Contemporary Hedendaagse Turkish culture Turkse cultuur in the Netherlands in Nederland and in Turkey en Turkije
voorwoord Het beeld van Turkije in Nederland is vanaf de jaren zestig in belangrijke mate bepaald door de Turkse gastarbeiders die vanaf die tijd naar Nederland kwamen. Met hen kwamen vanzelfsprekend ook elementen van de Turkse cultuur Nederland binnen. Alhoewel sinds die tijd het massatoerisme naar Turkije ons idee van dat land verder heeft gecompleteerd, is ons beeld van de Turkse cultuur in den breedte nog altijd verre van volledig. De laatste jaren is in het cultuurbeleid meer aandacht gekomen voor de bijdrage die de uitwisseling met de cultuur van minderheden in ons land kan leveren aan de culturele diversiteit in Nederland: in feite is er sprake van een kruisbestuiving die tot nieuwe en interessante “Nederturkse” cultuuruitingen leidt. Het mes snijdt zo aan twee kanten: naarmate we meer in staat worden gesteld om kennis te nemen van de rijkdom van de Turkse cultuur in Nederland, al dan niet gedragen door Nederlandse culturele organisaties met een Turkse grondslag, wordt niet alleen het beeld van Nederlanders over Turken genuanceerder, - maar tegelijkertijd ook dat van de Turken in Nederland over het huidige Turkije. Zo draagt de culturele uitwisseling tussen Turkije en Nederland niet alleen bij aan wederzijds begrip maar betekent zij ook een verrijking voor de Nederlandse cultuur zelf. De culturele uitwisseling tussen Nederland en Turkije is ontegenzeggelijk intensief, en dat is gezien het omvangrijke bevolkingsaandeel van Turkse origine in Nederland ook niet zo verwonderlijk. Hoogtepunten in de culturele relatie tussen beide landen in de afgelopen jaren waren bijv. de bijzonder goed bezochte concerten van moderne en traditionele Turkse muziek in het Concertgebouw, maar ook de door het
Rijksmuseum gepresenteerde tentoonstelling “De ambassadeur, de sultan en de kunstenaar”, die in samenwerking met het Topkapi-museum werd gemaakt. De tentoonstelling was in het najaar van 2003 zowel in Amsterdam als in Istanbul te zien en illustreerde tot welke hoogte de culturele uitwisseling tussen Nederland en Turkije al in de achttiende eeuw reikte, toen de Ottomaanse cultuur in Oost en West zich qua verfijning op eenzame hoogte bevond. Tot voor kort was er echter nauwelijks een overzicht van het culturele verkeer en tot hoever de mogelijkheden reikten. Op allerlei plekken was kennis aanwezig, bij culturele instellingen, bij de ambassades, maar deze informatie was vaak zeer versnipperd. Dankzij een onderzoek dat in opdracht van de ministeries van OCW en BZ door Han Bakker is uitgevoerd, is de culturele landkaart van enerzijds Turkije en anderzijds “Turkije in Nederland”, veel inzichtelijker gemaakt. Wij hopen dan ook dat deze publicatie het startpunt mag zijn van een verdere verdieping van de culturele relaties tussen Nederland en Turkije. Er zijn in deze uitgave meer dan voldoende aanknopingspunten te vinden voor verdere samenwerking en intensivering van culturele uitwisselingen. Wij hebben er alle vertrouwen in dat het culturele veld met deze informatie tot interessante nieuwe samenwerkingsverbanden en projecten weet te komen. De culturele initiatieven die hiervan het gevolg zijn zullen, waar nodig en waar mogelijk, door ons worden ondersteund. We bevelen dit boekje dan ook van harte in uw aandacht aan. De staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (mr. Medy C. van der Laan)
De staatssecretaris van Europese Zaken (Atzo Nicolaï) 3
inhoudsopgave Hoofdstuk 1 / 7
Hoofstuk 2 / 39
Aanleiding / 7 Inleiding / 9 Verkenning / 9 Situatieschets / 11 Inleiding / 11 Eerste generatie / 13 De initiatiefnemers uit de jaren tachtig / 13 Identiteit / 15 Nieuwe aanwas / 15 Culturele navelstreng (met het moederland) / 15
Verantwoording / 39 Inleiding / 41 Turkse kunst / 41 Stad en land / 43 De rol van de overheid / 43 Verandering / 45 Financiering / 47 Europa / 47 Istanbul / 49 Jong / 49 Aanbod / 51
Het Turkse culturele veld in Nederland / 19 Pioniers / 19 Professionele stichtingen in de Podiumkunsten / 19 Culturele vrijwilligersorganisaties / 19 Kleine initiatieven / 21 Beeldende kunst / 25 Cultureel-maatschappelijke verenigingen / 25 Cultureel erfgoed / 25 Nederlandse organisaties / 27 Cultureel ondernemers / 27 Commerciële activiteiten / 29
Jongerencultuur / 55 Kunstvakopleidingen / 61 Theater / 67 Dans / 75 Muziek / 79 Film / 85 Fotografie / 91 Literatuur / 93 Beeldende kunst / 97 Vormgeving en mode / 103 Architectuur / 107 Cultureel erfgoed / 112
Jongerencultuur / 31 Hedendaagse cultuur / 31 De markt / 31 Samenvattend / 33 Netwerken / 35 Perspectief / 35 Tot besluit / 37
Bijlagen / 116
5
hoofdstuk 1
Aanleiding Het voor u liggende rapport geeft een schets van de situatie op het gebied van kunst en cultuur van de ‘Nederturkse’ gemeenschap. De beschrijving is gebaseerd op gesprekken met ‘Nederturken’ en anderen uit het culturele veld die kennis hebben van Turkse activiteiten op het gebied van kunst en cultuur. Voor een nadere verkenning van de specifieke relatie met Turkije is in een volgende fase eveneens onderzoek gedaan naar de situatie in Turkije. Hiervan wordt in hoofdstuk 2 verslag gedaan. Omdat nog niet eerder onderzoek gedaan was naar het Turks culturele leven in Nederland, is het onderzoek verkennend en kwalitatief van aard. Het streeft geen volledigheid na en heeft geen wetenschappelijke pretenties, maar biedt voldoende aanknopingspunten voor een eventueel nader (wetenschappelijk) onderzoek. Omdat de beschrijving voornamelijk op gesprekken met mensen uit het ‘veld’ is gebaseerd, weerspiegelt deze vooral wat het veld over de eigen activiteiten denkt: bijvoorbeeld de uitspraak dat het culturele aanbod vanuit de gemeenschap wat ouderwets of soms folkloristisch is en dat continuïteit in een eigentijds aanbod ontbreekt, werd door meerdere gesprekspartners naar voren gebracht. Om deze kwalitatieve uitspraken te toetsen werden ze voorgelegd aan een breed samengestelde klankbordgroep van Nederturken. Zij onderschreef zowel de beschrijving als de interpretatie, en voegde nog enkele gezichtspunten toe. Dit rapport biedt daarom voldoende inzicht om enkele algemene uitspraken te doen over de mogelijkheden voor het verbeteren van de culturele relatie met Turkije Daarnaast leidt het tot enkele aanbevelin7
gen met betrekking tot de Turkse culturele organisaties in Nederland. De geraadpleegde personen en andere bronnen zijn vermeld in bijlage 2.
Inleiding Nederland en Turkije zijn op cultureel gebied vreemden voor elkaar. Nederland presenteert zich nauwelijks in Turkije en omgekeerd is de Turkse cultuur in Nederland weinig zichtbaar en ook niet in kaart gebracht. Slechts enkele Turkse iniatieven en activiteiten in Nederland springen in het oog. In de Nederlandse soaps en comedies zien we acteurs als Ali Çifteci en Funda Müjde. Tonguç Oksal. Meral Taygun en Vasıf Öngören zijn geen onbekende namen in de theaterwereld, ze stonden aan de wieg van Turkse initiatieven op theatergebied. De concerten van Kulsan worden zeer goed bezocht door een breed publiek. gaban Ol heeft het met zijn groep Rast tot het kunstenplan gebracht en Nilgün Yerli’s cabaret wordt door de media en publiek goed gevolgd. Daarnaast zijn er misschien nog wel enkele namen te noemen, maar dan houdt het al snel op. In de publicatie ‘Turkse Organisaties in Nederland’ (IMES, Instituut voor Migratieen Etnische Studies 1999) schat men het totaal aantal organisaties op het gebied van kunst en cultuur op niet meer dan twaalf. Veel stelt het op het eerste gezicht dus niet voor. Zeker niet omdat de Turkse gemeenschap in het algemeen gesproken een buitengewoon hoge organisatiegraad kent. Op 320.000 Nederlandse Turken zijn er volgens het IMES maar liefst 1.125 organisaties (ver-
enigingen en stichtingen). De hoge graad van politieke organisatie van Turken wordt wel in verband gebracht met hun actieve participatie in het openbaar bestuur in Nederland (IMES 1999). Omgekeerd zou men zich kunnen afvragen of de schijnbaar lage participatie van de Turkse gemeenschap in het Nederlandse culturele veld samenhangt met het ontbreken van voldoende professionele organisaties op het gebied van kunst en cultuur. Een van de weinige studies op dit gebied “Etniciteit en cultuurparticipatie” uit 1994, spreekt (pag. 104) de verwachting uit “...dat de cultuurparticipatie van Turken relatief toeneemt waar zelforganisaties functioneren”.. De studie spreekt de zorg uit dat deze organisaties bij gebrek aan financiering in toenemende mate zullen afhangen van de inzet van vrijwilligers.
Verkenning Deze verkenning, in opdracht van het Ministerie van Buitenlandse Zaken en in samenwerking met het Ministerie van OCenW, schetst in grote lijnen de situatie van Turkse activiteiten op het gebied van kunst en cultuur in Nederland.. Bij de opzet van dit onderzoek bleek al snel dat zelfs de meest elementaire informatie ontbrak over het ‘wie en wat’ op het gebied van kunst en cultuur. Er bestond geen onderzoek, er was geen statistisch materiaal en ook de indrukwekkende adressenbestanden van de NPS gaven geen inzicht. Er was tot dan toe geen gerichte kennis opgebouwd van wat zich binnen de Turkse 9
gemeenschap hier of in relatie met Turkije afspeelt. De betrokken ministeries, de fondsen en sectorinstituten waren nauwelijks een bron van informatie. Zij hebben een veelheid aan contacten in tal van landen, maar Turkije is daarbij vrijwel afwezig. Een recent onderzoek naar de relatie met de landen rond de Middellandse Zee van de SICA (Stichting Internationale Culturele Activiteiten) bevestigde dit beeld. Deze verkenning is om die reden voornamelijk gebaseerd op gesprekken met ‘het veld’, dat wil zeggen met de culturele initiatiefnemers en kenners van de Turkse samenleving. Het onderzoek had daarmee veel weg van het verkennen van Oost-Europa na de val van de muur: het beschrijven van de situatie op basis van kennis en ervaringen van anderen. Er werd gedurende een half jaar tijd met meer dan negentig mensen gesproken, voor een belangrijk deel afkomstig uit de Turkse gemeenschap. Omdat die gemeenschap sterk in ontwikkeling is, zeker met het volwassen worden van de tweede en derde generatie, verdient het volgen hiervan een grote mate van alertheid. Om de dynamiek te kunnen volgen is een behoorlijke informatievoorziening een voorwaarde. Dit onderzoek is een begin van de opzet hiervan, en kan de informatieleemte maar ten dele vullen.
Situatieschets Inleiding Turkije. Voor de één een romantisch, zonnig en goedkoop vakantieland, voor de ander een autoritaire staat die maar niet met zijn tijd mee lijkt te kunnen komen. Tot aan de Eerste Wereldoorlog was het een wereldmacht die zich uitstrekte van China en Afrika tot aan Wenen, nu is het nog altijd een grote natiestaat van twintig maal de omvang van Nederland met ruim zestig miljoen inwoners en met Istanbul als de meest dynamische stad die zich in omvang meet met Parijs, Londen en Berlijn. Op het gebied van culturele relaties is Turkije is geen belangrijke afzetmarkt voor Nederlandse culturele producten. Het magazine van SICA (Stichting Internationale Culturele Activiteiten) vermeldt bijvoorbeeld slechts drie activiteiten in het jaar 2000 in Turkije, op een totaal van 1172 vermeldingen van internationale culturele activiteiten van Nederlandse kunstenaars, gezelschappen en culturele instellingen. De inventarisatie van de SICA bij een groot aantal instellingen waaronder de sectorinstituten en fondsen nuanceert dit beeld nauwelijks. Van overheidswege is er de wens de Nederlands-Turkse culturele relatie te intensiveren. Die wens voor een nieuwe impuls moeten we zoeken in Nederland zelf: in de gebrekkige culturele participatie van de Turkse gemeenschap in de samenleving. Wanneer een beeld is gevormd van Turkse cultuuruitingen in Nederland, zou mogelijk duidelijk worden hoe Turks aanbod in Nederland in elkaar steekt, wat kansen zijn voor verdere ontwikkeling, en hoe de participatie van zowel Nederturken als Nederlanders eventueel verhoogd kan worden. Om een beeld te vormen van het cultu11
rele aanbod voor Turken in Nederland, wordt in dit hoofdstuk een schets gegeven van de Turkse culturele gemeenschap in Nederland. Voorafgaand wordt een indruk gegeven van de migratiestromen van Turken naar Nederland in de afgelopen decennia. Eerste generatie Turken vormen een van de belangrijkste naoorlogse immigrantengroepen in Europa, in het bijzonder in Duitsland en Nederland. De geschiedenis van die migratie is uitputtend beschreven, maar wordt hier nog kort gememoreerd om de specifiek culturele aangrijpingspunten nader te profileren. De eerste generatie Turken werd in de jaren zestig naar Nederland gehaald. Zij werden door arbeidsbureaus actief geworven in kleine plattelandsgemeenschappen, in het bijzonder in het midden van Anatolië. Voor de introductie van de televisie waren zij nauwelijks door een moderne stedelijke cultuur beïnvloed. Voor velen van hen moet het een cultuurshock zijn geweest om in de roerige jaren zestig en zeventig in Nederland aan te komen. Ze kwamen aanvankelijk uitsluitend om (tijdelijk) geld in den vreemde te verdienen, en stuurden hun kinderen dan ook terug naar Turkije om ze naar school te laten gaan. Met het sterk verslechterende politieke en economische klimaat in Turkije eind jaren zeventig en vooral na de coup in 1971 en 1980, verdween de stimulans tot terugkeer naar Turkije. Ze haalden hun kinderen terug naar Nederland, en de idee van remigratie raakte daarmee steeds meer op de achtergrond. Deze gastarbeidersgeneratie had in cultureel opzicht weinig om op terug te vallen. De moskee en het koffiehuis boden de enige gelegenheid tot ontmoeting. Velen werden tijdens de recessie werkeloos of belandden
in de WAO. Hun isolement versterkte de hang naar het verleden. Ze waren laag opgeleid, arm en bewaakten hun identiteit die gebaseerd was op religie en tradities zoals als veel groepen in de diaspora. Een gevolg is, dat veertig jaar later veel Turken in Nederland traditioneler zijn dan in Turkije, en ze dus zowel hier als daar een uitzonderlijke groep vormen. Deze gastarbeidersgeneratie speelde in de beeldvorming over ‘ouderwetse’ Turken in Nederland een dominante rol - ten onrechte, zoals we zullen zien. De initiatiefnemers uit de jaren tachtig Na de militaire coups in 1971 en 1980 kwam er een tweede geheel nieuwe groep van vooral intellectuelen, politiek en cultureel geïnteresseerden naar Nederland. Zij waren aanvankelijk gericht op het voeren van politieke strijd, en op terugkeer. Ze waren vooral degenen die eind jaren tachtig, begin jaren negentig de initiatiefnemers waren op cultureel gebied. Zij kwamen vooral uit de kring rondom de Turks - Nederlandse Arbeiders Vereniging (HTIB) en hadden aanvankelijk zowel een politieke als culturele agenda. Velen vonden werk in het buurt en welzijnswerk en zochten carrièremogelijkheden in de lokale politiek. Dat beeld past ook de Nederlandse culturele situatie van die tijd waarin theatergezelschappen als Sater en Proloog actief waren, De Balie als centrum voor politiek en cultuur werd opgericht en Wim Kok tezamen met de Turkse sazspeler Ceylan Utlu op verkiezingstournee ging. De politieke ambitie lijkt bij de jongere generatie afwezig. Zij hebben andere carrièreperspectieven. Met het afnemen van de organisatiegraad op dat politieke vlak binnen de gemeenschap, zie je ook de participatie in het openbaar bestuur teruglopen.
13
Ofschoon de politieke agenda nooit helemaal verdwenen is, ligt de nadruk bij culturele activiteiten de laatste jaren in veel gevallen meer op het culturele aspect. In Turkije zelf is dat proces van ontideologisering - na de val van de muur - nog veel verder voortgeschreden dan in Nederland. Die ideologische verdeeldheid hier, leidde tot versnippering in organisaties en daarmee in het cultureel aanbod. Identiteit Het overheidsbeleid is, na een korte periode in de jaren zeventig waarin een categoriale benadering werd voorgestaan, vooral gericht geweest op integratie via een verondersteld assimilatiemodel. Turken werden gewaardeerd om hun arbeidskracht en voor zover ze besloten hier te blijven, werd van ze verwacht dat ze zouden opgaan in de Nederlandse samenleving. Dat is niet gebeurd en dat zal waarschijnlijk ook niet gebeuren. Turken - zij die hier al lang verblijven en ook de latere generaties hechten zeer sterk aan hun eigen taal en cultuur. Opvallend is bijvoorbeeld dat in de Randstad zo’n veertig periodieken te krijgen zijn in de Turkse taal. Marokkanen hebben er vele malen minder en die zijn bovendien vaak in het Nederlands. Bovendien: de rest van de familie woont gewoonlijk in Turkije en communicatiemiddelen als internet, telefoon en vliegtuig zijn goedkoop: een retourtje Turkije kost tweehonderd euro. Daar hoef je de familiebanden niet voor door te snijden. En dus kunnen Nederturken hun identiteit prima behouden zonder dat die het functioneren in Nederland in de weg staat. Een heel andere situatie dan die van de eerste gastarbeiders van vijfentwintig jaar of langer geleden. De grens tussen buiten- en binnenland vervaagt zo langzaam maar zeker.
Nieuwe aanwas En tenslotte zijn in het kader van gezinshereniging en huwelijk voortdurend nieuwe mensen uit Turkije naar Nederland gekomen: met name betreft het hier de generatie kinderen en inmiddels kleinkinderen van de oorspronkelijke migranten uit de jaren zestig. De Turkse bevolkingssamenstelling draagt de sporen van deze onderscheiden migratiestromen. Een saillant voorbeeld: van de ongeveer honderdduizend Turkse jongeren is meer dan de helft in Turkije geboren. Zij behoren daarmee weer tot een - nieuwe eerste generatie (CBS). Grofweg driekwart van de jongens en meisjes trouwt weer met een partner uit Turkije, meestal uit de streek van herkomst. Met dit patroon van ‘kettingmigratie’ wordt de cultuur van het platteland weer opnieuw geïmporteerd. Die nieuwe eerste generatie heeft van huis uit weinig interesse voor kunst en cultuur meegekregen met uitzondering van de traditionele muziek en televisie (jongeren-)cultuur. Het rapport van Carola Verhoeff nuanceert dit beeld enigszins: “...in Turkije wordt sinds Ataturk groot belang gehecht aan kunstonderwijs op middelbare scholen.” (Carola Verhoef, 1997, pag. 7). Mede vanwege immigratie via huwelijken binnen de jongere generatie, is de gedachte niet waarschijnlijk dat de kinderen en kleinkinderen van de eerste gastarbeiders in de algemene Nederlandse cultuur opgaan en hun oorspronkelijke identiteit daarvoor zullen prijsgeven. Culturele navelstreng (met het moederland) Tot de jaren negentig had de Turkse Staat het monopolie op ‘de buis’. Met de komst van de commerciële zenders is in Turkije een ware culturele revolutie ontstaan. Vooral de popmuziek en jongerencultuur hebben een enorme vlucht genomen toen de 15
Amerikaanse videoclip in Turkije zijn intrede deed. De programma’s zijn heel populair onder jongeren. Fotomodellen, voetballers en popsterren zijn hun helden. Ook toneel onderging een grote verandering. Niet langer werd er vanuit een politieke levensbeschouwing theater gemaakt, maar vanuit een sterke concurrentie op televisie en in de theaters; vanuit kwaliteit en commercie. Omdat de ‘moderne’ beelden uit Turkije de huiskamer binnenkomen, is het voor conservatieve ouders makkelijker de nieuwe tijd te accepteren, en daarmee de Nederlandse samenleving. Ze zien dat ‘hun’ Turkije steeds meer gelijkenis met Nederland gaat vertonen. Groeide de tweede generatie hier nog uitsluitend met Nederlandse televisie op, de generatie ‘anderhalf’ en de rest is door de schotel veel meer op de moderne Turkse (tv-) cultuur gericht. De televisie staat altijd aan en met name de Turkse soap neemt een belangrijke plaats in. Hierdoor delen Turkse jongeren soms maar weinig onderwerpen met andere Nederlandse jongeren en beheersen ze het Nederlands ook minder goed dan de tweede generatie. Ze spreken het wel maar de kennis ervan is meer van het hoofd dan van het hart. De schotel heeft zo bijgedragen aan een zekere innovatie, maar ook aan introversie van de Turkse gemeenschap.
Een artikel in Migrantenstudies uit 1996 bevestigt het geschetste beeld: “...en kijken drie van de vier Turken enkel of hoofdzakelijk naar Turkse commerciële satellietzenders” (NOS 1996). Daarbij is TRT-Int met 68 % de meest bekeken zender. Als verklaring voor het kijkgedrag wordt gegeven: “...in de allereerste plaats de gehanteerde taal en de herkenbaarheid van de thema’s. Turkse televisie is voor Turkse migranten vertrouwd, uitermate herkenbaar en maakt deel uit van het eigen repertoire.” “Een andere reden om naar eigen zenders te kijken ligt besloten in de moeilijkheid zich met de Nederlandse televisie te identificeren.” “...de Turkse ideële wereld is niet terug te vinden op de Nederlandse buis.” “Door te kijken naar televisie uit het herkomstland, worden Turkse migranten bevestigd in hun ‘normaliteit’...”. (Bron: Migrantenstudies 1996)
De invloed van de zenders uit Turkije is zelfs zo sterk dat discotheken en concerten in Nederland via de Turkse commerciële televisie reclame maken voor hun activiteiten hier. Omgekeerd maken Turkse impresario’s reclame voor hun Europese tournees. Kanal D is zelfs speciaal gericht op Europese Turken.
17
Het Turkse culturele veld in Nederland Pioniers Turkse culturele activiteiten zijn nog jong en typisch het werk van pioniers: een breed scala mensen dat loopt van commerciële entrepreneurs tot cultureel bevlogen vrijwilligers. In de afgelopen vijfentwintig jaar is van coördinatie, samenwerking of beleidsvorming op de langere termijn nog nauwelijks sprake geweest, wat overigens normaal is in een dergelijke pionierssituatie. Navraag bij organisaties als het Volksbuurt Museum (Den Haag), Theater Zuidplein (Rotterdam), en de Rotterdamse Kunst Stichting leidde tot een begin van een inventarisatie. Met behulp van enkele Turkse sleutelfiguren en volgens het zwaankleef-aan-principe breidde het aantal namen zich uit. Het beeld dat die inventarisatie opleverde, wordt in de volgende pagina’s omgeschreven. Professionele stichtingen in de Podiumkunsten Drie stichtingen werken professioneel en zijn recent opgenomen in de lopende Cultuurnota: Rast (Amsterdam), Kulsan (Amsterdam) en Sahne (Rotterdam). Maar ook zij worden in hun activiteiten in belangrijke mate door vrijwilligers ondersteund. Enkele organisaties willen zich opmaken voor de volgende Kunstplanronde zoals de stichtingen Galip Tiyatro (Rotterdam), Rhythm of Reason (Arnhem), en het Aslan Muziekcentrum (Amsterdam). Al deze organisaties richten zich op uiteenlopende activiteiten zoals theater en
theateropleiding, muziek en muziekonderwijs en film. Voorbeeld Kulsan (1987), een Turks-Nederlands initiatief , ziet cultuur als brug tussen de twee landen en wil de diversiteit aan culturen uit Turkije in Nederland laten zien. Kulsanricht zich met hun muzikale programma’s op (hoger opgeleid) Nederlands en Turks publiek en werden incidenteel door verschillende fondsen ondersteund. Ze wil nu daarnaast een filmfestival starten. Na jaren zonder structurele financiële bijdrage is Kulsan inmiddels voor een bescheiden bedrag opgenomen in de Cultuurnota. Haar plannen voor jongeren werden niet gehonoreerd. En het is daarmee eigenlijk van de regen in de drup gekomen: salarissen worden weliswaar betaald, maar nu is ze uitgesloten van de voor hun activiteiten noodzakelijke FPKsubsidies. Het theatergezelschap Rast is binnen het Kunstenplan gefinancierd en heeft ook ambities in Turkije en wil daar zelfs een zomeracademie beginnen. Rast heeft in 2001 in een dorp in het westen van Turkije de eerste voorbereidingen getroffen voor drie theater uitwisselingsprojecten die de komende jaren gaan plaatsvinden. Binnen de groep is momenteel een jongerengezelschap aan het ontstaan. Ze spelen voornamelijk in het reguliere circuit voor jongeren en volwassenen. Ze streven naar twee producties per jaar, die zo’n twintig keer gespeeld moeten worden. Daarnaast geeft Rast dit jaar theaterscholingscursussen in Amsterdam, Alkmaar en Utrecht. Culturele vrijwilligersorganisaties Zo’n 15 initiatieven zijn actief, bestaand uit door voornamelijk vrijwilligers bemenste stichtingen. Ze hebben vaak een brede 19
doelstelling en worden door de gemeentelijke overheden en/of incidenteel door cultuurfondsen of andere organisaties ondersteund. Ze zijn voor het overgrote deel eind jaren tachtig opgericht. Actieve stichtingen zijn het genoemde Galip Tiyatro, het Aslan Muziekcentrum, het Alevitisch Cultureel Centrum Rijnmond (Rotterdam), de stichting Kaktus (Den Haag), Sahne, Halk Birlifi (Rotterdam), Fanfara (Groningen), de Stichting Nederland Turkije (Den Haag), De Turks Nederlandse Theaterstichting (Amsterdam), Melange (Utrecht), de Stichting Euromed (Amsterdam) en de stichting Sanart (Utrecht). Op een enkele uitzondering na onderhouden ze culturele banden met Turkije. Ze werken, omdat ze zelf niet over faciliteiten beschikken, meestal samen met bestaande instellingen als Theater Zuidplein en het Volksbuurt Museum. Sommige hebben activiteiten in het hele land en een enkele keer wordt ook in Duitsland opgetreden. Ze zijn maar weinig gespecialiseerd en houden zich met zaken als film, literatuur, theater, muziek en mode (zowel opleiding als presentatie), of willen zich daarmee gaan bezighouden. Hun activiteiten gaan van amateur, semi-professioneel tot aan professioneel. Het past bij een pionierssituatie waarin weinig voor handen is dat de initiatiefnemers zich niet geheel op één discipline of één type activiteit richten. Voorbeelden De stichting Aslan Muziekcentrum geeft met veel succes muziekles aan kinderen en jongeren in Amsterdam. Het muziekcentrum werd gevestigd in een voormalige winkel in Amsterdam en wist jarenlang de huur te betalen door verkoop van muziekopnamen en traditionele instrumenten. Voor de Amsterdamse subsidiegever was dit een reden om de stichting niet te subsidiëren. De verkoop is daarom inmiddels
gestopt, een zware lobby werd ingezet en de gemeente Amsterdam heeft dit centrum nu in de subsidiëring genomen vooreen bedrag van zo’n 36.500 (fl. 80.000) per jaar. Het Aslan Muziekcentrum barstte bijna uit de voegen, en heeft de activiteiten verplaatst naar een voormalig schoolgebouw. Meer dan vijfhonderd leerlingen hebben zich aangemeld. Galip Tiyatro Producties werd in 1987 opgericht door en voor jongeren. Het richt zich op zowel amateur- als professioneel theater en werkt als huisgezelschap van het theater Zuidplein. Alle stukken worden door het gezelschap zelf ontwikkeld. Ze richten zich voor hun inspiratiebronnen vooral op Nederland en Europa en “halen alleen iets uit Turkije (of Duitsland en België) als het hier niet te vinden is”. Stichting Sahne richt zich op muziek, film, theater en schrijvers uit Turkije. Hun activiteiten hebben een concentratie in Rotterdam maar ook daarbuiten is de stichting actief, in samenwerking met andere organisaties als Lantaren/Venster, Theater Zuidplein en de Balie. Halk Birigi organiseert vele activiteiten: van theater tot cursussen spreekvaardigheid. De leden werken regelmatig samen met de Stichting Sahne en de Alevitische Vereniging, en zijn gelieerd aan de Turkse Arbeiderspartij. Ze organiseren lezingen, toneel, literaire avonden en modeshows, vaak in samenwerking met Theater Zuidplein. De stichting Kaktus die enkele festivals in Den Haag organiseerde, slaagde er nooit in zelf subsidies te genereren. Evenals de stichting Sahne koos Kaktus voor de strategie om met bestaande instellingen samen te werken, of die te adviseren.
21
Alternatif is een centrum voor met name hoog opgeleide, kunst- en cultuurgeoriënteerde (jonge) Turken. Alternatif is een uiterst actieve jongerenorganisatie die naast haar functie van ontmoetingscentrum ook eigen radio en tv programma’s produceert en presenteert. Zij beschikken over een eigen studio. Alternatif onderhoudt goede contacten met Kunstacademies uit heel Nederland. Ze hebben regelmatig stagiaires van Kunstacademies. (Bron: Ministerie van Binnenlandse Zaken) De stichting ‘Turks Nederlands Theater’ te Amsterdam van Tonguç Oksal organiseerde afgelopen jaar voor de vierde keer het Theater Festival (Tiyatro Festivali) in Theater Bellevue en het Nieuwe de La Mar. Gedurende een week worden bekenden uit de Turkse theaterwereld naar Nederland gehaald voor voornamelijk Turkse bezoekers. Rhythm of Reason heeft geen specialisatie maar richt zich op jongeren en zoekt activiteiten die hen aanspreken. Het werd opgericht naar aanleiding van de aardbeving in 1999; een zeer succesvol fundraisingmuziekfestival was hun eerste activiteit.
