Conferentie
Hof van Saksen, Nooitgedacht
Programma Ruimte en energie in het licht van het veranderende klimaat
2
Duurzame organisatie van de conferentie
3 4 5
Voorwoord Tanja Klip-Martin Anneke Haarsma Gert de Roo
8
Hof van Saksen
9
Dagvoorzitter Jaap Jepma
9 9 10 10 10 11 11 11 12 12 12
Sprekers Drs. Adjiedj Bakas Wouter van Dieren Dr. Paul J. van Eijk Dr. Klaas Jan Noorman Prof.dr. Gert de Roo Prof. dr. ir. Jan Rotmans Ir. Dirk Sijmons Ir. Steven Slabbers Bjartur Swart Drs. Gerrit van Werven Evert Wind
16
Conferentie in vogelvlucht
18
Plattegrond
20 24 30 44
Programma dinsdag 20 april woensdag 21 april donderdag 22 april vrijdag 23 april
52
Sponsors
De Grounds for Change conferentie is een initiatief van de provincie Drenthe in samenwerking met de Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen.
Hof van Saksen De keuze voor Hof van Saksen is niet alleen gebaseerd op de mooie conferentiemogelijkheid en Drentse bungalows. Hof van Saksen heeft in haar bedrijfsvoering zoveel mogelijk duurzame componenten doorgevoerd. Daarnaast houdt Hof van Saksen maatschappelijk verantwoord ondernemen hoog in het vaandel. – – – – –
Stroom, verlichting e.d. wordt centraal geregeld/gestuurd. Hierdoor wordt efficiënt en effectief met stroom omgegaan, hetgeen reductie tot gevolg heeft; Er wordt gebruikgemaakt van spaarlampen en bewegingssensoren; Het centrale gebouw is voorzien van een ‘groen’ dak; Het linnen voor de boerderijen wordt bij Hof van Saksen niet in plastic verpakt, maar in kratten; Al het afval wordt op Hof van Saksen gescheiden.
Pendeldienst Reist u met het openbaar vervoer? Dan kunt u tijdens de conferentie kosteloos gebruikmaken van de pendeldienst tussen Station Assen en Hof van Saksen. Hieronder vindt u de vertrek- en aankomsttijden. 20 april: Vertrek pendelbus Station Assen: 13.15 uur, aankomst Hof van Saksen: 13.35 uur. 21/22/23 april: Vertrek pendelbus Station Assen: 08.15 uur, aankomst Hof van Saksen: 8.35 uur.
Organisatie van de Grounds for Change conferentie Ook de organisatie is zich bewust van duurzaamheid: – – – – – –
De brochure, de omslag en de pen zijn gemaakt van FSC gekwalificeerde materialen. Het FSC kwaliteitsmerk verzekert dat het ruwe materiaal afkomstig is van verantwoordelijk onderhouden bos; De badgehouders zijn gemaakt van biologisch afbreekbaar materiaal; Het diner op dinsdagavond 20 april bestaat uit regionale-, biologische en/of fair-trade producten; Alle bezoekers ontvangen in plaats van een tas met folders een USB-stick met diverse informatie; We zetten ‘milieuvriendelijke’ pendelbussen in van het station van Assen naar Hof van Saksen; De touringcarbussen die gebruikt worden op de excursiedag voldoen aan de hoogste EU-normering.
20 april: Vertrek pendelbus Hof van Saksen: 18.55 uur, aankomst Station Assen: 19.15 uur. 21/22/23 april: Vertrek pendelbus Hof van Saksen: 17.55 uur, aankomst Station Assen: 18.15 uur. Vragen Indien u vragen of problemen heeft tijdens de conferentie, dan kunt u telefonisch contact opnemen met het congressecretariaat, telefoonnummer +31(0) 50 316 88 77.
Voorwoord
Het gaat niet alleen over lichtknopjes in de badkamer Minder broeikasgassen heeft de allerhoogste prioriteit bij de aanpak van onze klimaatproblemen. Dat betekent in de eerste plaats besparen, zuiniger met energie omgaan. Dat gaat niet alleen over de lichtknopjes bij het verlaten van de badkamer. Ook vraag en aanbod directer aan elkaar koppelen op bijvoorbeeld bedrijventerreinen of woonwijken. We ontwikkelen in Zuidoost-Drenthe plannen voor een warmtenetwerk, waarbij industriële restwarmte in een flinke behoefte kan voorzien. Maar ondanks besparing blijft energieopwekking natuurlijk tot in de eeuwigheid nodig. Dat redden we niet met onze fossiele voorraden van kolen en gas en dat willen we ook niet vanwege de enorme CO2-uitstoot. Duurzame opwekking is van levensbelang, willen wij onze planeet niet nog verder uitputten. Er zijn talloze mogelijkheden om gebruik te maken van zon, wind, water en onze bodem. Innovatie en kennisontwikkeling zijn nodig om die toekomstige vraagstukken op te lossen. Daar moeten we in investeren voor de leefomgeving van onze kinderen. Tanja Klip-Martin Gedeputeerde Provincie Drenthe Met o.a. Klimaat en Energie in de portefeuille
Voorwoord
Geen afbreuk doen aan ons landschap, maar daar een dimensie aan toevoegen Het veranderende klimaat dwingt ons om op een andere manier met ons energieverbruik om te gaan. Het is één van de basisgedachten van het project Grounds for Change, net als het principe dat we klimaatmaatregelen op een goede manier moeten inpassen in de ruimtelijke ontwikkeling. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in de nieuwe omgevingsvisie van Drenthe deze aspecten een belangrijke plaats innemen. In ons vormgevingsbeleid wordt het nadrukkelijk gecombineerd met ons streven naar behoud en versterking van de Drentse ruimtelijke identiteit. We hebben het dan over kernwaarden als rust en ruimte, bijzondere landschappen en steden met een hoog voorzieningenniveau die de aanjager zijn van onze economie. Al met al staan we voor een forse opgave. Onze toekomstige energiehuishouding moet niet alleen betrouwbaar zijn, maar ook een minimum aan broeikasgassen uitstoten. Bovendien moet onze energie wel betaalbaar blijven. We leggen de lat hoog, maar als we onze ambities invullen in een nauwe wisselwerking met de ruimtelijke ontwikkeling moet het mogelijk zijn om in Noord-Nederland duurzame energiesystemen te realiseren. Systemen die geen afbreuk doen aan ons fraaie landschap, maar daar juist een nieuwe dimensie aan toevoegen. Er wordt veel van ons verwacht. Grounds for Change biedt wat mij betreft een unieke mogelijkheid om gezamenlijk een belangrijke bijdrage te leveren aan een duurzame toekomst. Anneke Haarsma Gedeputeerde provincie Drenthe met o.a. Ruimtelijke Ontwikkeling in de portefeuille.
