe “nvvs e-groep”. De e-groep heeft als doel informatie sneller naar de leden te krijgen en ook de onderlinge communicatie tussen de leden te bevorderen. Zo wordt het mogelijk om tussen het verschijnen van de 3D-Bulletins door zaken als interessante 3D activiteiten bekend te stellen. Word dus snel lid! Hoe is dat mogelijk? 1. Ga naar www.yahoogroups.com 2. In de zoekbox “nvvs” intypen. 3. Klik op het blauwe veld aan de rechterzijde waarop staat “Join this Group!”. 4. Volg de verdere aanwijzingen. Voor de duidelijkheid: Alleen N.V.v.S. LEDEN kunnen lid worden van de e-groep.

09

door GJW

Oisterwijk



10

Hoe komt u in ‘t Visnet te Huizen? Met de auto vanuit Amsterdam of Amersfoort over de A-1. Afslag Huizen nemen. Na het passeren van de gemeentegrens bij het tweede stoplicht naar rechts. Na 100 meter links afslaan. Alvorens de De Ruyterstraat in te gaan kunt u uw auto al parkeren. Met het openbaar vervoer: Vanaf station Naarden/Bussum bus 107 nemen (gaat ongeveer elk kwartier). Uitstappen halte Karel Doormanlaan. Of de regioliner bus 100. Uitstappen halte Prins Bernhardplein te Huizen. Het adres van zaal “Het Visnet”: De Ruyterstraat 7 1271 SR Huizen Telefoon: 035 - 5232678



Ledenmutaties

Ere leden

Nieuwe leden: A.E. Heitman te Hilversum Stefan Giehl te De Lier Miranda Poel te Tilburg T. Hogeveen te Dronten Aldo Smit te Amsterdam Eric Doorn te Spijkenisse Katleen Maes te Gent (B) Gerth Westmaas te Nieuwerkerk aan den IJssel

Henk Reijnders Hugo de Wijs Klaas Zuidersma

Nieuw adres: H. Schippers, Prins Hendrikstraat 26, 2691 VM 's-Gravenzande Erik Swetter, Mercatorstraat 137 HS, 1056 RC Amsterdam P.J.J. Vonk, Hillebrant Jacobsplein 31, 2515 XS 's-Gravenhage W.N. van Eendenburg, Nieuwe Dijk 5, 7921 XB Zuidwolde B. Hogebrink, Eerste Helmersstraat 135, 1054 DP Amsterdam

25 jaar N.V.v.S. lid in 2008: J. Allewaert te St. Denijs-Westrem (B) H. van Overbeek te Utrecht K. Ozinga te Amsterdam R.M.W. Sloot te Zevenaar W. Trabsky te Delfgauw P. Verheij te Amsterdam G.J.G Wilmink te Zandvoort H.A. Zaat te Den Haag JAN M. BROEDERS LEDENADMINISTRATEUR NVVS

Verenigingsactiviteiten Verenigingsactiviteiten

11

Programma 147e verenigingsdag Zaterdag 27 september 2008 Opening door de voorzitter.

10.45 uur:

Algemene Leden Vergadering (ALV) 2008.

12.00 uur:

Lunchpauze.

13.30 uur:

Kees Kloosterboer: Sagrada Familia, Na de Storm, Beekjes, Jip zit op Kunst en De Krokodil (allen digitaal). Job van de Groep: Dwaze Moeders op het Plein, Lente en Inleiding Stereofotografie (allen digitaal) . Roland de Raeve: The Colors of my Life (2nd edition), Muiderslot en Piraten (allen hybride) .

14.15 uur:

Digitale opnamen van leden (DOL's).

14.30 uur:

Theepauze.

15.00 uur:

Gert-Jan Wolkers: Icelandic Vegetation. Will Dorresteijn: "Flowers&Art" in Keukenhof


Enige korte 3D video presentaties. 15.45 uur:

Sluiting door de voorzitter.

ROLAND

NVvS- verenigingsdata 2008 - 2009 Zaterdag 06 december 2008 Zaterdag 31 januari 2009 Zaterdag 28 maart 2009 (OPEN DAG!) Zaterdag 30 mei 2009 Zaterdag 26 september 2009 Zaterdag 28 november 2009

Verenigingsactiviteiten - 3D-Bulletin nr. 181

10.30 uur:

DE

RAEVE

12

GMUNDEN 2009

Verenigingsnieuws - 3D-Bulletin nr. 181 seizoen ‘08-’09/1

Hermine Raab, de huidige voorzitter van de ISU, heeft mij een aan de leden van de N.V.v.S. gerichte uitnodiging gestuurd om in september volgend jaar naar Gmunden in Oostenrijk te komen en deel te nemen aan het zeventiende ISU-congres. Hermine was ook op onze "First International Dutch Stereo Day" en de Open Dag 2008 aanwezig om de daar aanwezigen persoonlijk toe te spreken en uit te nodigen. Voor de leden die daarbij niet aanwezig konden zijn volgt onderstaande informatie. De ISU is in 1975 in Wageningen opgericht. Daarna heeft de organisatie zich verder ontwikkeld en we hebben reeds een reeks van 16 interessante congressen achter de rug. Het achttiende congres zal van 17 - 23 augustus 2011 weer in Nederland worden gehouden en wel in Egmond aan Zee. Dit zal het eerste volledige digitale ISUcongres gaan worden (qua projectie). Maar nu eerst naar Gmunden. In principe worden congressen voor en door leden georganiseerd. Ongeveer 10% van onze leden is ook ISUlid. Nog steeds veel te weinig. Meldt u dus snel aan bij Ryko Prins! Maar, ook niet leden kunnen in principe aan ISU-congressen deelnemen. U betaalt dan in de regel een hogere bijdrage voor de deelname. Gebruikelijk worden congres locaties geselecteerd op basis van een geschikt onderkomen voor de projectie, de aanwezigheid van voldoende hotelcapaciteit en een mooie omgeving voor uitstapjes. Gmunden voldoet aan deze voorwaarden. Het plaatsje Gmunden ligt onder Salzburg. Ongeveer 60 kilometer oostelijk van Salzburg ligt één van de mooiste stukjes Oostenrijk, namelijk het "Salzkammergut". Op zo'n 2500 vierkante kilometer vinden we glooiende heuvels, Alpine bergen en ook nog eens vele meren. De economie werd lange tijd gedomineerd door de winning van bergzout. De Kelten waren de eersten die in het gebied woonden en handel dreven met het gewonnen zout. Het toerisme startte met de keizer en aristocratie die graag hun zomers in dit gebied door brachten. Er zijn 70 kristalheldere meren en het Traun meer, waaraan Gmunden ligt, is met 204 meter

