CM
COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2015
ZELFBEELD
Pioniers
16
Geen enkel mens is slechts één verhaal, was de overtuiging van Michael White. Het leven is als een landschap: gevormd uit aaneengeregen gebeurtenissen en achter elkaar opdoemende verhaallijnen. Wij allen zijn multi-storied: er is niet één groot verhaal van de waarheid, maar vele deelverhalen die allemaal iets prijsgeven over de complexiteit van het leven; over het afwezige, onzichtbare, het stille en het verborgene.
COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2015
Michael White
CM
Identiteit vormgeven met verhalen therapievorm die niet pathologiserend of oordelend is, maar veeleer ruimte biedt aan ondergeschikte, ‘absent implicit’ verhalen. Zijn doel is niet zozeer om cliënten te ‘empoweren’ door complimenten te geven of te Een mogelijk deelverhaal van Michael White bevestigen (wat White ‘practices of applaugaat over een jongen die op 29 december se’ noemt), of om hun negatieve oordelen 1948 werd geboren in Adelaide, Zuidover zichzelf tegen te spreken. Het gaat Australië, in een middenklasse arbeidershem om het gezin, met nieuwsgierig twee zussen en respectvol en een broer, zoeken naar en die op zijn en wachten op zestiende de andere mogeschool verlaat lijke conclusies zonder verdere (David Denborough) over identiteit, concrete planin het vertrounen. Na een wen dat er altijd ondergeschikte verhalen mislukte poging bij een tekenaarsbureau zijn die relevant en van betekenis zullen zijn. wordt hij voor een korte tijd reclasseringsZijn enorme gedrevenheid om van betekenis ambtenaar. te zijn, maakt dat hij over de hele wereld les geeft, wat een hele opgave moet zijn voor Een volgende verhaallijn gaat over de een zeer bescheiden man die het liefst op Michael White die zich realiseert dat zijn de achtergrond blijft. kracht ligt in het luisteren naar verhalen en in het op gemak stellen van mensen. Weer een ander verhaallijn gaat over de Hij volgt een studie maatschappelijk werk Michael White die fanatiek sport, met, aan de Universiteit van Zuid-Australië en volgens zijn collega’s en vrienden, een studeert af in 1979. Daarna gaat hij als psychiatrisch maatschappelijk werker aan de jaloersmakende vastberadenheid en fysieke conditie. Na zijn vijftigste neemt hij deel aan slag in het Adelaide Children’s Hospital. Vier zijn eerste volle triatlon, waarbij hij semijaar later, in 1983, sticht hij samen met zijn professionele jonge zwemmers van in de vrouw Cheryl het Dulwich Centre en begint twintig achter zich laat. Hij mountainbiket daar een praktijk als familietherapeut. fanatiek en staat bekend om zijn voorliefde voor snel (en roekeloos) rijden en een passie Een ander verhaallijn gaat over de Michael voor vliegen. White wiens levenswerk bestaat uit een Leona Aarsen
Where there’s despair If we’re listening There’s more than one story we heard him say
ZELFBEELD 17
CM
COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2015
Zijn prestaties leiden er echter niet toe dat hij zichzelf boven anderen uittilt of op anderen neerkijkt. Integendeel: zijn professionele overtuiging ‘elevate the person you’re working with, instead of elevating the therapist’ leefde hij ook voor. In zijn contact met anderen verheft hij het ‘eren’ van mensen tot een ware kunst. Zijn collega en vriend David Epston citeert Michael in de herdenkingsdienst, terugdenkend aan een van hun gezamenlijke fietsavonturen, waarbij Michael hem ver achter zich laat: “‘Eppy’ he would say, ‘you rode so well… slow and steady… I have just got to learn to ride like you do!’” David Newman, die als narratief therapeut is verbonden aan het Dulwich Centre, vertelt in een interview een soortgelijk verhaal. Hij zwom regelmatig met Michael. En ook al komen zijn zwemkunsten niet in de buurt van die van Michael, toch benadrukt Michael elke keer hoe hij Davids slag, tempo of conditie ziet ontwikkelen. Terwijl hij een ongelooflijk goede zwemmer en atleet was. “Hij had het vermogen”, zegt David, “om je het gevoel te geven dat als hij naar je luistert, jij het allerbelangrijkste bent.”
