de in religie vaak een manier om mensen dom te houden, omdat deze de autonomie en vrije keuze van de mens ontkent. De gelovige op zijn beurt beschouwde het humanisme als een zich hoogmoedig afwenden worden gezegd dat religie en humanisme elkaar in hun ontwikkeling hebben gevoed. Grondleggers van het humanisme zoals Erasmus, Thomas More en Montaigne waren vaak zelf religieus, terwijl het Hoe is de stand van zaken in de 21e eeuw? De catastrofes in de voorafgaande eeuw, vaak samengevat in het woord Auschwitz, geven aanleiding om te twijfelen aan het bestaan van een god. Tegelijkertijd
dood van God en de dood van de mens: is dat de erfenis van de vori-
beschouwelijke vervlakking, moreel subjectivisme, discriminatie en geweld. In deze interdisciplinaire studie behandelen filosofen, theologen, godsdienst-wetenschappers en historici de historische en actuele controverses, de vormen van symbiose en ongemakkelijke dwarsverban-
EN
en
religie een nieuwe verwantschap aandient in de strijd tegen levens-
n
ge eeuw? Actueel is de vraag of zich in onze tijd tussen humanisme en
E I G I L E R
brugg
Vrijheid bleek een illusie en waarheid niet zelden propaganda. De
c t i ev e
lijkt die eeuw het failliet te tonen van de mens als moreel wezen.
perspe
jodendom, christendom en islam humanistische stromingen kennen.
HUM
E M S ANI
ve r s e s
van het bovenmenselijke en als morele onverschilligheid. Toch kan ook
contro
nis zonder twijfel een gecompliceerde relatie. De humanist ontwaar-
Humanisme en religie controverses, bruggen, perspectieven
Humanisme en religie onderhouden in de westerse cultuurgeschiede-
den tussen beide terreinen. Deze raken het hart van onze westerse cultuur en dwingen ook vandaag tot een kritisch zelfonderzoek.
ISBN 90-5972-046-6
yndam u D m Jo a c h i rthuis o o P l Marce Wit e d o The (red.)
HUMANISME EN RELIGIE
Illustratie van Harry Clarke voor ‘A Descent into the Maelstrom’ van Edgar Allan Poe
HUMANISME EN RELIGIE CONTROVERSES BRUGGEN PERSPECTIEVEN
Onder redactie van JOACHIM DUYNDAM MARCEL POORTHUIS THEO DE WIT
Eburon Delft 2005
Voor Henk Manschot
ISBN
90 5972 046 6
Uitgeverij Eburon Postbus 2867 2601 CW Delft tel.: 015-2131484 / fax: 015-2146888
[email protected] / www.eburon.nl Omslag Vormgeving
Jan Kees Schelvis / Travaux Publics, Groningen Henk Scholder
Deze publicatie werd mede mogelijk gemaakt door financiële ondersteuning van de Katholieke Theologische Universiteit Utrecht, de Universiteit voor Humanistiek en de Radboudstichting. © 2005 Duyndam, Joachim; Poorthuis, Marcel; Wit, Theo de. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission in writing from the proprietor. © 2005 Duyndam, Joachim; Poorthuis, Marcel; Wit, Theo de. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbende.
INHOUDSOPGAVE
Inleiding
7
DEEL I
1 2 3
4
5 6 7 8
Een erfenis van controverses en confrontaties
11
Het optimisme van Augustinus van Hippo (354-430) PAUL VAN GEEST Erasmus en Luther, over de vrijheid van de wil THEO BELL Humanisme en nihilisme, Jacobi’s tegenspreken van de subjectiviteitsfilosofie PETER JONKERS “As good as it gets” Over de positieve zin van Nietzsches antihumanisme PAUL VAN TONGEREN Freud en de religie HARRY STROEKEN Heidegger en de betrekkelijkheid van een menselijk wezen CHRIS BREMMERS Michel Foucaults anti-humanisme MACHIEL KARSKENS Sluit orthodoxie democratie uit? De geschiedenis van de Nederlandse katholieken en het actuele debat over de islam THEO SALEMINK
15 29
47
65 79 91 105
119
DEEL II
Bruggen en hybridiseringen: religieus humanisme, humanistische religie 139 Heilig heidendom Over de complexe relatie tussen humanisme en christendom LAURENS TEN KATE 10 Humanisme als teruggeven Dostojewski’s Grootinquisiteur tussen religie en humanisme JOACHIM DUYNDAM 9
143
161
11 Atheïsme en Godsgeloof in het joodse denken MARCEL POORTHUIS 12 Franciscus van Assisi: menswaardig in de marge THEO ZWEERMAN 13 De grote gevoelens en verbondenheden in hun afgeronde geheel Over mensenliefde en religiositeit in het werk van Etty Hillesum TON JORNA 14 Deus humanissimus Christelijk geloof als excessief humanisme bij Edward Schillebeeckx ERIK BORGMAN 15 De Koran doordenken: naar een humanistische hermeneutiek NASR ABÛ ZAYD 16 Een humanistische interpretatie van de koran? PETER DERKX
177 195
215
229 247 265
DEEL III