het diepste meer van Oostenrijk. Het meer is 12 kilometer lang en tot 3 kilometer breed en wordt omgeven door een mooi berglandschap. Gmunden is al bekend sinds 909 als een Keltische nederzetting. De plaats wordt echter gekarakteriseerd door vele gotische gebouwen die herinneren aan de welvaart die de zouthandel bracht. Voor degenen die met vleugels in de buik rondlopen kan Gmunden een mooie locatie zijn om te trouwen. Althans, dat denkt het organiserende team in Oostenrijk. Op de goed te onthouden datum 09-09-09 kan er daarom gebruik worden gemaakt van een speciaal aanbod om in het waterkasteel Orth (dat deel uitmaakt van de congreslocatie) te trouwen. De stad Gmunden sponsort het (burgerlijk) huwelijk van het eerste koppel dat zich aanmeldt door de ruimte in het kasteel gratis beschikbaar te stellen. Dus snel registreren voor het congres en daarna meteen aanmelden voor dit wel heel speciale aanbod (bij [email protected]). Ook voor de minder amoureuze stereo liefhebbers zal er voldoende vertier zijn om deel te nemen aan het congres. Naast de vele stereo presentaties zal er voldoende aanbod zijn van uitstapjes per bus en misschien ook boot. Op eigen gelegenheid kan er naar hartelust worden gewandeld. Zo is er een kabelbaan die wandelaars op een aangename wijze op de 1000 meter hoge Grünberg brengt. Vandaar zijn er vele wandelroutes. Niet alle routes zijn geschikt voor ongeoefende wandelaars en dus is het verstandig vooraf informatie in te winnen. In volgende bulletins zult u verder op de hoogte worden gehouden. Het kan echter geen kwaad om regelmatig te kijken op de speciale ISU2009 website. Daar zult u de aanmeldingsformulieren kunnen vinden e.d. De website is te vinden op: www.isu-congress-2009-gmunden.eu

Gert-Jan Wolkers (met dank aan Hermine Raab)

13





14

PAGINA 13

EN

14

1. DE GMUNDEN 2. HET

VAN BOVEN NAAR BENEDEN:

CONGRESLOCATIE EN HET WATERKASTEEL

WATERKASTEEL

ORTH

GEZIEN VANUIT HET

ORTH

TRAUN-MEER.

3. TOEGANG

TOT HET WATERKASTEEL

4. TROUWEN

IN HET WATERKASTEEL

ORTH

IN

GMUNDEN (1).

5. TROUWEN

IN HET WATERKASTEEL

ORTH

IN

GMUNDEN (2).

6. DE

GONDEL VAN

GMUNDEN

7. SIEBEN BRÜNNLEIN.

ORTH

NAAR DE

IN

GMUNDEN.

GRÜNBERG.

VANUIT DE LUCHT.

15

Uitnodiging voor de ALGEMENE LEDEN VERGADERING (ALV) 2008 van de Nederlandse Vereniging voo or Stereofotografie op 27 september 2008 te Huizen 1. Opening door de voorzitter. 2. Vaststellen van de agenda. 3. Verslag ALV 2007 door de secretaris. 4. Ingezonden stukken. 5. Jaarverslag seizoen 2007/2008 door de secretaris.

7. Verslag van de kascommissie. 8. Begroting voor seizoen 2008/2009 door de voorzitter. 9. (Her)verkiezing van de kascommissie. 10. Bestuurswisselingen (niet voorzien). 11. Toekomstplannen bestuur door de voorzitter. Stereoweekeinde in 2009 of 2010. Werving nieuwe leden. Workshops als vast bestanddeel stereodagen. ISU congres 2011 in Nederland.

12. Uitreiken "Gouden speldjes" voor 25 jaar lidmaatschap. 13. Erelidmaatschap (voorstel bestuur). 14. Rondvraag. 15. Sluiting. Het verslag van de ledenvergadering van 2007 heeft in het tweede bulletin van het seizoen 2007-2008 gestaan. Omwille van de tijd is het handig om dit van te voren te lezen zodat onze secretaris alleen op vragen/opmerkingen hoeft in te gaan en het stuk niet hoeft voor te lezen.


a. b. c. d.


6. Jaarverslag seizoen 2007/2008 door de penningmeester.

16

Driedimensionaal Driedimensionaal Het maken van Phantogrammen

hoogte en de breedte evenveel pixels hebben. Dit is nodig voor Stap 4.

Onlangs stond in het 3D-bulletin een mooi stuk van Shab Levy over het maken van phantogrammen met daarbij een recept geënt op PhotoShop. Dit was voor mij aanleiding om naar het maken van phantogrammen te kijken.

Stap 4. Voor een anaglyph kan men twee wegen gaan zoals ik in een vorige notitie aangegeven heb: zwart/wit of (mogelijk valse) kleuren. Een anaglyph is niet nodig, de twee plaatjes kunnen hetzij "vrij-ziend" hetzij door een 'spreader' bekeken worden mits men onder de opnamehoek kijkt.

3D-Bulletin nr. 181 seizoen ‘08-’09/1

Er zijn vier stappen nodig: 1. Een linker- en een rechterfoto maken; 2. Voor iedere foto de perspectief-deformatie ongedaan maken; 3. De twee resultaat-fotos monteren; 4. Zonodig een anaglyph maken. Stap 1 is helder door Levy beschreven, het is nodig een rechthoek op het grondvlak (tafelblad of vloer) aan te geven, waarvan twee zijden evenwijdig aan de verplaatsingsrichting van de camera zijn. De camera moet die zijden afbeelden evenwijdig met onderrand van de zoeker. In beide camera's moet de gehele rechthoek zichtbaar zijn. De camera moet kijken onder ongeveer 45 graden (dit steekt niet nauw).De gemaakte foto's kunnen door een bewerkingsprogramma nog gecorrigeerd worden; rotaties moeten in ieder geval verwijderd worden.

In deze schets van een recept missen een paar keukengeheimen. Essentieel is de basis. In tabletop-opnamen met een voorwerpsafstand van 45 cm heb ik met 2 cm, 4 cm en 6 cm geëxperimenteerd; 2 cm en 4 cm was te weinig, met 6 cm kwam de zaak voldoende omhoog. Dat betekende dat ik met een standaard P200-koppel van Co van Ekeren kon werken en niet zelf hoefde te schuiven. Met een andere afstand, 125 cm heb ik geëxperimenteerd: 6 cm is veel te weinig en 11 cm is ook nog te weinig. Een experiment laat zien dat 20 cm in de buurt komt en dat gaat met een standaard P200-koppel niet. Dus een langere rail maken en hetzij schuiven met een camera of met twee P200's met een verlengkabel. Voor de homologe punten gebruik ik punten in het grondvlak, b.v een

Stap 2 hangt af van het gebruikte foto-bewerkingsprogramma. Zowel PhotoShop als PaintShopPro X werken zoals Levy beschreven heeft met het aanwijzen van de hoekpunten van de rechthoek. Dit steekt wel nauw. Na deze stap heeft men twee plaatjes waarin de rechthoek vsn het grondvlak een rechthoek is. Stap 3 wordt door Levy haast niet genoemd, hoewel die zeer belangrijk is. Ten eerste kunnen de plaatjes in grootte verschillen: dat moet met het bewerkingsprogramma gecorrigeerd worden. Verder moeten de twee homologe punten aangewezen worden en tot dekking gebracht worden. Tenslotte moet worden bijgesneden en wel zo dat de twee plaatjes in de

DE

TESTOPSTELLING GEFOTOGRAFEERD ONDER

45

GRADEN.

HET

RECHTERBEELD NA CORRECTIE.