Nieuw-Zeelandse David Epston. De wereldwijd ontstane interesse in hun benadering heeft in 1990 tot de publicatie van het veelvuldig vertaalde ‘Narrative means to therapeutic ends’ geleid. White was is zijn werkwijze, als het gaat om het ontwikkelen van narratieve therapie, ook nomadisch, in de zin dat hij de grenzen van disciplines overschreed en op zijn ‘reis’ vele bruikbare ideeën meenam. Zo is narratieve therapie gevoed door inzichten vanuit de literatuurwetenschap (Jerome Bruner), culturele antropologie (Barbara Myerhoff), ontwikkelingspsychologie (Lev Vygotsky) en postmoderne filosofie (Jacques Derrida, Gilles Deleuze en Michel Foucault). Tot aan zijn dood was White bezig met het ontwikkelen en verdiepen van de narratieve therapie, met steeds nieuwe inzichten en ideeën. White was een man bij wie praktijk en theorie op een bijzondere manier samenhingen. Zijn klinische genialiteit hielp hem om de theorie maximaal te benutten, er was doorlopend sprake van een voorwaarts en achteruit bewegen tussen theorie en praktijk, vond David Epston.
ZELFBEELD
Elevate the person you’re working with, instead of elevating the therapist
18
Michael White heeft met zijn plotselinge overlijden op 4 april 2008 als het gevolg van een hartaanval op 59-jarige leeftijd vrije ruimte geboden voor nieuwe deelverhalen. Niet alleen zijn leven, ook zijn overlijden was exemplarisch voor zijn filosofie over narrativiteit. De wortels van narratieve therapie Michael White heeft narratieve therapie in de jaren 80 ontwikkeld samen met de
Narratieve therapie is ontstaan vanuit de systeem- en familietherapie. Vanuit de systeemtheorie worden de kenmerken van een individu niet beschouwd als unieke, bij de persoon behorende eigenschappen, maar als kenmerken van het systeem of de context waar het individu onderdeel van uitmaakt en door beïnvloed wordt. Dit heeft ertoe geleid dat in de narratieve therapie niet de persoon als individu centraal staat, maar de persoon in relatie tot zijn omgeving. Olthof (2012, p.24) vat het zo samen: “Narratieve therapie is een therapie van de
COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2015
CM
relaties van alle niveaus van ons bestaan. Relatie staat centraal: de relatie met ons lichaam, de relaties in ons lichaam, de relatie met ons gezin en onze familie en alle betekenisvolle anderen in ons leven.”
het denken van het avontuur en de vrijheid (Olthof, 2012, p. 39). Vanuit het perspectief van nomadisch denken is identiteit geen vaststaand begrip en hooguit met terugwerkende kracht te ontdekken.
Het postmoderne als tussenruimte Michael White en David Epston brachten het postmoderne denken en de filosofie van Foucault in de gezinstherapie. Een belangrijk thema in het werk van Foucault is de wijze waarop macht in onze samenleving uitgeoefend wordt. Foucault geloofde dat achter elke motivatie een verborgen agenda schuilt: de wil tot macht. Bij alles wat we doen, streven we, al dan niet bewust, naar zo veel mogelijk macht. Foucault stelt dat machtsuitoefening onvermijdelijk is. Als het gaat om de invloed van taal op wat mensen doen, introduceerde Foucault de term ‘vertoog’ of ‘discours’. Vertoog is de wijze waarop de realiteit vormgegeven wordt en macht uitoefent in de samenleving. In het vertoog schuilt veel macht als het gaat om iets aanmerken als ‘normaal’ of ‘abnormaal’. Iets wat anders is, iets wat verschilt of afwijkt, wordt al snel ‘minder dan’ en leidt tot overheersing en uitsluiting van grote groepen mensen. “‘Verschillen van’ gaat betekenen ‘minder zijn dan’ en ‘anders zijn dan’ gaat betekenen: ‘minder waard zijn en minderwaardig zijn’” (Olthof, 2012, p. 37).
The absent but implicit Een andere belangrijke theoretische invalshoek van de narratieve therapie is de theorie over Bateson als het gaat om waarnemen. Bateson vond dat de realiteit niet objectief kan worden waargenomen, maar dat deze per definitie geïnterpreteerd wordt in het licht van de context. White stelt, in navolging van Bateson, dat het waarnemen van gebeurtenissen om ons heen volledig afhangt van de interpretatie (interpretive framework) van de betrokkene(n). Dat wat al opgeslagen is in de frameworks, bepaalt hoe we de wereld waarnemen. Een gebeurtenis wordt ingepast in een beschikbaar, passend framework. Op basis hiervan wordt ten slotte een verhaal verteld waarmee de gebeurtenis beschreven en verklaard kan worden. Een verhaal bevat echter nooit alle aspecten van een gebeurtenis, vanwege de richting en nauwheid van onze lens, waardoor veel niet verteld en opgeslagen wordt. Dit is wat White ‘the absent but implicit’ noemt: er is altijd nog een ander verhaal dat opgedolven en verteld kan worden. Narratieve therapie moedigt cliënten aan om afstand te nemen van de dominante verhalen en de wijze waarop zij tot op heden verhalen over hun leven construeerden en vertelden. Dominante verhalen hoeven niet gewist te worden, omdat een nieuw verhaal altijd verbonden is aan eerdere ervaringen, maar ze dienen wel doorbroken te worden. White citeert Bruner hierin: “In de loop van de tijd wordt de nieuwe reis iets wat op zichzelf staat, hoezeer de oorspronkelijke vorm ervan ook aan het verleden is ontleend” (White, 2009, p. 63).