Voorwoord
Route naar duurzaam ingericht energielandschap Als het om energie en ruimte gaat, is er Grounds for Change. Deze gedachte was de basis van een prachtig project voor Noord-Nederland, zo’n vijf jaar geleden. Als we energie nu eens als belangrijkste ‘driver’ voor ruimtelijke ontwikkeling beschouwen, hoe zal Noord-Nederland er dan uitzien in 2035? Dit visionaire denken opende velen de ogen over wat al niet mogelijk was. Met ‘Grounds for Change 2’ is geprobeerd het visionaire te laten belanden in concrete projecten. Charrettes waren het middel daartoe: gebiedsexperts gaan twee dagen aan de slag met energie en ruimtelijke experts. Het doel was tot een concreet ruimtelijk ontwerp te komen, dat energetisch en exergetisch een duurzaam resultaat laat zien. Veel gemeenten in Noord-Nederland hebben een charrette omarmd. Ook wordt inmiddels op abstracter niveau naar de energie-ruimte-balans van Noord-Nederland gekeken door een drietal universiteiten, waaronder de RUG, in het SREX-programma van SenterNovem. Het resultaat moet een methodiek zijn om tot een geïntegreerd energielandschap te komen, dat we hier voor het gemak maar Grounds for Change 3 noemen. Met de Grounds for Change conferentie, worden alle partijen uitgedaagd het visionaire, het concrete en methoden met elkaar te verbinden. Met Grounds for Change 2010 zijn we het onzekere begin van verandering voorbij. Handvatten voor bruikbare beleidsstrategieën komen in beeld. Daarmee staat Grounds for Change 2010 voor de route naar een duurzaam ingericht energielandschap! Gert de Roo Hoogleraar Planologie, Rijksuniversiteit Groningen
dhv.nl
Duurzaam bouwen volgens Michiel “Duurzaam bouwen draagt bij aan een positieve invloed van gebouwen op mens en milieu, nu en in de toekomst. Dat vergt een innovatieve aanpak met het oog op de hele levenscyclus van een gebouw.” Michiel werkt continu aan verantwoorde keuzes waarbij de belangen van opdrachtgevers èn gebruikers centraal staan. Zo komt hij met zijn team tot slimme oplossingen met een optimale balans tussen de elementen energie, water, materialen, omgeving en binnenklimaat. Niet de makkelijkste oplossing, maar die met het beste resultaat. DHV, altijd een oplossing verder.
Advies- en ingenieursbureau
wwww.energyvalley.nl w w. e n e r g y v a l l e y. n l
ENERGY
FOR
LIFE
ENERGY
FOR
BUSINESS
energy New
for the Northern Netherlands
Energy Valley is a pioneering cluster of conventional and sustainable energy activities in the Northern Netherlands with more than 400 companies, 350 projects and approximately 15 billion euro’s of new investments.
It is characterized by the involvement of a large coalition of public and private parties. Started by regional governments, companies and knowledge institutes, Energy Valley is known for its large concentration of corporate and institutionalized energy knowledge. Closely working together to generate innovative and sustainable solutions, Energy Valley is a frontrunner in energy efficiency, sustainable mobility, bio-energy and clean electricity.
Energy Valley Region
The Energy Valley region is situated on top of the Dutch gas reserves, with a concentration of the national gas industry. It’s located in the middle of the European gas transportation grid and the region is responsible for one third of the Dutch central power production, with state of the art technologies.
The operational activities are bundled in the Energy Valley foundation which goal is to stimulate innovations of sustainable energy, employability and economic development. The Energy Valley foundation acts as networking organization to stimulate information exchange and cooperation between public and private partners.
A sustainable energy economy can only take shape through collaboration, now and in the future.
Powered by:
The Energy Valley Foundation
T (+31) (0)50 789 00 10
Laan Corpus den Hoorn 300 P.O. Box 11073
F (+31) (0)50 789 00 19 E
[email protected]
9700 CB Groningen
W www.energyvalley.nl
The Netherlands
ENE00237_ADV_advertorial_230_FC.1 1
28-04-2009 16:21:13
De conferentie wordt gehouden in Hof van Saksen te Nooitgedacht. Adres Hof van Saksen Veldweg 22–24 9449 PW Nooitgedacht Nederland
Jaap Jepma Jaap Jepma is de dagelijkse voorzitter van de conferentie. Hij werkt ruim 18 jaar bij Noordtij op het snijvlak van communicatie, duurzaamheid en ruimtelijke ontwikkeling. Duurzaamheid, landschap, natuur, ruimtelijke plannen en leefomgeving zijn kenmerkende begrippen in zijn curriculum. Hij slaagt erin beleid concreet te maken voor een breed publiek.
Drs. Adjiedj Bakas ‘Hij schudt mensen wakker. Hij probeert ze te bevrijden van illusies en ze te attenderen op nieuwe kansen.’ Intermediair. Adjiedj Bakas schreef gezaghebbende boeken, zoals Megatrends Nederland (2005), Beyond the Crisis (2009), World Megatrends (2009) en Leven zonder Olie (2007, samen met Rob Creemers), dat nu in het Engels verschijnt als Living without Oil (2009). Hij werd verkozen tot “Trendwatcher van het Jaar 2009” en tot “Zwarte Zakenman van het Jaar 2008”.