Kleine initiatieven Het Fonds voor de Letteren vond - mede naar aanleiding van dit onderzoek - vijftien kleine initiatieven op het gebied van literatuur en poëzie en bracht ze voor het eerst samen. Ze organiseren kleinschalige activiteiten in culturele centra en bibliotheken en werken soms samen met bestaande festivals. Turkse schrijvers en dichters vinden tot nu nauwelijks uitgevers in Nederland. Mogelijk komt er nu een platform om te kijken hoe de
Nederturkse schrijvers gestimuleerd kunnen worden. Nu geven mensen soms zelf hun boeken uit. Bijvoorbeeld Vedat Gültekin, artistiek leider van het Galip Tiyatro, laat zijn werk in Istanbul drukken en verkoopt het zelf hier. Daarnaast zijn er nog initiatieven in de kleinere steden. Enkele voorbeelden: Süleyman Hayat kwam als onderwijzer in 1987 naar Alkmaar om les te geven aan Turkse kinderen in de eigen taal. Hij trof vooral laag opgeleide mensen uit de provincie aan. Culturele activiteiten waren beperkt tot bruiloften, of werden soms door ondernemers uit Turkije georganiseerd in afgehuurde zaaltjes. Hij ondernam als een flink aantal initiatieven zoals het opzetten van een cultureel periodiek over Turkse schilders en schrijvers. Hij initieerde twee multidisciplinaire festivals in Amsterdam en Rotterdam, organiseerde exposities en zette met jongeren de theatergroep ‘De Brug’ op. Ook al heeft het naar zijn zeggen lang geduurd, hij wordt inmiddels door lokale overheidsinstellingen ondersteund. Süleyman pleit er voor om de Turkse activiteiten te professionaliseren. Nu zijn die nogal traditioneel en produceren vooral voor eigen parochie. Hij kijkt daarbij uit naar het moment dat de eerste Turken van de kunst (management) opleidingen komen. (m.i. niet extra informatief- LC) Een overzicht van dit soort initiatieven is zonder nader en gedetailleerd onderzoek niet te krijgen. De afdeling Turkije Studies aan de Universiteit Leiden (voor gegevens zie bijlage 1) is bezig met een beschrijving 23
van de amateuristische kunstbeoefening in de Turkse gemeenschap in opdracht van de stichting Sanart en de SBA (Stichting Amateuristische Beeldende Kunstbeoefening in Utrecht). Beeldende kunst Er zijn bij het Fonds BKVB en de Gate Foundation een tiental Turkse beeldend kunstenaars bekend. Verder bestaan er geen speciale initiatieven op het gebied van de professionele beeldende kunst. De kunstenaars profileren zich niet als Turks maar kennelijk liever gewoon als ‘kunstenaar’. Het Göz Nuru Festival (Stichting Sanart in samenwerking met de SBA) wilt de vruchten van Turkse amateuristische kunstbeoefening bekendmaken en organiseerde in 2001 gedurende een weekeinde voor de tweede keer een succesvolle tentoonstelling (Rotterdamse Doelen, 1500 bezoekers). Tot dat moment bleven de kunstzinnige activiteiten beperkt tot de beslotenheid van de huiskamer of de gildeachtige verenigingen. In de toekomst wil Sanart een relatie leggen met professionele kunsten door middel van workshops. Het genoemde onderzoek van de Universiteit Leiden duidt er op dat tekenen, schilderen, fotograferen en kleding ontwerpen en maken tot de populaire vormen van niet-professionele kunstbeoefening horen Cultureel-maatschappelijke verenigingen Er bestaan vele tientallen Turkse verenigingen, comités en stichtingen, waar een sociaal maatschappelijk, religieus of politiek doel wordt gecombineerd met een culturele component. Het zijn zelforganisaties, soms gelieerd aan een moskee, die nauwelijks naar buiten treden. Zij zijn hier niet nader onderzocht.
Ook de Turkse studentenverenigingen kennen culturele activiteiten. EurAsia, een Turkish Debating Society in Den Haag, werd opgericht in 1998, en is verbonden aan de Haagse Hogeschool. Het doel van de vereniging is om allochtonen en autochtonen bij elkaar te brengen. Drie avonden per week wordt les gegeven aan een ieder die wil deelnemen: Turkse folkloristische dans, debatteerlessen en Zeybek dansles (Bron: Ministerie van Binnenlandse Zaken). Cultureel erfgoed De Nederlandse Museumvereniging kon op het moment van schrijven van deze rapportage nog geen informatie geven over Turks erfgoed in Nederland. Het nog lopende onderzoek van de Universiteit Leiden duidt er op dat museumbezoek algemeen populair is bij beoefenaars van amateuristische kunst (pag. 25). “...Dit kan dus gezien worden als een aanmoediging om plaatsen in Nederland te creëren waar erfgoed van o.a. de Turkse cultuur te bezichtigen is.” (pag. 25). Daarnaast schrijft de onderzoeker in het concept rapport: “...Informatie over de moderne Turkse kunstwereld in Turkije en kennis over de Turkse kunstgeschiedenis lijken mij onderwerpen die deze groep zullen aanspreken...”. En “deze groep” duidt dan op beoefenaars van ‘moderne’ vormen van amateuristische kunst. In Dordrecht is een onderzoeksproject en een tentoonstelling georganiseerd over recent ‘erfgoed’ van de eerste gastarbeidersgeneratie uit de stad Kayseri. In Schiedam was een dergelijk project in voorbereiding en mogelijk vindt het navolging in andere gemeenten met een migrantenpopulatie.
25
Nederlandse organisaties Er zijn verschillende Nederlandse instellingen en initiatieven met aandacht voor Turkse cultuur. Festivals als Dunya, Roots, Poetry International, het Wereldmuseum, Cinema Méditerranée, Festival Mundial en Mixt hebben Turkse podia of evenementen die door de Turkse gemeenschap en door een algemeen publiek worden bezocht. Ook instellingen als Rasa, het Het Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT-theater), Lantaren/Venster, het Koninklijk Concertgebouw, en in beperkte mate de regionale radio en tv-stations, zorgen er voor dat een enkele keer ook een breder publiek met Turkse cultuur in aanraking komt. Cinema de Liefde heeft flinke ambities: een coproductie met het Staatstheater in Istanbul (met HGIS1 ondersteuning) gevolgd door een tournee in Turkije en Nederland. De oudste organisatie op dit gebied, de Vereniging Nederland - Turkije, opgericht door de vroegere president Atatürk en Koningin Wilhelmina, is begin jaren negentig opgeheven. De culturele activiteiten zijn overgegaan in de Stichting Nederland - Turkije. Mede naar aanleiding van dit onderzoek is een modepresentatie voorbereid als onderdeel van een Turkse kunstmanifestatie in samenwerking met een groot aantal Rotterdamse instellingen. Een verband van vijf grote schouwburgen heeft zich voorgenomen gezamenlijk Turkse producties naar Nederland te halen. Interessant is ook een plan van het Volksbuurtmuseum, Theater Zuidplein en het Cultureel Centrum Berghem in Antwerpen om interessante Turkse initia1
tieven in Europa en Turkije te zoeken met de bedoeling een groot Turks Festival te houden. De schouwburgen van Utrecht, Deventer, Eindhoven, Tilburg en Breda willen eventueel op onderdelen deelnemen. Zij alle hebben zich voorgenomen een grotere zichtbaarheid na te streven van de Marokkaanse en Turkse culturen. Filmfestival Cinema Méditerranée, een initiatief van Theater Lantaren/Venster (Rotterdam), werd in oktober 2001 voor de 2e keer georganiseerd. Er werden films en theaterproducties uit landen rond de Middellandse Zee getoond. Turkse producties waren in de meerderheid. Door de samenwerking met de stichting Sahne was de opkomst maximaal. Het succes van deze 2e editie maakt dat er ook in 2002 weer een soortgelijk festival georganiseerd zal worden.Het plan bestaat een groter filmdistributie netwerk in heel Nederland op te zetten. Stichting Troya & Stichting Papyrus hebben samen op 13 april 2001 in De Balie in Amsterdam Het Turks-Nederlands Poëziefestival georganiseerd. Een volgend festival is dit jaar voorzien in Felix Meritus. Het Rotterdams Conservatorium heeft de afdeling Wereldmuziek waar men ‘saz’ kan studeren. Voor amateurs bieden enkele stedelijke muziekscholen deze mogelijkheid. Cultureel ondernemers Een opvallend fenomeen binnen de Turkse gemeenschap is het sterke ondernemerschap. Tijdens de recessie van de jaren tachtig vielen de eerste ontslagen vooral
Zie ook bijlage 1. HGIS (Homogene Groep voor Internationale Samenwerking) bestaat uit middelen om het
Nederlandse buitenlandbeleid te ondersteunen, waarvoor een deel van het budget gereserveerd is voor internationale culturele samenwerking. 27
onder de gastarbeiders. Veel Turken zijn hierop een eigen onderneming begonnen. Binnen een tot twee gastarbeidersgeneraties is een nieuwe middenstand ontstaan, wat duidt op een sterke ondernemerstraditie. Aanvankelijk richtte het ondernemerschap zich op behoeften van de Turkse gemeenschap (voeding, koffiehuizen, videoverhuur of restaurants); later stapten de ondernemers in het gat van ondernemingen die hier wegkwijnden zoals buurtslagerijen en de confectie-industrie. Recent richten ze zich op nieuw ontstane behoeften en begeven ze zich meer in de dienstensector zoals de media, drukkerijen, financiering, verzekeringen, uitzendbureaus en juridisch advies. Een carrière binnen de culturele sector ligt voor velen nog niet voor de hand. Snel afstuderen en geld verdienen voor de familie is een eerste prioriteit. Maar toch, enkele ondernemers stortten zich ook op de markt van culturele evenementen. Aan de vraagkant mag met het stijgen van het opleidingsniveau en de sociaal-economische status ook een groei van culturele belangstelling verwacht worden. Gezien de sterke band zullen die activiteiten voor een belangrijk deel gericht zijn op de Turkse cultuur. En zo groeit daarvoor langzaamaan een markt. Commerciële activiteiten De commerciële activiteiten op cultureel terrein staan nog aan het begin van hun ontwikkeling. Er zijn ondernemers die theaterproducties brengen met Turkse tv-sterren, een enkele keer ‘Turkpop’ en populaire stand up comedians. Die commerciële activiteiten spelen in op wat de schotelantenne brengt. Het gaat vaak, maar niet uitsluitend, om ‘plat of populair’. Een enkele keer zijn er ook producties van een goed artistiek en intellectueel niveau.
Onder de jonge generatie initiatiefnemers zijn slechts een paar commerciële organisatoren die meer gericht zijn op continuïteit en publieksopbouw. Er moet weliswaar geld worden verdiend, maar ze werken vanuit idealisme en geloof dat ze met Turkse cultuur ook een breder publiek zullen bereiken. De drempel naar de reguliere Nederlandse culturele evenementen is vaak te hoog, en het commerciële aanbod vormt vaak de eerste stap naar cultuurbezoek. Fatusch producties maakt documentaires met een maatschappelijk en cultureel karakter. De succesvolle documentaire ‘Sultans van de mode’ over modeontwerpers in Istanbul, werd recent uitgezonden door de AVRO en geeft een cultuurbeeld van het moderne Turkije. Fatusch onderzoekt de mogelijkheid het bereik daarvan middels het onderwijs te vergroten. Enkele ondernemers werken samen met Paradiso, de Kunstmin, de Doelen, de Meervaart of Zaantheater en andere ‘officiële’ podia. In dit gebied opereren enkele organisaties als Murat Akar, Mahindra, 3WF, Jaques Senf en Mojo in samenwerking met Succesproducties. Akra Producties opereert sinds enkele jaren op de commerciële markt en richt zich daarbij op kwaliteitstheater. Door een alliantie met een Turkse bank verkooppunt aan te gaan, wordt er een goede publieksservice gegarandeerd. De bedoeling is meer continuïteit in het aanbod te verzorgen door een zorgvuldige publieksopbouw. De gerichtheid is op een Turks publiek in goede zalen, maar er zijn ambities om tot verbreding te komen. Succes Marketing en Productions (SMP) uit Waalwijk werd opgericht in 1997. SMP wordt gerund door de twee Marokkaanse broers Chraou. Zij organiseren evenemen29
ten voor de Turkse en Marokkaanse gemeenschap en richten zich op een brede leeftijdscategorie met grootschalige evenementen zoals de presentatie van artiesten als Tarkan, Serdar Ortaç, Ibrahim Tatlises.
Jongerencultuur Hedendaagse cultuur De jongeren hebben weinig belangstelling voor de ideologieën van ouderen. Zeker bij de derde generatie is er nog maar weinig hang naar de ‘geïmporteerde’ politieke ideeën. Culturele avonden met een politieke agenda kunnen rekenen op een aflopende belangstelling. Voor veel jongeren geldt er maar één agenda en dat is de kwaliteit van het gebodene. Ze ontwikkelden hier hun smaak en hebben daarom weinig op met het soms wat traditionele en folkloristische aanbod. Bij hen zijn bijvoorbeeld de niet-politieke cabaretiers zeer populair. Ondanks de hoge entrees spelen die grote zalen als de Doelen of de RAI vol. Jongeren zoeken een Turks aanbod van kwaliteit gepresenteerd in de gewone zalen. Liefst een aanbod dat ook voor autochtone jongeren aantrekkelijk is. Het internationale succes van sommige Turkse artiesten leidt tot grote trots, wat belangrijk is voor het emancipatieproces. Dat aanbod is hier nauwelijks te zien: de markt is klein en het ondernemersrisico is hoog (zie De Markt). De band met Turkije blijft onverkort aanwe-
zig: de schotelantenne brengt dagelijks de beelden van hedendaagse cultuur. Interessant daarbij is dat sommige jongeren in de jaren tachtig door hun ouders voor opleiding terug naar Turkije gestuurd zijn en later weer terug keerden naar Nederland. Ze hebben moeite aansluiting te vinden bij de ouderwetse gemeenschap hier en voelen zich dichter bij het moderne Nederland staan. De oudere initiatiefnemers van de culturele organisaties hebben niet een netwerk in de recente cultuur in Turkije. Hun organisaties kennen ook weinig doorstroming omdat ze geen plaats maken voor jongeren in de besturen. Dat wreekt zich in het publieksbereik. De hier geboren jonge Turken beschikken niet over een cultureel netwerk in Turkije, zoals de ouderen. Zij zelf hebben de kennis niet en hun ouders, laag opgeleide gastarbeiders, ook niet. Mogelijk is er ook daarom een gebrek aan nieuwe initiatiefnemers. De markt De aanbieders van Turkse popmuziek hebben te kampen met een beperkte omvang van de markt van jongeren die de hoge entrees kunnen betalen. De uitkoopsommen van Turkse sterren zijn vaak te hoog voor Nederland. De prijzen worden bepaald door de Duitse markt waar zeven keer zoveel Turken wonen en waar zalen van tienduizend man worden bespeeld. Bovendien is de eigen markt in Turkije zelf zeer groot voor popartiesten. Het jonge publiek in Nederland is weliswaar goed bereikbaar door de uitstekende voorziening van Nederturkse media, maar het aantal dat de hoge entrees kan betalen is te klein om bijvoorbeeld de Ahoy’ te vullen. Zelfs een ster als Tarkan haalde de breakeven niet. De zalen met een capaciteit tot duizend man, zoals Paradiso, de Doelen en 31
Musis Sacrum, zijn te klein om de uitkoopsommen te bekostigen. Marktverbreding zou het antwoord moeten zijn. Dat geldt niet alleen voor Turkse cultuur maar voor alle kleine culturen in Nederland. Om een diverser publiek te kunnen bereiken, is steun en aandacht voor hun sterren van de media nodig. Deze besteden daar echter nauwelijks aandacht aan. Noch de commerciële, noch de publieke en regionale omroepen lijken erg geïnteresseerd om een ondersteunde rol te spelen. Natuurlijk zijn er geslaagde voorbeelden te vinden: gahmeran Entertainment uit Schiedam werd vorig jaar opgericht door Seyfi Atceken en Mustafa Demir. De bezoekers van hun festiviteiten zijn voornamelijk Turkse jongeren (veelal studenten). Door Turkse popmuziek en folklore, R&B, Mellow en diverse remixen door professionele DJ’s ten gehore te laten brengen, zijn hun party’s zeer geliefd onder de doelgroep. Hun festiviteiten hebben een landelijke aantrekkingskracht. De meeste party’s worden georganiseerd in Odeon en in Dance Club Tropican. Ca. 30% van de bezoekers komt uit Rotterdam en de rest uit Amsterdam, Den Haag, Den Bosch, e.d. Het aantal bezoekers varieert tussen de 1000 ent 2000 mensen. (Bron: Min. Binnenlandse Zaken). Club Marmoucha, een Marokkaans initiatief ondersteund door het VSB Fonds en de Stichting Doen is een voorbeeld van een organisatie waarbij een deel van de structurele kosten gesubsidieerd worden. De activiteiten worden voor een belangrijk deel uit de markt gehaald. Ook een Stichting als Kulsan die voornamelijk voor de apparaatskosten middels het
Kunstenplan gefinancierd is, werkt feitelijk op basis van ondernemingsrisico met het produceren van concertprogramma’s. En ook andere stichtingen gedragen zich als kleine ondernemers en tasten de (subsidie-) markt af door verschillende activiteiten te uit te proberen. Een ander aansprekend semi-commercieel initiatief is de eerder genoemde Cinema Méditerranée van Lantaren/Venster in Rotterdam. Zij bracht tezamen met een commerciële producent een film in het commerciële circuit uit. Deze succesvolle Turkse film ‘Vizontele’ was de openingsfilm van het festival en draaide vervolgens wekenlang in de bioscoop Pathé Munt in Amsterdam en Metropool in Den Haag.De regisseur geniet door de satelliet grote bekendheid onder Turken. Ook een theatervoorstelling van deze regisseur trok onlangs een volle zaal in de RAI. De prijs was normaal, de film had kwaliteit en was te zien op een toegankelijke plaats. Het succes bleef niet uit: overdag zat de zaalvol, één van de weinige momenten dat een gewoon Turks publiek in een gewone zaal van betaalbare cultuur kon genieten.
Samenvattend De opbouw van het Turkse culturele leven in Nederland verkeert in een typische pioniersfase. Entrepreneurs zetten de toon en zijn afhankelijk van eigen inzet, van eigen contacten en vaak van eigen middelen. Er is weinig coördinatie. Zaken kunnen zich snel uitkristalliseren maar bestendigheid kan moeilijk worden gegarandeerd. Veel activiteiten zijn opgedeeld langs politieke lijnen of weerspiegelen de etnische en religieuze diversiteit binnen de Turkse gemeenschap. Er is dan ook geen enkel platform voor samenwerking en uitwisseling van ervaring. 33
Er is slechts sprake van enkele professionele organisaties, van een paar solide commerciële ondernemers die onregelmatig grote publieksevenementen organiseren, van ongeveer vijftien actieve vrijwilligersorganisaties en een zeer groot aantal verenigingen en stichtingen die soms raakvlakken hebben met kunst en cultuur maar die nauwelijks naar buiten treden. Jongeren worden vaak onvoldoende door deze activiteiten aangesproken. Het is voornamelijk de oudere generatie van woordvoerders uit de jaren tachtig die de besturen van al deze culturele organisaties bevolkt. De organisaties onderhouden alle in wisselende mate contact met Turkije. Die relaties beperken zich vaak tot persoonlijke contacten en betreffen nauwelijks contacten met instituties. Ook de Nederlandse culturele instituten hebben weinig of geen banden met Turkije. Het leeuwendeel van wat aan culturele activiteiten wordt aangetroffen, beweegt zich op het terrein van de podiumkunsten en muziek. Maar daar is het aanbod ook beperkt en ad hoc. De belangstelling voor cultuur is echter wel aanwezig, aldus een onderzoek op cultureel gebied dat dateert uit 1994 getiteld ‘etniciteit en cultuurparticipatie’. Een representatieve steekproef onder de Turkse bevolking wees uit dat bijna tweederde van de respondenten interesse heeft voor muziek, en ongeveer de helft voor toneel, dans, literatuur en beeldende kunst, waarbij vooral dans en toneel populair zijn. (Pag.137). “De meerderheid van de manifestaties die bezocht worden, heeft een Turks karakter...” ( pag. 123). Als voornaamste reden om de culturele manifestaties niet te bezoeken, wordt opgegeven: “...te wei-
nig aanbod in de directe omgeving”. Dat geldt dan sterker voor mensen buiten de Randstad. (Pag. 126). Netwerken Dat de culturele organisaties bescheiden van omvang zijn, heeft er niet alleen mee te maken dat ze relatief jong zijn en steunen op vrijwilligerswerk, maar ook met het gebrek aan specialisatie waardoor een weinig productieve concurrentie is ontstaan. Deze factoren samen leiden tot een gebrek aan professionaliteit, wat één van de verklaringen kunnen zijn voor de beperkte subsidiering. Om over middelen te kunnen beschikken, zijn ze nu veelal genoodzaakt met bestaande culturele instellingen samen te werken. Een andere mogelijke verklaring voor de zwakke financiering is dat Turkse initiatiefnemers zich in weinig andere culturele netwerken bewegen dan het eigen Turkse. En ‘onbekend maakt ook hier onbemind’. Perspectief De situatie is echter niet statisch en er lijkt verandering op te treden. Opvallend is, dat wanneer grote namen of kwaliteit wordt geboden, zoals bijvoorbeeld bij de concerten van Kulsan, er een brede publieke belangstelling bestaat. Enige vorm van samenwerking lijkt wel te ontstaan. De Stichting Sahne organiseert bijvoorbeeld nu zelf geen filmactiviteiten meer maar doet dat in samenwerking met Cinema Méditerranée. De laatste heeft een belangrijk netwerk op het gebied van film in Turkije, en de eerste beschikt over een enorm relevant adressenbestand. Het succes van de synergie bleef niet uit: Lantaren/Venster was met vijftienduizend bezoekers vijftien dagen geheel uitverkocht. Ook het recente initiatief van het Literair Fonds om een Turks literair platform te starten lijkt kans van slagen te hebben. Eén van de plannen van dat platform is om 35
middels een prijs Turkse litteraire activiteiten te stimuleren. Over ondersteuning daarvan is momenteel overleg gaande met de Phenix Foundation. En wat de zwakke professionaliteit betreft: de Rotterdamse Kunststichting (RKS) initieerde een professionaliseringstraject waar ook enkele Turkse initiatieven aan deelnemen. De RKS selecteerde een aantal ambitieuze artistieke initiatieven die allemaal al een trackrecord hebben in de zin dat ze reeds eerder incidenteel subsidies voor hun activiteiten hebben verworven. De organisaties worden vier jaar lang gecoached waarbij ze van elkaar leren. Elke organisatie krijgt een mentor van de RKS toegewezen. Gezamenlijk leggen ze de zwakke plekken in de organisatie bloot.
Tot besluit Nu deze eerste fase afgerond is, verplaatst het onderzoek zich naar Turkije zelf. Nederland riep in Turkije lang vooral het beeld van ‘werkland’ op. ‘Riep’ want ook daarin zit gelukkig wat beweging. De hulp na de aardbeving in 1999 heeft Nederland een beter imago bezorgd en veel positieve contacten gebracht. Ook politieke contacten zijn aangehaald, en Turkije is kandidaatlidstaat van de EU geworden: het tij lijkt gunstig om Nederland nu ook als ‘cultuurland’ bekend te maken.
37
hoofdstuk 2
Verantwoording Ook de hedendaagse kunstwereld in Turkije was nog niet eerder in kaart gebracht. De eerste berichten erover - met name uit de beeldende kunst - deden vermoeden dat er zeker interessante ontwikkelingen bestaan die ook voor Nederlandse makers en publiek in brede zin inspirerend kunnen zijn. Ook in internationaal verband kan dit onderzoek aanknopingspunten bieden. Opgemerkt moet worden dat ook in andere Europese landen, met name in Duitsland en België, grote groepen Turken wonen waaronder ook kunstenaars en producenten. Het zou interessant kunnen zijn ook de mogelijkheden te verkennen van samenwerking met die landen bij het versterken van een kwalitatief hoogwaardig aanbod. In bijlage 6 treft u een verslag van mijn bezoek aan Berlijn in het kader van dit tweede onderzoek. Door met sleutelfiguren uit de culturele wereld van - voornamelijk - Istanbul te spreken, vormde zich een beeld van de hedendaagse ontwikkelingen op het gebied van kunst en cultuur. Dat beeld is door de aard van het onderzoek ‘algemeen’ en heeft dan ook geleid tot algemene aanbevelingen (zie bijlage 1). De ambassade, het Consulaat en Nederlandse instellingen die een relatie willen aangaan met Turkije, zullen dat beeld de komende jaren verder moeten uitwerken en aanvullen. In zes korte bezoeken aan Istanbul (3x), Ankara, Diyarbakir (bijlage 7) en Vizier, werd met vertegenwoordigers van een groot aantal instellingen gesproken. Het betrof mensen die verbonden zijn aan kunstopleidingen, media, festivalorganisaties, de overheid en private culturele initiatieven. 39
Waar mogelijk is gepoogd concrete handvatten te bieden door namen en rugnummers van belangrijke ‘spelers’ weer te geven. Op meerdere plaatsen in het rapport is de positie die een instelling of persoon inneemt in het culturele leven aangegeven. Het aanbrengen van een nadere rangorde in belangrijkheid of kwaliteit zou te ver gaan. Daarvoor ontbrak te vaak de mogelijkheid tot een eigen waarneming. De keuze om een persoon of organisatie te vernoemen werd voornamelijk gebaseerd op informatie uit interviews. De houdbaarheid van de gegevens van instellingen en personen die na ieder deel zijn genoemd, is natuurlijk beperkt. Nieuwe personen zullen op het toneel verschijnen, instellingen zullen weer verdwijnen en nieuwe worden opgericht. Telefoonnummers van privépersonen kunnen via de Consulaat-Generaal in Istanbul, bij mevrouw Stolze, opgevraagd worden. De dynamiek is groot, mede gezien de politieke veranderingen en de toenadering tot de EU. Om de ontwikkelingen te kunnen volgen, moet je er dus bovenop blijven zitten. De hier gepresenteerde gegevens bieden daarvoor een goed uitgangspunt. De meeste gesprekspartners werden geselecteerd door Monique de Groot van de ambassade in Ankara en Semra Ulusoy van het consulaat generaal in Istanbul. Bij die gesprekken was steeds een van beiden aanwezig. Dit om zoveel mogelijk van de ervaring ‘te verankeren’ in de Nederlandse infrastructuur ter plaatse. Daarnaast werden nog een aantal mensen geïnterviewd uit het eigen netwerk van de onderzoeker om hiaten in de informatie op te vullen. Volledig is het beeld natuurlijk nooit en dat was ook niet de opzet. Het is de bedoeling dat de gebruikers van dit rapport Nederlandse instellingen - ook gebruikmaken van de service en de informatie die de
ambassade en het consulaat op dit gebied kunnen bieden. “Difference is productive” Vasif Kortun, Platform Garanti Contemporary Art Centre Inleiding Een schets van de hedendaagse situatie op het gebied van kunst en cultuur in Turkije levert een zeer gelaagd en dynamisch beeld op. Gedeeltelijk is dat het gevolg van het feit dat het land sterk in ontwikkeling is. Als geheel is het een provinciaal land met nog een op de agrarische sector gebaseerde cultuur, met een tiental zich snel ontwikkelende grote steden, de immense metropool Istanbul op kop. Istanbul is een dynamische stad die zowel traditioneel als zeer modern is; een stad die zich niet alleen in omvang maar ook in allure kan meten met steden als Rio of Parijs. Turkse kunst De Turkse identiteit is niet eenduidig. De Turken zijn 900 jaar geleden naar het westen getrokken, waar ze zich met vele andere volkeren hebben gemengd. In het Ottomaanse rijk, met vele regionale talen, speelde het begrip ‘Turk’ geen grote rol. Veel mensen hadden hun wortels bijvoorbeeld in de Balkan of in Griekenland. Het is daarom niet goed mogelijk je als kunstenaar als vertegenwoordiger van de Turkse cultuur op te werpen. Ook de vraag of de Turkse kunst een eigen bijdrage kan leveren aan de Nederlandse kunstwereld is daarom eigenlijk te algemeen gesteld. Toch speelt die vraag naar de Turkse identiteit ook binnen de Turkse kunstwereld en literatuur vaak een rol, vanwege de oriëntatie op het moderne Europa en de aanwezigheid van een krachtige traditie.