Perspectieven: de toekomst van een conflictueuze consensus 17 Licht uit het Oosten? Ambivalentie van beelden en spiegelbeelden Overwegingen ten behoeve van een dialoog van moslims en humanisten ALPHONS VAN DIJK 18 Westers en oosters humanisme ILSE N. BULHOF 19 Het schuim der aarde Over de politieke risico’s van een humanisme zonder transcendentie THEO W.A. DE WIT 20 Humanisme en christendom als bronnen van zin HANS A. ALMA 21 Autonomie en levenskunst Naar een houding van geestelijke weerbaarheid JOEP DOHMEN 22 Paradijs of mensenpark? Biotechnologie als religie HELEEN POTT 23 Horizontale transcendentie als humanistisch perspectief TONJA VAN DEN ENDE 24 Henk Manschot en de vernieuwing van het humanisme HARRY KUNNEMAN Indexen Personalia
279
281 301
319 339
355 379 393 405
421 429
INLEIDING
De dood van God en de dood van de mens. Is dat zo ongeveer de erfenis van de twintigste eeuw? De catastrofes van de achter ons liggende eeuw – vaak samengevat met het woord Auschwitz – geven aanleiding genoeg om te twijfelen aan het bestaan van ‘een god die zoiets toelaat’. Maar laat deze eeuw van de totalitarismen niet tevens het failliet zien van de mens als moreel wezen dat in staat zou zijn het eigen handelen te overzien en voor het goede te kiezen? De vrijheid is een illusie gebleken, en waarheid propaganda. De banaliteit van het kwaad diende zich aan: de beulen bleken geen monsters maar gehoorzame functionarissen. Het grote kwaad lijkt nauwelijks het resultaat van een bewuste individuele keuze, dat paradepaardje van de moderne mens. Humanisme en religie: ontegenzeggelijk onderhouden beide in de westerse cultuurgeschiedenis gecompliceerde relaties, die wij hier typeren als ‘controversieële betrekkingen’. Vaak stonden ze vijandig en strijdend tegenover elkaar. Voor de humanist was religie een manier om mensen klein en dom te houden, zij was het tegendeel van autonomie en vrije keuze. Voor de gelovige kwam het humanisme neer op het zich afwenden van goddelijke levenswetten, op relativisme en morele onverschilligheid. Waartoe brengt de eenentwintigste eeuw humanisme en religie? Blijven zij zich in Nederland, in de stijl van een (hernieuwde?) verzuiling, in voortgaande controverses jegens elkaar profileren? Of zijn religieuze en in het algemeen levensbeschouwelijke overtuigingen in ontzuild Nederland intussen tot privé aangelegenheid geworden, een van de vele instrumenten op de markt van welzijn en geluk? Een instrument om je als individu happy te voelen of te wanen is per definitie vervangbaar door een beter middel uit de farmaceutische- of entertainmentindustrie. Alleen rigoureus zelfonderzoek van zowel humanisten als gelovigen kan ons verder helpen. En waar het gaat over de onloochenbare privatisering van religies en levensbeschouwinge, is een bezinning op de wending die onze samenleving heeft genomen in de richting van een cultuur van ongeremde private zelfexpressie geen overbodige luxe. Is het ook mogelijk dat zich een nieuwe verwantschap tussen religie en humanisme aandient in de strijd tegen levensbeschouwelijke vervlakking, morele onverschilligheid, discriminatie en geweld? Het beeld dat religies traditioneel van het humanisme hadden, het beeld van moreel onverschillige atheïsten, is ontegenzeggelijk al even karikaturaal geworden als het humanistische beeld van gelovigen als slaafse volgelingen van een mensvijandig systeem dat mensen offert op het altaar van de eigen waarheid. Sommige van de wereldwijde humanistische organisaties die verenigd zijn in de International Humanist and Ethical Union
8
HUMANISME EN RELIGIE
(IHEU) hebben een atheïstische of anti-godsdienstige oorsprong, maar lang niet allemaal. Onder humanisten treft men zowel atheïsten als religieus-humanisten aan. Onder het trefwoord ‘spiritualiteit’ verzamelen nogal wat humanisten zich rond de bronnen van religieuze wijsheid. Omgekeerd zijn in tal van religieuze tradities, groeperingen en stromingen humanistische tendensen en manifestaties aan te wijzen, in het christendom alsook in jodendom en islam. De bekende humanisten van de Renaissance zoals Erasmus, Thomas More en Montaigne waren overtuigde christenen, en bleven dat hun hele leven. Annexatie van deze ‘krenten uit de religieuze pap’ door een van beide zou onzinnig zijn. Het humanisme van deze erflaters van onze beschaving bestond immers niet zozeer uit een op zichzelf staande en van het christendom verschillende bestaansvisie en moraal, maar uit een humanistisch te noemen stellingname, invloed en inspiratie bínnen de christelijke traditie en de christelijke moraal, zij het dat de humanisten daarvoor mede steun en inspiratie zochten bij de vóórchristelijke klassieken. Zijn er bruggen te vinden die zowel de religie als het humanisme uit hun isolement halen? Kan het humanisme de religie behoeden voor fundamentalisme, dat verschijnsel waarmee de religie als