Wouter van Dieren Wouter van Dieren stond aan de wieg van de Nederlandse en internationale milieubeweging. Hij is directeur van het Instituut voor Milieu- en Systeemanalyse (IMSA), een onafhankelijk adviesbureau en denktank op het gebied van duurzaamheid en innovatie. Hij is lid van de Club van Rome en van de Wereldacademie voor Kunsten en Wetenschappen. Sinds 1968 is Van Dieren betrokken bij wereldwijde milieu-activiteiten op uiteenlopende gebieden als wetenschap, politiek en media. Hij kreeg verschillende prijzen toegekend, alsmede talloze erefuncties voor zijn pionierswerk op het gebied van milieumanagement, duurzame financiële modellen en duurzaamheidsbeleid.
Dr. Paul J. van Eijk Paul van Eijk is hoofd van de afdeling Duurzame Ontwikkeling & Ruimte van de provincie Drenthe. Zijn hart gaat sneller kloppen wanneer samen met maatschappelijke partners wordt gewerkt aan kansrijke, creatieve en slimme combinaties op het raakvlak van mitigatie en adaptatie. Combinaties die gerealiseerd worden en die een fundamentele bijdrage leveren aan de Grounds for Change veranderstrategie. Als milieuplanoloog en als leidinggevende ziet hij het als zijn opdracht inhoudelijk en organisatorisch condities te scheppen voor de uitvoering van Klimaat- en Energiebeleid in de ruimtelijke economische ontwikkeling van Drenthe. Het concept van de KlimAteliers is hier een goed voorbeeld van. Zijn ervaringen met het klimaatvraagstuk in bijvoorbeeld de Zuidplaspolder in Zuid-Holland en met veranderprocessen in het waterbeheer komen daarbij goed van pas. Immers, duurzaamheid kent geen tijd.
Dr. Klaas Jan Noorman Klaas Jan Noorman heeft twaalf jaar als onderzoeker en docent bij de Rijksuniversiteit Groningen gewerkt. Vanuit het energieveld heeft hij zich ontwikkeld als een ‘generalist’, waarbij hij onder de noemer ‘duurzame ontwikkeling’ voortdurend op zoek is naar verbindingen tussen verschillende thema’s en partijen. In 1999 was hij mede-oprichter van KNN, een adviesbureau op het gebied van duurzame ontwikkeling. Sinds 2009 werkt hij vanuit zijn bureau proDO Consult aan duurzaamheidsvraagstukken. Zijn drijfveer daarbij is: bijdragen aan een kwalitatief hoogwaardige en volhoudbare toekomst.
Prof. dr. Gert de Roo Gert de Roo is hoogleraar in de Planologie en hoofd van de Basiseenheid Planologie, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen. Veel van zijn onderzoek en zijn publicaties is gericht op de gevolgen van decentralisatie-, integratie- en transitieprocessen, in het bijzonder die het fysieke omgevingsbeleid raken. Gert de Roo pleit voor lef in het benutten van ruimte en landschap.
10
Prof. dr. ir. Jan Rotmans Prof.dr.ir. Jan Rotmans is een maatschappelijk gedreven wetenschapper, met ruim 200 publicaties op het gebied van klimaatverandering, global change modellering, duurzame ontwikkeling, transities en systeeminnovaties. Na zijn promotieonderzoek en zijn werk bij RIVM werd hij in 1997 de jongste professor van Nederland bij de Universiteit van Maastricht (ICIS: International Centre for Integrative Studies). In september 2004 heeft hij het nieuwe onderzoeksinstituut DRIFT opgericht: Dutch Research Institute For Transitions. Daarmee werd hij professor in transities en transitiemanagement aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Om Nederland duurzamer te maken heeft hij in 2007 de stichting Urgenda opgericht, samen met een groep andere koplopers. Als bestuurslid probeert hij zoveel mogelijk mensen mee te krijgen in een nieuwe beweging.
Ir. Dirk Sijmons Dirk Sijmons is een van de directeuren van H+N+S Landschapsarchitecten. Hij was in 1990 medeoprichter van het Bureau H+N+S. Hier werkt hij vooral aan regionale plannen, onderzoek, supervisie en kwaliteitsteams (waaronder Ruimte-voorde-Rivier). Hij studeerde af aan de TH-Delft, faculteit Bouwkunde en was als planoloog werkzaam bij de ministeries van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk en het Ministerie van Landbouw en Visserij. In april 2004 is Dirk Sijmons benoemd tot Nederlands eerste Rijksadviseur voor het Landschap. Deze functie heeft hij tot 2008 vervuld. Op 2 december hield Dirk Sijmons zijn inaugurele rede ‘De Stad en de Wereld’ in de aula van de TU Delft, exact een jaar na zijn officiële aanstelling als hoogleraar Environmental Design van de afdeling Urbanism op de faculteit Bouwkunde.
Ir. Steven Slabbers Steven Slabbers studeerde landschapsarchitecuur aan de Landbouw Hogeschool Wageningen. Na zijn afstuderen (1981) werkte hij bij Staatsbosbeheer, totdat hij in 1990 hij zijn eigen adviesbureau startte: Bosch Slabbers landschapsarchitecten. Bij dit bureau werkt inmiddels een team van 24 landschapsarchitecten, ontwerpers en technici, verdeeld over drie vestigingen. Het bureau ontwerpt aan de buitenruimte, zowel in stedelijk als in landelijk gebied, op regionale en op lokale schaal.