5. Om een zwart/wit anaglyph te maken moeten beide plaatjes door klikken op Image/Greyscale grijs gemaakt worden;

17

6. Laad links; 7. Klik op Image/Split Channel/Split to RGB: er ontstaan drie grijze plaatjes Red, Green, Blue. Gooi weg Green, Blue en links; 8. Ctrl A, Ctrl C bergen Red op clipboard; gooi weg Red; 9. Laad rechts;

11. Ctrl V haalt Red van clipboard; punt in een schaduw. Op het Internet staan behalve StereoPhotoMaker andere programma's zoals AnaBuilder waarmee phantogrammen gemaakt kunnen worden. Tot slot de knop indrukken voor het gebruik van PaintShopPro X (met release 7 gaat het niet, met 8 en 9 heb ik geen ervaring.):

12. Klik op Image/Combine Channel/Combine to RGB; er onstaan drie invul-vakken. Vul in in Red, Image.., in Green, Green.. end in Blue, Blue… Hierdoor ontstaat een anaglyph dat opgeborgen kan worden. Jaap Zonneveld

De foto van de rechter camera noemen wij rechts, die van de linker camera noemen wij links. Voor beide foto's hetzelfde doen: 1. Klik op Perspective Correction Tool en verschuif de markeringen op de hoekpunten van de grondvlak-rechthoek, dit moet nauwkeurig gebeuren; dubbel klik; 2. Klik op Crop Tool en snijd het plaatje af; dubbel klik en berg op. 3. Ga met de twee plaatjes naar StereoPhotoMaker, kies de homologe punten, breng die tot dekking en snijd beide plaatjes gezamenlijk af; dit moet twee plaatjes opleveren van gelijke breedte en hoogte; 4. Ga terug naar PaintShopPro X om een anaglyph te maken;

HET COMPLETE PHANTOGRAM ALS KLEURENANAGLYPH. ZOALS EERDER BESCHREVEN DIENT HET MET ANABRIL ONDER EEN HOEK VAN 45 GRADEN TE WORDEN BEKEKEN.

Driedimensionaal - 3D-Bulletin nr. 181 seizoen ‘08-’09/1

10. Klik op Image/Split Channel/Split to RGB: er ontstaan drie grijze plaatjes Red, Green, Blue. Gooi weg Red en rechts;

18

Nieuwe LOREO “3D Macro lens” en “3D lens in a Cap” voor digitale spiegelrefllex (D-SSLR) camera’s. Naar eigen zeggen heeft Loreo er jaren lang hard aan gewerkt. Maar deze zomer was het dan zo ver; de vernieuwde 3D lens in a Cap en de nieuwe 3D macrolens werden geïntroduceerd. De op het internet geplaatste specificaties en de productfoto's beloofden veel goeds!

mm wat al een beetje verraadt hoe de nieuwe lens eruit ziet; twee ronde lenzen waarop elk apart een filter kan worden toegepast. Een test van deze lens zult u in het volgende 3D-Bulletin kunnen lezen. Loreo Pixi 3D Viewer.


Beide nieuwe systemen zijn uitsluitend bedoeld voor digitale SLR-camera's met een cropfactor van 1,5 tot 1,6. Dat betekent kortweg dat de nieuwe lenzen van Loreo niet werken op analoge SLR-camera's en op fullframe digitale SLRcamera's, zoals bijvoorbeeld de Canon 5D en Nikon D700 en D3. Vernieuwde 3D lens en Pixi viewer. Wat aan de vernieuwde 3D lens in a Cap gelijk opvalt is dat het ontwerp er geheel anders uitziet dan het voorgaande model. Het brandpunt bedraagt 25mm (hetgeen 38 - 40mm wordt door de 1,5 - 1,6 cropfactor). Op de lens heeft men keuze uit de diafragmawaarden F8, F11 en F16. Dat is op zich al een hele verbetering. De focusafstand is in drie stappen instelbaar vanaf 1.5 meter, via 3 meter tot oneindig. Opvallend is dat de nieuwe 3D lens het gebruik van filters en extra lenzen (voor meer groothoek) toestaat. Daartoe heeft de 3D lens een filterdraad van 52

Nieuw is ook de Loreo Pixi 3D Viewer. Met deze viewer kunnen grote parallelle formaten worden bekeken. Bijvoorbeeld ook op een computermonitor. De viewer zal slechts enkele euro's gaan kosten. Op deze wijze wordt het betaalbaar vrienden op CD een digitale serie toe te sturen die zij thuis met de Pixi 3D Viewer op de eigen PC kunnen bekijken. 3D Macro Lens in a Cap. De specificaties voor de nieuwe Loreo 3D Macro Lens in a Cap zagen er vanaf de eerste informatieverstrekking al indrukwekkend uit. De lens heeft een 38mm brandpunt dat op de digitale SLR's zo'n 60mm wordt. Er is keuze uit een drietal diafragmawaarden: F11, F16 en F22. De focusafstand van de lens ligt, gemeten vanaf de voorkant van de lens, in een gebied van 23 tot 85 centimeter . De focus wordt ingesteld door aan de focusring van de lens te draaien. Loreo heeft ook ditmaal gedacht aan het bevestigen van extra filters of andere hulpmiddelen. Deze lens heeft namelijk een schroefdraad van 52 mm. En dat is ook de schroefraad van de nieuwe lens in a Cap. Met een set van twee filters kun je dus op beide lenzen terecht. Ook over deze lens en zijn kwaliteit leest u meer in het volgende bulletin. De 3D Macro Lens en 3D lens in a Cap zijn in Nederland en België verkrijgbaar via de website van Loreo-dealer en N.V.v.S.-lid Ronald Schalekamp: www.fotografie-in-3d.nl. Gert-Jan Wolkers

19

VERSTREKT RECLAME MATERIAAL. HET ZIET ER VEELBELOVEND UIT. TEN OPZICHTE VAN VROEGERE BEAMSPLITTERS VALT OP DAT DE OVERGANGSZONE TUSSEN DE LINKER- EN RECHTERBEELDEN ZEER SMAL IS EN GELEIDELIJK VERLOOPT (GEEN ZWARTE BALK TUSSEN L EN R IN).


DOOR LOREO

20

Stereo Portfolio (1)