41
De jonge generatie kunstenaars vindt dat zij deel uitmaakt van de internationale cultuurscene. Hun kunst, ook wanneer het zijn inspiratie vindt in een lokale situatie, manifesteert zich binnen internationale context. Ze maken naar eigen zeggen hedendaagse kunst afkomstig uit Turkije, en geen Turkse kunst. Stad en land De traditionele culturen bevinden zich vooral op het platteland. De grote steden nemen een tussenpositie in. De hoofdstad en regeringszetel Ankara, met vier à vijf miljoen inwoners, is cultureel gezien de tweede stad. In tegenstelling tot de historische rijkdom die Istanbul bezit, zijn de meeste gebouwen in Ankara van recente datum. Veel oudere gebouwen zijn verwoest door branden of nalatigheid. Ankara was honderd jaar geleden een kleine handelsstad en slechts de citadel resteert uit het verre verleden. Ankara is vooral de stad voor het onderhouden van overheidsrelaties. De huidige architectuur verraadt geen grootse visies, er zijn weinig boekwinkels en het straatbeeld doet geen bruisend cultureel leven vermoeden. Het lijkt vooral een stad van ambtenaren en van het gewone dagelijks leven. Het zijn slechts enkele private en staatsorganisaties en de Europese culturele instituten, die een belangrijke rol spelen in het kunstleven van Ankara. Kunstenaars die doorbreken vertrekken in de regel naar Istanbul. Tegenover de snelle ontwikkelingen die in de steden plaatsvinden, houdt men op het platteland vast aan de traditionele, rijke en populaire volkscultuur. Wie het vrij ouderwetse en traditionele platteland doorkruist, wordt daar gemakkelijk door gecharmeerd. De kleine steden worden gekenmerkt door
oude markten en kleine nijverheid. De plattelandstraditie wordt meegenomen door de eerste generatie van dorpsbewoners die naar de steden trekt. Istanbul ziet zich de laatste decennia in toenemende mate geconfronteerd met een nieuwe aanwas, die cultureel haaks staat op de meer Europees georiënteerde oorspronkelijke bewoners. Het is een proces van verandering dat geen parallel in de grote Europese steden kent. Maar ook de oorspronkelijk stadsbewoners van Istanbul lijken soms weer terug te grijpen op tradities. Wel op een onverwachte manier: in de straten zie je een enkele keer vrouwen in chique islamitische kleding lopen, die de vrouwelijkheid eerder benadrukken dan bedekken. Ook jongens lopen soms in hippe westerse kleden met gebedskralen in de hand. Het lijkt te willen uitdrukken dat ze modern zijn met behoud van een eigen identiteit. Toch domineren in het straatbeeld van het centrum van Istanbul westerse kledingstijlen. Jonge mensen lijken zich daar weinig te onderscheiden van generatiegenoten in de Europese steden in muziekvoorkeuren en uitgaansgedrag. Overal piepen mobiele telefoons en de internetcafés worden druk bezocht. De rol van de overheid Op het vlak van de kunsten heeft Turkije gedurende de laatste eeuw een onwaarschijnlijke ontwikkeling doorgemaakt, waarbij met name de laatste vijftien jaar een stroomversnelling laten zien. Het eeuwige politieke balanceren van Turkije is gepaard gegaan met een balanceren op het culturele vlak: tussen de traditionele en de populaire cultuur. Vanaf 1923 richtte de Turkse overheid zich - geheel in samenhang met politieke veranderingen - vooral op Europa bij het bevorderen van kunst en cultuur. De sturen43
de overheidsrol werd vertaald in de opzet van een aantal staatsinstellingen die concreet gestalte moesten geven aan de voorgenomen vernieuwing. De nieuwe Republiek (1923) werd naar Europees model opgezet, aangepast aan een overwegend moslim bevolking. De overheid organiseerde in de beginjaren avonden met ‘ball room dancing’, waar de mannen en vrouwen verplicht werden met elkaar te dansen. Ook de kleding werd voorgeschreven Europees. De hoofddoek en de fez werden afgeschaft binnen het overheidsapparaat. Vrouwen gekregen stemrecht, werden bijvoorbeeld parlementslid of actrice of ballerina. Men dacht dat ‘het’ in Parijs plaatsvond. Kunstenaars ‘kopieerden’ vooral en namen niet echt deel aan het kunstleven. Dat leverde weinig interessante kunst op. Na terugkeer in Turkije konden ze zich niet als vrije kunstenaars ontwikkelen, maar werden ze als docent aangesteld aan staatsopleidingen. Ook na 1950 trokken jonge kunstenaars weg uit Turkije, maar ditmaal op eigen initiatief. Ze namen nu wel deel aan de westerse kunstwereld en vonden in het westen meer erkenning dan in Turkije zelf. Veel kunstenaars van deze generatie leven nu nog steeds in de Verenigde Staten of in Parijs. De geschiedenis van de kunsten in Turkije wordt verpersoonlijkt in de kunstenares Semiha Berksoy. Het 92 jaar lange en nog immer actieve leven van deze diva doorloopt de traditionele cultuur, staatscultuur en de moderne cultuur die openstaat voor buitenlandse invloeden en een mix van verschillende disciplines. Ze werd begin vorige eeuw geboren in een Derwisj-familie en volgde een opleiding aan het Conservatorium van Berlijn. Later zong ze in de door Atatürk opgerichte
Staatsopera, was de geliefde van de grote schrijver Nazim Ikmet en is tegenwoordig nog steeds actief als schilder en performance-kunstenares. In 2000 trad ze met Robert Wilson op in het Lincoln Art Centre en in 2001 stond ze samen met een rockgroep in het trendy muziekcentrum Babylon in Istanbul. Hedendaagse kunst lijkt in het algemeen geen issue voor de overheid. Binnen deze ontwikkeling lijken zich echter de meest interessante initiatieven voor te doen. Helemaal onproblematisch is die ontwikkeling van de onafhankelijke initiatieven niet geweest. In de jaren zeventig was er een generatie jonge intellectuelen die de maatschappij wilde veranderen. Hun ideeën werden echter de kop ingedrukt met een militaire staatsgreep en de voorvechters van de modernisering verdwenen naar de achtergrond. Na de militaire coup van 1980 was het verdacht om je met intellectuele activiteiten bezig te houden. Een hele generatie werd volwassen zonder kritische boeken, films of theater. Kunst en politiek hebben lang een moeizame verhouding gekend. Veel kunstenaars verdwenen in het in het gevang. Boeken werden verbrand, het bezit ervan was riskant. De film Yol (1982) werd beschouwd als separatistische propaganda en mocht pas na achttien jaar vertoond worden (iedereen had de film allang op video gezien). Verandering Sinds eind jaren tachtig is er sprake van een liberalisatie en ontwikkelt zich op verschillende gebieden een onafhankelijke culturele scene. De staat blijft echter nog altijd een rol op de achtergrond spelen. Zo werd in 2001 nog een film die refereerde aan de Koerdische kwestie door de staatscensuur verboden. 45
Toch is er de laatste jaren een aanmerkelijke verbetering opgetreden in het transformatieproces van Turkije op weg naar het EUlidmaatschap. Vanaf september 2002 zijn er nieuwe wetten aangenomen die direct invloed zullen hebben op het culturele leven. Het gaat om wetten die culturele rechten van minderheden garanderen, het recht op meningsuiting vastleggen en de beperkingen van het recht van organisatie verminderen. Dat laatste is belangrijk voor de ontwikkeling van NGO’s die een grote rol spelen in de internationale samenwerking. Het recht om in een andere taal dan het Turks uit te zenden leidde tot grote vreugde onder de Koerden. De implementatie is echter nog zeer gebrekkig. Financiering Behalve voor de eigen staatskunstinstellingen bestaat er nauwelijks een noemenswaardig subsidiebeleid. Voor cultuur in het algemeen geldt dat de bijdrage van de overheid in de jaren negentig sterk is teruggelopen. Vroeger ging ongeveer 0,8% van de nationale begroting naar kunst en cultuur. Nu is dat nog maar 0,25%. De aard van de staatsorganisaties op het gebied van de kunsten belemmert de ontwikkeling ervan. Zo gaat meer dan 90% van het budget van het staatstheater naar overhead. Bij de particuliere stichting Istanbul Festivals is dat precies omgekeerd: 92% gaat naar productie en 8% naar overhead. De financiering van de festivals komt voor 60% van sponsors, voor 20 tot 30% van de boxoffice en slechts voor 10% van de stad en de staat. Festivalproducties worden daardoor gestimuleerd inkomsten te verwerven door zich ook buiten Turkije te presenteren. De kwaliteit van de staatsproducties worden over het algemeen matig beoordeeld, inclusief het door de overheid ondersteun-
de en internationaal bekende Aspendosfestival. Binnen staatsinstellingen hebben zich echter vele grote kunstenaars ontwikkeld die wel op de internationale podia terug te vinden zijn. Het schitterende en veel aangeprezen antieke Aspendos amfitheater (operafestival) is vooral op het massatoerisme gericht. Het private Istanbul International Music Festival en het International Izmir Festival steken er kwalitatief ver bovenuit. Europa Na de val van de Berlijnse muur stelde Turkije zich meer open voor het westen. Met de verschuiving van het centrum in Europa veranderde ook haar periferie, en nieuwe aandacht ging uit naar Turkije. De eerste opening naar het westen ontstond mede door de actieve opstelling van een aantal consulaten en Europese culturele instituten. De grotere gerichtheid op Europa gaf een krachtige eigentijdse impuls aan het culturele leven. Mode, design, film, moderne dans en theater ontwikkelen zich zonder noemenswaardige steun van de overheid. Zij zoeken voor financiering naast sponsoring naar internationale samenwerking om te kunnen produceren. Veel kunstenaars leven daarom een transnationaal bestaan met zowel een atelier in Istanbul als in een andere Europese hoofdstad. Het verhoogt hun status en biedt betere perspectieven. Indicatief voor de veranderingen in het culturele leven van Istanbul is de gewijzigde strategie van de British Council (BC). De BC richt zich uitsluitend nog op jong publiek: op de clubscene, op film, moderne dans, beeldende kunst, mode en industrieel design. En, voor zover er nog aandacht is voor klassieke vormen, richt de BC zich op moderne componisten, of hedendaags drama. Cultuur moet bijdrage 47
aan een positief en modern imago van het Verenigd Koninkrijk. Men wil bijvoorbeeld voor jonge Turken aantrekkelijk zijn als onderwijsland. Istanbul Istanbul is een stad met vele gezichten, en zeer veelzijdig. Geografisch scheidt de Bosporus Europa van Azië, maar twee hangbruggen van onvoorstelbare afmetingen verbinden beide continenten. De scheepvaart gaat er dag en nacht door, evenals op de Gouden Hoorn, een brede rivier die het Europese gedeelte van de stad in tweeën klieft. Istanbul lijkt een stad die nooit slaapt. Zware ruis van stroperig verkeer concurreert met de snerpende oproep tot gebed vanuit moskeeën in het historische district Sultan Ahmet. Het straatbeeld in Istanbul is zeer kleurrijk en contrastrijk. Elke wijk, elke zijstraat verrast. De textielmarkten, de huisdieren-, vis- fruit-, goud- en zilvermarkten, de bazaars met specerijen en zoetwaar. De paleizen, moskeeën, kerken, geen opsomming doet de stad recht. Het is een stad die bij elk bezoek opnieuw verrast, nieuwe betekenislagen prijsgeeft, een stad vol met ‘ready made art’. De stad vat in haar geografie heel Turkije samen, gelegen op de rand van Europa en Azië, tussen moderniteit en traditie. Traditionele markten en oude architectuur bestaan er zonder overgang naast foeilelijke revolutiebouw uit de jaren zestig en de prestigieuze hoogbouw van recenter datum. Ze vormen een groot contrast met de armste, snel gebouwde wijken. Ze liggen niet alleen aan de rand van de stad, maar ook direct tegen de rijke gedeelten zoals Levent en Nisantisi. In de periode na de coup van 1980 zijn er grote infrastructurele werken uitgevoerd in Istanbul. Er is een tweede brug over de
Bosporus gebouwd en snelwegen, een metro, een tweede luchthaven en nieuwe haven voor de scheepvaart zijn aangelegd. Istanbul bereidde zich voor op de economische veranderingen in de wereld. Tijdens dit proces heeft vooral deze stad een aantal veranderingen doorgemaakt op cultureel, sociaal, economisch en stedelijk gebied. Op de mooiste locaties verrezen vijfsterrenhotels waar vandaag de dag wereldelite elkaar kan ontmoeten. Istanbul is een stad waar je tegenwoordig moderne shopping malls vindt naast gespecialiseerde designwinkels, waar een uitgebreid uitgaanscircuit bestaat met muziek voor elke liefhebber en voor elke lifestyle. In Istanbul zitten de voornaamste trendsettende media, de universiteiten, de theaters, concertzalen, de galeries en de festivals. Daar zijn ook de hoofdkantoren van het bedrijfsleven gevestigd waar de beslissingen over sponsoring worden genomen. Sponsoring speelt een grote rol in de kunstwereld, waar de overheid grotendeels afwezig is. Jong Zestig procent van de Turken is jonger dan dertig jaar en daarmee heeft Turkije relatief de jongste bevolking van Europa. Dat maar liefst 40% van de bevolking van Istanbul tussen achttien en dertig jaar is heeft ook invloed heeft op vernieuwing en openheid jegens andere culturen. Als geheel zijn de jongeren een groep die de stad sterk ‘consumeert’, of het nu om woonruimte, restaurants of cultuur gaat. Het is ook een groep die vecht om in de dure stad te overleven. Want alles is duur door de inflatie: voedsel, transport, educatie en cultuur. Kwaliteitsevenementen als Istanbul Festivals worden ondanks de crisis door (rijkere en hoger opgeleide) jongeren zeer 49
goed bezocht. De sterkste publieksontwikkeling zit in de festivals en met name in de muziek, gevolgd door film en theater. De honger naar cultuur en de overheersende middelmatigheid van het huidige aanbod vormen een enorme uitdaging voor de kunstinstellingen. Het armere en minder opgeleide publiek heeft een voorkeur voor entertainment en homelife. Naast popmuziek zijn video en dvd heel populair. Er is een indrukwekkend aanbod aan Turkpop, overal knettert de muziek uit de cd-winkels en er is een groot aanbod aan concerten binnen en in de open lucht. Home made is populair: de jeugd geeft daar veel geld aan uit, en de markt van illegale kopieën is indrukwekkend. In de laatste vijftien jaar is binnen de kunstwereld een jonge en dynamische generatie opgestaan, die op zoek is naar een breder kunstconcept, naar het verleggen van grenzen, ook internationaal. Aanbod Literatuur In de talrijke boekwinkels aan de Istiklal Caddessi, een schitterende voetgangersstraat tussen de districten Taxim en Tunel, liggen vertaalde werken van klassieke Europese schrijvers naast de Turkse en Arabische. Orhan Pamuks boeken, in 27 talen uitgegeven, halen in Turkije een oplage van meer dan 200.000. Hij is de top: andere schrijvers komen tot maximaal 10 tot 20 duizend. Jaarlijks worden er volgens de grootste uitgever Yapi Kredi zo’n drie miljoen boeken verkocht. Niet erg indrukwekkend voor een land van bijna 70 miljoen inwoners, waar analfabetisme nog maar weinig voorkomt. Slechts 4% van de Turken leest dagelijks een krant. Ze worden in belangrijke mate met foto’s gevuld, wat ze een tabloid-achtig aanzien geeft.
Er is een interessant fenomeen dat zich aan het zicht onttrekt: de ‘zelfuitgevers’. De schrijver Ahmet Altan brengt zelf ‘illegaal’ zijn boeken op de markt. Hij overtreft naar schatting alle records met oplagen tot een half miljoen. Daarnaast worden alle bestsellers illegaal gekopieerd, wat de ontwikkeling van de boekenmarkt zwaar frustreert en het zicht op de omvang van de markt wegneemt. Media De media maakten de laatste 10 jaar een krachtige ontwikkeling door. In 1990 waren er nog maar vier staatstelevisiezenders; nu zijn er meer dan 35 televisiezenders met een nationaal bereik, waarvan de meeste commercieel zijn. Veel Turken beschikken thans over een satellietschotel en allerlei global kitsch bereikt daarmee nu ook Turkije. Soaps zijn soms zo populair dat bijna zelfs het parlement het vergaderschema afstemt op de uitzendtijden ervan. Turkse cultuur lijkt vooral visueel ingesteld. Televisiekijken is dan ook zeer populair: 94% van de huishoudens bezit een televisie. DVD en video concurreren sterk met de bioscoop. Ook de computer literacy is hoog. Podiumkunsten Istanbul Festivals is de grootste kunststichting op het gebied van podiumkunsten en film en speelt een cruciale rol in het culturele leven. Het kent vijf deelfestivals en presenteert, ondanks regelmatige politieke tegenwind, al dertig jaar succesvol internationale coproducties. Ieder jaar komen er zo’n tweeduizend kunstenaars uit het buitenland. Het heeft een grote faam onder kunstenaars. Toen in 2001 de economische crisis uitbrak waren vele artiesten bereid af te zien van honoraria. De stichting organiseert en financiert de kunstbiënnale, een tweejarig theaterfestival, een tweejarig jeugdtheaterfestival in 51
samenwerking met universiteiten uit heel Turkije, een muziekfestival (waar in het verleden het KCO en het Amsterdams Barokorkest optrad), een filmfestival en een jazzfestival. In elke discipline worden ook Turkse kunstenaars van hoog niveau geprogrammeerd. De kleine onafhankelijke theatertjes vormen minuscule toneeleilandjes in een zee van aanbod, waar vlak commercieel theater, zeer populaire stand up comedians en meestal matige staatstheaterproducties domineren. Het staatstheater produceert een groot aantal door het hele land toerende producties, gericht op een breed publiek. De staatsopera en -symfonie zijn immer goed bezocht maar genieten geen internationale faam. Film Een opkomende generatie van Turkse filmregisseurs heeft een kwaliteitscinema doen ontstaan. Wat in de ‘topjaren’ van de Turkse film werd geproduceerd, kan nu nauwelijks nog kunst genoemd worden. Er was een massaproductie van goedkope en ‘happy’ films van drie- tot vierhonderd film per jaar. Nu is er met een heel beperkte productie wel internationale kwaliteit ontstaan. Van de tien films die jaarlijks uitkomen, wordt de helft op de grote internationale festivals vertoond en vele daarvan vallen in de prijzen. Het Istanbul Filmfestival speelde een grote rol in de ontwikkeling van de Turkse film. Het heeft een hele generatie opgevoed met internationale topkwaliteit. De internationaal goed bezochte openingsrecepties waren en zijn belangrijke netwerkplaatsen voor jonge filmkunstenaars. Muziek De jazzscene heeft een uitstekende naam. Het Istanbul Efespilsen Bluesfestival biedt bijvoorbeeld een kwaliteitsprogrammering
van nationale en internationale groepen. Theater en klassieke muziek excelleren vooral binnen het kader van genoemde festivals. Men selecteert zorgvuldig uit het eigen en internationale aanbod. Daarnaast is er een heel nieuw circuit ontstaan binnen de jongerencultuur van DJ’s en VJ’s, van Turkse hip hop en rap, van party-organisatoren en jongerenfestivals. Ze zijn opgekomen uit de underground en zijn nu in een fase van professionalisering. Biënnale Een van de belangrijkste ontwikkelingen op het gebied van beeldende kunst was de eerste Internationale Biënnale van Istanbul in 1987. De Biënnale wilde tegenwicht bieden in een stad waar geen moderne kunstmusea stonden, waar slechts een beperkt aantal internationale tentoonstellingen te zien waren, waar kunstinstellingen en academies zich verzetten tegen verandering en waar maar weinig galeries moderne kunst promootten. Als je het hele galerieaanbod in Istanbul in ogenschouw neemt, is dat middelmatig. Er zijn er in ieder geval meer dan 120. De jaarlijkse Istanbul Artfair waar vele zich presenteren, selecteert nauwelijks op kwaliteit of stijl: folklore, handwerk en kitsch verdringen er de serieuzere kunst. Zo’n tien tot twintig galerieën presenteren internationaal opererende Turkse kunstenaars. Ze bereiden hun tentoonstellingen zorgvuldig voor en beschikken over goede internationale contacten. In ieder opzicht heeft de jaarlijkse Biënnale van Istanbul een enorme impact en steeds weer schept hij een nieuwe artistieke context voor de stad. De Biënnale biedt een meertalig platform voor een kritische dialoog tussen kunstenaars uit de hele wereld en het kunstenmilieu van Istanbul. De jonge generatie kunstenaars voelt zich dan ook 53
deel uitmaken van de internationale scene. Opvallend is het grote aandeel vrouwen in de jonge generatie kunstenaars.
bedrijfsleven vind je in de besturen van de grote kunstinstellingen en vrijwel alle banken bezitten een galerie.
De laatste Biënnale in 2001, onder leiding van directeur Emre Baykal en met Yuko Hasegawa als curator, was alweer de zevende en genoot een grote internationale belangstelling.
Kunstvakonderwijs Kunstvakonderwijs wordt gegeven aan alle staats- en privé-universiteiten. Omdat kunstvakonderwijs in veel gevallen echter nauwelijks mogelijkheden heeft om eigen inkomsten te genereren, beschikt het vaak over matige faciliteiten. Toch vormen de universiteiten als kunstopleiding en presentatieplekken een belangrijk onderdeel van de kunstwereld, alleen al omdat ze eigen galerieën, theater- en concertzalen bezitten.
Opkomst hedendaagse kunst In september 2001 opende Vasif Kortun, één van de eerste Biënnalecuratoren, een eigen museum (van 1300 m2) voor hedendaagse kunsten: Project 4l. Plannen van de Istanbul Artmuseum Foundation voor een groots cultuurcomplex, waarin een nieuw museum voor moderne kunst een centrale plaats inneemt, zijn vertraagd door een conflict van de stichting met de overheid. De stedelijke vernieuwing in de jaren tachtig leidde tot de opkomst van nieuwe kunstenaarswijken. De wijken Tünel, Karakoy, Beyoglu/Pera en Maslak zijn nu brandpunten geworden van het artistieke leven. Een kunstenaarskolonie heeft zich gevestigd in het fascinerende en immense ‘Maslak Ataturk Auto Industry Complex’, een garagewijk waar autoreparatie, kunstproductie en het ‘Big Brother’ huis naast elkaar liggen. Want ook deze pulpproductie ging Turkije niet voorbij en werd razend populair. Er bevinden zich in het Complex foto-, film- en graphic- en andere designstudio’s. Hoewel er maar weinig hedendaagse kunst in Istanbul wordt verkocht, bestaat er een flinke markt voor oude en moderne kunst. Turkse verzamelaars kopen uitsluitend Turks en op veilingen worden hoge prijzen betaald. Als je het echt ‘gemaakt’ hebt in Turkije, dan laat je dat zien door je met kunst bezig te houden; beeldende kunst, maar ook muziek en theater. De top van het
De theorievorming in het onderwijs is echter achtergebleven. De stof is overwegend conservatief en de persoonlijke autoriteit van de docent is groot. Toch zijn er steeds weer uitzonderingen, doordat jonge docenten en professoren binnen en buiten de universiteit een actieve rol spelen in het (internationale) kunstleven. Bovendien zoeken steeds meer universiteiten verbinding met de westerse wereld.
Jongerencultuur Het uitgaansleven van Istanbul laat zich vergelijken met dat in de grote Europese steden. Rond de wijk Taxim is het ‘s nachts in het weekend even druk als in het centrum van Londen. Promotors als Pax, Hip, Soap, Kolektiv, Uban Bug, 909 en Pozitif spelen een grote rol in de organisatie van feesten, festivals, podia en clubs. Er vinden concerten van grote (inter-)nationale popsterren plaats en op feesten en in clubs vind je internationale DJ’s. Er zijn veel trendy bars waar de incrowd zich ophoudt zoals rond het beroemde Pera Palas Hotel. 55
Ook rond het voetgangersgebied van de Istiklal Caddesi is een enorm scala aan bars te vinden. Het grote publiek is minder internationaal georiënteerd: 93% van alle in Turkije verkochte muziek is ‘home made’ Turkpop, traditional, ethnic, folklore en classic.
schappij met een impresariaat, een concertzaal met capaciteit van circa 2000 bezoekers en een eigen platenlabel. Pozitif organiseert concertseries en festivals, brengt cd’s uit en houdt zich bezig met het management van artiesten. Men organiseert onder andere de volgende festivals: •
Aan de rand van Taxim bevinden zich ‘Dulcinea’ en ‘Soho’, trendy clubs waar de muziek wordt verzorgd door uit Londen ingevlogen DJ’s. Aan de andere kant van de straat Istiklal ligt de wijk Tunel met veel kunstenaarsstudio’s, cafés en restaurants. De clubs ‘Babylon’, ‘Roxy’ en ‘Switch’ hebben een internationaal programma en publiek. Er traden meermaals bekende Nederlandse jazzmusici op en er worden regelmatig festivals georganiseerd. Wie contact zoekt met de technoscene heeft een goed aanknopingspunt in ‘Godet’ in Tunel, ‘Switch’ in de wijk Beyoglu en ‘Crystal’ in de wijk Ortakoy. Party’s en dance-festivals vinden plaats in ‘Park Orman’ en ‘Venue’ in het district Maslak. Turkse rockbandjes treden vaak op in ‘Kemanci’ aan het begin van de straat Siraselviler Istiklal. In dezelfde buurt liggen de rockcafés ‘Mojo’ en ‘Hayal Kahvesi’. Chiquer zijn de uitgaansgelegenheden in de wijk Nisantasi, zoals de ‘Buz Bar, ‘Touchdown’ en ‘Urban Bug Louch’. De homoscene is minder zichtbaar dan in Nederland. Homoseksualiteit wordt niet openlijk getoond. De ontmoetingsplaatsen als ‘14’ , ‘2c’, ‘Neo’ en ‘Privé’ zijn alle te vinden in de wijk Taxim. Organisaties Pozitif Productions De producent Pozitif speelt een sleutelrol in de ontwikkeling van jongerencultuur. Pozitif Productions is een productiemaat-
•
• •
het Efes Pilzen Blues Festival, ieder jaar worden drie bluesbands naar Turkije gehaald voor concerten in Istanbul, Izmir, Adana, Mersin, Antalya en Eskisehir; de Fuji Film World Music Days, een festival met wereldmuziek en trendy urban music dat twee keer per jaar - in maart en december - plaatsvindt; het Parliament Jazz Festival, dat jaarlijks in Izmir plaatsvindt; het Istanbul Music Festival, een internationaal forum met workshops en seminars voor de niet-mainstreammuziek en trends in Turkije.
Pozitif is de pionier van de alternatieve muziekmarkt in Turkije. Directeur Mehmet Ulu ontwikkelde Pozitif tot een spin in het internationale web, met een geoliede publiciteits- en marketingmachine. Het is een organisatie die model staat voor veel nieuwe organisaties in heel Turkije. Er wordt gewerkt met sponsors uit het bedrijfsleven. Pozitif wil buitenlandse jazzmusici naar Turkije halen en Turkse jazzmusici introduceren in andere landen. Contact: Mehmed Ulug, Directeur Contact: Ahmet Sinan Uluc Havyar Sokak No.54 Cihangir 80060 Istanbul
[email protected] www.pozitif-ist.com Babylon (zie boven) Muziekcentrum van Pozitif Productions, dat naast muziek - met name alternatieve 57
wereldmuziek - ook theater, dans en lezingen begint te programmeren. Babylon heeft een internationale programmering van topkwaliteit en is een een reference stage voor alle Turkse popgroepen. Seybender Sokak No.3 Asmalimescit Tunel Beyoglu 80040 Istanbul
[email protected] Hipproductions (zie boven) Hip Productions volgde korte tijd later en was sterk geïnspireerd door de Amsterdamse underground in de jaren tachtig. Het presenteerde in het afgelopen decennium dj’s als Dimitri en Eric de Man. In Amsterdam (Marcanti en de Roxy) presenteerden ze de Turkse top-dj Ufuk. Hip was trendsettend met ‘Club 2019’ in het Maslak Industrial Centre (1991). Men organiseert twee festivals - rock and dance music en Turkse Hiphop in juni en september: zestien uur muziek vanaf diverse podia, waar 15.000 bezoekers op afkomen. Hip is geïnteresseerd in cross cultural projects met Nederland. Hip heeft een internationale staf en is samen met de British Council betrokken bij een groot sociaal project voor kinderen in sloppenwijken. www.hippro.com www.switchclub.net Kolektif Istanbul Een zeer jonge en interessante organisatie die is opgericht als platform voor jonge mensen/kunstenaars van verschillende disciplines. Kolektif wil interactief werken met het publiek op locatie. Tegen lage kosten kunnen jongeren deelnemen in het zogenaamde evenement Orient Nation Party. Recentelijk heeft Kolektif zeer succesvol een gay and lesbian-filmfestival georganiseerd in samenwerking met Independent Film. In een week werd het programma met films, kunstenaarspresentaties en work58
shops door maar liefst 30.000 mensen bezocht. Het festival is vooral gericht op jongeren en ziet en biedt een alternatief voor het bestaande aanbod van filmfestivals. De kaartverkoop verloopt voor 50% via Internet. Als festivallocaties werden een oud bordeel, een fabriek, een filmstudio en een bos gebruikt. Het festival trekt internationale kunstenaars aan. Contact: Serra Cillic Contact: Pelin Turgut Sahkulu Mah. Galip Dede Cad. Yoruk Cikmazi 3/3 Tunel Beyoglu 80050 Istanbul Tr T 00 90 212 24374 32/33 F 00 90 212 24374 36 Dulcinea Cultureel centrum met een funky café-barrestaurant, een performanceruimte en een kleine galerie. Momenteel is men bezig met het organiseren van een dansfestival. Bijzonderheden: Alleen geschikt voor kleine groepen. Contact: 212 249 87 53
[email protected] Zip Istanbul Turkstalig jongerenmagazine met informatie over theater, film, dans, hip hop, et cetera.
[email protected] Sanat Milliyet Maandelijks magazine over theater, film, beeldende kunst en uitgaansleven Turkish Daily News De enige Engelstalige Turkse krant heeft een wekelijks supplement ‘Arts&Culture’. www.turkishdailynews.com websites www.jukeboxturkey.com www.x-ist.com www.abonet.net www.theguideturkey.com www.istabulcitygide.com www.aboutturkey.com
Muziekwinkel Codmuzik is een van de belangrijkste muziekwinkels op de Istiklal Caddesi, Atlas Pasaji in Beyoglu. Een goede manier om een overzicht te krijgen van de stand van zaken. Istanbul Time Out Maandelijks magazine met informatie over culturele activiteiten in het Turks en Engels. Urban Bug Maandelijks magazine over club life. Istanbullshit Gratis tijdschrift voor buitenlanders, met agenda’s voor culturele activiteiten en evenementen in Istanbul en algemene informatie van who is who. Corbaci Sokak No 27/3 Talimhane Taksim 80080 Istanbul 59
Kunstvakopleidingen Atatürk introduceerde een aantal nieuwe instituties in Turkije na de oprichting van de Republiek in 1923. Het eerste staatsconservatorium werd in 1936 Ankara opgericht waar studenten een opleiding kregen in westerse klassieke kunstvormen. Carl Erbert werd aangetrokken voor toneel en opera, Paul Hindemith voor muziek, en Dame Ninette de Valois, oprichter van de Royal Ballet in het Verenigd Koninkrijk, voor ballet. Zij trokken jarenlang collega’s aan uit Europa om het studieprogramma vorm te geven. Later werd alle kunstvakonderwijs ondergebracht bij de universiteiten. Het kunstvakonderwijs in Turkije is een deel van de kunstwereld, mede vanwege de aanwezigheid van faciliteiten als concertzalen en galeries. Velen die actief zijn in het culturele leven zijn er opgeleid of geven er les. Veel kunstopleidingen zijn opgezet als staatsinstellingen tijdens het bewind van Atatürk. Uitzondering daarop is de Mimar Sinan Universiteit, de oudste universiteit met een kunstfaculteit, die haar oorsprong nog in de Ottomaanse tijd heeft. Menigeen beschouwt deze faculteit als de belangrijkste kunstvakopleiding in Turkije. Sinds de jaren negentig heeft er een ware hausse plaatsgevonden in het oprichten van particuliere opleidingen en universiteiten. Alle universiteiten hebben verplicht een kunstafdeling. Soms is die het paradepaardje van de instelling, zoals bij de Sabanci en Bilkent Universiteit. Vaker is het echter een ondergefinancierde afdeling, zoals bij de Haceteppe. Kunstvakonderwijs heeft gewoonlijk nauwelijks mogelijkheden om eigen inkomsten te genereren. De onderfinanciering die hieruit voortkomt is een van de oorzaken dat het kunstonderwijs in Turkije zich slechts langzaam ontwikkelt.