11
Bjartur Swart Bjartur Swart is Manager Beleid en Innovatie bij Grontmij. Hij stond onder andere aan de basis van de ontwikkeling van nieuwe afvalwaterconcepten (nu bekend onder Nieuwe Sanitatie) waarbij afvalwater als grondstof wordt gezien. Namens de STOWA is hij secretaris van de Koepelgroep ontwikkeling Nieuwe Sanitatie Systemen. Ook is hij initiatiefnemer van het project Klimaat en Landbouw Noord-Nederland, waarin samen met LTO-Noord en Wageningen-UR wordt onderzocht hoe de landbouw moet anticiperen op de klimaatverandering. Namens Grontmij is hij partner in het samenwerkingsverband Lab REM. In die hoedanigheid is hij mede verantwoordelijk voor de organisatie van Charrettes. Hij geeft daaraan vorm en inhoud en treedt op als procesleider. Bjartur gelooft in een duurzame samenleving en draagt daar in vele projecten zijn steentje aan bij.
Drs. Gerrit van Werven Gerrit van Werven was in Groningen onder meer hoofd Economische Zaken en bestuursadviseur ruimtelijke ordening, grondbedrijf, verkeer, openbare werken, volkshuisvesting, stadsvernieuwing en cultuur. Als directeur van Van Werven – locale en regionale economische ontwikkeling – is hij betrokken bij vele strategische projecten, vooral op het gebied van beleidsontwikkeling, ruimtelijk economische ontwikkeling en energie. Van Werven is tevens directeur van de Stichting Energy Valley. Dit project beoogt de energieactiviteiten in Noord-Nederland uit te bouwen tot een cluster met Europese en mondiale betekenis.
Evert Wind Evert Wind is in het dagelijks leven directeur Regiostimulering van de Kamer van Koophandel Noord-Nederland. Hij heeft een grote betrokkenheid bij de economische ontwikkeling in Noord-Nederland, Fryslân en Leeuwarden in het bijzonder. Hij beschikt over een groot netwerk in het bedrijfsleven en bij diverse overheden. Als één van de oprichters van Expeditie Leeuwarden heeft hij de stadsmarketingcampagne altijd een warm hart toegedragen. Hij werkt al jaren in Leeuwarden en gaat binnenkort ook weer in de Friese hoofdstad wonen. Sinds 1 juni 2008 is Evert benoemd tot bestuursvoorzitter bij de Stichting Expeditie Leeuwarden/VVV.
12
Ontwerpateliers Tijdens de conferentie gaan we niet alleen maar praten en luisteren! In vier ontwerpateliers zullen vier multidisciplinaire teams van deskundigen aan de slag gaan met concrete ontwerpopdrachten. De ontmoetingen tussen verschillende disciplines in een team leidt meestal tot verrassende en vernieuwende oplossingen. Juist deze oplossingen zijn nodig voor de inrichting van onze toekomstige energielandschappen. Drie ontwerpateliers zijn geadopteerd door professionele bureaus (Grontmij, Arcadis en DHV). Het vierde
atelier is een ‘beloftenteam’ en bestaat uit afstudeerstudenten en Young professionals onder leiding van ervaren deskundigen en opleiders. Vier opdrachtgevers (de gemeenten Meppel en Emmen, de regio Groningen-Assen en de gezamenlijke provincies Groningen, Fryslân en Drenthe) reiken op dinsdag 20 april elk een spannende opdracht uit aan de teams. De ontwerpateliers krijgen 2,5 dag de tijd om te komen met slimme, spannende en duurzame antwoorden op deze opdrachten. De resultaten worden op vrijdagmiddag 23 april gepresenteerd.
13
Fryslân geeft energie! Programma Duurzame Energie
Programma Duurzame Energie! Het programma Duurzame Energie is de uitwerking van de provinciale visie op duurzame ontwikkeling en is de Friese vertaling van de afspraken in het Energieakkoord Noord-Nederland op het gebied van klimaat en energie. We kiezen voor een Friese aanpak en pakken ook de kansen voor een sterk en gezond Fryslân! Samen met woningcorporaties, gemeenten, bedrijven, onderwijsinstellingen, maatschappelijke organisaties en burgers.
Fryslân geeft energie! De provincie Fryslân zet in op energie besparen, slim gebruik maken van olie, gas en elektriciteit en het opwekken van duurzame energie. En we zetten in op werkgelegenheid: provinciale kenniseconomie duurzame energie en innovatie van de bouwsector. Straks kan iedereen kiezen uit een aanbod van groene stroom, groen gas en/of groene warmte; thuis, in de auto, op het werk, op school en in de vrije tijd. Groene energie die we zelf lokaal opwekken. In Noordoost Fryslân komt een speciale biogasleiding. Twaalf boeren met een mestvergister leveren straks groen gas aan het bestaande aardgasnetwerk. Deze boeren produceren voldoende groen gas voor 25.000 huishoudens. En in Fryslân zijn er nog veel meer boeren! Ook willen we 50 MW aan zonnepanelen realiseren. Als we de helft van de Friese daken
14
bedekken met zonnepanelen kunnen we heel Fryslân van groene energie voorzien. Verder zetten we in op een dekkend netwerk van tankstations met duurzame brandstoffen en stimuleren anderen om het wagenpark te ‘vergroenen’. 70 % van ons wagenpark rijdt al op een duurzame brandstof. Met het Energiebesparingsfonds willen we particuliere woningeigenaren stimuleren hun woning twee energielabels te verbeteren. En vanaf 4 juli 2010 is er weer de Frisian Solar Challenge, de zonnebotenrace langs de Friese elf steden. Kortom: Fryslân geeft energie!
Meer informatie? Voor meer informatie over het programma Duurzame Energie kunt u contact opnemen met de provincie Fryslân, Fokke Postma (058-2925796 of
[email protected]).