Driedimensionaal - 3D-Bulletin nr. 181


Mijn eerste camera kreeg ik toen ik 11 was. Maar, het duurde tot 1990 dat ik gegrepen werd door de fascinatie voor de Derde Dimensie toen een collega mij een 3D-dia liet zien. Vanaf dat moment was ik bezeten van het idee om alles zelf uit te proberen. Eerst werd met de verschuivingstechniek, later met twee gekoppelde Rollei 35 camera’s, alles wat maar voor de lenzen kwam ‚genadeloos’ vastgelegd. In het streven naar verdere perfectie schafte ik mij een net verschenen RBT camera aan. Omdat ik alles over 3D wilde leren (en er was nog geen internet) werd ik lid van de Deutschen Gesell schaft für Stereoskopie (DGS) en de ISU. Eén van de eerste hoogtepunten in mijn 3d hobby was het bijwonen van het ISU congres in Parijs in 1991. Daar leerde ik nieuwe vrienden vanuit de hele wereld kennen. Door alle fascinerende 3D-projecties en de gesprekken met anderen ‘s avonds kon ik ‘s nachts haast niet meer slapen door alle gedachten die door mijn hoofd gingen. Mijn 3D apparatuur werd meer en meer uitgebreid tot ik op het punt belandde dat ik met twee RBT-projectoren en Stumpfl stuurapparatuur overvloeiprojecties kon verzorgen. Favoriete motieven werden landschappen die ik tijdens vakanties in stereo vastlegde. Hieruit ontstonden diverse diavoordrachten die ik voor publiek gehouden heb. Enige jaren geleden ontstond de digitale revolutie en ook de stereofotografie is hierin meegegaan. Ik kocht een Sony P200 stereocamera bij Co van Ekeren en hiermee heb ik de laatste jaren voornamelijk gewerkt. De digitale techniek biedt namelijk vele nieuwe interessante mogelijkheden. Ik beleef veel plezier aan mijn COBOX en ook het inramen is dankzij programma’s als COSIMA kinderspel geworden. Op de COBOX kun je de resultaten meteen bekijken. Mijn inzet op het gebied van de stereofotografie bleef niet onopgemerkt en zodoende werd ik al in 1992 tot plaatsvervangend voorzitter van de DGS gekozen. Na in de jaren negentig enige keren zelf succesvol aan internationale stereowedstrijden te hebben deelgenomen organiseerde ik tussen 1998 en 2002 drie keer in Hamburg een internationale wedstrijd. Een

andere mijlpaal in mijn DGS-leven was het mede organiseren van het ISU congres in Lindau in 1999 waar ik voor de techniek verantwoordelijk was. Sedert de herfst van 2004 ben ik voorzitter van de DGS waardoor tijd voor de eigen hobby wat minder geworden is. De harmonieuze samenwerking maakt echter veel goed. En het jaarlijks in teamverband organiseren van een DGS congres geeft ook veel voldoening vanwege de sociale contacten binnen de vereniging en door gemeenschappelijke interessen ontstane vriendschappen. In de loop van de jaren heb ik ook dergelijke contacten met 3D-vrienden in Zwitserland, Oostenrijk en Nederland ontwikkeld. Bij het maken van 3D-opnamen laat ik mij niet leiden door fotografische regels maar door de inspiratie die het beeld oproept. Soms kan ik daar best euforisch bij worden. Dat leidde in de tijd van de analoge film soms tot bovenmatig hoog (en dus duur) filmgebruik. Zoals bij het maken van de opname „Noorse Meeuwen“ (1993) waarbij ik een zestal films door de camera heen draaide! Maar, het gaat om meer dan enkele beelden. Voor mij is het hoogste doel een perfect samenspel van overvloeiende beelden bij passende muziek. Gaven mij de diacomposities op de RBT’s al veel plezier, des te meer plezier beleef ik aan mijn nieuwe digitale series waarbij in programma’s zoals Wings Platinum de mogelijkheden haast onbegrensd lijken. Helaas ontbreekt het mij op dit moment aan tijd. Tijd, om alle ideeën die in mijn hoofd zitten te kunnen realiseren.

Peter Schnehagen

21




22

23


24

3D met één spiegel



In het Stereo Journal nummer 89 van onze Duitse zustervereniging stond een aardig artikel geschreven door Albrecht Klöckner onder de titel " Ein-Spiegel 3D-Rezept". Hij beschrijft daarin hoe hij met behulp van een spiegel, bij voorbeeld een oppervlaktespiegel van een overheadprojector, die hij voor een digitale camera had geplaatst, stereofoto's heeft gemaakt. De spiegel moet aan de camerakant zo dicht mogelijk naast het objectief geplaatst worden en de kant van de spiegel die naar het object wijst moet samenvallen met de optische as van het objectief. In het display van de camera is die spiegelrand dan precies in het midden zichtbaar. In Figuur 1 heb ik schematisch weergegeven

hoe het beeld door het objectief direct wordt gevormd in het beeldvlak (sensor) door de rode lichtstralen en indirect via de spiegel door de blauwe lichtstralen. Die lichtbundel komt schijnbaar samen in het virtuele beeld O" van het midden O van het objectief en het lijkt nu dus net alsof we met een stereocamera te maken hebben, waarvan de objectieven op afstand OO" staan (de basis). Als de afstand van O tot het spiegeloppervlak bij voorbeeld 5 mm bedraagt, dan is OO" dus 10 mm omdat het beeld O" even ver achter de spiegel ligt als O ervoor.

FIGUUR 2.

Aanvankelijk heb ik in een zeer primitieve opstelling (Figuur2) met een gewoon spiegeltje geprobeerd om een stereoplaatje te maken, maar vanwege optredende dubbelbeelden is het resultaat niet fraai. Het is alleen aardig om er eens wat mee te experimenteren. Co van Ekeren had nog wat oppervlaktespiegeltjes en na het horen van mijn verhaal stuurde hij mij meteen een exemplaar compleet met een houdertje waarmee de spiegel aan een Sony W200 bevestigd kan worden (Figuren 3 en 4, gemaakt door Co vanEkeren).

FIGUUR 1.

Hij stuurde tevens een paar prachtige foto's van een zonnebloem, die hij met behulp van het spiegeltje had gemaakt. Figuur 5 laat zien wat er op het display van de camera te zien is, waarbij duidelijk zichtbaar is dat de rand van de spiegel inderdaad midden in het beeld valt. Dat beeld (stereopaar) kan met behulp van StereoPhoto Maker bewerkt worden door het rechterdeel te

25

spiegelen en eventuele hoogteverschillen en rotaties te corrigeren. Door de enigszins schuine stand van de spiegel treedt er ook een zekere mate van convergentie op met keystone-effect als gevolg), dat echter meestal niet erg storend is. In Cosima kan zelfs die fout nog gecorrigeerd worden. Handmatig is dat ook in Photoshop mogelijk, hoewel dat een veel omslachtiger procedure is. Figuur 6 laat het fraaie resultaat zien van de bewerkingen in SPM. De grootte van de basis MET HOUDER.

FIGUUR 4: DE “VIRTUELE”

CAMERA.


FIGUUR 5.

FIGUUR 3: OPPERVLAKTESPIEGEL

Driedimensionaal- 3D-Bulletin nr. 181

In het overigens zeer fraaie beeld dat Albrecht Klöckner in Stereo Journal heeft geplaatst, viel het mij op dat de achtergrond nogal stoort, wat er op wijst dat de gebruikte basis toch nog te groot is geweest. Uit zijn beelden viel af te leiden dat de voorwerpsafstand ongeveer 15 cm geweest moet zijn en de basis mag dan niet groter zijn dan 5 mm. De foto van zijn opstelling liet zien dat die basis meer dan 15 mm bedroeg en dat verklaart de storende achtergrond. De foto's die Co heeft gemaakt laten zien dat zijn basis ook ongeveer 15 mm bedroeg (zie figuur 4 ). De voorwerpsafstand , die uit de beeldverhoudingen van fig. 5 kan worden berekend, is ca 43 cm en mijn rekenprogramma (voor berekening van de basis uit nabij- en vertepuntsafstanden) geeft dan als uitkomst 17 mm. De door Co gebruikte basis valt dus ruim binnen deze waarde en daarom is er geen storing in de achtergrond waar te nemen. (vervolg op bladzijde 34)