Het verouderde meester-leerlingsysteem en het ontbreken van theorievorming en kunstkritiek zijn andere oorzaken. De Bilkent Universiteit in Ankara is een goed voorbeeld van de uitzonderingen. Het heeft relatief veel middelen om een kunstafdeling te financieren en profileert zich daarmee. Bilkent is een particuliere universiteit in eigendom van een groot industrieel conglomeraat. Een algemeen probleem is het sterk uiteenlopende niveau van de Turkse universiteiten. Iedereen in Turkije kan een universiteit oprichten en niemand controleert het niveau. Het probleem van veel kunstopleidingen is verder dat het overwegend klassieke academies zijn die geen interdisciplinair onderwijs kennen. De disciplines worden er geïsoleerd onderwezen, de faculteiten lijken naar binnen gekeerd. Enkele opleidingen, zoals de Sabanci Universiteit in Istanbul, zoeken wel meer verbinding met de omringende wereld en stimuleren een interdisciplinaire en internationale oriëntatie van hun studenten. Frustrerend is dat het niet eenvoudig is een visum te bemachtigen voor stages in het buitenland. Soms is een werkvergunning vereist. De meeste universiteiten zijn echter nog aan het begin van het proces van transformatie of verzetten zich er tegen. Een aantal private organisaties geeft beurzen voor internationale opleidingen aan talentvolle studenten. Er is momenteel een ‘Nuffic’ in oprichting: National Agency. In 2004 treedt Turkije ook toe tot het EU-programma Socrates. Universiteiten Mimar Sinan Universiteit Istanbul Eerste instituut voor de kunsten, opgericht in de 19de eeuw naar Frans model en sinds61
dien smaak- en gezichtsbepalend voor de culturele wereld. Er bestaan faculteiten voor alle kunstdisciplines, twee orkesten, een ceramiekwerkplaats, een beeldhouwwerkplaats, een dansgezelschap, film- en tv-studio’s, en nog meer. De Mimar heeft als enige opleiding een moderne dansafdeling met een eigen choreograaf. Naast het geven van cursussen organiseert de universiteit internationale activiteiten. Het graphic arts department geeft jaarlijks een internationale workshop. Ze heeft incidenteel uitwisselingen met Nederland gehad, onder meer via het Nederlandse consulaat, de RKS en het Europees Ceramisch Centrum. De universiteit heeft behoefte aan een meer continuïteit in de samenwerking met Nederland Mimar is wat ouderwets, maar heeft goede kunstenaars voortgebracht, waaronder vooraanstaande modeontwerpers als de wereldberoemde ontwerper en beeldend kunstenaar Hussein Chalayan. Bovendien is er een goede filmafdeling met eigen studio’s. Mimar werkt samen met de Bilkent University op het gebied van tentoonstellingen. Contact: Prof. Beril Anilanmert, Vice Rector M.S.Ü. Findikli 80040 Istanbul
[email protected] Aan de afdeling Textiel en Mode-ontwerp krijgen de studenten aan de textielafdeling met alle aspecten van het vak te maken: van weven en stofdesign tot het ontwerpen van de uiteindelijke kleding. Het is een zware studie, bijna niemand haalt het in de voorgeschreven vier jaar. Contact voor de afdeling Textiel en Modeontwerp is Prof Zeki Alpan. De afdeling Film en Televisie, opgericht in 1962, is de oudste van Turkije. Er wordt onderzoek gedaan en onderwijs gegeven. De studie is vierjarig maar de meeste stu62
denten halen dat niet. Bijna alle internationale prijswinners zijn afkomstig van deze opleiding; Kutla Ataman is er bijvoorbeeld afgestudeerd. De faculteit onderscheidt zich door het hoge niveau van technologie en de aanwezigheid van een archief. In de kelders bevindt zich het enige filmarchief in Turkije met meer dan 10.000 Turkse en internationale films, waarvan er momenteel 7000 op video of dvd te zien zijn. Men beheert de copyrights. In 1967 werd de faculteit lid van de FIAF (Fédération Internationale d’ Archives de Film). Er zijn vijf film/opnamestudio’s aanwezig, waar ooit alle huidige (staats-)televisiestations begonnen. Daarnaast bevat het departement een film en tv museum. In samenwerking met de Europese cultuurinstituten worden internationale filmweken georganiseerd. Inkomsten worden verworven door zaal- en studioverhuur. NB: aan de Universiteit van Izmir en verschillende opleidingen in Mersin en Kayzeri worden ook filmopleidingen gegeven. Op andere universiteiten zijn er mogelijkheden, maar bestaan geen zelfstandige faculteiten. Film en televisie vormt daar een onderdeel van de afdeling communicatie en worden studenten opgeleid tot programmamaker voor radio en televisie. Afdeling Film en Televisie Contact: Prof. Sami Sekersoy M.S.Ü. Findikli 80040 Istanbul T 00 90 (0)212 252 16 00 F 00 90 (0)212 244 03 98 Factulty of Architecture / Department of City and Regional Planning Contact: Prof. Dr. Aykut Karaman M.Arch. (MSU) - Ph.D. (Univ. Of Penn)
[email protected]
Istanbul Technical University Hulya Yurekli, Ferhan Yurekli, Professor architectuur. T 00 90 212 293 1320 ex 2230 F 00 90 212 251 48 95 Marmera University Istanbul Deze universiteit, die momenteel sterk in ontwikkeling is, heeft een fine art department en acht tentoonstellingsruimten voor studenten en professionals. De Marmara Universiteit biedt ook een film- en televisieopleiding, een afdeling binnenhuisarchitectuur en een goed conservatorium. Er gebeurt veel op het vlak van installaties en interdisciplinaire kunstvormen. Daarmee wijkt het af van bijvoorbeeld de Mimar Sinan waar alles nog is opgesplitst naar het voorbeeld van de Parijse academie uit de 19de eeuw. Contact: prof. Sermin Alyanak, Istanbul www.gsf.marmara.edu.tr Istanbul Bilgi University De Bilgi Universiteit heeft een bekende filmopleiding, een fotografieafdeling en een afdeling Visuele Communicatie en Vormgeving. De universiteit staat bekend om zijn uitstekende apparatuur en de connecties met televisie. Studenten kunnen in commerciële projecten van de universiteit ervaring opdoen en geld verdienen.De Bilgi heeft veel internationale samenwerkingsverbanden, onder meer met de Universiteit Leiden. Feride Cicekoglu was Artist in Residence in Nederland op uitnodiging van de Rotterdamse Kunststichting www.bilgi.edu.tr Assoc. Prof. Feride Cicekoclu Visual Communication Design MA Program Coördinator Inönü Caddesi No: 28 Kubtepe 80310 aibli, Istanbul
[email protected]
63
Bilkent University Ankara De Bilkent University is een Engelstalige universiteit met internationale studenten en docenten, en kent zowel graduate- als post-graduate-programma’s. De Bilkent Universiteit staat goed bekend vanwege haar afdeling nieuwe media en conservatorium. De afdeling grafische vormgeving is - commercieel - zeer succesvol, mede door de relaties met de industrieën van design, film en binnenhuisarchitectuur. De universiteit is zeer goed gefaciliteerd en wordt gefinancierd door een industrieel conglomeraat van onder andere cementindustrie, glasvezelindustrie en vliegtuigbouw. De overheidsbijdrage is momenteel slechts 1% van het totale budget, de studenten dragen 30% bij. Er zijn zo’ n 1300 studenten op het Art Department, inclusief de afdelingen architectuur en grafische vormgeving. De afdeling fine arts is klein en telt slechts vijf à tien studenten per jaar, maar is de trots van de universiteit. Studenten vinden nadat ze zijn afgestudeerd vooral werk als curator of galeriehouder. Vasif Kortun, een van de eerste curatoren van de Istanbul Biënnale, werd er opgeleid. Het is de enige opleiding in zijn soort in Turkije. De prestigieuze afdeling landschapsarchitectuur en urban design wint veel prijzen, zowel nationaal als internationaal. Contact: Prof. Dr. Bülent Özgüc, Professor of Computer Engineering, Dean, Faculty of Art, Design and Architecture 06533 Bilkent, Ankara
[email protected]
64
Hacettepe Üniversitesi Ankara Een staatsuniversiteit met een belangrijke grafische afdeling. In totaal zijn er zo’n 450 studenten voor de verschillende kunstopleidingen. Van de vrije kunsten zijn de afdeling schilderen en beeldhouwen het meest succesvol. Alle afdelingen zijn ondergefinancierd en de universiteit ontbeert een eigen galerie. Hacettepe staat bekend als het beste conservatorium in Turkije, onder meer voor jazz. De universiteit heeft een uitstekend orkest en een altijd uitverkochte concertzaal. Contact: Prof. Zafer Gencaydin, decaan Guzel Sanatlar Fakultesi Contact: Ali Dogan, Directeur Güzel Sanatlar Fakültesi 06532 Beytepe - Ankara T 00 90 (0)312 297 68 40 / 299 20 62 F 00 90 (0)312 299 20 61 Anadolu University Eskisehir Particuliere universiteit. De ceramische afdeling is ondergebracht in een aparte stichting en is commercieel zeer succesvol. Op dit gebied werkt Eskisehir samen met Bilkent. Ook de afdeling grafische vormgeving is direct verbonden met de industrie en daardoor commercieel succesvol. De communicatieafdeling werkt samen met nationale en internationale televisiemaatschappijen. Prof. Atilla Atar, decaan Guzel Zakatlas Prof Dr. Halil Akdeniz T 00 90 312 44 06 091 F 00 90 312 44 76 405
Middle East Technische Universiteit (METU) Ankara De METU heeft een belangrijke industrial design afdeling. Hij is opgezet en wordt geleid door architecten. Daarnaast vormt de METU een belangrijk cultureel centrum, met galeries, een theater en concertzalen waar veel jazzconcerten worden gegeven. www.metu.edu.tr Sabanci University Istanbul De Sabanci Unversiteit is een privé-instituut met een zeer goede afdeling vormgeving en visuele communicatie en een eigen galerie. Je kunt er fotografie studeren, grafisch ontwerp, schilderen en ruimtelijke vormgeving. De universiteit is opgezet naar Amerikaans model en heeft een zeer moderne campus die door Amerikaanse architecten is ontworpen. Op de campus bevindt zich een visiting artist studio. De voertaal is Engels en 50% van de docenten is niet-Turks. www.sabanciuniv.com Uitwisseling Er is momenteel een ‘Nuffic’ in oprichting: National Agency. In 2004 treedt Turkije toe tot het EU-programma Socrates. www.yok.gov.tr
65
Theater In het verleden bestonden er grofweg twee vormen van traditioneel, zeer populair Turks volkstheater: het schaduwspel en improvisatietheater. Van deze theatervormen is tegenwoordig niet veel meer terug te vinden. Sinds de oprichting van de Republiek in 1923 is modern Turks drama opgekomen. Atatürk richtte een aantal staatstheaters op en het theaterbezoek werd een nieuwe populaire activiteit in Turkije. 3% van de Turkse bevolking gaat minstens 1 keer per jaar naar een theatervoorstelling. Momenteel zijn stand-up comedians zeer in trek. Het aanbod van jeugdtheater is zeer beperkt. Momenteel is in Turkije ongeveer eenderde van de theaters in handen van de staat, eenderde in handen van gemeenten en eenderde onafhankelijk/commercieel. Het overgrote deel van het huidige aanbod wordt verzorgd door het staatstheater. Omdat het staatstheater centraal wordt aangestuurd, heeft het geen relatie met het lokale publiek. De staatstheaters vallen onder het directoraat-generaal State Theatres van het Ministerie van Cultuur en ontvangen meer dan 90% van het totaal van de subsidies voor theater. Ook de culturele centra in de voornaamste steden en enkele particuliere theaterprojecten krijgen echter enige financiële ondersteuning. De staatstheatergroepen toeren intensief, zijn nogal conservatief en brengen nogal retorisch en melodramatisch theater. Men richt zich op een breed publiek door populair repertoire tegen een lage entree aan te bieden. De theaterbezoeker komt in de eerste plaats voor de acteur. Alle staatstheaters worden vanuit Ankara geleid. De stadstheaters hebben hun eigen manage-
ment en financiering, maar alle acteurs zijn in dienst van het staatstheater. Theateropleidingen zijn sterk beïnvloed door de actor based-traditie. Het rigide meester-leerlingsysteem aan de opleidingen stimuleert een eigen ontwikkeling niet. Het staatstheater en de televisie zijn de grote werkgevers voor acteurs en regisseurs. Soaps zijn heel populair in Turkije en vormen een nieuwe markt voor talent. De laatste jaren is er een groei van private opleidingen: de Pera Academie, Ecole de Drama en MSM Actingschool, alle in Istanbul. Zij voorzien vooral in de behoefte van de televisie. De meeste creativiteit is te vinden bij de onafhankelijke experimentele groepen. Vooral in de jaren negentig waren de onafhankelijke groepen actief. Momenteel is daar als gevolg van economische crises de klad in gekomen. Er zijn zo’n 25 onafhankelijke professionele theatergezelschappen in Turkije. Het zijn een soort underground groups, gevestigd in Adana, Ankara, Eskisehir, Içel, Istanbul, Izmir en Malatya. Met name Istanbul staat bekend om zijn theatergemeenschap. Er zijn momenteel waarschijnlijk zo’n tien tot vijftien theatergroepen en -makers actief. Daarnaast zijn er veel kortlopende initiatieven: theatergezelschappen die korte tijd bestaan rond een bekende acteur of actrice. Er wordt opgetreden in zaaltjes van circa vijftig stoelen. Binnen de universiteiten bestaan veel amateur-gezelschappen die veelal (ouderwets) politiek theater bedrijven. Nieuw in de theaterontwikkeling is dat er recentelijk steeds meer samenwerking tussen de onafhankelijken en het staatstheater tot stand komt. Ideeën, geld en organisatie komen op die manier toch bij elkaar. De 67
makers van onafhankelijk theater overleven door bij het staatstheater te werken, les te geven, of in de filmindustrie of voor televisie te werken. Daarnaast ontvangen ze soms kleine subsidies, sponsoring en inkomsten uit kaartverkoop. Slechts in een enkel geval wordt een productie gefinancierd door internationale coproductie. Omdat de kleine onafhankelijke groepen meestal geen eigen theater bezitten, worden voorstellingen in nachtclubs en discotheken gegeven. Er zijn daar technische voorzieningen en vaak een podium en stoelen. De discotheken openen laat en bieden soms de gelegenheid om eerst een theatervoorstelling te houden voor een jong publiek. De meeste premières vinden rond maart plaats. Naast de theaterzalen zijn er in Istanbul ongeveer veertig culturele centra met eigen podia. De meest prominente is het Atatürk Cultural Centre in Istanbul. De Europese culturele instituten zoals het Goethe Instituut en het Franse cultureel instituut hebben naast ruimten voor tentoonstellingen en workshops ook faciliteiten voor kleine theater- en muziekvoorstellingen. De internationale theaterfestivals bieden de beste mogelijkheden voor buitenlandse theatergroepen, met name die in Istanbul en Izmir. Het Istanbul Theatre Festival heeft een belangrijke nieuwe impuls gegeven aan het Turkse theater. De festivals richten zich vooral op gevestigde internationale namen naast producties van eigen bodem. Het Ankara Festival biedt ook mogelijkheden voor kleinere of alternatieve groepen. Andere veel minder belangrijke evenementen zijn de theaterfestivals in Eskisehir en Bursa. Avant-gardetheater zou, naar men zegt, op het het Cyprus Theatre Festival te vinden zijn.
Met uitzondering van het Istanbul Theatre Festival, dat al sinds 1973 bestaat, zijn de internationale festivals alle ontstaan tussen eind jaren tachtig en halverwege jaren negentig. Het bereik van de festivals is zeer groot. De gemeenten dragen bij in de organisatie en financiering van festivals. Soms gebeurt dat in de vorm van het bieden van gratis ruimte aan theatergroepen en festivals. Enkele sleutelfiguren in de actuele theaterontwikkelingen zijn Gorgun Taner, de acteur en regisseur Mahir Gunciray, Sahika Tekand, Mustafa Akran van theatergroep Kumpania (die te zien was in de Rotterdamse Schouwburg) en Baklan-Ayla Algan van de theatergroep TAL. Organisaties, festivals en gezelschappen De meeste festivals zijn multidisciplinair. Wat de internationale programmering betreft richten ze zich op ‘grote namen’. Minder bekende artiesten en gezelschappen trekken niet voldoende publiek. Er zijn vier festivals die overheidssteun hebben: het Ankara Festival, Istanbul Festivals (IKSV), Aspendos Festival en het Izmir Festival. De bijdrage ligt rond de 10 tot 20% van het budget plus gratis faciliteiten. Het belangrijkste en grootste evenement is Istanbul Festivals dat in vier deelfestivals uiteenvalt: de Biënnale en het theater-, jazz-, film- en muziekfestival. Een jeugdfestival staat in de planning maar heeft door de economische crisis vertraging opgelopen. Istanbul Foundation for Culture and Arts (IKSV) Grootste particuliere organisatie op het gebied van kunst en cultuur. Het bestuur bestaat uit de directeuren van bovengenoemde deelfestivals. De financiering komt voor 60% van sponsors, 30% van de boxoffice en 10% van stad en staat (het Ministerie van Cultuur, het Ministerie van Toerisme en 69
het promotiefonds van de Turkse premier). De activiteiten van het IKSV zijn het opzetten van internationale coproducties, organisatie en financiering van de kunstbiënnale, het tweejarig theaterfestival, het nieuwe tweejarig jeugdtheaterfestival, het filmfestival en het jazzfestival. Het bereik van de festivals is zeer hoog, met jaarlijks in totaal driekwart tot een miljoen bezoekers en zo’n duizend buitenlandse journalisten. In de toekomst zal er meer aandacht voor jeugd komen met een apart jeugd- en jongerentheaterfestival. Contact: Prof. Ersin Onay, Algemeen Directeur Istanbul Kültür ve Sanat Vakfi Istiklâl Caddesi 146 Luvr Apt. Beyoclu 80070 Istanbul
[email protected] www.istfest.org. International Istanbul Theatre Festival Tweejaarlijks theaterfestival van twee weken, dat eind mei wordt gehouden en deel uitmaakt van de Istanbul Foundation for Culture and Arts. Een Consultancy Committee for Theatre Festivals doet een programmavoorstel aan de staf van het festival. Vaak wordt gekozen voor een thematische uitwerking met betrekking tot een land. Het festival wordt als geheel en per voorstelling gesponsord. Het festival vindt om het jaar plaats vanwege onvoldoende financiële middelen. In het tussenliggend jaar wordt een groot project met een internationale kunstenaar georganiseerd. In 2003 was dat een grote productie van Pina Bausch met lokale dansers. Bij het International Istanbul Theatre Festival bestaat veel interesse voor Nederlandse theater- en dansgroepen. Buitenlandse voorstellingen worden door middel van laser ondertiteld. Theatermakers en groepen die eerder optraden voor het Istanbul Theatre Festival zijn onder meer The 70
Woostergroup, Sacha Walz, Heiner Goebels, Piccolo Theater, Breat & Puppet, Peter Brook, Pina Bausch, Heiner Muller en het Théâtre du Soleil. Contact: Dikmen Gürün, Directeur Istanbul Kültür ve Sanat Vakfi Istiklâl Caddesi 146 Luvr Apt. Beyoclu 80070 Istanbul Contact: Koza Gökbuget Tamdoban, Assistent Directeur
[email protected] Consultant Melih Ferili, de voormalig algemeen directeur van Istanbul Festivals, heeft een grote kennis van de hedendaagse ontwikkeling in de kunsten en beschikt over een uitgebreid netwerk binnen het gebied van klassieke muziek en theater. Email:
[email protected] Izmir Culture, Art and Education Foundation Organisator van het jaarlijkse International Izmir Festival. Dit internationale muziek-, theater- en dansfestival vindt plaats van midden juni tot midden juli. De programmering legt de nadruk op grote internationale namen (Elton John, Sting) en gezelschappen (Bejart, NDT, New York Symfonic). Uitvoeringen worden gegeven op historische locaties als amfitheaters in Efes, kerken en ruïnes. Het festival wil de Turkse bevolking een nieuwe kijk op de kunsten geven (“Turken zijn vooral op traditie gericht, op esthetische kunst”) en produceert zelf niet. Sommige onderdelen worden samen met Istanbul Festivals georganiseerd. Tevens wordt jaarlijks een apart jazzfestival georganiseerd met een workshopprogramma, een compositiewedstrijd en internationale Masterclasses voor conservatoriumstudenten. Prijswinnaars krijgen een studiebeurs voor het buitenland.
Filiz Eszacibasi Sarper, voorzitter van het bestuur Email
[email protected] www.izmirfestival.org Foundation for Social Research Ankara Organisator van het International Ankara Theatre Festival (van lokale betekenis), dat jaarlijks plaatsvindt in de laatste week van november. De gemeenten Cankaya, Mamak en Yenimahalle werken mee aan de festivalorganisatie. Rast heeft enkele producties op dit festival gespeeld. Er bestaan plannen voor het opzetten van een afzonderlijk kinderfestival. Contact: Yener Aksu, voorzitter Email
[email protected] Bursa Culture, Art and Tourism Foundation Organisator van het International Bursa Karagöz and Puppet Theatre Festival en het Children and Youth Theatre Festival. Beide festivals vinden jaarlijks plaats gedurende de laatste week van november en zijn van lokale en beperkte betekenis. De festivals worden naast subsidies van de gouverneur en de gemeente gefinancierd met sponsorgelden. Contact: Kenan Celil Acikhava Tiyatrosu, Resat Oyal Kulturparki 16050, Burza T 00 90 0224 234 49 12 F 00 90 0224 234 49 11 Staatstheater Ankara Opgericht door Atatürk. Aanwezig in twaalf steden: Izmir, Adana, Trapzon, Avaz, Erzum, Konya, Van, Antalya, Ankara, Bakir, Bursa en Istanbul. Het is volledig staatsgefinancierd met 750 acteurs in dienst en 2000 medewerkers, allemaal benoemd voor het leven. Het staatstheater maakt 130 producties per jaar. De directie bestaat uit een algemeen directeur, een plaatsvervangend directeur, een artistiek directeur en een administratief directeur. 71
De directie onderkent dat mensen niet worden gestimuleerd zich te ontwikkelen in dit systeem. Daarom bestaat er een vriendenstichting die met gebruikmaking van de infrastructuur eigen producties en activiteiten organiseert. De staf denkt momenteel na over de toekomst en wil graag meer weten over het Nederlandse subsidiesysteem. Het staatstheater heeft een samenwerkingsverband met Cinema de Liefde in Amsterdam. Sinds drie jaar maakt men jaarlijks een gezamenlijke kindertheaterproductie. Contact: Osman Wober, Intendant Istanbul Contact: Tamer Levent, Artistiek DirecteurAnkara Kucuk tiyatro Ulus, Ankara T 0090 312 310 7225 F 0090 312 312 6507 Hieronder volgen enkele onafhankelijke theater initiatieven. De informatie is voornamelijk afkomstig uit interviews en van het TIN (Theater Instituut Nederland). E.S.E.K. Groep jonge acteurs die een à twee keer per jaar een voorstelling maakt. Behalve bij E.S.E.K. werken de betrokkenen voor televisie en voor het staatstheater, waarmee ze hun geld verdienen. Ze hebben E.S.E.K. opgericht om met elkaar theater te maken waarin ze hun mening kwijt kunnen. De actrice Damla Ozen werkt daarnaast als actrice voor de theatergroep Playback Theatre. Deniz Altnay is de regisseur van Playback Theatre. Contact: Ugur Uludag, Regisseur
[email protected] Contact: Damla Özen, Actrice Zeytinoglu Caddesi Ata sokak Eti Sitesi B2 Blok D3 Akatlar Istanbul
[email protected]
72
Tiyatro Ti Groep artistieke vrienden die politiek theater maakt en per voorstelling een nieuwe regisseur aantrekt. Ze krijgen een heel klein beetje subsidie en verdienen hun geld verder met het opvoeren van komedies in kantines van legerbases. Ze trekken met een theaterbus door Turkije en treden in zeer primitieve omstandigheden op. Contact: Hakan Piskin, acteur & groepsleider
[email protected] Tiyatro Oyunevi Drijfkrachten achter de groep zijn de regisseur, een paar vaste acteurs, een componist, een dramaturg en twee ontwerpers. De groep wordt gesponsord door Efes Pilsen. Ze organiseert een festival voor alternatief en onafhankelijk theater. In 1998 en 1999 had het gezelschap groot succes met een in een circustent rondtrekkende voorstelling over Don Quichote. Het was een mix van groteske speelstijl en traditionele elementen van Turks theater, voor alle lagen van de bevolking. Contact: Mahir Gunsiray, Regisseur Cihangir Caddesi 33/5 Taksim 80060 Istanbul
[email protected] www.tiyatrooyunevi.com Bilsak theatre atelier Theatergroep die onafhankelijk theater maakt. Soms werkt de groep samen met Naz Erayda en Kerem Kurdoglu van Kum, Pan, Ya. Heeft geen eigen ruimte meer en heeft al een jaar geen productie meer gemaakt. Contact: Nihal Koldas, Regisseur www.bilsak.com Stüdyo Oyunculari Groep die licht absurd theater brengt, geïnspireerd op Beckett. Heeft een onafhankelijke studio. Contact: Sahika Tehand, Regisseur T. 00 90 (0)212 246 77 25
5. Sokak Tiyatrosu Dit gezelschap maakt steeds verschillende vormen van theater en experimenteert met vormgeving en tekst. Het feit dat het volledig onafhankelijk is en zichzelf onderhoudt, maakt het gezelschap uniek. Men werkt veel met gedichten en mythes en geeft vaak optredens op locaties buiten het reguliere theatercircuit. De acteurs zijn oude rockmuzikanten, wat terug te zien is in de voorstellingen. Regisseur Mustafa Avkiran spreekt goed Duits en heeft met twee producties in de Rotterdamse Schouwburg gespeeld in 2002 en in 2003. Contact: Mustafa Avkiran, regisseur Müvezzi Caddesi 29/3 Ciragan 80700 Istanbul
[email protected] Kum, Pan, Ya Onafhankelijke theatergroep. Kurdoglu en zijn echtgenote Erayda steken het geld dat ze met ander werk verdienen in het realiseren van hun theaterideeën. Ze zijn gevestigd in een oud gebouw, met een soort theater-/kunstwerkplaats, met ateliers en een filmzaal. De groep is experimenteel, met name op het gebied van vormgeving en licht. De voorstellingen spelen zich vaak af in zeer bijzondere settings. Contact: Naz Erayda en Kerem Kordoglu, leiders gezelschap Correspondentieadres: P.K. 119 Bebek, Istanbul Podium: Kumpanya Sahnesi, Istanbul Sanat merkezi Dernek Sokak, Tarlabasi Bulvari, Taksim 80080 Istanbul
[email protected] [email protected] Tiyatro Theatertijdschrift met artikelen over recente producties en het toerschema van het staatstheater.
73
Dans Pas sinds Turkije een republiek is, worden er balletvoorstellingen gegeven Pas in de jaren ‘50 kreeg het Ankara State Conservatory een balletafdeling. Nu zijn er vier dansopleidingen: aan de Universiteit van Ankara en Izmir en aan de Istanbul University en Mimar Sinan University in Istanbul. Ook is er een afdeling performing arts aan de Art and Design Faculty van de Yildiz Technical University in Istanbul. Wegens gebrek aan docenten is het de vraag of de afdeling in Ankara kan blijven bestaan. De dansopleidingen beweren naar Europese maatstaven minstens twintig jaar achter te lopen. Turks ballet heeft niet echt een eigen gezicht ontwikkeld, er is geen traditie opgebouwd. De universiteiten en de staatsballetinstellingen hebben interesse in uitwisseling met buitenlandse choreografen. Men staat open voor nieuwe dansvormen van buitenaf. De omvang van de danswereld is beperkt: jaarlijks studeren er ongeveer tien dansers af in Istanbul. Ballet- en dansactiviteiten zijn algemeen gesproken, mede door een gebrek aan geschikte zalen en sponsoring, niet erg populair in Turkije. Dit hangt waarschijnlijk ook samen met een andere culturele houding ten opzichte van het lichaam: het is vreemd aan de eigen islamitische traditie om het lichaam te presenteren en als zodanig te delen met het publiek. Alle klassieke balletgroepen vallen onder verantwoordelijkheid van DG State Opera and Ballet van het Ministerie van Cultuur. Hun repertoire omvat vaak de geijkte klassieke vorm. De staatsopera- en balletgezelschappen geven zo’n vijftig à zestig voorstellingen per jaar, waarvan een deel op tournee. Er wordt gewerkt met Turkse en buitenlandse choreografen.
The Contemporary Ballet Company, tegenwoordig een onafhankelijke organisatie, komt voort uit het Istanbul Municipality Conservatory en is het oudste particuliere dansinstituut in Turkije. Succesvolle dansers en choreografen vertrokken vaak naar het buitenland. Ze brengen nieuwe contacten naar Turkije en soms geven ze workshops binnen de opleidingen. Ook de British Council organiseert daar regelmatig workshops. Er is behoefte aan docenten uit Europa die een heel semester kunnen blijven. Turks talent moet mogelijk eerder worden gezocht in de workshops en in de privé-studio’s dan op festivals. Een belangrijke workshop op het gebied van dans wordt georganiseerd door Aksanat in Istanbul. Er zijn enkele initiatieven van dansers in Istanbul, zoals de dansstudio van Mustafa Kaplan en Aydin Teker. Mustafa wordt in dat circuit gezien als een invloedrijke choreograaf en centrale figuur in de danswereld van Istanbul. Er bestaat een groot publiek voor dans in Istanbul, Ankara, Izmir en Mersin. Deze steden hebben hun eigen State Opera en Ballet en faciliteiten voor voorstellingen. Klassiek ballet en volksdans worden met name in Bursa en Eskisehir gewaardeerd, moderne dans en experimentele dansvormen eerder in Istanbul en Ankara. De beste mogelijkheden voor buitenlandse groepen liggen in het optreden tijdens de jaarlijkse festivals. Dansvoorstellingen maken vaak onderdeel uit van muziek- of theaterfestivals. De festivals van Izmir en Istanbul hebben programmaonderdelen gericht op klassieke en op moderne dans. Het Pamukbank Ballet Theatre is een jaarlijks evenement in september rond een 75
internationale dansgroep. Het evenement wordt georganiseerd door Pozitif Productions in Istanbul. Personen en gezelschappen State Folk Dance Company Er zijn veel groepen die traditionele Turkse volksdansen uitvoeren, zowel professioneel als op amateur-basis. Deze belangrijkste groep wordt gesubsidieerd door het Ministerie van Cultuur en treedt zowel in binnen- als buitenland op. Naast traditionele dansen worden ook dansproducties op muziek van hedendaagse Turkse componisten gepresenteerd. Het bekende Sultans of the Dance (nu: Fire of Anatolia) is gebaseerd op het Ierse River Dance en werd internationaal een doorslaand succes. In Rotterdam traden ze succesvol op in Ahoy’. Modern Dance Turkey Het Modern Dance-theater is een centrale speler in de dans. Als onderdeel van de Nationale Opera heeft het tot doel de moderne dans in Turkije van de grond te krijgen. Het behoort tot de top in Turkije maar niet in de internationale danswereld. De organisatie bestaat uit 150 medewerkers, waaronder enkele demonstratiegroepen, een paar trainers en een paar choreografen. Een van hun voorstellingen was op het Holland Dance Festival te zien. Bijzonderheden: Er worden regelmatig internationale gastchoreografen uitgenodigd en matinees voor scholen georganiseerd. De organisatie is bureaucratisch en rommelig en een reorganisatie is in voorbereiding. Contact: Beyhan Murphy, artistiek leider
[email protected] www.mdturk.com
76
Mustafa Kaplan Onafhankelijk choreograaf, centrale figuur in de dansscène van Istanbul, maakt samen met Felice Sinzanli bewegingstheater. Hij werkt gewoonlijk met niet meer dan twee of drie dansers. Naast zijn eigen producties werkt hij onder andere voor het Istanbul Municipal Theatre en geeft hij les in zijn eigen studio. Kaplan is een zeer professionele leraar, danser en choreograaf. Zijn werk is vertoond in Turkije en Amerika en hij toert momenteel door Europa (sinds december 2002). Met zijn werk in het staatstheater verdient hij het geld dat hij nodig heeft voor het realiseren van zijn voorstellingen Mustafa is uitgenodigd door de Rotterdamse Schouwburg. Yüsek Kaldirim Caddesi NO 14, D16 Galata, Istanbul
[email protected] Emre Koyuncuoglu Onafhankelijke choreografe en regisseuse, werkend in Istanbul en Izmir. Emre Koyuncuoglu heeft in Frankrijk en Duitsland gewerkt met Turkse immigranten en amateurgroepen. Haar werk werd vorig jaar vertoond bij het ITS Festival en werd zeer enthousiast ontvangen. Ze zou graag willen werken met Nederlandse vormgevers.