Gemeente Meppel, Grote Oever 26, Meppel, Postbus 501, 7940 AM Meppel, (0522) 850 500, e-mail
[email protected], www.meppel.nl
Meppel heeft een duurzaam idee. Jij ook? “Als jij een appel hebt en ik heb er een, en we ruilen die met elkaar, dan hebben we nog steeds allebei een appel. Maar als jij een idee hebt en ik heb er een en die ruilen we met elkaar, dan hebben we allebei twee ideeën.” George Bernard Shaw (1856-1950)
15
Tijdstip
Dinsdag 20 april
Woensdag 21 april
Donderdag 22 april
Vrijdag 23 april
8.15 uur
Inschrijving Registratiebalie
Inschrijving Registratiebalie
Inschrijving Registratiebalie
9.00 uur
Opening Jaap Jepma Theatre zaal
Opening Jaap Jepma Plenaire zaal
Welkomstwoord Janny Vlietstra Theatre zaal
Welkomstwoord Rein Munniksma Plenaire zaal Kamer van Koophandel Evert Wind Plenaire zaal
Opening Jaap Jepma Plenaire zaal Welkomstwoord Tanja Klip-Martin Plenaire zaal Inleider Wouter van Dieren Plenaire zaal
9.05 uur
9.15 uur
9.25 uur
9.30 uur
9.45 uur
Grounds for Change Klaas Jan Noorman Theatre zaal Energy Valley Gerrit van Werven Theatre zaal
10.00 uur
10.15 uur
Koffie/thee pauze Lobby
Inleider Dirk Sijmons Plenaire zaal Workshop ronde 1 Armando, Plenaire zaal, Serre Al Fresco en Zeidler, Schilderen in Lobby
10.45 uur
11.00 uur
Inleider Steven Slabbers Plenaire zaal Vertrek bussen
11.15 uur
Koffie/Thee pauze Marktplaats Workshop ronde 2 Armando, Plenaire zaal, Serre Al Fresco en Zeidler, Schilderen in Lobby
11.30 uur
11.45 uur
12.00 uur
16
Inleider Gert de Roo Plenaire zaal
Debat Noordelijke bestuurders Plenaire zaal Lunch Verschillende excursielocaties
12.15 uur
12.30 uur
Koffie/thee pauze Lobby
Lunch Al Fresco Lunch Al Fresco
Tijdstip
Dinsdag 20 april
13.00 uur
Inschrijving Registratiebalie
13.45 uur
Opening Jaap Jepma Theatre zaal Energieke act Theatre zaal
13.55 uur
14.15 uur
14.30 uur
14.45 uur
Woensdag 21 april
Donderdag 22 april
14.00 uur Workshop ronde 3 Armando, Plenaire zaal, Serre Al Fresco en Zeidler, Schilderen in Lobby
Welkomstwoord Tanja Klip-Martin Theatre zaal Welkom bij het HvS Geert Ensing Theatre zaal Inleider Adjiedj Bakas Theatre zaal
Koffie/thee pauze Marktplaats
15.30 uur
Workshop ronde 4 Armando, Plenaire zaal, Serre Al Fresco en Zeidler,Schilderen in Lobby
Koffie/thee pauze Lobby
16.15 uur
Inleider Jan Rotmans Theatre zaal
16.30 uur
17.00 uur
Masterclasses Armando, Plenaire zaal, Serre Al Fresco, Zeidler en Theatre zaal
Koffie/thee pauze Lobby
15.00 uur
15.45 uur
Vrijdag 23 april
Presentaties Ontwerpateliers Plenaire zaal
Netwerkborrel Marktplaats Uitreiking ontwerpopdrachten Theatre zaal
17.15 uur
17.40 uur
Energieke act Theatre zaal
18.00 uur
Netwerkborrel Lobby
Bussen retour/ afsluiting hapje en drankje 1676 Enoteca del Loggio
Einde programma
Afsluiting Plenaire zaal Netwerkborrel Lobby
Einde programma
Einde programma
18.15 uur
19.00 uur
1
Invited dinner 1 1676 Enoteca del Loggio
alleen op uitnodiging
17
Begane grond B-1 Hoofdingang B-2 Registratiebalie Grounds for Change B-3 Receptie Hof van Saksen B-4 1676 Enoteca del Loggio B-5 Zeidler zaal B-6 Armando zaal B-7 Theatre zaal B-8 Plenaire zaal B-9 Lobby B-10 Ontwerpateliers (vergaderboerderij: – Gemeente Emmen – Regio Groningen-Assen B-10 – Regio Noord-Nederland S- S-
S-
Souterrain S-1 Serre Al Fresco S-2 Restaurant Al Fresco S-3 Ontwerpatelier: – Gemeente Meppel
B- B-
B- B- B-
B-9
B-
B-
18
B-
Hoe groen is gas?
De vraag naar energie blijft stijgen. De vraag naar duurzame energie-oplossingen ook. Aardgas speelt daarbij een belangrijke rol. Het is de schoonste fossiele brandstof met de minste CO2 (broeikasgas)uitstoot. Bovendien kunnen we altijd en overal op gas vertrouwen, mede door ons geavanceerde gastransportnetwerk. Dankzij deze beproefde en flexibele energiebasis krijgen innovaties de kans om te groeien. Microwarmtekracht bijvoorbeeld of het rijden op aardgas. We werken er ook aan het aardgas verder te ‘vergroenen’ met biogas, gewonnen uit duurzame reststromen. Met onze gedegen transportkennis kunnen we er ook voor zorgen dat CO2 afgevoerd wordt naar opslagplaatsen, zodat het niet in de atmosfeer terechtkomt. gaat verder in gastransport
Zo werken we samen toe naar een groenere toekomst.