26

Stereo Portfolio (2) Alhoewel ik als kleine jongen (Jacob Lieuwe van Loon, geboren in 1929 te Harlingen) bij mijn grootouders al verbaasd in hun oude (Brewster)stereoscoop naar ruimtelijke zwart-wit berggezichten en dergelijken had gekeken zag ik in 1949 op een tentoonstelling in Groningen waar ik toen medicijnen studeerde - de groothoekstereokijkers van Liewe Evert Willem van Albada (1868-1955). Ik was verbluft bij het zien van die prachtige driedimensionale kleurenbeelden en wist meteen dat ik die (ooit) ook moest kunnen maken. Ik was toen tijdelijk in militaire dienst en soldaat der 1e klasse en Liewe reeds officier (tevens uitvinder, constructeur, opticus, slijper van lenzen en nestor van de Nederlandse Stereofotografie). In de militaire rangen heb ik hem niet kunnen evenaren c.q. inhalen, maar ik mag wel zeggen dat ik hem in de stereofotografie ben voorbijgestreefd. En dat enkel en alleen doordat ik later ben geboren. Aanvankelijk experimenteerde ik wat met de Zeiss-Ikon klapcamera van mijn vader, maar toen ik in 1954 mijn eerste studietoelage kreeg (uit een 10 jarig contract met de Militaire Dienst als officier-arts) kocht ik geen microscoop of studieboeken - die leende ik wel her en der - maar een Exacta Varex kleinbeeld reflex met een belichtingsmeter en een Novoflex-schuifje Dat alles voor het toen reusachtige bedrag van een kleine 900 gulden. Alles ook tot groot ongenoegen van mijn aanstaande schoonouders, die hun dochter niet graag verloofd zagen met zo'n verbrasser! Dat ik toen meteen de mooiste stereodia's zou gaan maken, nou nee dus. Dat de basis 65 mm zou moeten bedragen was de enige mij, ook uit mijn studie, bekende factor. Dat het transporteren van de film, het draaien van het wieltje aan de schuif en het opnieuw goed instellen van de camera op het gammele statief een langdurig proces was bleek na ontvangst van de ontwikkelde dia-film (per post naar Duitsland heen en weer). In mijn hierbij geplaatste eerste stereofoto bleken een treintje en de wolken een flink eind verplaatst te zijn. Toch wel aardig dat nu zo'n 50 jaren later digitaal op vrij eenvoudige wijze "de tijd weer teruggezet" kan worden en de verbleekte kleuren verbeterd. Toen omstreeks 1955 de eerste 3D kleurenfilms in de bio-

scopen draaiden - Hitchkocks “Dial for Murder” en “House of Wax” (ook met stereogeluid) werd ik opnieuw geprikkeld om 3D foto's te gaan maken. Tot aan mijn pensioenleeftijd heb ik met kunst en vliegwerk een aantal films volgeschoten welke misschien 5 % enigszins aanvaardbare stereofoto's opleverden. Die konden echter alleen door mijzelf bekeken worden door twee losse viewers in verschillende richtingen te draaien. Van uitlijnen had ik nog geen enkel idee. Na een 9 jarige studie - deze tijd ook gevuld met andere "leuke" dingen - en een huisartsenleven (er moest toen nog dag en nacht hard gewerkt worden!) begon ik in 1994 een - je mag wel zeggen - “nieuw leven” en was er eindelijk ruimschoots tijd voor hobby's waarvan stereofotografie de hoofdmoot werd. Ik leerde een plaatsgenoot kennen - Johan Steketee - die bij mijn fotozaak ook viewertjes kocht en hij maakte mij wegwijs in de praktijk en wetenschappelijke achtergronden van onze hobby. Ook ging ik met hem mee naar de NVvS bijeenkomsten waarna ik per 30 januari 1996 lid werd van de vereniging. Nauwelijks was ik lid of ik werd aangesteld als coördinator van het projectieteam. Een goede leerschool om mij allerlei vaardigheden eigen te maken en van andermans fouten te leren. Ook begon ik in plaats van patiënten, stereoplaatjes in mijn PC te installeren en daarmee (wel) te stoeien om ze met geluid in complete audiovisuele presentaties te zetten. Mijn analoge camera's volgden elkaar op: van de Exacta, naar door mijzelf gekoppelde Canon T70-ers en via de "Olympusjes" naar de onvolprezen Leica Miniluxen. Van de kwaliteit van de laatsten (verticaal en horizontaal te gebruiken) was ik net helemaal enthousiast geworden toen plotseling als een stormwind het digitale tijdperk aan brak. Een kolfje naar mijn hand, omdat ik mij inmiddels een behoorlijke PC-kunde had aangemeten en kennis had gemaakt met het geweldige tekenprogramma CorelDRAW. Eerst printte ik digitale plaatjes, tekeningen en titels uit (ik heb er nog ordners vol van) en maakte daar weer dia's van. Een voorbeeld is een imitatie van een voorpagina van OPZIJ (het feministisch maand-

27

blad) voor een show met modellen. Een andere grappige bezigheid is om met een fotobewerkings programma zoals Corel Photo-Point door het aanbrengen van slechts kleine veranderingen in een 2D plaatje de illusie te wekken van een 3D beeld. Zie de vliegende ganzen en het vogeltje dat hapt naar een vliegje (enkele pixels verschuiven van de prooi bewerkt dat het vogeltje mis hapt). Kortom, met de komst van de digitale stereofotografie is er voor mij een wereld van plezier open gegaan en ik kan diegenen alleen maar dankbaar zijn die mij in dit spoor hebben gezet: Johan Steketee, Co van Ekeren, de maker van StereoPhotoMaker en de ontwerpers van Wings Platinum.

Jaap van Loon Driedimensionaal - 3D-Bulletin nr. 181 seizoen ‘08-’09/1


28

29

BOVEN

HET ORIGINEEL VAN 50 JAAR GELEDEN, ONDER HET GECORRIGEERDE EXEMPLAAR WAARIN DE TIJDCORRECTIE IS TOEGEPAST (LET OP DE TREIN IN DE ACHTERGROND) EN DE KLEUREN ENIGZINS ZIJN HERSTELD..


30

"THE MAKING OF" de hybride series "Burchten", "Circus", "WO 2", "Licht & Schaduw" en "Money".