[email protected]
Akademi Istanbul Particuliere dans-, theater- en muziekschool. Bijzonderheden: Mogelijke werkplaats voor internationale coproducties. Contact: Gelkis Giray Istiklal Cad. Bahceli Hamam Sok 3 80060 Beyoclu, Istanbul T 00 90 (0)212 251 74 84 F 00 90 (0)212 252 48 41 Aydin Teker Sinds 1996 hoofd van afdeling moderne dans aan de Mimar Sinan Universiteit. Zoekt Nederlandse docenten/choreografen die een semester lang les zouden willen geven. www.aydinteker.com Dulcinea Klein cultureel centrum met een funky cafébar-restaurant, een kleine performanceruimte en een kleine galerie. Momenteel is men bezig met het organiseren van een dansfestival. Contact: 212 249 87 53 Consultant Melih Ferili, voormalig algemeen directeur van Istanbul Festivals en kenner van de Turkse danswereld. Email
[email protected]
Leman Yilmaz Yilmaz geeft les in dansgeschiedenis aan de Yildiz Technical University. Hij is expert in traditionele Turkse dans, flamenco en tango. Daarnaast werkt hij voor de culturele afdeling van de Franse Ambassade, onder meer voor de organisatie van evenementen. Yigit Apt. No3 D:5 Fatih
[email protected] [email protected] [email protected]
77
Muziek De oudste bestaande muziekorganisaties in Turkije zijn staatsinstellingen. Het merendeel van hun voorstellingen bestaat uit klassieke muziek en opera naar Europees model. Verder bevat het repertoire een beetje jazz, wereldmuziek en andere vormen van klassiek moderne muziek. Bijna alle activiteiten op het gebied van opera vallen onder DG State Opera and Ballet van het Ministerie van Cultuur. De twee oudste staatsopera’s zijn die van Istanbul en Ankara. In de jaren tachtig en negentig zijn de opera van Izmir en Mersin opgericht. Vervolgens werd in 1998 besloten tot uitbreiding van staatsopera’s in Samsun, Van, Antalya, Sivas en Gaziantep. Elke opera heeft zijn eigen management en is zelf verantwoordelijk voor de programmering. Ook de staat heeft een zestal orkesten onder zich, waarvan de oudste het Ankara Presidential Symphony Orchestra en het Istanbul State Symphony Orchestra zijn. Er wordt veel gewerkt met buitenlandse musici en dirigenten. Met name musici uit Rusland zijn erg gewild vanwege hun hoge kwaliteit en lage gages. De budgetten van de staatsopera’s en -orkesten zijn niet erg hoog. Verschillende orkesten worden gesponsord door particuliere organisaties. Sinds 1980 is de rol van de staat in het opzetten van muziekinstellingen - met uitzondering van de nieuwe opera’s - kleiner geworden en nam de ontwikkeling van particuliere muziekorganisaties en -activiteiten een hoge vlucht. Momenteel zit de Turkse muziekwereld in een overgangsperiode. Enerzijds duiken door bedrijven gesponsorde organisaties op. Anderzijds komen er steeds meer onafhankelijke stichtingen.
Deze particulier stichtingen, meestal opgericht door rijke Turkse particulieren, zijn uiterst belangrijk voor de muziekindustrie in Turkije. Ze zoeken naar niches en concepten voor specifieke doelgroepen. Sinds de jaren negentig heeft het Turkse publiek dan ook met veel meer hedendaagse muziekstijlen en musici kennis kunnen maken. Vooral jazzmuziek en klassieke westerse muziek veroveren de markt. Jazzclubs programmeren tegenwoordig steeds vaker ook rockmuziek. In de loop van de laatste vijftien jaar zijn er meerdere muziekfestivals opgezet door particuliere stichtingen, gesponsorde organisaties en particuliere productiemaatschappijen. Het zijn met name deze festivals die mogelijkheden bieden voor buitenlandse musici. Het muziekfestival van Istanbul steekt voor wat betreft klassieke en modern klassieke muziek boven de rest uit. Ook het festival van Izmir en het Efespilsen Bluesfestival (Istanbul) hebben een goede reputatie. De steden waar universiteiten, conservatoria en muziekscholen zitten zijn eveneens interessante plaatsen voor aanbod van westerse muziek. De meest toonaangevende instellingen in de internationale muziekscene in Turkije zijn de Istanbul Foundation for Culture and Arts en de Sevda Cenap And Foundation in Ankara. In Ankara gebeurt er verder niet zo veel op muziekgebied. Talenten vertrekken in de regel naar Istanbul. (Zie ook: jongerencultuur). Voornaamste Festivalorganisaties International Istanbul Music Festival (Istanbul Foundation for Culture and Arts) Het International Istanbul Music Festival vindt jaarlijks plaats gedurende de tweede week van juni en de tweede week van juli. Het programma bevat kamermuziek, vocale muziek, opera, dans, een solistenserie en traditionele muziek, en is gebaseerd op een 79
thema (een componist, stijl, land, enzovoort). Het International Istanbul Jazz Festival met jazzmuziek en cross-overmuziek vindt jaarlijks plaats in de tweede en derde week van juli. De Istanbul Foundation for Culture and Arts is bezig met het bouwen van een concertzaal in Istanbul voor 2500 bezoekers. Naast het International Ankara Festival en het Izmir Festival wordt dit een aantrekkelijke plek voor buitenlandse musici. Het Istanbul Music Festival wordt gesponsord door bedrijven als Shell, Philips, Unilever, Siemens en Eczacibasi. Contact: Ahmet Erenli, Directeur Istanbul Kültür ve Sanat Vakfi Istiklâl Caddesi, No.146 Luvr Apt. Beyoclu 80070 Istanbul
[email protected] Sevda-Cenap And Music Foundation, Ankara Stichting ter promotie van klassieke muziek, inclusief de Turkse klassieke muziek en de hedendaagse muziek. Organisator van het Ankara Muziek Festival en concerten in andere Turkse steden. De stichting beschikt over eigen koren, geeft cd’s en boeken uit en doet educatieve projecten. Jaarlijks organiseert zij in maart of april het International Ankara Music Festival, het belangrijkste muziekevenement in Ankara. Op het programma staan concerten met orkesten, kamermuziek, koren, recitals, dans en ballet, jazz, pop, folkmuziek en mime. Het festival krijgt financiële ondersteuning van de ministeries, diplomatieke missies, culturele centra, officiële instituten en particuliere organisaties in Ankara. Verdere geeft de Sevda-Cenap and Music Foundation beurzen aan getalenteerde studenten, promoot ze werk van Turkse componisten en organiseert ze naast het Ankara Music Festival workshops, concerten en seminars. 80
Bijzonderheden: De stichting is lid van de Europese Festival Organisatie. Ze doet veel aan uitwisseling op educatief gebied (er staat bijvoorbeeld een dirigentencursus gepland met Nederlandse dirigenten). Men onderhoudt onder meer contacten met Festival Oude Muziek, het Utrechts Conservatorium, het SNK (Stichting Samenwerkende Nederlandse Korenorganisaties) en Kulsan. Sevda-Cenap & Music Foundation zou graag zien dat Turkse muziekleraren uit Nederland workshops geven over methodieken. Contact: Ibrahim Barisik, Coördinator Contact: Pinar Alpay, Educatief Medewerker Tunali Hilmi Cad. 114/43 Kavaklidere 06700 Ankara
[email protected] www.andmuzikvakvi.com www.ankarafestival.com Izmir Foundation of Culture and Arts Organiseert jaarlijks in de tweede week van juni en tweede week van juli het International Izmir Music Festival, met klassieke muziek, dans en jazz. De uitvoeringen vinden plaats op speciale locaties. Het festival wordt mede ondersteund door buitenlandse culturele posten en wordt gerekend tot de belangrijkste internationale podiumkunstenfestivals in Turkije. www.izmirfestival.org Jazz Society Ankara Kleine organisatie die de METU Jazz Days organiseert en regelmatig jazzmusici naar Ankara haalt. JSA heeft de afgelopen zeven jaar ruim honderd concerten georganiseerd, voornamelijk in het kader van METU en een enkele keer in jazzclubs. De METU Jazz Days worden ondersteund door de universiteit en Club Manhattan, en gesponsord door enkele bedrijven en oud-studenten. Daarnaast steunen ambassades de activiteiten. De Jazz Society biedt goede mogelijkheden voor samenwerking.
Contact: Ozlem Oktar-Varoglu Adres: Nenehatun Cad. No : 72/5 GOP 06700 Ankara www.acd.org.tr
[email protected] [email protected] Enkele andere festivals De State Opera and Ballet organiseert jaarlijks in juni en juli het International Aspendos Opera and Ballet Festival. De gemeente Antalya organiseert jaarlijks het European Jazz Festival. In Bursa wordt door de gemeente het Bursa Music Festival georganiseerd met jazz ballet, popmuziek en folk. Izmir State Symphony Orchestra Internationaal toerend symfonie-orkest (Rome, Napels, Bremen, Tokio, Brussel) dat graag uitwisseling zou willen met Nederland, van muziekuitwisseling (Nederlandse en Turkse componisten) tot aan (kamer-)orkestuitwisseling. Kenan Gokkaya, directeur www.izdso.gov.tr Consultant Melih Ferili, voormalig algemeen directeur van Istanbul Festivals, kenner en adviseur van Turkse muziekfestivals. Email
[email protected] Muziek: productiemaatschappijen & ‘venues’ Pozitif Productions Productiemaatschappij met een impresariaat, een concertzaal met een capaciteit van 2000 bezoekers en een eigen platenlabel, de pionier van de alternatieve muziekmarkt in Turkije. Directeur Mehmet Uluf brengt een nieuwe visie op de muziekmarkt en ontwikkelde Pozitif tot een spin in het internationale web met een geoliede publiciteitsen marketingmachine. Er wordt gewerkt met sponsors uit het bedrijfsleven. Zie ook 81
het hoofdstuk Jongerencultuur (p. xx). Pozitif wil buitenlandse jazzmusici naar Turkije halen en Turkse jazzmusici introduceren in andere landen. Contact: Mehmet Ulug, Directeur T 00 90 (0)212 244 33 94 Contact: Ahmet Sinan Uluc Havyar Sokak No.54 Cihangir 80060 Istanbul
[email protected] www.pozitif-ist.com Babylon Muziekcentrum van Pozitif Productions, dat naast muziek (onder meer jazz en ‘alternatieve’ wereldmuziek) ook theater, dans en lezingen begint te programmeren. Babylon heeft een internationale programmering van topkwaliteit en is een een reference stage voor alle Turkse popgroepen. Seybender Sokak No.3 Asmalimescit Tunel Beyoglu 80040 Istanbul
[email protected] Aksanat Productiemaatschappij die jaarlijks het Akbank Jazz Festival voor hedendaagse internationale jazzmuziek organiseert. Het festival vindt plaats gedurende de tweede en derde week van oktober in Istanbul, Ankara en Adana. Tijdens het festival worden ook workshops en seminars gegeven. Istiklal Caddesi 14-18 80080 Beyoglu- Istanbul
[email protected] www.akbanksanat.com Hip Productions Productiemaatschappij die het Istanbul Dance and Techno Festival, de Radio 2019 Dance Tour en het Sakl kent World Music
82
Festival organiseert. Bijzonderheden: Hip Productions wil evenementen organiseren op het grensvlak van film en muziek. Het is een sleutelorganisatie op het gebied van techno en heavy metal. Ze hebben ideeën voor het organiseren van een drumfestival, een underground filmfestival, een wereldmuziek-evenement en avant-garde-modeshows. Hip heeft relaties met Nederlandse dj’s en zoek mogelijkheden voor intensievere uitwisseling. Alev Caglar
[email protected] www.hippro.com
Cemal Re it Rey Concert Hall (CRR) CRR is een van de grootste culturele centra van Istanbul. De gemeente is eigenaar en beheerder van het centrum. De organisatie heeft een eigen productiehuis en een eigen symfonieorkest. Het programmeert zo’n tweehonderd concerten per seizoen in allerlei muziekstijlen. CRR organiseert ook festivals: het CRR International Mystic Music Festival, het CRR International Piano Festival, het CRR International Children’s Festival, het CRR International Youth Festival en het CRR International Bosphorus Festival. Voorts produceert CRR opera’s.
Yap Kredi Culture and Arts Een van de grootste particuliere kunststichtingen, die het Yapi Kredi Arts Festival organiseert. Contact: Nalan Orki Istiklal Caddesi 285-287 80050 Beyoglu, Istanbul e-mail
[email protected] www.ykykultur.com.tr
Bijzonderheden: CRR heeft zeer grote belangstelling voor dans en plannen om een eigen danstheater op te richten. De organisatie wil een kwaliteitspodium worden voor wereldmuziek, Turkse traditionele muziek, Osmaanse muziek en jazzmuziek. Men heeft beperkte financiële middelen. Het publiek is van alle leeftijden. CRR biedt mogelijkheden voor buitenlandse musici, omdat de organisatie qua budget en artistieke keuze flexibeler is dan de staatsorganisaties. Contact: Mr Arda Aydogan, Algemeen Artistiek Directeur Contact: Murat Gürol, programmadirecteur Istanbul Metropolitan Municipality Kültür A.S. Darülbedayi Cad. Harbiye 80200 Istanbul T 00 90 (0)212 231 54 97-98 F 00 90 (0)212 248 54 51
Ankara National Opera en Ballet Brengt voornamelijk het grote repertoire, maar soms worden er ook eigen Turkse operaproducties gemaakt. Veel steden hebben een (opera-)theater. Onderling wisselen ze opera’s, producties, personeel en artiesten uit. Als ze een opera willen maken kunnen ze ondersteuning krijgen van de opera in Ankara. Het repertoire van de opera in Ankara wordt steeds voor drie jaar vastgesteld door een artistieke raad. De opera is altijd uitverkocht. Contact: Senol Tiryaki, Plaatsvervangend Directeur Hanimeli Sokak 11, Ankara T 00 90 312 229 83 57 F 00 90 312 232 61 42
websites www.jukeboxturkey.com www.x-ist.com www.abonet.net
83
Film Algemeen In tegenstelling tot andere kunsten werd film gedurende de oprichting van de Turkse Republiek niet gezien als een vorm van westerse cultuur. Filmmakers krijgen in Turkije dan ook minder overheidssteun dan kunstenaars op het vlak van theater, muziek, opera en ballet. Daarnaast kunnen films die in de bioscoop worden vertoond met uitzondering van festivals - worden gecensureerd door DG Copyright and Cinema van het Ministerie van Cultuur. Film heeft zich dan ook slechts langzaam een plaats weten te verwerven in Turkije. De gouden jaren van de Turkse cinema liggen in de jaren vijftig en zestig. Turkije produceerde drie- tot vierhonderd films per jaar en draaide in dat opzicht een productie die te vergelijken was met die van India en de USA. Er bestonden slechts enkele staatsfilmbedrijven, waar één en dezelfde filmploeg soms wel vier verschillende films op een dag opnam. De gepolariseerde politieke situatie eind jaren zeventig, het geweld op straat en de introductie van de televisie in 1972 heeft een einde gemaakt aan dat tijdperk. Na de staatsgreep in 1980 vertrokken linkse filmmakers naar het buitenland en kwam de filmindustrie tot stilstand. De beroemde film Yol (Yilamz Guney, 1982) won prijzen in Cannes maar werd 18 jaar lang verboden in Turkije. De video nam voor een groot deel de rol van de bioscoop over. Hedendaagse film Door de uitbreiding van het aantal televisiestations en de opkomst van de multimediaindustrie leek de filmindustrie in eerste instantie geheel in te storten. De Turkse cinema maakt momenteel echter een krachtige ontwikkeling door. De opkomende generatie van Turkse filmregisseurs
brengt steeds meer kwaliteitscinema. Wat in de jaren zestig en zeventig werd geproduceerd is daarbij vergeleken duidelijk van inferieure kwaliteit. Van de tien speelfilms die nu jaarlijks uitkomen wordt de helft op de grote internationale festivals uitgenodigd. Voor Turkse filmimporteurs zijn de belangrijkste buitenlandse filmfestivals die van Cannes, Berlijn, Venetië, Montreal en Rotterdam. Festivals zijn voor buitenlandse films van groot belang om de aandacht te trekken van importeurs en bioscoopexploitanten. In Turkije vinden jaarlijks tien filmfestivals plaats, waarvan twee nationale festivals die zich richten op Turkse films en acht internationale festivals. In 1985 werden de Istanbul cinemadagen georganiseerd, die zich ontwikkelden tot wat nu een van de grootste internationale filmfestivals is: het Istanbul Film Festival. Naast het festival in Istanbul zijn het Ankara Film Festival en het Festival of European Films on Wheels belangrijk voor het lanceren van een buitenlandse speelfilm. In het voorjaar vindt het Istanbul Documentary Festival plaats. Verder zijn er gespecialiseerde festivals voor korte films, natuurfilms en culturele films. Turkije heeft een grote en snel groeiende markt voor speelfilms, die zich met name concentreert in Istanbul. Sinds 1996 zijn er een aantal bioscoopcomplexen in winkelcentra en zakencentra gebouwd. De Amerikaanse filmindustrie heeft een groot deel van de Turkse markt veroverd. Het aantal Europese en Turkse films is, zeker sinds in 1989 Warner Brothers en United International Pictures op de Turkse markt kwamen, teruggelopen. Van wat er momenteel in de bioscoop draait is 85 % Amerikaans en de films verschijnen vaak al eerder in Turkije op het witte doek dan in 85
andere Europese landen. Amerikaanse producenten hebben contracten met de meeste bioscopen in Turkije en vertonen alleen de eigen films. Ook de meeste filmhuizen in Turkije vertonen mainstream Amerikaanse films. Bioscopen kunnen op een aardige belangstelling rekenen, maar de bezoekersaantallen zijn minder hoog dan in de rest van Europa. Relatief veel mensen bekijken thuis video’s en dvd’s. Er zijn rond de zeshonderd bioscopen in Turkije en wekelijks bezoeken zo’n 700.000 mensen een bioscoop. Het filmfestivalpubliek bestaat voornamelijk uit hoger opgeleiden, studenten, pers en media. Studenten gaan met name naar korte films en Turks-Europese films. De toegangsprijzen daarvoor zijn in vergelijking met de toegangsprijzen voor andere films laag, vanwege de steun van Eurimage voor de vertoning van Turks/Europese films. Sponsors laten het door de crisis afweten. Voorheen steunden ze de onafhankelijke bioscopen omdat ze daarmee een gespecialiseerd publiek konden bereiken. Je kunt in Turkije nauwelijks spreken van een filmindustrie als zodanig. De regisseur is gewoonlijk ook producent en distributeur. Er bestaan honderden kleine organisaties die ieder voor zich werken en zich bezig houden met reclame, clips en televisie. Ze zijn nauwelijks verenigd in een overkoepelende associatie. De Association of Documentary Makers beheert alleen een archief. Verschillende stichtingen zijn gespecialiseerd in activiteiten op het gebied van film, onder meer de Istanbul Foundation for Culture and Arts, Türksak en de Ankara Cinema Association. Voor de themafestivals in kleinere steden, zoals Kocaeli, Trabzon en
Erdine, is het raadzaam contact te zoeken met de lokale autoriteiten. Grote namen onder de Turkse regisseurs zijn Yavus Turgul, Omer Kavur, Erden Kiral, Zeki Demirkubuz, Dervis Zaim en recent Nuri Bilge Ceylan, die internationale prijzen won met zijn film ‘Uzak’. Een bekende Turkse documentairemaker is Can Candon. Zijn documentaires worden op veel internationale festivals vertoond. Kutlu Ataman maakt documentaires en kunstfilms. In maart 2002 is er een overzicht van zijn werk geweest in het Haags Gemeentemuseum. Organisaties Bioscoop Alkazar Istanbul Bioscoop van de betere film met drie zalen. Deze in 1924 gebouwde bioscoop is de oudste van Istanbul. Alkazar wil onafhankelijk blijven en selecteert zelf zijn films in Cannes, Venetië en Rotterdam. Ze koopt de rechten van vijf kopieën voor Turkije en distribueert de films zelf. Bioscopen in Istanbul als Odeon, Cinemax, Kapitol en Broadway zijn afnemers, en daarnaast onder meer in Izmir, Bursa en Ankara, allemaal kleine zalen met maximaal 300 stoelen. Doel is de kleine kwaliteitsbioscopen in stand te houden. Af en toe draait er een Hollywoodfilm om extra inkomsten te genereren. Contact: Adalet Dinamit Simera Film Simera Film is een voorbeeld van een van de vele kleine en beginnende filmbedrijfjes die een infrastructuur biedt aan documentairemakers en makers van korte films. Financiering komt voor 90% uit het buitenland, verder uit fondsen, festivals, coproducties of via de buitenlandse culturele instituten in Istanbul. Het Ministerie van Cultuur verstrekt soms kredieten tot 40.000. Financiering van documentaire en korte film is niet eenvoudig. Vooral documentaires zijn moeilijk te financieren. 87
Televisiestations vragen geld om ze uit te zenden. Contact: Nuray Onuk T 00 90 212 249 71 21 F 00 90 212 249 71 20 Istanbul International Film Festival Organisator van het grootste en voornaamste filmevenement in Turkije: het International Istanbul Film Festival. Het festival kent een nationale en internationale competitie en heeft tot doel de ontwikkeling van de Turkse film te stimuleren, internationale erkenning te verkrijgen voor de Turkse film en de kwaliteit van films op de Turkse markt te verhogen. Het festival is een uitstekende presentatieplek voor buitenlandse films. International Istanbul Film Festival Contact: Hülya Uçansu, Coördinator T 00 90 (0)212 293 31 33/ 249 55 75 World Mass Media Research Foundation Organisator van het kleinere International Ankara Film Festival, dat een nationale speelfilmcompetitie en een internationale animatiefilmcompetitie omvat. Naast de organisatie van het festival voert de stichting ook onderzoeken uit in relatie tot film en televisie. Contact: Oiuz Onaran, Directeur T 00 90 (0)312 468 77 45 Ankara Cinema Foundation, Festival of European Films / Festival on Wheels Het Festival on Wheels vindt jaarlijks plaats in oktober en november. Het doel is een groot publiek in aanraking te brengen met de betere films uit Europa en Turkije. Het festival heeft onder meer een programma korte film. Het duurt tussen de drie en zeven dagen per stad en vindt achtereenvolgens plaats in verschillende grote steden. In 2002 werden tientallen recente Europese films en een aan-
88
tal retrospectieven vertoond in Ankara, Bursa en Izmir. Het wordt gesubsidieerd door de Europese Commissie en het Ministerie van Cultuur. De betreffende ambassades en culturele instituten (de Nederlandse ambassade, British Council en het Franse en Italiaanse consulaat) dragen financieel bij in de kosten van het filmtransport. Bijzonderheden: het aantal bezoekers is bijna verdubbeld in vergelijking met vorige jaren. Bioscopen zoeken nu zelf contact met het festival: de belangstelling voor de betere film lijkt snel te groeien. Het festival wil zich nu ook als distributeur gaan ontwikkelen. Met het succes proberen ze in te breken op het Amerikaanse filmmonopolie in Turkije. Contact: Dr. Ahmet Boyacioclu, General Secretary Abay Kunanbay Cad. Bilir sokak No:20/13, Kavaklidere 06700 Ankara
[email protected] www.europeanfilmfestival.com Foundation of Istanbul Photography and Cinema Amateurs (FIPCA) Organisator van het International Istanbul Short Film Festival, dat jaarlijks in april plaatsvindt. Het programma bestaat uit animatiefilms en korte films. Het festival wordt ondersteund door de British Council en de Franse, Duitse en Zweedse consulaten en culturele instituten. Zij betalen de reis- en verblijfskosten voor buitenlandse gasten en de transportkosten voor de films. Alle vertoningen zijn gratis toegankelijk. Contact: M. Hilmi Etikan, Director Sofyali Sokak No: 4 Beyoglu - Tünel; 80050 Istanbul T 00 90 212 252 5700 F 00 90 212 249 3888 www.kisafilm.com
Türsak, Turkish Foundation of Cinema & Audiovisual Culture Deze stichting van Turkse cineasten organiseert filmweken in Turkije. De gemeenten nodigen Türsak uit voor deze activiteiten. In de grote steden als Istanbul, Ankara en Izmir zijn stichtingen en culturele centra actief in het opzetten van evenementen. In de kleine steden hebben ambtelijke instellingen zoals de gemeente meer invloed. Türsak heeft een hechte relatie met het Goethe Instituut, en staat ook in contact met Italiaanse, Britse en Poolse culturele organisaties en consulaten. Contact: Engin Yicitgil, Algemeen Directeur G. Erol Dernek Sk. 11/2 Hanif Han 80072 Istanbul
[email protected] Filmfestivals Antalya In Antalya worden jaarlijks twee festivals gehouden: het nationaal filmfestival en het festival voor korte film. Het nationaal filmfestival krijgt ook een internationaal gedeelte. Website www.sinefil.org Consultant Melih Ferili, voormalig algemeen directeur van Istanbul Festivals email
[email protected]
89
Fotografie Algemeen Fotografie kent een lange traditie in Turkije. Al in 1840 nodigde de sultan Europese fotografen uit om portretten te maken. De staat geeft tegenwoordig echter nauwelijks geld uit aan fotografie. Soms koopt ze aan en soms organiseert ze een competitie met prijzen. Fotografie wordt nog steeds meer als een hobby dan als een kunstvorm gezien. Er zijn weinig professionals, maar veel amateurs, verenigd in 26 clubs. Ze proberen op dit moment een federatie op te richten zodat ze lid kunnen worden van de Fiap. Er zijn weinig mogelijkheden om te exposeren en internationale contacten zijn er nog nauwelijks. De commerciële markt en verzamelaarmarkt zijn nog klein. Een speciaal agentschap voor fotografie bestaat niet, noch een museum of effectief copyright. Kranten hebben geen fotoredacties of vaste fotografen en bij de foto’s worden nooit de namen vermeld. Er wordt nauwelijks geld aan uitgegeven en het meeste wordt aangekocht van Associated Press. Galeries De enige galerie die zich uitsluitend richt op fotografie als kunstvorm is de Pamukbank Photography Art Gallery in de Istanbulse wijk Nisantasi. De galerie organiseert vijf exposities per jaar met vooral werk van internationaal bekende fotografen. Ook worden er workshops aangeboden. In de toekomst wil de galerie een fotobiënnale in Turkije realiseren. Andere locaties in Istanbul waar foto’s worden geëxposeerd zijn de galerie van Fotograf Evi in Galata Serai, de galerie van de Bilgi Universiteit bij Taxim, de avant-gardistische galerie Platform en de expositieruimte van Fotograf Vakfi. Daarnaast zijn er 28 univer-
siteiten in Istanbul met tentoonstellingsruimten waar regelmatig fotografie wordt geëxposeerd. Evenement Een belangrijk evenement voor fotografie is de Istanbul Photography Days, georganiseerd door de Istanbul Association for Photography and Cinema Amateurs (IFSAK). Het is een jaarlijks internationaal evenement, met werk van Turkse en buitenlandse kunstenaars, dat wordt gesponsord door particuliere organisaties. De associatie organiseert verder tentoonstellingen, lezingen, een korte filmcompetitie en een jaarlijkse fotografiedag. In Ankara vindt jaarlijks de AFSAD plaats. Gedurende een maand worden tentoonstellingen van nationale en internationale fotografen georganiseerd, in combinatie met discussiepanels en workshops. Fotografen Enkele Turkse fotografen zijn internationaal doorgebroken zoals Ara Guler, Gultekin Cizgen, Coskun Aral, Izret Keribar, Ozan Sagdic, Sabit Kalfagil, Tahsin Aydogmus en Ibrahim Demirel. Organisaties Fotograf Vakfi Fotografiestichting die als doelstellingen heeft een werkplaats ter beschikking te stellen voor documentairefotografen, internationale fotografen uit te nodigen voor workshops en tentoonstellingen en een fotoacademie, museum en agentschap op te richten. Daarnaast wil de stichting internationale contacten opbouwen. Bijzonderheden: De stichting ging na de aardbeving met een groep fotografen naar het rampgebied waar ze drie maanden lang met kinderen werkten om middels fotografie trauma’s te verwerken. De tentoonstelling die daaruit voortkwam ging vervolgens 91
de hele wereld rond. De stichting werkt samen met World Press Photo in Amsterdam om verbetering te brengen in de situatie van de fotografie in Turkije. Tevens organiseren ze seminars voor krantenredacties. Contact: Kemal Cengiskan T 00 90 212 292 19 39 www.fotografvakvi.org Tijdschriften Er bestaan twee tijdschriften op het gebied van de fotografie: het blad Genis Aci en het meer technische Fotograf. Websites www.fotografvakfi.org www.ifsak.org www.fototrek.com
Literatuur Algemeen Ook al wordt er relatief weinig gelezen (slechts 4% van de bevolking leest een krant), de literatuur neemt een steeds voornamere plaats in de culturele activiteiten in. Er zijn associaties die boekenbeurzen, literatuurdagen en discussiegroepen organiseren en het aantal titels neemt jaarlijks toe. Toch is de situatie niet erg rooskleurig. Oplages blijven vaak beperkt tot een- à tweeduizend exemplaren. Slechts enkele grootheden als Achmet Altan en Orhan Pamuk halen oplages boven de 150.000. Zes andere schrijvers halen de 40.000. Tachtig procent van de boeken worden in Istanbul, Ankara en Izmir verkocht. De jaren tachtig waren desastreus voor het literaire leven. Het was het riskant om boeken te lezen of te bezitten. Boekverbrandingen kwamen voor en intellectuelen waren bij voorbaat verdacht. Alle bestsellers worden illegaal gekopieerd, wat de ontwikkeling van de legale boekenmarkt zwaar frustreert. De winsten zijn zeer klein. Meer dan vijfhonderd titels worden illegaal op de markt gebracht en financieel vertegenwoordigt dat naar schatting eenderde van de totale markt. Nederlandse litteratuur geniet nauwelijks tot geen bekendheid. The History of Modern Turkey, van E.J. Zurcher (non-fictie) was een ‘bestseller’ met een oplage van 12.000. Een probleem is dat er maar heel weinig goede vertalers zijn (zoals Nurten Aykanat en Haluk Tuna) van Nederlands naar Turks. Grote uitgevers zijn Isbank, Yapi Kredi, Dogan Media Group en de Koc Group. De laatste start binnenkort een uitgeverij. Dogan heeft momenteel praktisch een monopolie op het gebied van kranten. De andere 93
uitgever van kranten, Sabah, is in financiële problemen geraakt. Dogan heeft tevens een uitgeverij en drie televisiestations. Boekenbeurzen zijn de belangrijkste evenementen op het vlak van literatuur en de meest interessante plekken voor buitenlandse gasten. Sommige provincies organiseren ook internationale literatuurweken. Verschillende buitenlandse culturele centra organiseren evenementen, al dan niet in samenwerking met universiteiten. Het Frans cultureel centrum en het Goethe Instituut nodigen regelmatig auteurs uit eigen land uit om deel te nemen in discussies of workshops. Associaties op het gebied van literatuur zijn de Economic and Social History Foundation of Turkey, de Association of Literature, Turkish P.E.N. Association en de Turkish Publishers Union. Organisaties en activiteiten Istanbul Book Fair Deze beurs wordt georganiseerd door beursorganisator Tüyap en vindt jaarlijks gedurende tien dagen plaats in oktober of november. Er worden schrijvers aan het publiek gepresenteerd en er zijn discussies en lezingen. De beurs is zeer levendig en trekt in de regel zo’n 10.000 bezoekers. Naast Turkse uitgeverijen trekt de beurs ook buitenlandse uitgeverijen. Afhankelijk van het thema van de beurs, doen buitenlandse culturele instellingen soms suggesties voor gasten. Eerder werd samenge-
werkt met de British Council en Amerikaanse, Franse, Duitse en Italiaanse culturele centra. Zij dekken in de regel de reis- en verblijfskosten van de auteurs. Tüyap Fairs and Exhibitions Organization Inc. E-5 Karayolu , Gürpınar Kavbacı, Beylikdüzü / Büyükçekmece 34522 Istanbul - Türkiye
[email protected] www.tuyap.com.tr Indomabace Boekenbeurs in Istanbul, die kleiner is dan de Tüyap beurs maar ook zeer succesvol. Boekwinkel Istanbul De Remzi Kitabevi boekwinkel is onderdeel van een boekwinkelketen. Het heeft een groot aantal Turkse en internationale (culturele) tijdschriften. T 00 90 (0) 212 282 2575 Akmerkez, Istanbul. Uitgeverij Iletisim Yayincilik A.S uitgeverij van wellicht de belangrijkste levende schrijver in Turkije, Orhan Pamuk, e-mail:
[email protected] Yapi Kredi Eén van de grootste literaire uitgevers in Turkije. Contact: R.Omer Kukner, general manager T 00 90 212 252 47 00, F 00 90 212 252 34 16
95
Beeldende kunsten Na de oprichting van de Turkse republiek in 1923 werden overal in het land kunstcentra en staatskunstopleidingen opgericht. De staat was jarenlang dominant in de ondersteuning van de beeldende kunst in Turkije. Galeries Eind jaren zestig openden de eerste particuliere galeries. In de jaren zeventig werden steeds meer kunstgaleries door openbare instellingen opgericht om kunst toegankelijker te maken voor het Turkse volk. Geleidelijk kregen particuliere consumenten en organisaties meer interesse in het verzamelen en was de staat niet meer de enige koper. Het aantal expositieplekken groeide in de jaren tachtig nog meer als gevolg van door de staat opgerichte nieuwe culturele centra. Tegenwoordig is er een overvloed aan galeries en veilinghuizen. Er zijn grofweg 250 kunstgaleries in Turkije, waarvan er zo’ n negentig van de staat zijn, twintig van gemeenten, vijftig van openbare instellingen en ruim honderd in particulier bezit. Er zijn vier typen galeries: galeries verbonden aan banken, commerciële galeries, galeries verbonden aan universiteiten en avantgardistische galeries. Tweederde van de particuliere galeries behoort toe aan commerciële organisaties of stichtingen. De banken spelen tegenwoordig een steeds grotere rol. Praktisch alle banken bezitten nu hun eigen galerie. Ook vrijwel alle buitenlandse culturele instituten hebben een eigen expositieruimte. Ongeveer tachtig tot honderd particuliere galeries zijn gevestigd in Istanbul, enkele in Ankara en in Izmir. Het galerieaanbod is algemeen gesproken middelmatig. In
Istanbul bestaan slechts vijf tot tien galerieën die internationaal meetellen. In Istanbul zijn er zeven veilinghuizen. De belangrijkste zijn Portakal Sanat, Maçka Mezat, Küsav, Libraire de Pera en Eskidji. Schilderkunst Schilderkunst is de meest actieve branche van de beeldende kunst in Turkije. De belangrijkste kopers zijn grote instellingen als banken en holdings. De commerciële galeries tonen soms werk van buitenlandse kunstenaars, maar daar is maar beperkt animo voor. De kopers zijn meer geïnteresseerd in Turkse kunst. Het belangrijkste internationale evenement, ook voor de schilderkunst, is de Internationale Istanbul Biënnale. Er worden parallel workshops, debatten en seminars georganiseerd in samenwerking met universiteiten. Een van de meest bekende beeldend kunstenaars uit Turkije is de in Berlijn woonachtige Ayse Erkmen. Ze exposeert zowel in Istanbul als in de rest van de wereld. Dat geldt ook voor vele anderen die internationaal zijn doorgebroken. Ze leven een transnationaal bestaan: in Istanbul en in Londen, Berlijn, Parijs of New York. Kunstenwijken Instanbul Istanbul is de belangrijkste markt voor beeldende kunst. De oude wijken Nisantasi, Ortaköy en Kuzguncuk, waar vroeger de meeste commerciële galeries en kunstenaarskolonies waren gevestigd, hebben grote veranderingen doorgemaakt. Het is nu een mix geworden van de traditionele commerciële galeries en een non-profit kunstencentrum voor de promotie van moderne kunst. Mudo Macka Art Gallery en Galeri Nev zijn enkele van de belangrijkste galeries in dit stadsdeel.