19
13.00 – 13.45 uur
Inschrijving Registratiebalie Ontvangst met koffie/thee Lobby
13.45 – 14.00 uur 14.00 – 14.15 uur
Opening door dagvoorzitter Jaap Jepma Theatre zaal Energieke muziekact I Theatre zaal
14.15 – 14.30 uur Welkomstwoord door gedeputeerde Tanja Klip-Martin Theatre zaal 14.30 – 14.45 uur Welkom bij het Hof van Saksen door Geert Ensing voorzitter Phanos Theatre zaal 14.45 – 15.45 uur Megatrends in Energie en Ruimte door trendwatcher Adjiedj Bakas Theatre zaal 15.45 – 16.15 uur
Koffie/thee pauze Lobby
16.15 – 17.00 uur ‘Hoe komen we in Drenthe versneld tot integrale klimaat en energielandschappen?’ door Jan Rotmans Theatre zaal 17.15 – 17.40 uur Uitreiking van de opdrachten aan Ontwerpateliers Korte inleiding door Paul van Eijk en gedeputeerde Anneke Haarsma Theatre zaal 1 ‘Nieuwveense Landen’ opdracht van de gemeente Meppel. Team van studenten/young professionals 2 ‘Atalanta’ opdracht van de gemeente Emmen. Team van DHV 3 ‘Een energieneutrale A28’ opdracht van de Regio Groningen-Assen Team van Arcadis 4 ‘Krimp, energietransities en ruimte in het landelijke gebied’ opdracht van de drie Noordelijke provincies Team van Grontmij en labREM
1
17.40 – 18.00 uur
Energieke muziekact II Theatre zaal
18.00 – 19.00 uur
Netwerkborrel Lobby
19.00 – 21.00 uur
Invited dinner 1 1676 Enoteca del Loggio
alleen op uitnodiging
20
21
Werken aan een duurzame leefomgeving
Wie ideeën en plannen wil omzetten in resultaat, vindt in ARCADIS een waardevolle partner. Vanaf het allereerste begin maken we werk van de haalbaarheid van uw plannen. We helpen u impasses in besluitvormingsprocessen te voorkomen of te doorbreken. En brengen vaart in uw projecten. We scheppen helderheid in complexe vraagstukken en projecten. Creëren draagvlak voor het te realiseren resultaat. ARCADIS. Projectmanagement, adviezen‑ en ingenieursdiensten voor Mobiliteit, Milieu & Ruimte, Gebouwen en Water. We ontwikkelen, ontwer‑ pen, implementeren, onderhouden en exploiteren projecten. Voor overheden en bedrijven, wereldwijd. Met 3000 medewerkers in Nederland, in een regionaal verankerd netwerk van kantoren. Dichtbij onze klanten, denken we als onze klanten. Een heldere blik op het probleem. Creatief in de oplossing. Daadkrachtig in de uitvoering. Resultaat telt. Meer weten? Bel 033 4771 153. Of bezoek ons op internet: www.arcadis.nl.
Kantoren in: Amersfoort, Arnhem, Assen, Apeldoorn, Goes, Hoorn, Hoofddorp, Maastricht, Marknesse, Rotterdam, Wageningen, Zwolle, ’s-Gravenhage en ‘s-Hertogenbosch.
Imagine the result 22 DGY*URXQGIRU&KDQJHLQGG
THE POWER OF UNDERSTANDING
Energie, klimaat en duurzaamheid staan hoog op de politieke agenda’s. U wilt met de markt meegroeien en kansen benutten. Kennis van de energiemarkt en juridische expertise is wat u zoekt. CMS is de grootste juridische dienstverlener van Europa. Wij bieden u jarenlange ervaring op het gebied van olie en gas, elektriciteit, duurzame energie en warmte. Inzicht in uw organisatie en de branche staan bij ons centraal. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met: Cecilia van der Weijden (T +31 (0)20 3016 411) of Claes van Deutekom (T +31 (0)26 3538 618).
www.cms-dsb.com
23
8.15 – 9.00 uur
Inschrijving Registratiebalie Ontvangst met koffie/thee Lobby
9.00 – 9.15 uur 9.15 – 9.30 uur 9.30 – 9.45 uur
Opening en terugblik vorige dag door dagvoorzitter Jaap Jepma Theatre zaal
9.45 – 10.15 uur
Energy Valley door Gerrit van Werven Theatre zaal
10.15 – 11.00 uur
Koffie/thee pauze, verplaatsen naar bussen Lobby
11.00 uur
Vertrek bussen Hoofdingang
Bus 1: Zuidoost-Drenthe Spreker: Willem Huizing (Provincie Drenthe) – Europark, Coevorden – Dierenpark, Emmen
Bus 2: Zuidwest-Groningen en Friesland Spreker: Harm-Jan Bouwers (Provincie Fryslân) – Wetsus, Leeuwarden – Energienul woning, Leek
Bus 3: Groningen, Eemsregio Spreker: Hans Danel (DHV) – Chemiepark, Delfzijl
Bus 4: Noord-Duitsland Sprekers: Frans Debets (Bio Energie Noord) en Dirk de Boer (DLG) – Centrum voor bio-energie, Werlte – Biogasinstallatie, Werlte
12.00 uur
Lunch op verschillende excursie locaties
17.00 uur
Afsluiting met hapje en drankje 1676 Enoteca del Loggio
18.00 uur
Einde programma
24
Welkomstwoord en terugblik door gedeputeerde Janny Vlietstra Theatre zaal Grounds for Change gedachte door Klaas Jan Noorman Theatre zaal
25
Woensdag 21 april 11.00 uur
Busexcursies
Bus 1: Zuidoost-Drenthe
– Europark, Coevorden – Dierenpark, Emmen Europark, Coevorden Samen met de Duitse gemeente Emlichheim ontwikkelt de gemeente Coevorden een grensoverschrijdend bedrijventerrein: het Europark, met een oppervlakte van maar liefst 350 ha. U hebt de kans dit terrein te bezoeken. Het ligt deels in de gemeente Coevorden en deels in de Duitse gemeente Emlichheim. Het park biedt onder andere de vorming van bedrijvenketens met het doel synergie-effecten voor ondernemers en het milieu te realiseren. De bio-industrie leent zich goed voor ketenvorming, maar ook de betonindustrie en houtverwerkende bedrijven. De ondernemers kunnen bijvoorbeeld fors besparen op de kosten van afvalverwerking, logistiek en energie, als ze dit collectief aanpakken. Het EVI Afvalverwerkingsbedrijf en IAMS Petfood gaan zo’n collectief aan. Begin 2010 is begonnen met de bouw van een pijplijn van de EVI naar IAMS. Dierenpark, Emmen Breng een bezoek aan het park dat in 2008 tot beste dierentuin van Nederland is uitgeroepen. Maar het Dierenpark Emmen heeft nog heel veel ambities! Er wordt hard gewerkt aan de voorbereidingen voor een nieuw en groot beLEVENspark dat unieke ontmoetingen met natuur en cultuur zal bieden. Samen met de gemeente Emmen wil men een duurzame attractie bouwen. Een plaats waar men zich helemaal in een andere wereld waant, waar mensen geïnspireerd worden en betrokken bij thema’s die ons bezighouden. Innovatie is een belangrijk middel om de transitie naar een duurzame samenleving te maken. Het is een belangrijk middel om als organisatie duurzaam te worden. Innovatie is een instrument om de gehele cultuur van een organisatie te veranderen.