boodschap van liefde in haar tegendeel omslaat – een gevaar dat wellicht elke religie bedreigt en dat ook Nederland intussen heeft bereikt? Of ziet het humanisme veeleer in elke gelovige die wat stevig in zijn schoenen staat een potentiële fundamentalist? En kan men omgekeerd vermoeden dat de transcendentie waarover de religies spreken de humanismen behoedt voor de kwalen van immuun geworden individualisme, tot amusement gereduceerde cultuur en de verdringing van het probleem van het kwaad? Of verdient de suggestie van bruggen en wederzijdse correctie eerder onze argwaan, omdat reële en onverzoenlijke tegenstellingen onder een wollige verzoening dreigen te worden gesmoord? Wellicht bevindt de mens zich helemaal niet op een veilige brug, maar in een kolkende maalstroom, alles vastgrijpend wat redding brengt: autonomie, religie, levenskunst. Aan het begin van de eenentwintigste eeuw wordt Europa bovendien geconfronteerd met een cultuur waarvoor God helemaal niet dood is. Integendeel, de God van de islam is springlevend en lijkt zijn gelovigen vaak stevig in de greep te hebben. Er wordt massaal gebeden en gevast, terwijl een spraakmakend deel tevens felle kritiek levert op de moderne westerse vrijheden waaraan wij gewend en gehecht zijn. Staat de humaniteit op het spel als de religie, met name in islamitische gestalte, niet drastisch wordt ingetoomd, desnoods door de vrijheid van godsdienst in te perken en aldus de grondrechten te beknotten? Of leeft de vrijheid van meningsuiting – ooit bedoeld om een vrije discussie over het algemene goed mogelijk te maken – juist mede van de bijdragen en inspiratie van de kant van de religies en levensbeschouwingen, zodat insnoering daarvan ook de democratie zelf uitholt? We weten intussen dat de overgang van verbale naar andere vormen van strijd door een kleine groep fundamentalisten, die overigens zelf binnen hun religie dikwijls als vijanden worden beschouwd, snel gemaakt is.
INLEIDING
9
Maar ook afgezien daarvan, stelt alleen al de feitelijke aanwezigheid van de islam in het geseculariseerde Europa van vandaag ons voor fundamentele vragen, ook en met name omtrent onszelf. Vragen over onze geschiedenis, onze huidige situatie en onze toekomst. En laten we ondertussen niet vergeten welke formidabele vragen de aanwezigheid van het jodendom in onze cultuur stelt, inclusief de nauwelijks te bevatten geschiedenis ervan. Dit boek behelst voornamelijk een zelfonderzoek. Het presenteert een gezamenlijk en interdisciplinair onderzoek door westerse filosofen, theologen, historici en godsdienstwetenschappers naar de ingewikkelde, spannende en soms moeizame verhouding tussen humanisme en religie – vandaag, in het verleden, en met het oog op de toekomst. Verschillende bijdragen in dit boek bespreken het historische antagonisme tussen beide. Andere benadrukken hun essentiële onderlinge onherleidbaarheid. Maar er is ook verwantschap: ze ‘hebben iets met elkaar’. Bovenal moeten humanisme en religie elkaar behoeden voor zelfgenoegzaamheid, een gevaar dat aan elk van beide inherent is. Ook deze mogelijke bruggen van antagonistische verwantschap en ‘conflictueuze consensus’ (Ricoeur) tussen humanisme en religie worden in dit boek onderzocht. De religie in dit boek komt meestal in christelijke gedaante aan bod, maar ook figureren jodendom, islam, boeddhisme en hindoeïsme in dit zelfonderzoek. Het perspectief van dit boek wordt dus, met inachtneming van de controverses, gevormd door een kritische zoektocht naar een mogelijk bondgenootschap tussen humanisme en religie, vanuit het besef dat het beide uiteindelijk om humaniteit en menselijke waardigheid te doen is. Dat dit alles geen vanzelfsprekendheid is, daarvoor biedt de politieke actualiteit voldoende waarschuwingen. Het gaat om belangrijke en uiterst actuele vragen die het hart van onze westerse cultuur raken en die dwingen tot een kritisch onderzoek van de eigen beeld- en begripsvorming. De intrinsieke spanning die de thematiek van dit boek aankleeft, komt ook tot uiting in de intensieve samenwerking tussen de scribenten, voor een groot deel afkomstig van de Universiteit voor Humanistiek en de Katholieke Theologische Universiteit te Utrecht. Deze samenwerking had bij tijd en wijle zowel iets ongemakkelijks als veelbelovends, en bood als zodanig een treffende illustratie van de titel: controverses, bruggen, perspectieven. De redactie dankt Henk Scholder en Anke Snoek voor hun ondersteuning bij het redigeren van de hoofdstukken van dit boek.
De redactie Joachim Duyndam (UvH) Marcel Poorthuis (KTU) Theo de Wit (KTU)