97
Door de herstructurering en verhuur van bestaande zakencentra en verbeterde transportverbindingen zijn er nieuwe kunstcentra ontstaan in de Maslakdistricten Beyoglu en Pera. Beyoglu, ooit het economisch, politiek en culturele centrum van het Ottomaanse rijk, had in de loop der tijd haar glorie van vroeger verloren. In de jaren tachtig en negentig heeft deze wijk een opknapbeurt gehad. De wijk werd ontsloten door een nieuwe boulevard, gedeeltelijk autovrij gemaakt en ontwikkelde zich niet alleen tot winkelcentrum, maar ook weer tot cultuurcentrum. Naast luttele Europese instituten, commerciële galeries en bankgaleries, volgden midden jaren negentig nonprofitcentra en multifunctionele ruimtes voor cafés, restaurants, concerten, uitvoeringen en tentoonstellingen, zoals Babylon, Roxy en Dulcinea. Sommige kunstenaars hebben in het Tünelgebied goedkope expositieruimtes kunnen huren. Enkele voorbeelden zijn Vitrin (van Selda Arsal), Oda (van Günes Savas), Dükkan (van Selim Birsel) en het voormalig depot voor tentoonstellingen PTT (van de groep Hafriyat). Ook in het noorden van de stad, op de Levent-Maslaklijn, zijn twee nieuwe concentraties van kunstenaars ontstaan: Taksim-Beyoglu en Levent-Maslak. In eerste instantie vestigden kunstenaars zich hier vanwege de lage huurprijzen. De belangwekkendste locatie in Taksim-Beyoglu is het Maslak Atatürk Auto Industry Complex. In Levent-Maslak bevinden zich onder meer het Istanbul Culture and Congress Centre Ayazaga en Project 4L. Een recente grote expositie in de publieke ruimte die in Nisantasi werd georganiseerd, ‘Personal Geography, Global Maps’, verbeeldt de processen van verandering die in de stad plaatsvinden. Het is de bedoeling
dat deze expositie elk jaar in een ander district plaatsvindt. Organisaties en activiteiten International Istanbul Biennial Interdisciplinaire biënnale van hedendaagse schilderkunst, fotografie, videokunst, installaties en beeldhouwkunst. Dit belangrijkste evenement op het gebied van de beeldende kunst wordt georganiseerd door de Istanbul Foundation for Culture and Arts. Het programma wordt vastgesteld door de staf op voorstel van een Consultancy Committee. Voor iedere biënnale wordt een nieuwe curator aangewezen. Internationale organisaties als de Montreal Foundation en de Andy Warhol Foundation dragen voor 65 à 70% aan het budget bij, de Turkse overheid slechts circa 7%. Het festival vindt om het jaar in de herfst plaats op drie historische locaties (Imperial Mint, Hagia Eirene Museum en Yerebatan Cister) en verder verspreid over verschillende districten in de stad. Er worden zestig kunstenaars per biënnale uitgenodigd. De Mondriaan Stichting ondersteunt de Biënnale. Contact: Emre Baykal, Directeur, Istanbul Kültür ve Sanat Vakfi Istiklâl Caddesi, No.146 Luvr Apt. Beyoclu 80070 Istanbul T 00 90 (0)212 334 07 00 ext:763 T 00 90 (0)212 334 07 63 (direct) F 00 90 (0)212 334 07 18
[email protected] Istanbul Art Museum Foundation Istanbul Sanat Muzesi Vakfi: stichting gericht op het tot stand brengen van het eerste museum voor moderne kunst in Turkije. Een eerste overzichtstentoonstelling van kunst vanaf 1950 werd in 2001 in het Topkapi Museum gehouden met steun van het Ministerie van Cultuur en enkele grote sponsors. De stichting beschikt over een aantal privé-collecties.
99
Contact: Oktan Duran, voorzitter Contact: Nikal Alemdaroglu, general manager www.mosam.org Mudo Macka Art Gallery Een van de oudste galeries van de stad, met een voorkeur voor avant-gardekunstenaars en nieuwe opkomende kunstenaars. Kleine galerieruimte waar onder meer Sarkis, Füsun Onur, Ebru Özsecen, François Morellet en Daniel Buren exposeerden. Contact: Rabia Capa, Directeur Rabia Capa Eytam Caddesi 31 / a 80200 Macka, Istanbul T 00 90 212 240 80 23 Galeri Nev Ankara en Istanbul Galerie Nev werd 16 jaar geleden opgericht door de architecten Ali Artun en Haldun Dostoflu in Ankara en drie jaar later in Istanbul. Doel was het creëren van een locatie voor een forum over de Turkse versie van moderne kunst. De galerie heeft een enorme bibliotheek over moderne en hedendaagse kunst en presenteert tentoonstellingen van jonge contemporaine kunstenaars (zoals Hale Tenger, Canan Tolon, Erdaf Aksel en Kamal Önsoy, en Turkse meesters van moderne kunst als Abidin Dino, Nejad Devrim en Hakki Anli). Bijzonderheden: Nev heeft een boek over moderne kunst na 1950 uitgegeven. Contact: Haldun Dostoclu, Directeur Macka Caddesi 33, Macka 80200 Istanbul
[email protected] Gezegen Sokak 5, Gop 06700 Ankara
[email protected] www.galerinev.com Project 4L Eerste hedendaagse kunstmuseum in Istanbul, met expositieruimten, kantoorruimte, een boekhandel en een café. Het 100
museum is opgericht door Vasif Kortun en werd in 2001 geopend tijdens de Biënnale. Het wordt gesponsord door Garanti Bank. Vasif Kortun is de meest centrale figuur in de ontwikkeling van de hedendaagse beeldende kunst. Hij is zeer initiatiefrijk en beschikt over een indrukwekkend internationaal netwerkKortun is partner van het Fonds BKVB voor de gaststudio in Istanbul. Contact: Vasif Kortun, Coördinator. www.proje4l.org Galerie GSG Galerie en debatruimte voor spatial design, architectuur en stadsplanning. Nieuwe galerie die een centrale rol moet gaan spelen in het debat over architectuur en stadsplanning. Contact: Vasif Kortun: www.proje4l.org Platform Garanti Contemporary Art Project Complex met een tentoonstellingsruimte, uitgebreid archief voor portfolio’s van kunstenaars en bibliotheek voor tijdschriften en catalogi. Het wordt gesponsord door de Garanti Bank en is een verzamelplaats voor studenten en kunstenaars. Er worden regelmatig lezingen gehouden. Het platform heeft een eigen tijdschrift. Boven het centrum heeft het Fonds BKVB een artist in residence-studio gehuurd. Contact: Vasif Kortun, Directeur www.proje4l.org Borusan Art Galery Gelegen in het district Beyoglu. De directeur is Beral Madra, die tevens directeur is van Istanbul Bilgi University’s Art Gallery. Het was de eerste galerie die zich op hedendaagse kunst richtte. Beral Madra was de eerste directeur van de Biënnale en speelt een belangrijke rol in het kunstleven. Ze is tevens betrokken bij het nieuwe cultureel centrum in Diyarbakir. De Borussan Group is met een budget van zes miljoen euro de grootste particuliere sponsor van beeldende kunst.
www.borusansanat.com Maslak Atatürk Auto Industry Complex Oud industrieel complex waarin nu studio’s zijn gehuisvest voor fotografen, beeldhouwers, een schilder, filmproductie, grafische vormgeving, animatie en meer. De kunstenaars die hier werken en wonen zetten zich af tegen de gevestigde kunstscene, maar weerspiegelen wel de huidige tijdsgeest. Atatürk Oto Sanayi Sitesi, Maslak Istanbul Consultant & Curator Fulya Erdemci, onafhankelijk curator & kunstrecensent. Is betrokken bij de organisatie van de Biënnale en curator van Between the Waterfronts’ in Rotterdam. Deftertar Yokubu Irem Apt. 60 daire:11 Cihangir, Istanbul
[email protected] Istanbul Culture and Congress Centre Ayazaga Opgericht door de Istanbul Foundation for Culture and Arts. Cultureel centrum met expositieruimten, filmhuis, concertzalen, theaterpodia, conferentiezalen, amfitheater voor openluchtconcerten en uitvoeringen, exclusieve archieven, mediatheek, cafés, restaurants en kunstboekenwinkels. Contact: IFCA MSG, Macka Sanat Galerisi Eén van de meest vooraanstaande galerieën in Istanbul. Contact: Rabia Capa Eytam Caddesi 31/A Macka 80200 Istanbul T 00 90 (0)212 240 80 23 F 00 90 (0)234 40 51 Galerist Top galerie in Nisantasi van Murat Pilevneli. Presenteert onder meer Aysa Erkmen en Kutlu Ataman. www.galerist.com.tr
Aksanat, Istanbul Kunstgalerie en dansstudio. Ondersteunt dans, kunst en muziek. Contact: Kadriye Kulin, directeur Culture and Training Centre Adresgegevens 80080 Beyoclu, Istanbul T 00 90 (0)212 252 35 00 F 00 90 (0)212 245 48 41 Voor een uitgebreid overzicht van galeries in Istanbul zie www.artistanbul2002.com A.I.C.A., International Artcritic Association De A.I.C.A. is ontstaan uit een behoefte aan versterking van theorievorming. Doel van de associatie is meer ruimte in de kranten te creëren voor kunstkritiek. Het internationale karakter van de A.I.C.A. kan helpen om een betere positie in de media te veroveren en het vak in Turkije te professionaliseren. Leden zijn kunstcritici, curatoren, journalisten. Contact: Beral Madra, voorzitter, tevens curator en directeur het Contemporary Art Centre. Akkavak sokak 1/1 Nisantisi 80200 Istanbul Turkey T 00 90 212 231 10 23 F 00 90 212 247 48 52 Kunsttijdschriften Sanat (Milliyet) Arredemento Sanatdunya miz (Yapi Kredi uitgeverij) Sanat RH+ Skala. Radio Acol Radyo is de enige culturele zender met informatie over het uitgaansleven, beeldende kunst, theater, et cetera.
101
Vormgeving en mode Design De vormgevingssector heeft zich de laatste twintig jaar snel ontwikkeld. De groeiende economie, een hogere levensstandaard, de impact van televisie en reclame, toenemend toerisme en beter onderwijs, buitenlandse merken en producten, al deze factoren hebben geleid tot een kleine revolutie. Veel internationale design- en modebladen hebben een Turkse versie uitgebracht. Design heeft een heel internationale vormentaal en is voor een belangrijk deel gericht op een grote markt. De leidende tijdschriften tonen, naast het werk van ontwerpers uit Turkije, ontwerpen uit de hele wereld. Vanaf 1989 verschijnt een Turkse versie van het tijdschrift Arredemento over design en architectuur. Een goed overzicht geeft de jubileumpublicatie ‘Tien jaar Turkse architectuur en design’. Alle grote designmerken hebben een vestiging in de grote steden. Succesvolle Turkse ontwerpers werken buiten Turkije bij grote internationale firma’s. Van de drie belangrijke Turkse ontwerpers Ali Tayar, Ayse Birsel en Defne Koz, woont alleen de laatste in Istanbul, waar ze meubels ontwerpt. Met name in Istanbul, Ankara, Izmir en Antalya is er een markt voor internationale mode en designproducten. Import overheerst en concurreert zwaar met lokale ondernemingen. In Istanbul zijn enkele goede Turkse designwinkels te vinden zoals studio Derim (meubels) en studio Bishop. In Maslak bevinden zich zo’n acht designworkshops. Turkse fabrieken voor meubels exporteren voornamelijk conservatieve ontwerpen naar het Midden-Oosten of naar Rusland. Ze werken zelden met jonge ontwerpers. Juist
de contacten van jonge designers met de industrie is hard nodig om de vormgeving in Turkije verder te ontwikkelen. Wanneer Turkije zich ook op het westen gaat richten, zal dat een enorme impuls geven. Een andere voorwaarde voor de verdere ontwikkeling van design in Turkije is de bescherming van de rechten. Wat voor fotografie en literatuur geldt, geldt ook voor de design: de situatie is rampzalig, alles wordt gekopieerd. Pas als dat goed geregeld is kunnen deze sectoren zich ontwikkelen. Design staat in Turkije nog in de kinderschoenen. Grafische vormgeving is pas de laatste vijf jaar uitgegroeid tot een onafhankelijke professie. Er bestaan tien à vijftien studio’s voor grafische vormgeving in Istanbul. De vakvereniging voor grafici, Grafikerler Meslek Kuruluu (GMK), is actief op het gebied van promotie van het vak en internationale samenwerking. Verschillende universiteiten hebben een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van grafische vormgeving: Mimar Sinan University, Marmara University, Bilkent University, Izmir Institute for Technology en Bilgi University. De universiteiten organiseren regelmatig workshops en seminars met buitenlandse deskundigen. Jaarlijkse evenementen zijn een tentoonstelling met uitreiking van een prijs voor de beste ontwerpen van het jaar; Grafist, een seminar voor grafische vormgeving, en de International Istanbul Graphic Design Days. De Marmara Universiteit organiseert in samenwerking met het Ministerie van Cultuur een triënnale Art & Design van twintig kunstacademies. In 2000 namen negentig studenten uit dertien landen deel.
103
Mode Turkije heeft zich de laatste jaren op het gebied van mode en textiel naast China ontwikkeld tot de grootste leverancier van textiel en ready wear. De Turkse textielindustrie is de laatste jaren sterk opgekomen en behoort tot de grootste van Europa. Turkije is de zesde wereldproducent van katoen. De modestudenten richten zich voornamelijk op deze industrieën. De belangrijkste beurzen op het gebied van mode zijn de International Textile Fair, de International Fashion Fair, Ready Made, Garment and Fashion Fair, Designex in Istanbul en de Izmir Pret Textile. De Istanbul Textile and Confection Exporters Association (ITKIB) organiseert competities voor jonge Turkse ontwerpers. De winnaars mogen studeren in Italië aan de beroemde Domusacademie. Ook de Beymen Design School in Istanbul heeft een jaarlijkse competitie. Enkele winnaars ontwikkelden zich tot vooraanstaande ontwerpers in Europa. Naast deze twee organisaties geeft de Mimar Sinan University workshops en seminars met internationale vormgevers. Studenten lopen in de regel stage bij de grote industrieën en de vertegenwoordigers van de industrie zitten in examencommissies van opleidingen. De examenshows worden vaak door de industrie gesponsord. Aan Turkse opleidingen is fashion design nog erg nieuwe richting, vaak niet ouder dan vijf tot tien jaar. De Mamara en Mimar Sinan Universiteiten zijn de belangrijke opleidingen. De oudere ontwerpers in de mode zijn in de regel als kleermaker begonnen. De kledingateliers hebben een hoog niveau en een eeuwenoude traditie in de Ottomaanse cultuur, met een combinatie van Europese stijlen en stijlen uit het Midden-Oosten. Vooral in de decoratie is de traditie sterk ontwikkeld.
Voorheen was Turkije uitsluitend een producerend land, nu is de eigen mode-industrie sterk in ontwikkeling. Ook de stijgende productiekosten leiden ertoe dat de industrie vaker afstapt van massaproductie en steeds exclusiever wordt. Tot nu toe is de Turkse mode nog niet echt internationaal doorgebroken, maar de interne markt is al heel groot. Mode is echter een zeer internationaal gebied, zonder een internationale strategie kan ze niet overleven. Om een echt ‘merk’ te ontwikkelen is een meer internationale benadering van de markt noodzakelijk. Veel van de grote ontwerpers wonen in Europa. De bekendste Turkse ontwerpers zoals Rifat Ozbek en Hussein Calayan zitten voor een groot gedeelte van het jaar in Groot Brittannië. Dice Kayek leeft tegenwoordig in Frankrijk. Atil Kutoglu heeft zich in Wenen gevestigd. Internationaal gezien is Ozbek de grootste Turkse modenaam. Samen met Cemil Ipekci behoort hij tot de Turkse top. Zijn assistent Erol Albayrak heeft van het Prins Clausfonds ondersteuning ontvangen om een eigen collectie op te bouwen. Ozbek en Ipekci spelen nog immer een rol, maar inmiddels weten ook jonge ontwerpers met een eigen stijl hun weg te vinden. Kayek is met zijn label Ece Ege een grote naam in de Parijse modewereld. Suleiman Demir krijgt steeds meer bekendheid met zijn label Oscar Suleyman (Nederland/Parijs). Ozlem Suer verbindt mode evenals Husein Chalayan met beeldende kunst. Zij ziet haar eigen ontwerpen als ‘beelden’ en in haar installaties gebruikt ze ook theater, muziek en Osmaanse literatuur. Calayan (die kort geleden nog in het Centraal Museum te Utrecht te zien was) verkent het terrein van mode en architectuur. Kutoglu laat zich inspireren door Osmaanse ontwerpen. Andere grote ontwerpers zijn Faruk Saray, Bahar Korcan en Yilderim Mayruk.
105
Organisaties en activiteiten Triënnale Art & Design www.birnumara.com.tr Tijdschriften Dumus M, Arredamento, Sanat. De Arredamento-redactie bezit een bibliotheek van Turks ontwerp en architectuur. De hoofdredacteur geeft les aan de Yildus Universiteit in Istanbul. Tulya Madra Specialist op het gebied van mode en design. Interior designer en galeriehoudster. Tulya Madra werkt nauw samen met de Bilkent Universiteit.
[email protected] www.terminal-nyc.com Kemal Yigitan Vooraanstaand ontwerper van verlichting.
[email protected] Designwinkel E’la: exclusieve designwinkel in Abdi Ipekci Caddesi in Tesvikiye. Designercollectief www.mimiku.com www.derindesign.com www.caka-design.com Kent Institute of Art and Design Teclik Balcioglu is ‘principal lecturer’ op deze academie en specialist op het gebied van Turks design. Contact: Teclik Balcioglu Rochester School of three Dimensional Design Fort Pitt Rochester Kent MEI IDZ UK
[email protected]
Architectuur Ook op het gebied van architectuur bestaan er weinig contacten met Nederland. Toch biedt de rijke historie van onder andere de antieke en Ottomaanse steden, de interessante topografie en de enorme stadsontwikkeling veel aanknopingspunten voor Nederlandse studenten en architecten. Nederlandse architecten genieten een grote bekendheid. Rem Koolhaas gaf gastcolleges aan de de Istanbul Technical University. Die belangstelling heeft volgens Feride Cicekoglu een lange traditie: Mondriaan heeft een grote invloed gehad op een van de belangrijkste architectuur opleidingen, de METU in Ankara.Veel architecten zijn op hem afgestudeerd. De tijdschriften Arredamento Mimarlik en Yapi, geven een goed inzicht in ontwikkelingen in Turkije. Soms wordt er in Turkije teruggegrepen op historische - meest Ottomaanse - bouwstijlen, soms volgt men de internationale trend in de architectuur. Er zijn opmerkelijke gebouwen, maar er bestaat geen concentratie zoals bijvoorbeeld in Rotterdam. Moderne architectuur is verspreid over een tiental grote steden. Er is veel wildgroei door gebrek aan planning en de invloed van bouwmaatschappijen is heel groot. Ook enorme landspeculatie leidde tot zeer dichte bebouwing. De grond langs de Bosporus is naar verluidt duurder dan op 5th Avenue in New York. Veel Turkse architecten zouden Nederland willen bezoeken. De Architectural Chamber wil daar graag een rol in spelen. Omgekeerd wil de Chamber ook voor Nederlandse architecten een rondreis langs belangrijke projecten organiseren. Binnen twee jaar is Turkije in de GATT open voor architecten107
projects in Turkey for Dutch architects. Under the GATT agreements, Turkey will be open for architectural bureaus in Europe within two years and with that a major market will open. Among the leading universities are the Istanbul Technical University and the Middle East Technical University in Ankara, both of which are extremely internationally orientated, and the Mimar Sinan and Yildus Technical Universities in Istanbul. Students take part in international competitions and sometimes rank among the prize-winners. Because European universities do not recognise the courses, they often continue their studies at American universities like Harvard, Yale and Columbia. Students would like to participate in work experience arrangements (summer practice) in architectural bureaus in Europe. The embassies tend to regard this as work however, which makes obtaining a visa problematical. One or two universities, such as the Mimar Sinan and Bilkent have built up a reputation in interior design. Zeynep Fadillioglu is one of the most famous interior designers.
bureaus uit Europa en ligt er dus een grote markt open. Tot de meest toonaangevende universiteiten behoren de Istanbul Technical University en de Middle East Technical University in Ankara; die zeer internationaal georiënteerd zijn, en de Mimar Sinan en de Yildus Technical University in Istanbul. Studenten nemen deel aan internationale competities en behoren soms tot de prijswinnaars. Omdat Europese universiteiten de opleidingen niet erkennen, vervolgen zijn hun studie veelal aan Amerikaanse Universiteiten als Harvard, Yale en Columbia. Studenten zouden graag stage lopen (summer practice) bij architectenbureaus in Europa. Het wordt door de ambassades echter vaak als werk beschouwd en dan is een visum problematisch. Enkele universiteiten zoals de Mimar Sinan en Bilkent hebben een naam in de binnenhuisarchitectuur opgebouwd. Zeynep Fadillioglu is een van de bekendste binnenhuisarchitecten. Organisaties en activiteiten Union of Chambers of Architects De unie is onder meer opgericht om aandacht te genereren voor bouwkundig erfgoed. Bijzonderheden: de organisatie zou graag contacten ontwikkelen met
108
Nederland, bijvoorbeeld met het NAI en de BNA. Zelf stellen ze voor een reis te organiseren voor Nederlandse architecten om de nieuwste ontwikkelingen in Turkije te tonen, onder meer in het aardbevingsgebied. Contact: Yavuz Onen, Vml. Voorzitter Menekse 2. Sokak 16/6-7 Kizilay, Ankara T 00 90 312 417 71 80 F 00 90 312 425 45 52 TEPE Centre for Architectural Culture Haluk Pamir is hoogleraar architectuur aan de Universiteit van Ankara. Contact: Professor Haluk Pamir Beytepe Koyo Yolu No:5 06540 Bilkent, Ankara
[email protected] Architecten Gokhan Avcioglu. www.gadarchitecture.com. Han Tumertekin, Avcioglu, Sayin, Pekin en Arolat zijn enkele namen van vooraanstaande architecten.
Vanaf 1989 verschijnt een Turkse versie van het tijdschrift Arredemento, design en architectuur. Een goed overzicht geeft de jubileumpublicatie ‘Tien jaar Turkse architectuur en design’. De redactie bezit een bibliotheek over het onderwerp. De hoofdredacteur Ugur Tanyili geeft les aan de Yildus Universiteit in Istanbul en is een van de sleutelfiguren in de wereld van architectuur en design. Een ander overzicht in boekvorm: ‘Nation Building by Architecture’ van Sibel Bozdogan. Archiprix Nationale competitie van afstudeerprojecten. Nederlandse architecten zitten in de jury. www.yem.net Istanbul Technical University Belangrijke universiteit voor architectuur en stedenbouw: Yulya Yurekli, Ferhan Yurekli, beiden professor architectuur. T 00 90 212 293 1320 ex 2230 F 00 90 212 251 48 95
website www.architera.com een website over architectuur, competities en debat
Binnenhuisarchitect Kenners van de binnenhuisarchitectuur in Turkije en vooraanstaande ontwerpers.
Tijdschriften Yape (‘constructie’), Arredemento Mimarlik, 21, Domus M, Mimarlik
Zeynep Fadillioglu, tel. 05 323 1253 29 Emir Uras, onder meer de inrichting van Babylon. www.emiruras.com
109
Cultureel erfgoed Algemeen De meeste historische bouwwerken zijn in bezit van stichtingen die tijdens het Ottomaanse rijk zijn opgezet en vallen nu onder het directoraat -generaal Foundations van het Ministerie van Cultuur. Deze stichtingen speelden een belangrijke rol in het behoud van erfgoed. Strenge reglementen en een gebrek aan financiële middelen waren echter een beperking tot restauratie. Het zijn nu met name particulieren die dit soort gebouwen willen kopen en opknappen. Daarnaast bieden de Europese Commissie en Unesco financiële steun voor restauratieprojecten. Behalve bij het Ministerie van Cultuur (directoraat-generaal Monuments and Museums en High Council for the Preservation of Cultural and Natural Assets) ligt de verantwoordelijkheid voor de restauratie van cultureel erfgoed bij het Ministerie van Toerisme en het directoraat-generaal van National Palaces van het Ministerie van Cultuur. Het overheidsbudget is beperkt en er worden dan ook overheidsgebouwen verhuurd op voorwaarde van restauratie door de huurder. Sinds 1970 heeft het Ministerie van Cultuur strengere regels voor restauratie opgelegd. Het is een voorwaarde om een architect te betrekken bij de restauratieplannen. De laatste dertig jaar zijn er dan ook veel nieuwe architectenbureaus bijgekomen. Het aantal opleidingen in restauratie beperkt zich tot de Mimar Sinan University en de Middle Eastern Technical University (METU). Gemeenschappelijk Gemeenschappelijk cultureel erfgoed bestaat in Turkije nog maar zeer beperkt. Het belangrijkste gebouw is het recent
gerestaureerde Palais de Hollande, het huidige Nederlandse consulaat in Istanbul. De geschiedenis daarvan is beschreven in de publicatie ‘Palais de Hollande te Istanbul’ (Marlies Hoenkamp-Mazgon, 2002), dat is uitgegeven ter gelegenheid van de heropening. In Izmir bestaat nog een 19de-eeuws kerkje dat eigendom is van de Nederlandse staat. Omdat het leeg stond, is het verhuurd aan de Grieks-orthodoxe kerk ‘Aya Fotini’. Het kerkje is een restant van de aanwezigheid van een Nederlandse handelsnederzetting in Izmir (Smirna). In het kerkje en op een twintigtal - waaronder enkele rijk versierde - grafmonumenten uit de 18de en 19de eeuw staan namen van Nederlandse families die herinneren aan de bloeiperiode in de handelsbetrekking. De grafstenen liggen niet meer op de oorspronkelijke plaats. Na beëindiging van de oorlog tussen de Grieken en de Turken begin vorige eeuw, besloot de toenmalige honorair consul ‘Dutilh’ (ook de huidige is een Dutilh) de stenen over te brengen naar het kerkje om ze voor vandalisme te vrijwaren. Sommige graven hebben interessante opschriften zoals de vermelding van beroep en geboorteplaats. Er is nimmer onderzoek gedaan naar het kerkje en er bestaat dus ook geen publicatie over. Een publicatie biedt een aardige mogelijkheid om de relatie met Turkije te symboliseren tijdens het Nederlands EU-voorzitterschap. Het kerkje in Engelse stijl is in goede staat en wordt door de Griekse kerk beheerd. Het is bij het verdrag van Lausanne in 1923 in handen gebleven van de Nederlandse staat, op voorwaarde dat het voor religieuze doeleinden zou worden gebruikt. Vandaar de verhuur aan de Grieks-orthodoxe kerk. Er zou in Izmir nog een tweede identiek kerkje bestaan, gebouwd door Engelse handelsfamilies. 111
De Dutilhs behoren tot een van de handelsfamilies die zich enkele eeuwen geleden in Izmir (Smirna) hebben gevestigd. Na de Grieks-Turkse oorlog is er weinig van de Nederlandse - gedeeltelijk uit houten huizen bestaande - handelsnederzetting overgebleven. In 1950 waren er nog maar 25 Nederlanders bekend bij het consulaat. Een enkel overgebleven huis van de familie Van der Zee aan de haven is in verval. In de nabij gelegen dorpen Sedike en Djelat zouden ook nog enkele huizen van Nederlanders bestaan, waarover geen nadere informatie beschikbaar is. In Istanbul staat nog een ‘rijk’ grafmonument van de Testa familie. De rijk geïllustreerde ‘De Bruijn-dagboeken’ geven een beschrijving van Turkije door de ogen van een 17de eeuwse Nederlandse kunstschilder/ reiziger. De Koninklijke Bibliotheek te Den Haag heeft een geïllustreerd reisverslag van Johan Raye uit de 18de eeuw. Archieven in Turkije van de politieke en handelsrelatie zijn op het consulaat in Izmir niet bekend. Het Algemeen Rijksarchief in Den Haag heeft wel materiaal dat betrekking heeft op de handels- en politieke relatie. Over de betrekkingen met Nederland is in de Osmaanse archieven mogelijk veel meer te vinden. Om daarin klaarheid te brengen zou er apart onderzoek moeten worden gedaan. Er zouden enkele scheepswrakken van de Levantse Handelscompagnie in de buurt van Izmir voor de kust liggen, maar ze zijn niet gelokaliseerd. De aanwezigheid van veel oudere wrakken in die buurt maakt dat er geen Turkse belangstelling voor is. De ‘Van Mourcollectie’ is met behulp van Nederland - het Rijksmuseum - gerestaureerd. Van Mour was een 18de eeuwse Nederlandse schilder die in Turkije werkte en onder meer het hofleven portretteerde.