In mijn analoog fotoarchief zocht ik zowat alles op wat met burchten en ridders te maken had. Die verzameling plaatjes deelde ik dan in volgens het land waar de opnamen gemaakt werden. Ik besloot om niet de namen en vermoeiende geschiedkundige details als ondertitel te vermelden. De muziek is van John Barry die hij componeerde voor de film "The Lion in Winter"die zich in de Middeleeuwen afspeelde. Het idee van "Circus"ontstond doordat ik het gelijknamige lied uit de musical "Barnum" (zie ook de series Black & White en Colors) zo vrolijk en obsederend vond. Als aanvulling op vroeger gemaakte dia's fietste ik, in de omgeving van den Haag, naar plekken waar circusachtige evenementen plaats vonden, om digitale opnamen te maken. Ik bezocht ook een "echte"voorstelling van circus Renz, waarbij ik opnamen maakte met mijn Sony P200 stereo-camera op automatische stand. Dat viel niet mee, want bij de soms niet al te sterke belichting in de tent waren bewegende onderwerpen moeilijk scherp te fotograferen. Ik maakte vele tientallen opnamen (digitaal geen probleem) en hield er slechts een tiental projecteerbare van over. Enkele plaatjes, waarin de voorgrond stereoscopisch niet correct was, heeft tovenaar Jaap van Loon gecorrigeerd, waarvoor mijn beste dank. Een paar jaar geleden maakte de Nederlandse regisseur Paul Verhoeven filmopnamen voor zijn "Zwartboek" in den Haag. 's Middags mocht het publiek op de set een kijkje nemen tussen de rekwisieten. Ik maakte er dankbaar gebruik van om te fotograferen. Het probleem is altijd om de eigentijds uitgedoste mensen uit het beeld te houden. Digitaal is het echter soms mogelijk een "ongewenst persoon" weg te croppen. Wim Berendes maakte er me op attent dat een pantservoertuig op één van mijn plaatjes niet een Duits maar een overgeschilderd geallieerd vehikel was. Misschien moet hij even contact opnemen met Verhoeven in Hollywood. Ik had nog dia's van vroegere reizen naar Bergen-Belsen en Berlijn en vulde die aan

met digitale opnamen in Amsterdam, Rotterdam en den Haag. Zowel de militaire mars als de ontroerende "concentratiekampmuziek" heb ik geplukt uit een Franse film van jaren geleden "Les uns et les autres". Het was heel knap van Sophieke dat ze dit wist. Al sedert mijn "monotijd" in de jaren '60 ben ik gefascineerd door het contrast tussen licht en schaduw, vooral als een lichtbundel van de zon een beperkt plekje in een donkere omgeving belicht. Ik zocht dus naar geschikte dia's en vulde die aan met digitale opnamen voor mijn serie. Ik was me er van bewust dat die aanleiding kon geven tot storende spookbeelden. Op de regiodag bij Johan viel dit echter mee, en ook op de verenigingsdag waren er geen klachten dank zij ons uitstekende nieuwe scherm. De klankband bestaat uit "Le onde" van Ludovico Einaudi. Het lied "Money makes the world go round" uit de musical "Cabaret" (hier gezongen door Willem Nijholt) en "Money, money, money"van Abba inspireerde mij tot mijn serie. Ik verzamelde passende dia's van reizen in het buitenland en maakte aanvullende opnamen in Nederland. Het wat stoute eindplaatje met de gouden koets heb ik een korte standtijd gegeven.

Roland de Raeve

31




32

33



34

FIGUUR 6.

(vervolg van bladzijde 25) Driedimensionaal - 3D-Bulletin nr. 181 seizoen ‘08-’09/1

Convergentie In het bovenstaande is steeds uitgegaan van een enigszins schuine stand van de spiegel, zodat de scheidingslijn van de deelbeelden precies in het midden van het display valt. Bij verder experimenteren bleek dat ook bij loodrechte stand (Figuur 7) van de spiegel uitstekende beelden zijn te maken en dat maakt het instellen van de spiegel stukken eenvoudiger: hij hoeft met het houdertje alleen maar zijdelings te worden verschoven tot de afstand van het midden van het objectief tot het spiegeloppervlak ongeveer 3 mm bedraagt. De basis is dan 6 mm en dat maakt het mogelijk om voorwerpen op 30 cm afstand (Instelafstand = b+v) te fotograferen. Wel moet dan bij de Sony camera de brandpuntsafstand niet op 7,6 mm maar op 15,2 ( dus 2x zoomen)ingesteld worden om te voorkomen dat de rand van de spiegel in beeld komt door de vrij grote gezichtshoek in de groothoekstand. In fig. 5 is dat nog net te zien aan een wat wazig gedeelte in de rechterkant van het beeld. Een bijkomend voordeel is dat we een groter beeld krijgen dus nog meer "macro". Een derde voordeel is het ontbreken van het keystone-effect dat optreedt bij convergentie.

FIGUUR 7.

Figuren 8 en 9 zijn het resultaat van de bovenbeschreven methode en nodigen uit om hiermee nog wat meer te experimenteren. Op de camera zouden bij voorbeeld merktekentjes gezet kunnen worden om de spiegelhouder snel in te kunnen stellen op de gewenste basis ( 6,8, 10 mm).

Een nadeel van de methode is, dat de scheidingslijn tussen de deelbeelden in het display van de camera niet precies in het midden valt en het rechterbeeld dus iets kleiner is dan het linker, waardoor in SPM van het linkerbeeld iets weggesneden moet worden.

35

Johan Steketee

FIGUUR 9.


FIGUUR 8.

36

De tastbare verte (2)


Over historische en moderne toepassingen van de brede-basistechniek. Het aanbod van stereofoto's op de na 1853 explosief groeiende stereomarkt was, behalve rijk gevarieerd, ook sterk wisselend van kwaliteit. Zowel winst- als effectbejag speelden kennelijk een rol in het vaak onnodig en ondeskundig toepassen van de brede-basis-techniek. In 1859 schrijft de Franse opticien/fabrikant Charles Chevalier: "Stereoscopie is triomf! Het regent afbeeldingen, men wordt ermee overspoeld; dagelijks ziet men nieuwe voorbeelden, maar men moet zoeken om de goede die zeldzaam zijn, te vinden." Afbeelding 1 is een vroeg en tevens extreem voorbeeld van een slecht gedoseerde toepassing van de brede basis. De opname biedt uitzicht op een overdreven verkleinde Notre-Dame in Parijs met een gedeeltelijk ongelijke voorgrond en grote niet-stereoscopische zones aan de zijranden. Deze stereoglasdia maakt deel uit van een genummerde serie van meer dan 300 Franse en buitenlandse onderwerpen die rond 1854 op de markt kwamen. Meerdere exemplaren uit deze serie tonen onderwerpen op de voorgrond die in de kijker niet willen fuseren. De twee separate albuminedrukken zijn zonder matglas met plakband vastgezet tussen twee glasplaten met goudomrande kaders en voorzien van de goudkleurige letters DS van de Parijse opticiens Duboscq & Soleil: dezelfde firma die als eerste in overleg met de uitvinder de Brewsterstereoscoop in productie nam en daarmee de stereofotografie wereldkundig maakte. Tegen die achtergrond is het onduidelijk waarom een aantal qua basis mislukte stereo-opnamen voor de serie werd gehandhaafd. Afbeelding 2 toont een van de beter geslaagde voorbeelden uit de serie en geeft een fraai historisch beeld van het Franse Chartres met de beroemde kathedraal op de achtergrond. In de stereoscoop blijft de bekijkbaarheid nog net binnen de perken; de positieverschillen van de brugleuning op de deelbeelden maken echter duidelijk dat de afstand tussen camera en onderwerp te kort werd genomen.