Bus 2: ZuidwestGroningen en Friesland
26
– Wetsus, Leeuwarden – Energienul woning, Leek Wetsus, Leeuwarden Maak kennis met Wetsus, centre of excellence for sustainable water technology. Dit is een faciliterend intermediair voor trendsettende kennisontwikkeling op het gebied van duurzame waterbehandelingstechnologie. We gaan naar Leeuwarden,
Woensdag 21 april
waar Wetsus is gevestigd. Wetsus creëert een unieke omgeving en strategische samenwerking om een rendabele en duurzame waterbehandelingstechnologie van topniveau te ontwikkelen. Wetsus opereert daarbij als Technologisch Topinstituut Watertechnologie. Hierin werken 80 bedrijven en 13 kennisinstellingen uit heel Europa op een inspirerende wijze multidisciplinair samen. Samen met haar partners levert Wetsus zo een belangrijke bijdrage aan de oplossing van de wereldwaterproblematiek. Energienul woning, Leek Ga met ons mee naar Leek. Want daar staat het Infohuis Oostindie waar u ontdekt wat de werkelijke waarde van duurzaam wonen inhoudt. Denk aan levensloopbestendig, energieneutraal, met een gezond binnenklimaat en doordacht materiaalgebruik. Bij dit huis is aan alles gedacht. Het principe ‘levensloopbestendig’ is hier tot in de puntjes uitgedacht en gebouwd. Naast het opnemen van een lift, is er een blijvend flexibele indeling van de woning gemaakt. Wonen en werken, nieuwe ruimtes creëren, veranderingen aanbrengen, met meerdere mogelijkheden is rekening gehouden. Het Infohuis Oostindie demonstreert ook dat een gewone woning energieneutraal kan zijn, door gebruik van diverse technieken die hebben bewezen aanzienlijke besparingen op te leveren. Daarbij wordt ook de gezondheid gerespecteerd, omdat een CO2-gestuurd ventilatiesysteem zorgt voor voldoende frisse lucht.
Bus 3: Groningen, Eemsregio
Chemiepark, Delfzijl Bezoek het chemiepark in Delfzijl. Het chemiepark telt maar liefst 11 ondernemingen. Deze bedrijven zijn als een keten met elkaar verbonden. Er is vooral sprake van duurzame technologie. Stoffen die bij de ene fabriek overblijven, worden door een andere fabriek weer gebruikt voor het productieproces. Naast een interessante bezichtiging, neemt u ook een kijkje bij verschillende projecten. Het grootste bedrijf op het chemiepark is de welbekende AkzoNobel. Het bedrijf breidt niet alleen haar capaciteit in Delfzijl uit. Het gaat ook gebruik maken van andere duurzame technologie. AkzoNobel gaat meer zout produceren, maar heeft geen extra stroom nodig. Qua innovatie en duurzaamheid timmert de Zoutfabriek hiermee nadrukkelijk aan de weg. Op het vlak van duurzaamheid springt ook het hergebruik van het condensaatwater in het oog. De Zoutfabriek krijgt stoom van Delesto en stuurt hoogwaardig condensaatwater terug naar de warmtekrachtcentrale voor hergebruik als proceswater. 27
Woensdag 21 april
Bus 4: Noord-Duitsland
– Centrum voor bio-energie, Werlte – Biogasinstallatie, Werlte Centrum voor bio-energie, Werlte Met de bus vertrekken we naar de Nederlands-Duitse Eems Dollard. In dit deel neemt duurzame energie en dus ook energie uit hernieuwbare grondstoffen een belangrijke plaats in. Talrijke innovatieve bedrijven uit de energiesector zijn in de EDR gevestigd. In iedere huishouding bestaan veel mogelijkheden om energie te besparen en tevens de CO2-uitstoot te verminderen. Hiertoe behoren bijv. de optimale isolatie van muren en daken alsook de effectieve benutting van bio-energie. U hebt de mogelijkheid om door middel van een rondleiding kennis te maken met het ‘Klima Center Werlte’, waar u innovatieve materialen en technieken voor gezond en duurzaam bouwen, leven en werken ontdekt. Biogasinstallatie, Werlte De biogasinstallatie Werlte is de “jongste” installatie van EWE. Mest en verschillende soorten afval, zoals bijvoorbeeld vet en flotatiestoffen worden hier verwerkt. Drie medewerkers zorgen voor de werking van de biogasinstallatie. Bijzonder aan deze installatie is de gasopslag door middel van navergisting middels foliedaken. In twee identieke WKK-modulen wordt elektrische energie geproduceerd, die in het publieke stroomnet gebracht wordt. De ontstane warmte wordt terug in de productieomloop gebracht en voor de voorverwarming van de stoffen gebruikt. Als innovatieve en toekomst-georiënteerde onderneming presteert EWE, sinds jaren, in het gebruik van vernieuwbare energie baanbrekend werk. Naast wind en zon speelt ook biomassa voor de energievoorziening van de toekomst een centrale rol. Op 8 november 2007 opende EWE in het Nedersaksische Werlte (omgeving Emsland) een van de eerste biogaszuiveringsinstallaties in Noord-Duitsland. De installatie bereidt het biogas zo, dat het aardgaskwaliteit heeft en voert het biogas vervolgens het gasnet in. De installatie is sinds 2002 op de bestaande biogasinstallatie aangesloten, die EWE in 2006 overgenomen heeft. Het daarin verwekte biogas wordt in de zuiveringsinstallatie zo gemodificeerd dat het met de kwaliteit van aardgas overeenstemt en wordt dan direct in het plaatselijk net ingevoerd. Daardoor kan het biogas direct in grotere omvang gebruikt worden.