Tal van voorwerpen uit Nederland bevinden zich in Turkse musea en particuliere collecties. Vanwege het rijke verleden zijn in heel Turkije vele historische gebouwen terug te vinden die een relatie hebben met de Europese cultuur. Vele verkeren in zeer slechte staat. Er zijn bijvoorbeeld veel vroegchristelijk monumenten te vinden (met name kerken en kloosters) die dringend gerestaureerd moeten worden om niet voorgoed te verdwijnen. Mogelijk is daarvoor, vanwege de culturele verbondenheid met Nederland en Europa belangstelling te wekken. De monumenten die behoren bij de Syrisch-orthodoxe gemeenschap in Zuidoost-Turkije, staan in relatie met Nederland door de aanwezigheid van een groep gevluchte Syrisch orthodoxen in Hengelo en omgeving. Organisaties Union of Chambers of Architects De unie is onder meer opgericht om aandacht te genereren voor bouwkundig erfgoed. De organisatie zou graag contacten ontwikkelen met Nederland vanwege de historische relatie met Ankara (Angora), waar vroeger een belangrijke handelspost was gevestigd. De fysieke bewijzen voor de aanwezigheid zijn verdwenen. Wel bestaan er documenten over de relatie. Nederland zou bijvoorbeeld een van de oude gebouwen uit die periode kunnen adopteren om vorm te geven aan de historische en actuele relatie. Contact: Yavuz Onen, Vml. Voorzitter Menekse 2. Sokak 16/6-7 Kizilay, Ankara T 00 90 312 417 71 80 F 00 90 312 425 45 52 Nederlands Historisch Archeologisch Instituut Stichting met een bestuur in Nederland. Naast archeologie houdt ze zich bezig met kunstgeschiedenis. Zij heeft onder meer 113
een bibliotheek met kunst vanaf de 17de eeuw. Contact: Ted LaGro, Directeur Istiklâl Caddesi 393, P.K. 132 Beyoclu 80050 Istanbul T 00 90 (0)212 293 92 83 F 00 90 (0)212 251 38 46 Consulaat Izmir Contact: Mr. K.F.G. Dutilh, Honoraire Consul Cumhuriyet Meydani Meydan Apt. 11/2, 35210 Izmir T 00 90 (0)232 463 49 60 F 00 90 (0)232 463 64 58 Musea Voor de oprichting van de Republiek in 1923 waren er slechts enkele musea in Turkije. Momenteel zijn het er zo’ n 170. Met uitzondering van een twaalftal musea die zijn opgericht door rijke industriële families,
zijn ze allemaal staatseigendom. Over het algemeen zijn de faciliteiten beperkt en er is veel vraag naar expertise op het gebied van conservatie en presentatie. Over het uitwisselen van collecties kan direct contact worden opgenomen met het Ministerie van Cultuur. Het merendeel van de staatsmusea bestaan uit archeologische en etnografische musea, waarvoor weinig publieke belangstelling bestaat. Er is behoefte aan een grotere diversiteit en met name het gebrek aan een museum van moderne kunst wordt vaak gesignaleerd. Particuliere instellingen hebben zich de laatste jaren geïnteresseerd getoond in het opzetten van nieuwe musea. De universiteit van Ankara en de Yildiz universiteit in Istanbul hebben museale opleidingen.
115
Bijlage 1 Conclusies en aanbevelingen Hoofstuk 1 Algemeen De cultuur van de Turkse migrantengemeenschap ‘bevroor’ als het ware op het moment van aankomst in de nieuwe omgeving, wat na verloop van tijd een ouderwets en naar binnengekeerd beeld op kan leveren. De participatie van Turken in het culturele leven van Nederland komt onder meer om die reden niet goed op gang. Die relatieve geslotenheid van de Turkse cultuur is een verloren kans voor de Nederlandse samenleving. Temidden van vele andere culturen kan ook de Turkse gemeenschap een krachtige culturele bijdrage leveren. Organisaties Beziet men het gehele palet aan activiteiten dan is de conclusie dat het te kleinschalig en kwetsbaar is door gebrek aan mensen, middelen en professionaliteit om zich krachtig in het Nederlandse culturele veld te kunnen positioneren. Het gebrek aan professionaliteit draagt zo waarschijnlijk bij aan de lage participatie van Turkse initiatieven in het bredere culturele veld in Nederland. •
116
Doorstroming in en professionalisering van de bestaande Turkse culturele stichtingen zou een uitweg kunnen bieden om de huidige netwerken te actualiseren. De Phenix Foundation zou in samenwerking met het Netwerk CS dit onderwerp nader kunnen onderzoeken en waar gewenst ondersteuning kunnen bieden. Het Atanaprogramma zou zich daarbij over de bestuurskwaliteit van de organisaties kunnen buigen.
•
•
De culturele organisaties zijn bescheiden van omvang zijn, en niet alleen vanwege de pioniers-context, maar ook vanwege het gebrek aan specialisatie waardoor een weinig productieve concurrentie is ontstaan. Deze factoren samen leiden tot gebrek aan professionaliteit. Versterking van de organisaties en netwerkvorming buiten de eigen kring kan daar verbetering in brengen. De Phenix Foundation zou samen met het Netwerk CS het initiatief dat Rotterdamse Kunststichting (RKS, zie pagina 19) begon - een professionaliseringstraject waar ook enkele Turkse initiatieven aan deelnamen - landelijk kunnen navolgen. Als de organisatorische professionaliteit wordt vergroot, ontstaat er een meer gelijkwaardige positie ten opzichte van de gevestigde podia of andere spelers in het culturele veld. De Stichting Kulsan is een voorbeeld van een organisatie met zo’n positie.
De markt • Om een verbreding van zowel aanbod als publiek te bewerkstelligen, en de monoculturele cirkel van aanbod van cultuur van en voor minderheden te doorbreken, zou overwogen kunnen worden te investeren in de markt door continuïteit in het aanbod te brengen. Er zou daarbij moeten worden ingezet op de officiële zalen, op een bredere marketing, en op een acceptabele prijs. Turkse cultuur in Nederland • Voor de ontwikkeling en status van het aanbod is het belangrijk dat er ook een ander publiek dan alleen het Turkse wordt bereikt. Als ook andere Nederlanders op activiteiten afkomen, sterkt dat het cultureel zelfvertrouwen en de identiteitsvorming van jongeren.
•
Film, design, mode, jazz en architectuur werden vaker genoemd als in Turks Nederland nog weinig ontwikkelde sectoren. In Turkije vertegenwoordigen ze de hedendaagse culturele ontwikkelingen en kunnen ze daarom interessant zijn voor de versterking het culturele aanbod hier.
Hoofdstuk 2 Algemeen Veel bekendheid geniet Nederland in Turkije niet en cultureel Turkije is net zo onbekend in Nederland. •
Een sterkere wederzijdse profilering van cultuur zou bevorderlijk zijn voor de culturele relatie tussen beide landen. Een versterking van die culturele relatie zou niet alleen op dat Nederturkse bevolkingsdeel gericht moeten zijn, maar op de Nederlandse kunstwereld en het publiek in het algemeen. Turkije is immers niet alleen interessant voor de Nederturkse doelgroep: het kent een zeer rijke cultuurhistorie, heeft tal van inspiratiebronnen voor de kunsten en begint die rijkdom te exploiteren.
Het democratiseringsproces, de toenadering tot de EU en de groeiende persvrijheid hebben het culturele veld in Turkije een nieuw elan gegeven en de behoefte aan een internationale oriëntatie versterkt. De Turkse cultuurhistorie is door vele volkeren beïnvloed. Het wordt de ‘Poort naar het Oosten’ genoemd, de toegang tot een gebied dat tot voor kort binnen de Nederlandse kunstwereld en samenleving nog weinig bekendheid genoot, maar op een groeiende belangstelling mag rekenen. Steden Op het gebied van de hedendaagse kunsten speelt Istanbul de hoofdrol in Turkije. De belangrijkste kunstenaars, initiatieven, cul117
turele organisaties, private financiers en onderwijsinstellingen zijn daar gevestigd. Dat geldt ook voor de Europese culturele instituten; zij hebben daar hun grootste vestigingen. Ankara is als hoofd- en regeringsstad vooral de plaats om de betrekkingen met de overheid te onderhouden. Ten oosten van Ankara, zoals in Diyarbakir waar veel Nederturken oorspronkelijk vandaan komen, is de economische situatie slecht. Maar met het verbeteren van de politieke situatie zijn er zeer recent en op bescheiden schaal enkele interessante culturele initiatieven ontstaan. Kunsten tegenwoordig Hedendaagse kunstuitingen in Turkije kennen een korte geschiedenis. Nieuwe kunstuitingen die zich sinds de jaren ‘80 ontwikkelen worden niet of marginaal ondersteund door de overheid. Er is, algemeen gesproken, een zwakke infrastructuur voor de kunsten. Er bestaan geen theater-, film-, architectuur-, of andere instituut en er zijn geen overheidsfondsen vergelijkbaar met die in de meeste andere Europese landen. Veel kunstenaars en producenten zijn daarom op Europa - op de markten, fondsen en sponsors - gericht om enige continuïteit in productie te kunnen behouden. Grote private organisaties spelen een leidende rol in de ontwikkeling van de kunsten. De oudste en bekendste is de Istanbul Foundation for Culture and Arts. Commerciële initiatieven, private stichtingen, banken, sponsors, festivals en de Europese culturele instituten spelen - vooral in Istanbul - een grote rol in de ondersteuning van de hedendaagse kunsten. Nederland presenteert zich cultureel heel bescheiden en speelt als gevolg daarvan
118
slechts een kleine rol. Gedeeltelijk bevindt de Turkse wereld van de hedendaagse kunsten zich nog in de pioniersfase en bijna alle sectoren bieden aanknopingspunten voor intensivering van de relatie. Kunstvakopleidingen De kunstvakopleidingen spelen - zeer algemeen gesproken - vanwege conservatieve onderwijsopvattingen een beperkte rol in de ontwikkeling van de hedendaagse kunsten. De kwaliteit en de vernieuwing van het onderwijs lijken vooral afhankelijk van individuen. Het intensiveren van de relatie begint daarom met het opbouwen van netwerken en het investeren in mensen. Binnen het onderwijs zijn veel voorzieningen aanwezig, zoals concertzalen, studio’s en galeries. Er is behoefte aan workshops van buitenlandse kunstenaars en docenten, en aan studenten- en docentenuitwisseling. Uitwisseling in het kader van onderwijs biedt - zeker gezien de zwakke infrastructuur voor professionele kunstenaars daarbuiten - bij uitstek goede kansen om netwerken op te bouwen van initiatiefrijke personen en (toekomstige) kunstenaars. Uitwisseling kan plaatsvinden de vorm van workshops, stages, training en expertiseuitwisseling. Het culturele staatsapparaat De staatspodiumkunstinstellingen produceren de meer ‘klassieke’ uitingen van theater en muziek. Talentvolle individuen daarin bieden - net als in het onderwijs - wel mogelijkheden voor samenwerking. Het staatstheater ziet internationale coproductie als een mogelijkheid om nieuwe artistieke invloeden binnen te halen. Mede gezien het feit dat het over financiering en infra-
structuur beschikt, biedt het mogelijkheden voor samenwerking. Middelen Binnen de HGIS (Homogene Groep voor Internationale Samenwerking), die bestaat uit middelen voor de uitvoering van het Nederlands buitenlandbeleid, is budget gereserveerd voor internationaal cultuurbeleid. Deze HGIS-Cultuurmiddelen zijn bestemd voor de intensivering van het internationaal cultuurbeleid, en worden met name aangewend voor grootschalige projecten. De Staatsecretarissen van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen en Buitenlandse Zaken zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor de vormgeving en uitvoering van dit beleid. Er zijn zodoende mogelijkheden voor cultuurinitiatieven die de bepaalde criteria voldoen om budget te verkrijgen voor internationale samenwerking. Bij de ambassades zijn beperkte mogelijkheden voor financiering uit overheidsfondsen en projectengelden. Samenwerking Voor uitwisseling van vormen van volkscultuur zijn ‘jumelages’ geschikt.Vanuit het onderwijs kunnen relaties worden ontwikkeld tussen universiteiten onderling en met het kunstvakonderwijs. Turkije treedt in 2004 toe tot het Europese Socrates Programma. Het ontwikkelen van marktgerichte relaties op het gebied van architectuur, stedenbouw, universitair onderwijs, media, mode en vormgeving biedt pas in de toekomst mogelijkheden. De crisis heeft op moment van schrijven de krachtige economische dynamiek van de jaren negentig lamgelegd, maar ook hier geldt ‘niets is voor eeuwig’.
119
Bijlage 2 Geraadpleegde bronnen voor Hoofdstuk 1: Initiatiefnemers en kenners van de Turkse doelgroep 1. Adviesraad Turken Gemeente Amsterdam, B. Okyay, secretaris 2. Ahmet Yılderım, oprichter Stichting Troya 3. Nebahat Albayrak Lid Tweede Kamer 4. Aslan Muziek centrum, Levent Aslan (dir.) 5. Bülent Evren, beeldend kunstenaar en vormgever 6. Bülent Muran, documentaire maker 7. Ceylan Utlu, sazleraar aan de Amsterdamse Muziekschool 8. Ebru Özselen, beeldend kunstenaar 9. Euromed Stichting, Nadia Mabrouk (coördinator) 10. Fadime Demir, redactie Urbania (VPRO) (T) 11. Fanfarra Stichting,Hasan Özkök, Groningen 12. Ferah Baedofan ex-medewerker Kunstweb 13. Galip Tiyatro Productie, Vedat Gültekin, artistiek leider 14. Gate Foundation, Sebastiaan Lopez (dir) 15. Günay Uslu, docent kunst en cultuurwetenschappen, Universiteit van Amsterdam 16. Hard to Imagine, stichting, Stichting Anifer, Adem Kumcu (vz) 17. Kadir Selçuk (progr.) Cinema Méditerranée, Theater Lantaren/Venster Rotterdam, en Theo Ruyter (alg. dir.) 18. Kaktus Stichting, Ömer Ilik (vz.)(T) 19. Kent Institute of Art & Design, Tevfik Balcioflu (lecturer)
20. Kulsan Stichting, Adnan Dalkiran, Veronica Dievendaal (dir.) 21. Kunststichting Sahne, Ali Develioflu (vz.)(T) 22. Melange Stichting, Geertje Mak (coörd.) 23. Milli Görüe, Haci Karacaer (dir.) 24. Mohammed Ben Shamash, medewerker Openbare Bibliotheek in Den Haag. 25. NPS Mehmet Haluk Bakir 26. NRC, Froukje Santing voormalig correspondent in Istanbul 27. Özkan Gölpinar, schrijver, publicist 28. Özlem Canel (deelnemer Atana) 29. Özlem Suer, fashion Designer 30. Rast Stichting, Celil Toksöz, daban Ol, dihali Yalçiner, theatermakers 31. Rotterdamse Galerievereniging, Ron Mandos (vz.) 32. Rhytm of Reason, Aysim Devici (dir.) 33. Sahne Stichting, Serpil Karieli, bestuur 34. Stichting Sanart, Mehmet Alkanlar en Annelies Kasteijn 35. Süleyman Hayat, onderwijzer basisschool Alkmaar 36. Troya, stichting & Stichting Payprus, A.Y. Yildirim 37. Trudie Visser, Turkoloog en organisator van Turkse Culturele Evenementen 38. Turks Nederlandse Theater Stichting, Tonguç Yücel Oksal (dir.) Ondernemers 39. Akra Evenementen, Murat Akar 40. Fatusch Producties, Gülay Orhan (dir.) 41. Kitabo, Vildan Evren (commisaris) 42. NPI, Nederlands Popinstituut, Jaap van Beuzekom (dir.) 43. Paradiso, Geert van Itallie (adj. dir.) 44. Parallel Film Sibel Bilgen en Floor Kooij (dir.) 45. Succes, Marketing & productions, Abdel Razak Chrou, Waalwijk 46. World Connection, Mahindra Goercharan (dir.)
121
Algemeen 47. Ambassade van de Turkse Republiek, dhr. Karahan, ambassadeur, dhr. Oral, secretaris 48. Boekmanstichting, Cas Smithuijsen (dir.) 49. CBK Rotterdam, Ton de Vos (dir.) 50. Cinema de Liefde, Hans Schamle (zak.leid.), Peter te Nuyl (regis.) 51. Consulart, Emiel Barendsen, (dir.) 52. Felix Rottenberg, programmamaker 53. Filmfestival Rotterdam, Simon Field (dir.) 54. Imes, Instituut voor migratie en samenleving, Anja van Heelsum 55. Forum, Petra van Mechelen (staf) 56. KIT, Koninklijk Instituut voor de Tropen, Otto Romein (dir. theater.) 57. SABK, Gos Nuru festival, Leo van der Meer (dir.) 58. Museum Boymans van Beuningen, Chris Dercon (dir.) 59. Phenix Foundation, Donald Wieringa (dir.) 60. Rotterdamse Schouwburg, Jan Zoet (dir.) 61. SICA, Inez Boogaards (dir.) 62. Stichting Nederland Turkije, Jan Jonker Roelants (vz) 63. Theater Cosmic, John Leerdam (dir.) 64. Transartists Stichting, Maria Teurlings (dir.) 65. Theater Instituut Nederland, Dragan Klaic (dir.) 66. Theater Zuidplein, Ruud Breteler (dir.) 67. Volksbuurtmuseum, Ricardo de Burgzorg (progr.) 68. Wereldmuseum Rotterdam, Charlotte Huijgens,(staf) en Mark Hoos (staf)
122
Overheid, (particuliere-) fondsen en instituten 69. Consulaat Generaal in Istanbul, Semra Ulusoy, PCZ 70. Fonds BKVB, Lex ter Braak (dir.) 71. Fonds voor de Letteren Stichting, Silvia Dornseiffer (dir.), Ronald Bos (staf) 72. Fonds voor de Podiumkunsten, Ben Hurkmans (dir) 73. Gemeente Rotterdam, Kees Weeda, Hoofd afd. Cultuur, 74. Litterair Productie en Vertalingen Fonds, Rudy Wester (dir.) (T) 75. Mondriaan Stichting, Taco de Neef (staf) 76. Nederlandse Ambassade in Ankara, dhr. Gossens, ambassadeur, Monique de Groot, PCZ 77. Nederlandse Museum Vereniging, Annemarie Vels Heijn (dir.), Margriet de Jong (coör.), Renee Kistenmaker (T) 78. Prins Bernhard Cultuur Fonds, Adriana Esmeijer (dir.) 79. Prins Claus Fonds, Marlous Willemse (staf) 80. Rotterdamse Kunststichting, Robert de Haas (dir.) 81. Rijksakademie van Beeldende Kunsten, RAIN, Janwillem Schrofer (dir.) 82. Stichting Doen, Geert Boogaard, programmamanager 83. De VNG, Norbert Pijls (dir.) (T) 84. VSB Fonds, Erica Happe en Willemijn van der Vaart (staf) (T) (T) = telefonisch gesproken.
Overige bronnen • Ministerie van Binnenlandse Zaken 2001: Inventarisatie- en Adviesrapport met betrekking tot (Turkse) organisaties en hun activiteiten gericht op de Turkse doelgroep, Amsterdam, december 2001, Colourful People • Migrantenstudies, 12de jaargang 1996, nr.4. Kunst en populaire cultuur, Robert Kloosterman en Jan Rath • Etniciteit en cultuurparticipatie, H.W.Campbell, P.Q.Reinsch en P.G.P.Driessen, m.m.v. van H.J.Heeren. Stichting Studia Interetnica en Studia Interetnica Research te Maarssen, 1994 • Turkse organisaties in Nederland, een netwerkanalyse, Anja van Heelsum&Jean Tillie, m.m.v. Meindert Fennema, het Spinhuis 1999 • Bruggenbouwers na de beving, Özkan Gölpinar, Forum 2001 • De vele gezichten van Turks Nederland, Geke van der Wal en Mathijs Tax, uitgeverij Jan Mets, Amsterdam,1999 • www.omroep.nl/nps/tv/allochtoon/ turks_nederland • www.cbs.nl • www.succes.nl • Inventarisatie Landen rond de Middellandse Zee, SICA 2001 • Wij leggen ons hart er in. Een onderzoek van Jenneke Reemst en Hamide Dofan, Universiteit Leiden, afdeling Turkologie, in opdracht van de SBA en de Stichting Sanart (concept rapport 2002) • Turkse beeldende amateurkunst, een onderzoek. Carola Verhoeff, Utrecht 1997
Hoofdstuk 2 is gebaseerd op eigen research, gesprekken en foldermateriaal. Met dank aan allen hierboven genoemd die medewerking verleenden aan dit onderzoek, maar in het bijzonder aan de ‘Klankbordgroep’ voor deze rapportage, bestaande uit Nebahat Albayrak (Lid Tweede Kamer) en Özkan Gölpinar (schrijver en publicist), Murat Akar (cultureel ondernemer), Serdar Manuvoilu, (voorzitter TSV), Haci Karacaer (directeur Milli Gorus), Gülay Orhan (Fatusch Producties), Levent Muran (documentairemaker). De Boekmanstichting, Adem Kumcu, Trudie Visser, Ariette Kasbergen en Rob Boonzajer Flaes (QRA) voor adviezen en correcties. Monique de Groot en Semra Ulusoy, zonder wiens inspanningen en hartelijke samenwerking het rapport over Turkije niet tot stand gekomen was. En tot slot voor het onderzoek in Turkije speciale dank aan Anneke Moors, die mij ondersteunde in het redigeren van de grote hoeveelheid informatie.
123
Bijlage 3 Culturele stichtingen, Fondsen en sponsoring Overheid Een groot deel van de kunstinstellingen in Turkije is aan het begin van de 20ste eeuw opgericht als staatsinstelling. De slechte economische situatie plaatst cultuur tegenwoordig echter onderaan de lijst van prioriteiten. Het is de sluitpost van het overheidsbudget. De centrale overheid geeft soms nog wel subsidies, maar de lokale overheden hebben heel andere prioriteiten. De prioriteit van de centrale overheid ligt vooral bij het cultureel erfgoed en niet op hedendaagse kunst. In een land dat zo groot is als Turkije, is het al een bijna onhaalbare kaart om met zo weinig middelen de monumenten in stand te houden. Per jaar verstrekt het Ministerie van Cultuur subsidies van $ 500 tot $ 15.000 voor zo’n een- tot tweeduizend projecten van kleine culturele initiatieven. Soms geeft de overheid ook steun door het gratis ter beschikking stellen van faciliteiten als concertzalen en theaters, of draagt ze bij aan transportkosten. De overheid neemt daarin een afwachtende houding aan. Bedrijfsleven Sponsoring speelt in Turkije altijd een grote rol in culturele projecten. Turkse culturele initiatiefnemers zijn commercieel ingesteld. In Turkije wordt op drie verschillende manieren gesponsord in de kunst. De eerste groep sponsors zijn grote ondernemingen, met name banken en holdings. Ze hebben hun eigen culturele centra, concertzalen, galeries en dergelijke. Een voorbeeld uit vele is Is Sanat van Is Bankasi, een cultureel centrum in Levent met een eigen concert-
zaal van 800 stoelen met een internationale programmering van klassieke muziek, jazz, pop en dans. Voorts is er een galerie en een bioscoop. Naast de organisatie van reguliere activiteiten dragen deze organisaties bij in logistieke steun voor individuele artistieke activiteiten. In de regel staan ze open voor onkostenvergoeding voor buitenlandse gasten, zoals reis- en verblijfskosten. Een tweede groep sponsors ondersteunt een bepaald evenement, zoals een internationaal film- of muziekfestival. Het gaat hier vooral om permanente sponsoring door grote holdings of multinationals. Een derde groep van onafhankelijke of tijdelijke sponsors levert bijdragen in verschillende wisselende evenementen. Naast financiële ondersteuning worden vaak vergoedingen gegeven voor reis- en verblijfskosten en andere logistieke ondersteuning. De meeste bedrijven sponsors evenementen in meer dan één discipline. Er wordt veruit het meest gesponsord in de muzieksector, met name bij festivals. Voor wat betreft theater worden naast festivals ook lokale particuliere theaters ondersteund. Voor de beeldende kunsten stellen bedrijven vooral expositieruimten of kunstgaleries ter beschikking. Op het gebied van dans worden vooral festivals of speciale evenementen gesponsord. Om het historisch erfgoed te bewaren, gaat vooral steun uit naar archeologisch onderzoek. Literaire evenementen zoals panels en discussies worden niet zozeer financieel ondersteund door commerciële organisaties, maar eerder door uitgevers en culturele stichtingen. In de vormgeving wordt niet of nauwelijks gesponsord. Vormgeving is nog een betrekkelijk nieuwe vorm van kunst met een beperkt aantal evenementen. Musea zijn praktisch allemaal in handen van de staat en worden derhalve al door de staat gesubsidieerd.
125
Voorbeelden culturele stichtingen De Yapi Kredi cultuurstichting Een van de grootste cultuurstichtingen in Turkije. Het is een zusterorganisatie van de corporate Yap Kredi Bank. De cultuurstichting weerspiegelt de sociale en culturele verantwoordelijkheid van de bank. Het cultuurcentrum heeft expositieruimtes, waar tijdelijke exposities worden georganiseerd. In september 2002 vond er een retrospectief van Georg Baselitz plaats. De stichting werkt nauw samen met de Europese culturele instituten. Yap Kredi is ook een van de grootste literaire en kunstboekenuitgevers in Turkije. Alles wordt in eigen hand gehouden, behalve het drukken van de boeken zelf. In Turkije worden jaarlijks zo’n drie miljoen boeken verkocht. Yap Kredi is voor tal van culturele organisaties partner bij het organiseren van conferenties, tentoonstellingen en symposia. Vanwege het netwerk, de contacten met de media en de omvangrijke activiteiten wordt de bank wel het schaduwministerie van cultuur genoemd. Kwaliteit staat in alles voorop. Sommige boekuitgaven lijden zwaar verlies. Als gevolg van de crisis komt de nadruk steeds meer te liggen op winstgevendheid. Ook de samenwerking met de Europese Culturele instituten is van groot belang voor het verwerven van extra middelen. Een van de beleidsvoornemens van de stichting is Turkse kunst in andere landen onder de paraplu van de EU te brengen. Men heeft toegang tot vele kunstcollecties. Daarnaast zou men een rol willen spelen in de samenwerking tussen Europese en Turkse kunstopleidingen.
Contact: Nalan Orki, foreign affairs manager Istiklal Caddesi 285, Beyoglu 80050 Istanbul T 00 90 212 252 33 82 F 00 90 212 249 07 54 Cultur Art and Tourism Foundation Bursa Deze stichting is voornamelijk gericht op de lokale cultuur. Bursa was de hoofdstad van het Ottomaanse rijk in de middeleeuwen. De Culture Art and Tourism Foundation van Bursa is een zelfstandige stichting die voor 100% door de stad wordt gefinancierd. De stichting is zeer actief en goed georganiseerd. Elke maand komt een uitgebreide agenda uit van door de stichting georganiseerde activiteiten, onder meer een Tulpfestival met muziek en theater, een kindertheaterfestival en een Bursa Art Festival. De stichting heeft een eigen theatergezelschap en ook het conservatorium valt gedeeltelijk onder haar verantwoordelijkheid. Het Bursa Symfonieorkest valt direct onder het Ministerie voor Cultuur. De stichting zoekt internationale samenwerking en probeert in de programmering mee te liften met andere festivals en internationale groepen uit te nodigen door te reizen naar Bursa. Alleen reis- en verblijfskosten kunnen door de stichting worden gedekt. Volksdansen is heel populair in Bursa en ook volksdansgroepen uit Europa worden uitgenodigd. Het volksdansfestival is 42 jaar oud. Het is semi-professioneel en biedt waarschijnlijk mogelijkheden om uitwisselingen op amateurniveau te organiseren. Contact: Kenan Celik, assistant general secretary Acikhava Tiatrosu, Resat Oyal Kulturparki 16050, Bursa T 00 90 0224 234 49 12 F 00 90 0224 234 49 11
[email protected]
127
T.C. Kültür Bakanliii Staatsopera en balletorganisatiedie voor 100% door de overheid wordt gefinancierd. Devlet Opera ve Balesi Genel Müdürlücü Senol Tirkyaki Genel Müdür Yardimcisi Hanimeli Sokak No:11 Sihhiye, Ankara T. 00 90 (0)312 229 83 57 / 229 83 58 F. 00 90 (0)312 232 61 42 Youth Services Centre, European Youth Festival Ankara Deze organisatie organiseert een muziek-en theaterfestival met een info fair en workshops voor NGO’s over management. Vanuit de NGO’s is er veel vraag naar hun workshops. De organisatie werkt samen met Europese organisaties als de British Council. Contact: Mrs. Öyküm Bacci Contact: Mr. Ertucrul Senoclu Bayindir Sok. 45/9 06650 Kizilay Ankara
[email protected] www.gsm-youth.org Kültür A.S. Istanbul Kültür A.S. is een commercieel cultuurbedrijf met een semi-onafhankelijk bestuur. De enige aandeelhouder is de gemeente Istanbul en men opereert uitsluitend in Istanbul. Men heeft ruim tweehonderd medewerkers in vaste dienst en vijfhonderd op contractbasis. Het is een van de negentien zelfstandige bedrijven waarin de gemeente Istanbul maatschappelijke diensten heeft ondergebracht. Het bedrijf faciliteert en organiseert activiteiten en exploiteert drie culturele centra, een museum, televisiestudio’s, zenders, een symfonieorkest en kinderkoren. Een beperking voor Kültür A.S. is dat de gemeentepolitiek de speelruimte van de organisatie bepaalt. Door het beleid van de Religieuze Welzijnspartij worden momen-
teel riskante of te moderne activiteiten gemeden. De directeur heeft meer dan tien jaar in Nederland gewoond en wil meer samenwerking met Nederland. Het bedrijf kan een partner zijn bij het organiseren van allerlei grootschalige mainstream-projecten. Kültür A.S. heeft in samenwerking met stichting Kulsan een documentaire over de tulp gemaakt, heeft een Nederlandse tuin in Istanbul aangelegd en een internationale poëziebijeenkomst georganiseerd. Istanbul Culture and Art’s Products Trade Co. Contact: Cengiz Özdemir, Directeur Fylya Mah. Mevlüt Pehlivan Sokak 23 Gayrettepe, Istanbul
[email protected] www.kultursanat.org Toplumsal Arastirmalar Kultur Ve Sanat Icin Vakif , Ankara Sterk links georiënteerde organisatie, verbonden aan de politieke partij ODP, die na de laatste verkiezingen van het speelveld verdwenen is. De organisatie heeft veel connecties met de verschillende ministeries en wordt ondersteund door het Ministerie van Cultuur. Ze organiseert seminars over sociaal-maatschappelijke thema’s, met vaak veel internationale deelnemers. Tevens is zij organisator van een jaarlijks internationaal georiënteerd theaterfestival in november, dat vanwege de gratis of lage entree laagdrempelig is voor bezoekers en scholen. Men brengt een culturele maandagenda uit en per kwartaal een soort politiek-cultureel magazine. Contact: Yener Aksu, Voorzitter Yönetim Kurulu Üyesi Prs Haycar Ilker Atatürk Bulvari No: 127/1007 Kat: 10 Bakanliklar, Ankara
[email protected] 129
Bijlage 4 Overheid De Turks-Nederlandse relaties gaan terug tot de 17de eeuw. In 1612 werden de eerste diplomatieke betrekkingen opgetekend. De Republiek der Verenigde Nederlanden was toen in strijd met de Spaanse Habsburgers en zocht steun bij de heerser van het Ottomaanse rijk, dat destijds tot de grote mogendheden behoorde. Naast politieke motieven droegen ook culturele en economische overwegingen bij aan de Nederlandse belangstelling voor het Ottomaanse Rijk. De rijke Turkse cultuur uitte zich in gebouwen, kunstschatten en producten van artistieke nijverheid. Zeldzame manuscripten vonden hun weg naar Nederlandse bibliotheken. De uit Turkije geïmporteerde tulp werd zelfs een van de symbolen van de Nederlandse identiteit. Gaandeweg zijn de banden tussen beide landen bestendigd. Veel Nederlandse kooplieden vestigden zich in de 18de en 19de eeuw in Turkije en gingen daar in de handel en landbouw. Nederland was een van de eerste landen die de Turkse staat erkenden. Door de jaren heen waren er overeenkomsten in de wijze waarop beide landen internationale kwesties benaderden. In de afgelopen decennia waren Nederland en Turkije nauw verbonden in de NAVO, de CVSE/OVSE, de Raad van Europa en de OESO. Via deze organisaties, en de relaties tussen Turkije en de Europese Gemeenschap en later de Europese Unie (via de Associatieovereenkomst uit 1963, vanaf 1996 een douane-unie) werd de basis voor de relatie nog steviger.