Extreme brede-basis-opnamen waren koren op de molen van principiële tegenstanders die van mening waren dat verkleinende werkelijkheidsweergave niet tot de functies van de stereofotografie behoorde en afbreuk deed aan de uitvinding zelf. Een ingezonden stuk in The ArtJournal van Januari 1857 verwoordde dit (vrij vertaald) als volgt: "Is het niet bekend dat de algemene abnormale praktijk van het gebruik van allerlei onderlinge lensafstanden slechts een truc is om het reliëf te versterken terwijl juist dat de werkelijkheidsweergave te niet doet. Voor ons is de onderlinge oogafstand de enige maatstaf voor het maken van opnamen en is het duidelijk dat een aantal van de beste stereoglasdia's werd gemaakt met twee camera's op onderlinge oogafstand van elkaar". Hierbij moet worden opgemerkt dat, gezien hun omvang, de lensbasis van twee tegen elkaar geplaatste houten camera's groter uitviel dan de nagestreefde onderlinge oogafstand, een door de inzender kennelijk niet gecontroleerd gegeven. In hetzelfde tijdschrift, negen maanden eerder, kwam Robert Hunt in zijn fotografierubriek met tegenovergestelde adviezen voor het gebruik van twee camera's met identieke lenzen: voor onderwerpen op ruim 30 meter afstand (100 feet) adviseerde hij een lensbasis van meer dan 1.20 meter (4 feet) en op 45 meter afstand een basis van 1.80 meter, voldoende voor een stereopanorama van een stad vanaf een kerktoren! Mede op advies van Brewster werden daarbij op basis van een tabel ook nog convergerende camerastandpunten aanbevolen voor onderwerpen tot 30 meter. Merkwaardig genoeg wijdde Hunt vier jaar eerder nog een enthousiast artikel aan Brewster's ontwerp voor een stereocamera op basis van de onderlinge oogafstand; een ontwerp overigens met zeer onpraktische voorstel als het gebruik van convergeerbare prismatische lenzen. Voor zover bekend is het ontwerp nooit gerealiseerd. Mogelijk mede onder invloed van de fraaie en wijdverspreide stereoglasdia's van Ferrier & Soulier kwam de specifieke brede-basis-fotografie eind jaren 1850 in rustiger vaarwater en werden de toepassingen evenwichtiger. Afbeelding 3: De Engelse fotograaf Francis

37

2

3


1

7riedimensionaal - 3D-Bulletin nr. 181 seizoen ‘08-’09/1

38

4

5

6

39

7

9


8

40

Woodbury die rond 1858 als eerste stereofoto's op Java maakte, paste de brede basis incidenteel toe zoals op deze stereoglasdia van rijstvelden bij Buitenzorg.


Afbeelding 4: De samenwerkende Italiaanse fotografen Sommer & Behles maakten prachtige serie's stereokaarten met brede-basis-opnamen van Italiaanse oudheden. Deze stereokaart geeft een karakteristiek beeld van het in de jaren 1860 nog niet in toeristische staat gebrachte Forum Romanum in Rome. De kleine bewegingsverschillen duiden op separate opnamen. Afbeelding 5: De Franse uitgever van stereokaarten J. Andrieu had veel fotografen in dienst en publiceerde duizenden goed verzorgde uitgaven tussen 1860 en 1877. Deze incidentele brede-basis-opname werd rond 1870 gemaakt in de Franse Pyreneeën. Afbeelding 6: De Duitse hoffotograaf J. Albert met studio's in München en Augsburg zag rond 1870 in deze niet met name genoemde galerij een aantrekkelijk brede-basis-onderwerp. Afbeelding 7: Voor deze Frans ondertitelde stereokaart beklom de slechts met de letter T. vermelde fotograaf rond 1865 de spoorbrug bij de Dom in Keulen en wekte door creatief gebruik van de brede basis de suggestie van een naderende trein. Afbeelding 8: Hoe een brede-basis-opname van een niet specifiek onderwerp als een paleisinterieur eigenlijk zijn doel voorbij schiet zien we op deze fraai belichte stereoglasdia van Levy & Ferrier. Een wat minder brede basis had zonder verlies aan diepte een aanvaardbaarder resultaat opgeleverd zonder poppenhuisachtige afmetingen. Afbeelding 9: Voor deze geraffineerd ingekleurde stereoglasdia uit het bestand van het Kaiser Panorama werden rond 1895 door middel van een brede-basis-opname in de Berner Alpen de Eiger en de Mönch visueel tastbaar gemaakt. Afbeelding 10: Deze stereoglasdia is onderdeel van een wetenschappelijke serie stereofoto's, in

1907 uitgegeven door Carl Zeiss, Jena. Met behulp van de micrometer op de Zeiss stereoscoop kon met de vermelde opnamebasis (Standlinie) de afstand tot het onderwerp worden uitgerekend. Een aantal Europese fotografen, tussen 1857 en 1870, waaronder grote namen als Francis Frith, George Washington Wilson en William England, directeur van The London Stereoscopic Company, maakten geen brede-basis-opnamen en hielden zich strikt of zoveel mogelijk aan het criterium van de onderlinge oogafstand, afhankelijk van het gebruik van een enkele verschuifbare camera of van twee camera's naast elkaar. In het boek "Egypt, Nubia and Ethiopia Illustrated" met 100 ingeplakte stereofoto's van Frith, vermeldt uitgever Negretti & Zambra een lensbasis van 2.13/16e inch als basis voor de simultaan gemaakte opnamen met twee camera's. Met omgerekend 7.15 cm is dat 8 mm breder dan de door de uitgever daaraan gelijkgestelde onderlinge oogafstand. Omdat ook de later geproduceerde houten stereocamera's een lensbasis hadden van ca 7.5 cm, is een groot deel van het 19e eeuwse stereomateriaal met een iets bredere basis opgenomen. Tegen het eind van de 19e eeuw wordt, onder invloed van de Amerikaanse stereokaartenindustrie, de lensbasis van de stereocamera’s nog verder vergroot t.b.v. het 8 x 16 cm stereonegatief. Een verschil van circa 17 mm t.o.v. de gemiddelde onderlinge oogafstand. Tot het eind van de 19e eeuw wordt de bredebasis-fotografie vanaf de eerste toepassingen uitgebreid beschreven en vaak negatief besproken zonder dat er een verklarende theorie tot stand komt voor het verkleiningseffect en de dieptetoename. Het niettemin grote succes bij fotografen en publiek berustte kennelijk op de fascinatie van het met andere ogen kijken naar de werkelijkheid met de mogelijkheid te ontsnappen aan de beperkingen van de eigen onderlinge oogafstand. Wordt vervolgd. Wim van Keulen (Red: Om het authentieke karakter geen geweld aan te doen zijn de plaatjes NIET gecorrigeerd voor het 3D-Bulletin!)

41

10

zenraster beelden door Detmar Öhlmann.

Bautzen, 30 km oostelijk van Dresden nabij de Poolse grens, was dit maal de entourage van dit jaarlijkse congres. De "Altstadt" van Bautzen (de 1000 jarige stad met de vele torens) lag pal aan de rand van DGS uitvalsbasis "Holiday-Inn”. Helaas waren er ditmaal slechts 4 NVvS’ers onder de 165 deelnemers. Het congres zelf vond plaats in de achter het Holiday-Inn gelegen sobere gemeentelijke Kronesaal. Het voorgeschotelde programma was van wisselend gehalte. Er waren enkele zeer goede series, zonder dat er echter sprake was van echte uitschieters. Een digitale infrarood serie was een interessant experiment, maar duurde te lang. Digitaal maakt steeds meer opgang, vooral door de vele mogelijkheden.