ZELFBEELD
White zag in het nomadisch denken een alternatieve mogelijkheid, omdat dit een soort tussenruimte creëert, door een positieve en niet-dualistische kijk op de wereld. Deleuze, door wie White eveneens geïnspireerd is, bedoelt met deze wijze van nomadisch denken: het op kritische wijze ondervragen van het denken en van ideeën. Lyotard heeft het over deelverhalen als alternatief voor de grote verhalen van en over de waarheid, waarin het mannelijke, dominante vertoog zichtbaar wordt. Het nomadisch denken is
19
CM
COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2015
Doel Het doel van narratieve therapie is om voorwaarden te scheppen voor alternatieve verhaallijnen door mensen uit te nodigen om genegeerde maar betekenisvolle gebeurtenissen in hun leven te interpreteren en om hun betekenis gevende vermogens aan te spreken. Het vinden van alternatieve betekenisvolle verhaallijnen kan helend en genezend werken en mensen helpen om verloren krachten terug te vinden en een meer vitale en veerkrachtige kijk op zichzelf en het leven te ontwikkelen. Olthof (2012) formuleert het zo: “Als er onbegrijpelijke gebeurtenissen plaatsvinden in ons leven, moeten we daarover een verhaal kunnen ontwikkelen, we moeten daarover kunnen vertellen. En om te kunnen vertellen, moeten we de verbeelding aan het woord laten en daarmee, zoals Kundera (2002) in ‘De kunst van de roman’ zegt: ‘landschappen betreden die ontoegankelijk zijn voor het rationele denken: hartstocht, pijn, verlangen, liefde, geloof, zingeving, loyaliteit’.”
Narratieve therapie gaat ervan uit dat mensen ernaar streven om hun leven te verklaren en te begrijpen, en daarom hun ervaringen van gebeurtenissen in de tijd rangschikken als een reeks, met als doel een samenhangende weergave van henzelf en de wereld om hen heen te ontwikkelen. Deze reeks wordt steeds volgens een bepaald thema of plot samengesteld. Deze thema’s zijn vaak: verlies, mislukking, incompetentie, wanhoop en machteloosheid (White, 2009, p. 53). Mensen zijn narratieve wezens; met en door verhalen laten ze zichzelf zien, bevestigen hun leven en krijgen er grip op. Met de verhalen die we ontwikkelen over onszelf, geven we vorm en uitdrukking aan onze identiteit. “We zijn zoals we vertellen dat we zijn, we worden zoals we vertellen over onszelf. We zijn ons eigen verhaal” (Olthof, 2012).
ZELFBEELD
Met verhalen die we ontwikkelen over onszelf, geven we vorm en uitdrukking aan onze identiteit
20
Mensbeeld Vanuit een niet-wetende houding en een gelijkwaardige relatie nodigt de counsellor de cliënt uit om een identiteit te ontdekken die niet afhankelijk is van de verwachtingen van anderen, maar vormgegeven worden op basis van wat de cliënt zelf belangrijk, waardevol en van betekenis vindt. Narratieve therapie gaat ervan uit dat mensen zelf alle hulpbronnen, kennis en vaardigheden in zich hebben om hun problemen te leren hanteren.
Werkwijze White beschrijft de stappen van de narratieve therapie in volgorde van toepassing, al benadrukt hij, dat de stappen onderling verbonden zijn en ook in een andere volgorde toegepast kunnen worden: 1. Externaliserende gesprekken Wanneer het individu zich afsluit van zijn sociale context en wanneer de verhalen die gevormd zijn, niet meer overeenkomen met een doorleefde gebeurtenis, ontstaat er psychische problematiek, stelt White. Volgens hem is er geen sprake van pathologie in het ontstaan van psychische problemen. Mensen gaan geloven dat de problemen die zij ervaren, een reflectie zijn
COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2015
van hun identiteit en daarmee dat zij zelf het probleem zijn. Deze overtuiging heeft gevolgen voor de manier waarop mensen met hun problemen omgaan. White is er stellig in dat niet de mensen het probleem zijn, maar dat het probleem het probleem is. Daarom is ook het externaliseren van het probleem – het proces waarbij de cliënt uitgenodigd en gefaciliteerd wordt om het probleem los van zijn identiteit te ervaren – de eerste stap van de narratieve therapie. 2. Reautoriserende gesprekken zijn bedoeld om cliënten te helpen een aantal verwaarloosde maar mogelijk belangrijke en waardevolle gebeurtenissen en ervaringen weer in hun verhalen op te nemen, om ze te synchroniseren met de dominante verhaallijnen. Zulke gebeurtenissen of ervaringen zijn ‘bijzondere gebeurtenissen’ of ‘ uitzonderingen’. Reautoriserende gesprekken ondersteunen cliënten om stil te staan bij wat zij belangrijk en kostbaar vinden, waar ze op hopen en naartoe willen leven, en om zicht te krijgen op vaardigheden, waardevolle inzichten en kennis die hieraan bijdragen.