In de jaren negentig stelde Turkije zich meer open voor het Westen. De eerste culturele opening ontstond door de actieve opstelling van een aantal consulaten. Veel hing af van persoonlijke belangstelling van de consul. Het Nederlandse consulaat was aanvankelijk heel actief, maar daarna was de uitwisseling met Nederland beperkt. De laatste concrete afspraken op basis van het laatste cultureel akkoord tussen Nederland en Turkije, dat dateert uit de jaren zestig, liepen af in 1998. Sinds enkele jaren wordt de culturele samenwerking met Turkije versterkt door de aanwijzing van Turkije als prioriteitsland binnen het internationale cultuurbeleid. De aanwezigheid van ongeveer 350.000 mensen van Turkse oorsprong in Nederland, vormt een van de argumenten voor intensivering van de relatie. Turkije is bereid om een akkoord met betrekking tot sport, wetenschap, kunst en media aan te gaan. Nederlandse kunst en cultuur zijn in Turkije niet of nauwelijks bekend, mede vanwege een gebrek aan profilering. Op zich heeft Nederland bij de Turken een redelijk positief imago: klein, liberaal, niet bedreigend en - tot voor kort - een vriend binnen de EU. Een voedingsbodem voor intensivering relatie is dus aanwezig. Structuur culturele overheidsorganisatie De Minister van Buitenlandse Zaken wordt ondersteund door een undersecretary en zeven afgevaardigden. Cultuur valt onder de afdeling Overseas Promotion and Cultural Affairs (MTKY), die onder meer een directoraat-generaal heeft voor bilaterale (IKGY) en voor multilaterale culturele zaken (ÇKGY). Turkije heeft een uiterst belangrijke strategische positie als brug tussen Europa en Azië. Centraal in Turkije’s buitenlandse poli131
Turkey has an extremely important strategic position as a bridge between Europe and Asia. Central in Turkey’s foreign policy is its commitment to Western values and institutions. The influence of Europe on Turkey has played an important role in its acceptance of values such as democracy, independence of the judiciary, the constitutional state and the secular state. Following the promulgation of the Republic, this influence was crucial for the establishment of Turkey’s institutional structure. Turkey has been an associated member of the European Union for the past thirty years, which means that the borders are open for import and export. Turkey maintains strong trading links with the former Soviet Union. Full integration into the western world is currently the spearhead of Turkish foreign policy and accession to the EU is its fervent wish. Turkey’s international cultural policy has not yet been elaborated fully. Turkey of course is a member of a large number of international cultural organisations. The Ministry of Culture’s website states that Turkey has cultural treaties with 75 countries. A large number of these agreements, however, date from before 1980 and there is some question as to the extent to which some of them are still in force. The latest reported treaties were concluded in 1996.
tiek staat het commitment aan westerse waarden en instellingen. De invloed van Europa op Turkije heeft een belangrijke rol gespeeld in het aannemen van waarden als democratie, de wettelijke rechtstaat en de seculaire staat. Na het uitroepen van de republiek is die invloed cruciaal geweest bij de opzet van de institutionele structuur van Turkije. Turkije is al dertig jaar een associate member van de Europese Unie, zodat de grenzen open staan voor im- en export. Turkije onderhoudt sterke handelsbanden met de voormalige Sovjet Unie. Momenteel is de volledige integratie in de westerse wereld speerpunt van de Turkse buitenlandse politiek en een vurige wens is de toetreding tot de EU. De internationale cultuurpolitiek van Turkije is nog niet uitgewerkt. Turkije is wel lid van een groot aantal internationale culturele organisaties. Op de website van het Ministerie van Cultuur staat dat Turkije met 75 landen culturele verdragen heeft. Een groot aantal van deze overeenkomsten dateert echter van voor 1980 en de vraag is in hoeverre een en ander nog van kracht is. De laatst vermelde verdragen werden in 1996 gesloten. Ministerie van Buitenlandse Zaken Turkije Abdullah Gül, Minister Contact: Mw Sule Soysal, Plv. Directeur Generaal Balgat 06100 Ankara www.mfa.gov.tr
[email protected] Overseas Promotion and Cultural Affairs (MTKY) Directoraat Generaal Bilaterale Culturele Zaken (IKGY) Directoraat Generaal multilaterale Culturele Zaken (ÇKGY).
132
Turkse Ambassade in Nederland Contact: Mr. Kaan Atay, 3rd secretary Jan Evertstraat 15 2514 BS Den Haag T 070 - 360 49 12 - ext. 213 F 070 - 361 79 69 Afdeling voor cultuur en informatie Waldeck Pyrmontkade 872 2518 JS Den Haag T 070 - 346 99 98 F 070 - 364 44 68 Turks Consulaat in Nederland Westblaak 2 3012 KK Rotterdam
[email protected] Ministerie van Buitenlandse Zaken Nederland in Turkije Nederlandse Ambassade Ugur Mumcu Caddesi 16 06700 G.O.P. Ankara
[email protected] [email protected] Dhr H.E. Mr. S.I.H. Gosses, Ambassadeur Contact: Mw.N. Stolze, Hoofd PCZ www.dutchembassy.org.tr Consulaat Generaal Istanbul Istiklal Caddesi 393 80050 Beyoglu Istanbul
[email protected] www.dutchconsulate.org.tr
Consulaat Izmir Contact: Mr. K.F.G. Dutilh, Honoraire Consul Cumhuriyet Meydani Meydan Apt. 11/2, 35210 Izmir T 00 90 (0)232 463 49 60 F 00 90 (0)232 463 64 58 Consulaat Antalya Contact: Dr. K.S. Titiz, Honoraire Consul p/a Antalya Tarim Aspendos Bulvari no 37 07300 Antalya T 00 90 (0)242 321 23 30 F 00 90 (0)242 321 13 47 Consulaat Iskenderun Contact: Mr. R.A. Makzume, Honoraire Consul Ataturk Bulvari 73 Melis apt. Kat 1 31200 Iskenderun T 00 90 (0)326 613 81 90 F 00 90 (0)326 612 16 23 Ministerie van Cultuur Turkije Het Ministerie van Cultuur staat onder leiding van minister Hüseyin Çelik. Op de website www.kultur.gov.tr staat een schema van de verschillende afdelingen van het Ministerie van Cultuur. Ministerie van Cultuur Atatürk Bulvari 29 06050 Opera Ankara T 00 90 (0)312 309 08 50 F 00 90 (0)312 43 59
Contact: Mr. Jan A.M. Giesen, Consul Generaal
[email protected] Contact: Mw. Semra Ulusoy, PCZ
[email protected] T 00 90 (0)212 251 50 30 toestel 202 F 00 90 (0)212 292 50 31
133
Bijlage 5 Feiten en praktische zaken Geografische ligging Turkije grenst aan acht landen: Georgië, Armenië, Azerbajdzjan, Iran, Irak, Syrië, Griekenland en Bulgarije. Bevolking Turkije heeft zeventig miljoen inwoners, waarvan er officieel tien miljoen in Istanbul wonen, 3,6 miljoen in Ankara en dire miljoen in Izmir. 40% van de bevolking woont op het platteland. Turkije kent een van de hoogste geboortecijfers ter wereld. De bevolking is gegroeid van 27,8 miljoen inwoners in 1960 tot 61,6 miljoen in 1995 en per jaar komen er meer dan een miljoen Turken bij. Met name Istanbul groeit zeer snel: naar verwachting zullen er in 2010 14 miljoen mensen wonen. De helft van de bevolking is jonger dan 21 jaar. In Istanbul is 60% onder de 25 jaar. Godsdienst De nationale godsdienst is de islam. Aangezien Turkije echter een seculiere staat is, geniet iedereen godsdienstvrijheid. Opleiding Turkije heeft 73 universiteiten, waarvan 53 staatsuniversiteiten zijn.
134
Tijdsverschil In Turkije geldt de Oost-Europese tijd (GTM+1). Dat wil zeggen dat het één uur later is dan bij ons. ‘s Zomers wordt - evenals bij ons - in Turkije de klok één uur vooruitgezet, zodat het tijdsverschil gelijk blijft. Turks geld De munteenheid is de Turkse lira (afgekort TL). 1 stond in september 2002 gelijk aan TL 1.650.000. Feestdagen Op de hieronder genoemde feestdagen zijn de banken, scholen, kantoren en winkels gesloten. Op de middag vóór een feestdag wordt vaak ook vrijgenomen. 1 januari Nieuwjaar, 23 april, Nationale onafhankelijkheids- en Kinderendag (viering van de eerste bijeenkomst van het parlement in 1920), 19 mei: Atatürk herdenkingsfeest en sportdag voor de jeugd (Atatürks verjaardag), 30 augustus: Victoriedag (tegen de Grieken in 1922), 29 oktober:Dag van de Republiek (herdenking van de proclamatie van de republiek in 1923) Behalve deze algemene feestdagen zijn er nog twee belangrijke islamitische feesten die zijn gebaseerd op de maankalender en elk jaar tien tot twaalf dagen vroeger vallen. Het eerste volgt op de vier weken van vasten en gebed, de Ramadan, en heet deker Bayramı. Het betekent suikerfeest en duurt drie tot vijf dagen. Twee maanden en tien dagen later volgt het vier tot vijf dagen durende Kurban Bayramı (offerfeest-) festival.
Reizen binnen Turkije Stadsbussen zijn goedkoop maar vaak overvol en ermee reizen neemt veel tijd in beslag. Bij de belangrijkste haltes zijn meerrittenboekjes te koop. Taxi’s hebben gewoonlijk een werkende meter. Het is het goedkoopst om voor korte afstanden de meterprijs aan te houden en voor lange afstanden een vaste prijs af te spreken. Dolmus zijn taxi’s voor gezamenlijk gebruik door meerdere huurders, een soort tussenvorm van taxi’s en stadsbussen. De stopplaatsen zijn met een D aangegeven. Door heel Turkije loopt een uitgebreid netwerk van busdiensten. Reizen per bus is goedkoop, efficiënt, veel sneller dan de trein en redelijk comfortabel. Kaartjes zijn te koop bij het busstation zelf. Er is een goede treinverbinding tussen Istanbul en Ankara (ongeveer 10 uur) en tussen Istanbul en Izmir (ongeveer 11 uur). Turkish Maritime Lines TML onderhoudt een autoveerdienst van Istanbul naar Trabzon en van Istanbul naar Izmir. De Turkse luchtvaartmaatschappij THY onderhoudt regelmatig luchtverbindingen tussen Istanbul, Ankara, Izmir, Antalya, Dalaman, Bodrum, Trabzon, Samsun, Kayseri, Ersurum, Diyarbakir en Van. De vluchten zijn tamelijk goedkoop. Tickets zijn in het buitenland tot 25 % duurder.
135
Bijlage 6 Diyarbakir Als sluitstuk van dit onderzoek heb ik een kort bezoek gebracht aan Diyarbakir in Zuidoost-Turkije Het is de centrale stad in het Koerdisch gebied. Vele Nederturken hebben een Koerdische achtergrond en het rapport zou onvolledig zijn vanuit het herkomstlandenmotief, als niet ook aan dit gebied aandacht zou worden besteed. Historisch Dyarbakir behoort tot de oudste nog bestaande steden op de wereld en daar is nog veel van te zien. De oude stad is een groot levend openluchtmuseum dat door een indrukwekkende Romeinse brug over de Tigris met de agrarische andere kant verbonden is. De monumentale, vijf kilometer lange, dikke basalten ommuring zou zelfs vanuit de ruimte te zien zijn. Burgeroorlog Jarenlang woedde in het gebied een burgeroorlog - ook al mocht het niet zo heten - en trokken zo’n drie miljoen mensen weg naar West-Turkije of naar Europa, onder wie vele kunstenaars, journalisten en intellectuelen. Slechts 25.000 kwamen tot nu toe terug. Anderen trokken op hun beurt weer uit de plattelandsomgeving naar Dyarbakir, wat het culturele karakter van de stad sterk heeft beïnvloed. Tal van dorpen zijn verdwenen. Vanaf 1981 was er geen normaal leven mogelijk. Er was een avondklok, elektriciteit ontbrak en tanks bewaakten de straten. Er was geen uitgaansleven en geen theater, film of muziek. In alle opzichten voltrok er zich een ramp. De huidige bevolking is heel jong en 60% is werkeloos. Slechts weinigen spreken behoorlijk Engels.
De uitzonderingstoestand was bij mijn aankomst pas negen dagen opgeheven en de tanks zijn vrijwel uit het straatbeeld verdwenen. Veerkracht Sinds drie jaar is er vrede in Diyarbakir. Opvallend is dat er veel bouwactiviteiten zijn: de stad lijkt een enorme veerkracht te hebben. Men durft weer te investeren en er is kennelijk weer vertrouwen in de toekomst. Kort geleden werd zelfs het grote internationale top class hotel Dedeman gebouwd. Op straat is het druk, ook na zonsondergang. Globalisering Ook dit deel van de wereld wordt door een economische en culturele globalisering beïnvloed. Men koopt niet meer uitsluitend lokale producten, allerlei internationale merken presenteren zich. Ook op muziekgebied deden allerlei nieuwe instrumenten en stijlen de intrede. Cultuur De stad valt in een nieuw en een historisch deel uiteen. Zowel in het oude centrum als in het nieuwe gedeelte bestaan culturele voorzieningen. Momenteel wordt in de binnenstad in een historisch pand hard gewerkt aan het inrichten van een Koerdisch Cultureel Centrum voor dans, muziek en poëzie. In een recent gebouwde shopping mall werd in september een centrum voor hedendaagse beeldende kunst en fotografie geopend. Het heeft een kleine expositieruimte met een zaaltje voor video en film, plus een workshop- en fotografieruimte. Enkele vooraanstaande mensen uit de culturele wereld van Istanbul zijn erbij betrokken. De bekende curator Beral Madra richtte een interessante tentoonstelling van lokale kunstenaars in.
137
Kunstvakonderwijs Het kunstonderwijs in Diyarbakir is conservatief en benadrukt het westerse klassieke canon op een wijze die het vooral conserveert in plaats van gebruikt. De Tigris Universiteit (5000 studenten) wordt pas sinds kort weer door een burger bestuurd. Er bestaat een sterke hiërarchische verhouding tussen de ‘meester’ en de ‘leerling’, wat ook hier de dynamiek van de kunsten niet erg bevordert. De muziekschool onderwijst uitsluitend de klassieke Europees georiënteerde tradities. Voorzieningen Er bestaan twee theaters, een van de stad en een van de staat. Het staatstheater heeft een redelijk goede reputatie. Nog steeds wordt uitsluitend in het Turks gespeeld. De politie staat nog geen theater in het Koerdisch toe. Er blijken serieuze problemen met de implementatie van de nieuwe wetten te bestaan, die meer culturele vrijheden toestaan. Verder zijn er nog vier culturele centra voor concerten, workshops en andere bijeenkomsten en twee bioscopen met elk vier zalen. Naar verluidt is (niet taalgebonden) muziek ‘art form number one’ in Diyarbakir. Koerdische rock zou zeer populair zijn. Festival In mei en juni 2001 was er een theater-, filmen muziekfestival van voornamelijk lokale groepen, het Diyarbakir Kunst en Cultuurfestival. Rast uit Nederland trad er met zeer veel succes op. Daarnaast was er nog een Duits gezelschap en enkele groepen uit de omringende landen. Dat de belangstelling groot was (5000 mensen op de openingsavond) is niet verwonderlijk. Na jaren van een avondklok is weer een cultureel leven aan het ontstaan. Ook het internationaal en reizend filmfestival ‘Festival on Wheels’ was een groot succes. Er bestaan ambities om internationale theater- en muziekgezelschappen uit te nodigen en
debatten te organiseren met intellectuelen uit Istanbul en de rest van de wereld. Het nieuwe cultuurcentrum presenteert dit jaar al een aantal vooraanstaande intellectuelen en schrijvers, onder wie Orhan Pamuk, Murat Belge en Naom Chomsky. De Diyarbakir Cultuur & Promotie Stichting wil vooral festivals stimuleren. Dit jaar organiseerde de stichting in samenwerking met het stads- en staatstheater en zes regionale theaters de eerste editie van het Orhan Asena Festival, een theater en filmfestival in de maand april. Alle producties op het festival zijn Turks. Identiteit In de gesprekken met organisatoren valt vaak het woord Koerdische cultuur en identiteit. Men benadrukt vooral het “verschil’. Er is een verlangen naar authentieke Koerdische expressie, niet verwonderlijk na jaren van onderdrukking. Zelfs in de privésfeer mocht de Koerdische taal niet worden gesproken. Nu er meer culturele rechten zullen worden gegeven aan de Koerden, ontstaat er ruimte voor nieuwe initiatieven en bestaande zullen worden versterkt. Herstel Het weinige dat er bestaat is, is nieuw of zelfs nog niet af. Het is een stad die hersteld wordt en er zal veel nieuw opgebouwd moeten worden. Diyarbakir is een stad in een overgangssituatie, met een opnieuw te bepalen positie. Er is een grote hang naar kunsten en cultuur, en ook al zijn er hoopgevende initiatieven, er moet nog veel gebeuren en er is behoefte aan ondersteuning op alle gebied. De mogelijkheden van ondersteuning middels het Matra-cultuurprogramma zouden daarvoor kunnen worden onderzocht. Diyarbakir: Anadolu Kultur A.S. Het nieuwe en enige Cultureel Centrum voor beeldende kunst, design, architectuur, 139
dans en muziek, opgericht door diverse Turkse intellectuelen en kunstenaars. Contact: Mr. Osman Kavala. Diyarbakir Sanat Merkezi. www.diyarbakirsanatmerkezi.com. www.dyarbakirsanat.com M.Serif Baltas Hoofd Cultuur en Toerisme van de gemeente Diyarbakir, contact voor alle festivals e-mail
[email protected]
Bijlage 7 Verslag bezoek Berlijn Inleiding In het kader van het onderzoek naar de culturele relatie tussen Nederland en Turkije, bracht ik op 3, 4 en 5 april 2002 een bezoek aan Berlijn. De vooronderstelling dat de aanwezigheid in Duitsland van de grootste Turkse ‘kolonie’ in Europa’ tot overheidsbeleid heeft geleid, bleek daar nauwelijks bewaarheid. In ieder geval gold het niet voor Berlijn. In Duitsland is -naar men zelf zegt door het ‘belaste’ verleden - nauwelijks speciaal beleid ontwikkeld ten aanzien van minderheden. Er bestaat geen categoriale registratie en er zijn voor culturele projecten van Turken nagenoeg alleen algemene subsidiemogelijkheden. Het ontbreken van speciale aandacht voor de Turkse minderheid in Berlijn, wordt ook wel verklaard door de aanwezigheid van de vele immigranten uit andere landen, zoals Polen en de voormalige Sovjet Unie. Turkse zelforganisaties, met name religieuze, hebben zich in Berlijn autonoom en sterk ontwikkeld. Voor wat betreft de Duits-Turkse culturele gemeenschap lijken er sterke overeenkomsten met die van Nederland. De analyse uit het rapport ‘Nederturken, kunst en cultuur’ werd door alle Duitse gesprekspartners ook voor de Duitse situatie in grote lijnen onderschreven. Ondanks het ontbreken van special beleid leidden de gevoerde gesprekken tot enkele interessante gezichtspunten die hieronder kort worden samengevat en die aanleiding gaven tot het formuleren van enkele concre141
te plannen. Eerst wordt een korte situatieschets gegeven. Kreuzberg/Berlijn Het bezoek richtte zich op Kreuzberg, een van de drie Berlijnse stadsdelen met een overwegend Turkse bevolking. In Kreuzberg wonen ruim 130.000 ‘Berlijnse Turken’, zoals ze zichzelf aanduiden. Het stadsdeel vormt een maatschappij op zich, met inmiddels bijna volledig Turkse scholen, winkels en medische voorzieningen. Milli Gorus, de religieus maatschappelijke beweging (met een ideologische agenda) werkt zeer actief vanuit de twee moskeeën. Er is een ‘parallelmaatschappij’ aan het ontstaan met sterke een interne samenhang, maar met weinig banden met de omliggende stad en cultuur. De ondernemers lijken nog het meest geïntegreerd. De Duitse regelgeving maakt dat je zonder kennis daarvan niet erg ver komt. Omdat er verder geen uitwisseling met de omringende cultuur is, ontwikkelen de Turkse waardensystemen zich niet meer, hetgeen een ouderwets en soms intolerant beeld van die deelsamenleving oplevert. Een krachtige Turkse lobby houdt bovendien speciaal beleid tegen, hetgeen de ontwikkeling naar een monocultureel en autarkisch stadsdeel versterkt. De Turkse elite is blijkbaar niet geheel gelukkig met de ontwikkeling: zij sturen hun kinderen naar nietTurkse scholen in omliggende stadsdelen. De jeugd worstelt in die situatie met het identiteitsvraagstuk en noemt zichzelf ‘Berliner Türke’. Bezoekende kunstenaars uit Turkije zouden geschokt zijn door het ouderwetse klimaat dat ze in Berlijn aantreffen. Er is vooral publiek voor folklore en nauwelijks voor moderne uitingen. Moderne muziek voor de elite wordt bijvoorbeeld uitsluitend binnen privé-clubs gespeeld.
Dat er moeilijk een ‘ander’ publiek voor Turkse culturele uitingen te vinden is, komt ook door het negatieve imago van de Duitse Turken. Ze zouden laag opgeleid en folkloristisch zijn. Men verwacht er eenvoudig geen interessante kunst aan te treffen. Financiering Voor culturele activiteiten is er weinig geld van uit de overheid. Er is een kleine subsidiepot voor initiatieven die of op identiteitsbehoud gericht zijn, of op initiatieven die de intergratie bevorderen. Het gaat om ongeveer 350.000 euro voor de gehele stad, waarvan het merendeel bestemd is voor het enige professionele Turkse theater: Tiyatrom. Er zijn wel veel kleine initiatieven maar er is door gebrek aan ondersteuning nauwelijks kans voor ontwikkeling. Het Kulturfond Hauptstatt Berlin heeft een budget van tien miljoen euro voor de gehele stad, waaruit ook de internationale projecten gefinancierd moeten worden. Of Berlijn in de toekomst gebruik mag maken van de nieuwe ‘Bundes Kulturstiftung’ is nog onduidelijk. Opvallend is de betrokkenheid van Turkse ondernemers bij cultuur. Zij nemen enige verantwoordelijkheid door initiatieven en individuen te ondersteunen. De Turkse staat is grotendeels afwezig: het aan het consulaat verbonden Turkse Huis heeft geen programmeringbudget en de laatste Kulturreferent bij de Turkse ambassade is niet vervangen. Het Turkse Huis voor exposities en concerten, dat verbonden is aan de ambassade, draagt ook niets bij aan Turkse culturele activiteiten in Berlijn. Het heeft nauwelijks middelen voor eigen activiteiten. Kortom, de Turkse staat voert er geen cultuurpolitiek.
143
Kunstenaars Turkse kunstenaars in Berlijn wagen zelden de sprong naar de Duitse kunstenaars’Szene’. Door de grote omvang van de Turkse gemeenschap is er weinig dwang om buiten de groep te treden. Dat zou voor heel Duitsland opgaan, met uitzondering van een avantgardistische en op integratie gerichte beweging. Deze is naar buiten gericht en ook cultureel en politiek actief. Jonge vrouwen spelen een grote rol. Ten slotte is er nog een ‘roots’-beweging, die meer gesloten en religieus van aard is. Turkse kunstenaars vind je nauwelijks op de officiële podia. Ze krijgen al gauw het predikaat intercultureel en worden niet beschouwd als onderdeel van de Duitse of Europese cultuur. Cultuur wordt in Duitsland niet als open systeem gezien maar meer als een gesloten wereld die bewaakt moet worden (de ‘Leitkultur’-discussie). Turkse kunst en cultuur in Berlijn is nogal marginaal. Er is een Turks theatergebouw met een gezelschap dat sinds de jaren tachtig door de stad ondersteund wordt: Tiyatrom. Andere meer interessante initiatieven zijn ‘Dialog’ en ‘O36’. Verder is er nog een muziekschool in Kreuzberg waar saz wordt onderwezen. Er zijn individuele Turkse schrijvers, schilders en filmmakers, veelal autodidacten omdat ze geen diploma’s hebben die toegang tot de Duitse opleidingen geven. De ondernemersvereniging ‘Turkisches Unternehmerverband’ geeft individuele ondersteuning. Ook de stad zelf heeft een speciaal stipendiaprogramma. Soms keren kunstenaars terug naar Istanbul omdat de markt daar beter is. Kunstenaars komen vooral voor onder de Alevieten. Ze lijken meer open voor de omringende cultuur, zoeken uitwisseling en gaan naar kunstopleidingen.
Toekomst Duitsland kent misschien nauwelijks beleid ten aanzien van minderheden, kunst en cultuur, er leven wel veel Turkse kunstenaars, er zijn initiatieven en er is potentieel een groot publiek. Kreuzberg is maar een van de vele Turkse gebieden. Frankfurt heeft een grote Turkse gemeenschap met meer kunstenaars. Het heeft een beter intellectueel en economische klimaat en er is veel meer uitwisseling tussen Turkse en Duitse initiatieven. Een van de problemen die in het rapport Nederturken, kunst en cultuur wordt gesignaleerd, is de beperkte omvang van de markt in Nederland voor Turkse cultuur. De Duits-Turkse gemeenschap en daarmee ook de cultuurmarkt, is zeven keer zo groot als in Nederland. Samenwerking is om die reden mogelijk aantrekkelijk voor Nederland. Het actief ontwikkelen van een netwerk van kunstenaars en/of producenten, kan leiden tot samenwerking en een vergroting van de afzetmarkt voor beide landen. Film, muziek, fotografie, literatuur, mode en design werden vaker genoemd dan disciplines waar zich mogelijkheden bevinden. Türkisches Unternehmerverband De verantwoordelijkheid van gewone Turkse ondernemers (4000 in Berlijn) voor culturele initiatieven en kunstenaars is interessant. De voorzitter van de ondernemersvereniging, de heer Ersuz, wijst op de gevaren van de parallelle samenleving in Kreuzberg, Wedding en Neuköln. “Wij bevinden ons in een duivelse kringloop.” Tegen deze achtergrond juicht hij de strategie om in te spelen op de moderniteit van de Turkse cultuur en de tweede en derde generatie zeer toe. “Dat zou wel eens het enige juiste antwoord kunnen zijn.” Ersuz wil alles doen wat in zijn vermogen ligt om een Nederlands-Duitse samenwerking op dit 145
vlak te ondersteunen. “De ondernemers kunnen hier als motor fungeren omdat zij het meest openstaan voor de moderne samenleving.” De opening van de ambassade zou een goede start kunnen zijn. Werkstatt der Kulturen De Werkstatt der kulturen richt zich op de ontwikkeling van projecten van migranten, onderlinge kennismaking en netwerkvorming. Deze organisatie heeft een netwerk van kunstenaars en initiatieven over heel Duitsland. Zij weet waar de kansen voor samenwerking liggen, binnen welke disciplines en met welke kunstenaars. Voor samenwerking met Nederland zijn zij een geschikte partner (Andreas Freudenberg). Dialog Dit Berlijnse initiatief presenteert de hedendaagse ontwikkelingen op het gebeid van podiumkunsten uit Turkije en Duitsland. Dialog, dat sinds 1995 bestaat, is inmiddels uitgegroeid tot een belangrijk podium voor migrantentheater en richt zich vooral op de tweede en derde generatie. Het wil theatermakers inspireren en hen een steun in de rug geven. Soms werken ze daarbij samen met het Hebbeltheater. De professionalisering van de ‘eigen’ makers staat voorop. Ze juichen een samenwerking met Nederland zeer toe. Er is reeds enig contact met Theater Zuidplein in Rotterdam. De opening van de ambassade zou ook voor Dialog een begin van samenwerking kunnen vormen. Door de Nederlandse connectie zouden ook andere prestigieuze instellingen daarbij kunnen worden betrokken (Berliner Festspiele/Schaubuhne), hetgeen in Berlijn een doorbraak zou betekenen. Yolcu: “De tijd is rijp en wij zijn er klaar voor”. Uitnodiging via het bezoekersprogramma behoren tot de mogelijkheden. O36 Naast Dialog is er nog een mogelijke partner
voor samenwerking, O36, een culturele club die regelmatig met Turkse kunstenaars samenwerkt. Tiyatrom Het enige gesubsidieerde initiatief is een professioneel theater en productiehuis. De subsidie is zeer bescheiden en de organisatie kent een sterke marktgerichtheid. Turkse ondernemers steunen het theater in enige mate. Het heeft een groot aantal producties gericht op jeugd, jongeren en volwassenen en is nogal braaf van karakter. Eenderde van de bezoekers is Duits. Het gezelschap speelt ook op internationale festivals en werkt soms samen met stads en staatstheaters in Turkije. In het verleden was er enige samenwerking met Rast. Turkischen Kulturrat Deze instantie heb ik niet bezocht. De raad is een onderdeel van de Turkischen Bund Berlin/Brandenburg. In Nederland is het door ideologische verdeeldheid en concurrentie niet gelukt een platform of raad voor Turkse initiatieven te ontwikkelen. Het nader verkennen van deze raad kan nieuwe inzichten opleveren. Samenwerking Er is overleg geweest met Theater Cosmic in Amsterdam over het organiseren van een bijeenkomst van Duitse en Nederturkse initiatieven tijden het Cosmic festival in december 2002. Kennismaking, uitwisseling en onderzoek naar de mogelijkheden voor samenwerking zijn de onderwerpen (in samenwerking met de Werkstatt der Kulturen, de SICA en De Phenix Foundation). De Duitse gesprekspartners zijn zeer geïnteresseerd in het rapport ‘Nederturken, kunst en cultuur’ (hoofdstuk 1 van deze uitgave). Mogelijk wordt een samenvatting ervan door de Ambassade in het Duits vertaald. 147