De verkoopbeurs was vrij beperkt. Co van Ekeren had de meeste belangstelling. Broederlijk naast hem zat de laatste der analoge Mohicanen, de heer Oehmichen van RBT. Zondag werd het congres afgesloten met de presentatie serie van het ISU-Congres 2009 te Gmünden in Oostenrijk en het DGS Congres 2009 te Oberstdorf.

Er was een twee uur durende demonstratie van het INFITEC SYSTEEM waarvoor een aantal op vorige congressen vertoonde series speciaal in dit systeem bewerkt waren. De kwaliteit in vergelijking tot de gebruikelijke analoge en digitale projecties was goed. De kosten zijn voor amateurgebruik echter veel te hoog. RBT biedt speciale filters aan voor 500 euro per set, terwijl voor de brillen ook nog eens 60 euro per stuk betaalt moet worden. Bovendien moeten de kleuren gecorrigeerd worden via speciale software en apparatuur. Het voordeel is echter dat je geen speciaal scherm meer nodig hebt. Er waren verder enkele workshops. 1) StereoDatamaker, over de koppeling van Canon Digital-SRL camera's, door Werner Bloos. 2) Een Syn 4D presentatie van "bewegende" len-

DUITSE RAUMBILDTAG 08/11/08 De Raumbildtag vindt jaarlijks plaats in de Hugenotten Halle te Neu-Isenburg vlak onder Frankfurt. Deze manifestatie is steeds weer de moeite waard om bij te wonen. Iedereen kan series aanmelden bij Jürgen Horn: e-mail: Jü[email protected] Voor verdere gegevens zie: www.stereoskopie.org. DGS CONGRES IN OBERSTDORF 22-24/05/09 De eerste 3 DGS congressen, bekend als de Alpen Congressen, vonden plaats in Oberstdorf onder de bezielende leiding van Theo Brucks. Theo is vooral bekend door zijn levensgrote panorama beelden en de geweldige bergwandelingen die hij organiseerde. Ondanks dat Theo ook wat jaartjes ouder geworden is belooft het weer een uitstekend congres te worden. Helaas vindt dit evenement plaats 4 maanden vóór het ISU Congres in Oostenrijk. En dit terwijl de locaties ook nog niet eens zo ver van elkaar liggen. Dit is voor beide congressen niet bepaald gunstig! Ger Becker


DGS CONGRES BAUTZEN 16-18/5/08

42

Content Bij deze de standaard oproep om mij fraaie stereoparen toe te mailen. Nu we een hogere drukkwaliteit hebben wordt u verzocht om op een minimale breedte van 700 pixels per beeldhelft plaatjes aan te leveren. Groter is echter beter zodat er nog wat kan worden aangepast indien nodig. Ook graag de linker en rechter beelden “onverbonden” laten. Indien u toch een verbonden paar wilt sturen dan gaarne een minimale breedte van 1400 pixels, maar liever groter! Mail uw resultaten naar:

Content - Vraag en aanbod - 3D-Bulletin nr. 181


[email protected] Of u kunt uw dia’s op een verenigingsdag te Huizen inleveren bij Erwin Dammers die ze dan voor het 3D-Bulletin zal inscannen. De daarop volgende stereodag kunt u ze weer bij hem ophalen. U kunt Erwin vinden bij het projectieteam.

Vraag & Aanbod TE KOOP 1. Complete opstelling om stereodia’s te vertonen bestaande uit 2 Leica Pradovit P600 projectoren, inclusief lenzen Hektor-P2 en Doctaron 150mm f3.5, een Stumpf SD 302 digital sturing (automatische aansturing), een CD-speler, een versterker en boxen. 2. Een montageapparaat van Vissers met ingebouwde projector. 3. Een electrisch aangedreven diakijker voor 12 losse dia’s (gebouwd door Co van Ekeren) met extra carrousel. Alles (ook separaat) te koop tegen een aannemelijk bod! Contactgegevens: Leo Akershoek. Telefoon: 06-27024924 E-mail:[email protected]

Wegwijzer Wegwijzer Digitale camera’s, viewers, montageviewers: Co van Ekeren Tel: 030 6875789 Fax: 030 6875769 www.ekeren3d.com Skype: ekeren3d e-mail: [email protected] 3D-d diaviewers, stereomacrolens, losse lenzen, RBT, Bonum diaraampjes: Hugo de Wijs Populierstraat 44, 4131 AR Vianen Tel/fax: 0347-372242 www.dewijs-3d.com e-mail [email protected]

3D-b brillen, 3D-ffilms, 3D-vviewers, View-M Master, Loreo-ccamera’s en viewers: webshop http:\\www.fotografie-in-3d.nl Postbus 1246, 8001 BE Zwolle Tel.: (06) 46265039 Diamontage-a apparaten, multiviewers voor normale magazijnen: J. Nierop Hildsven 44 Zilverbergflat 5 1025 ME Amsterdam, Tel.: 020-6366397

3D-vviewers voor promotie, reclame en educatie; uitgave stereopostkaarten: Definitely Dutch Dimensions Postbus 78074, 1070 LP Amsterdam Tel.: 020-6791825 Fax:. 020-6624690

1.

U dient uw kopij voor het volgende 3D-bulletin te zenden aan e-mail: [email protected]

2.

Lever uw kopij bij voorkeur per e-mail aan als onopgemaakte tekst (bijv. uw-naam.txt). Ook kan dit op CD-ROM met een hardkopij (geprint of getypt) met eventueel een relevante opmaak. Lever illustraties los van de tekst aan.

3.

De redactie behoudt zich het recht voor ingezonden artikelen in te korten, te wijzigen of niet te plaatsen.

4.

Bij publicatie van inzendingen wordt de Auteurswet in acht genomen. De Octrooiwet staat overname en toepassing van constructies, schema's, alleen voor persoonlijk gebruik toe. De N.V.v.S. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van het gebruik van tekeningen, schema's, enz., die in het 3D-Bulletin zijn gepubliceerd.

5.

Advertentie tarieven (gelden niet voor 'wegwijzer' en 'vraag en aanbod'): 90 euro voor een hele pagina (A5-formaat) 55 euro voor een halve pagina (1/2 A5-formaat) 35 euro voor een kwart pagina (1/4 A5-formaat)


Boeken over 3-D D en View-M Master 3-D Book Productions, Brammershoopstraat 8 7858 TB Eeserveen, Tel.: 0599-287245 http://www.stereoscopy.com/3d-books e-mail: [email protected]

Wegwijzer

Auteursrechten voor 3D-sstockdia’s The Amazing Card Tel.: 015-2568827 http:\\www.amazingcard.nl e-mail: [email protected]

43

COPYRIGHT © NEDERLANDSE VERENIGING VOOR STEREOFOTOGRAFIE, REG.NR. V 40407102 K.V.K. TE ’S-GRAVENHAGE, ISSN 1382-0974

D-Bulletin nr D-Bulletin

Recommend Documents