4. Definitionele ceremonies (geïnspireerd door Myerhoff) zijn rituelen die
het leven van mensen erkennen en opwaarderen, waarbij zij hun levensverhalen vertellen aan ‘getuigen’ die niet betrokken zijn. Ze bieden een tegengif voor de gevolgen van isolatie waar mensen in terecht kunnen komen. Ze fungeren als getuigen van iemands waardigheid, vitaliteit en bestaan. De taak van deze buitenstaander getuigen is om terug te geven wat hen opvalt in het verhaal of wat hen geraakt heeft in het verhaal. Door deze hervertellingen gaan mensen ervaren dat hun leven verbonden is met belangrijke gemeenschappelijke thema’s. 5. Gesprekken die unieke resultaten naar boven halen hebben tot doel om de betekenis van afwijkende ervaringen naar boven te halen. Ze stellen mensen in staat om een stem te geven aan de eigen levensdoelen en vertrouwd te raken met aspecten die ze belangrijk vinden. 6. Scaffolding gesprekken helpen om de kloof te overbruggen tussen wat bekend en vertrouwd is en wat mensen over hun leven nog zouden kunnen ontdekken (de zone van naaste ontwikkeling). Scaffolding gesprekken helpen om de kloof over te steken, door sociale samenwerking te vinden die mensen ondersteunt bij het bouwen van de steigers. De aanname achter deze gesprekken (geënt op Vygotsky) is dat leren niet zozeer het gevolg is van onafhankelijke inspanning, maar van sociale samenwerking. Toepassing Narratieve therapie werd aanvankelijk toegepast bij het behandelen van anorexia, school-gebonden faalangst en problemen met kinderen en jongvolwassenen. In het
ZELFBEELD
3. Re-memberingsgesprekken hebben tot doel om weloverwogen nieuwe banden met belangrijke personen en figuren aan te gaan (ook bijvoorbeeld schrijvers of figuren uit films, knuffels), zodat deze weer verenigd kunnen worden in het leven van iemand. Deze gesprekken dragen bij aan de ontwikkeling van een identiteitsbesef dat de nadruk legt op de bijdragen van anderen aan iemands leven.
CM
21
CM
COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2015
Leona Aarsen heeft een praktijk voor coaching en psychosociale therapie, anderZverder. Burn-out en bevlogenheid vormen haar specialismen. Tevens is zij redacteur van Counselling Magazine. www.anderZverder.com
begin van de jaren 90 heeft White de therapie toegepast in zijn werk met Aboriginal gemeenschappen en kwam tot de conclusie dat verhalen vertellen een helpende tool was voor de stamleden om hun verleden van onteigening en relocatie van hun grondgebied onder ogen te zien en te aanvaarden. Vanuit het Dulwich Centre wordt narratieve therapie onder andere ook ingezet bij overlevenden van de genocide in Rwanda, gemartelde en getraumatiseerde groepen in Palestina en hivgeïnfecteerde kinderen in Afrika.
ZELFBEELD
Meer informatie www.dulwichcentre.com.au www.narrativetherapylibrary.com www.narrativetherapycentre.com
22
Referenties • Banning, H., & Banning-Mul, M. (2005). Narratieve begeleidingskunde: Hoe het gebroken verhaal professioneel te waarderen. Soest: Nelissen. • Epston, D. (2008). Saying hullo again: Remembering Michael White. Journal of Systemic Therapies, Vol. 27, Nr. 3, pp. 1–15. • Olthof, J. (2012). Handboek narratieve psychotherapie voor kinderen, volwassenen en families: Theorie en praktijk. Utrecht: De tijdstroom. • White, M. (2009). Narratieve therapie in de Praktijk. Amsterdam: Hogrefe. • Winslade, J., & Hedtke, L. (2008). Michael White: In memory. The International Journal of Narrative Therapy and Community Work, No. 2, p. 71-79.