28
RENDO Duurzaam voor betrouwbare oplossingen • Advies energiebesparing en duurzame energie (voor nieuwbouw en bestaande bouw) • Levering en installatie van duurzame energietechnieken zoals: warmtepompen, micro-wkk (HRE-ketels), PV-systemen (zonnepanelen) en zonneboilers • Service en onderhoud aan toestellen (ook de duurzame technieken)
RENDO Duurzaam ontwikkelt en exploiteert duurzame energiesystemen. Naast warmtenetten via Warmte Koude Opslagsystemen (WKO) wordt ook mee ontwikkeld aan biogasprojecten, windmolenprojecten en energie managementsystemen. RENDO Duurzaam zet zich in voor onderzoek naar grootschalige duurzame energiesystemen.
Neem een voorsprong op de toekomst! Jarenlange ervaring op het gebied van duurzame energietechnieken!
RENDO Duurzaam Oostermeentherand 6 8332 JZ Steenwijk T (0521) 595 555 E
[email protected] www.rendoduurzaam.nl
29
8.15 – 9.00 uur
Inschrijving Registratiebalie Ontvangst met koffie/thee Lobby
9.00 – 9.15 uur
Opening en terugblik vorige dagen door dagvoorzitter Jaap Jepma Plenaire zaal
9.15 – 9.25 uur
Welkomstwoord door gedeputeerde Rein Munniksma Plenaire zaal
9.25 – 10.00 uur 10.00 – 11.00
Marktvisie in Noord-Nederland door Evert Wind (KvK Noord Nederland) Plenaire zaal Workshop ronde 1 Armando, Plenaire zaal, Serre Al Fresco en Zeidler, Schilderen Lobby
11.00 – 11.30 uur
Koffie/thee pauze Markplaats
11.30 – 12.30 uur
Workshop ronde 2 Armando, Plenaire zaal, Serre Al Fresco en Zeidler, Schilderen Lobby
12.30 – 14.00 uur
Lunch restaurant Al Fresco
14.00 – 15.00 uur
Workshop ronde 3 Armando, Plenaire zaal, Serre Al Fresco en Zeidler, Schilderen Lobby
15.00 – 15.30 uur
Koffie/thee pauze Marktplaats
15.30 – 16.30 uur
Workshop ronde 4 Armando, Plenaire zaal, Serre Al Fresco en Zeidler, Schilderen Lobby
16.30 – 18.00 uur
Netwerkborrel Marktplaats
30
31
Donderdag 22 april
Schilderworkshop
Tijdens deze dag kunt u ook op een andere manier uw visitekaartje afgeven. U bent van harte uitgenodigd uw eigen ‘Grounds for Change’ gedachten te verbeelden met acrylverf op een echt doek. Hierbij kunt u zich laten begeleiden door professionele kunstenaars. Laat zien wat u drijft en welke toekomst u ziet. Breng uw emoties op het doek over voor uzelf en voor de andere bezoekers. Aan het eind van de dag maken we een compositie van alle schilderwerken en leggen dit vast op de gevoelige plaat. Natuurlijk kunt u daarna uw eigen kunstwerk meenemen naar huis of kantoor. Als inspiratie op weg naar Grounds for Change.
10.00 – 11.00 uur
Workshop ronde 1
1 Groen gas
Zeidler Spreker: Dr. Ing. Peter Breithaupt (Gasunie) In deze workshop schetst Peter Breithaupt de toekomst van de groen gas-markt in Europa in het algemeen en in Drenthe in het bijzonder. Hij vertelt een breed, marktgericht verhaal over de mogelijkheden voor groen gas-productie en afzet. Onlangs werden 2 onderzoeken afgerond naar de Duitse en de Deense markt voor groen gas. De workshop gaat met name in op de kansen voor Drentse biogas-producenten om in Duitsland groen gas te kunnen leveren. Peter Breithaupt tekent ons voor hoe die toekomst er uit zou kunnen zien. Een inspirerende workshop die het licht laat schijnen op ongekende mogelijkheden aan de horizon. U kunt op de conferentie van dichtbij zien hoe groen gas wordt geproduceerd. Er staat een schaalmodel van een vergister van Proces Groningen, waar ter plekke groen gas uit borrelt. Af en toe zult u zelfs een vlammetje zien branden.
2 Ondergrond
Armando Sprekers: Evert Holleman (Royal Haskoning) en Klaas Lemstra (NAM) De provincie Drenthe stelt als eerste provincie een structuurvisie voor de ondergrond op, gekoppeld aan een plan-Mer. De Drentse ondergrond kan een grote rol spelen bij de productie en opslag van energie. Wat zijn nu de uitkomsten en welke keuzes liggen voor? Welke kansen in de ondergrond kunnen we benutten? Hoe is het proces verlopen en wat kunnen anderen ervan leren?
32
Donderdag 22 april
3 Kenniseconomie
Serre Al Fresco Spreker: Arno Gielen (TCNN) De strategische Agenda Noord-Nederland 2007–2013 van het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN) zet in op een dynamische kenniseconomie, sterke steden en een vitaal platteland. Daarbij is een belangrijke rol weggelegd voor innovatie. Wat betekent dit in de praktijk? Hoe kunnen innovaties bijvoorbeeld bijdragen aan het oplossen van klimaaten energievraagstukken in de stad? Welke innovaties droegen de afgelopen jaren echt bij aan verdergaande energiebesparing en wie kan u adviseren? In Noord-Nederland zijn verschillende organisaties actief bezig met het stimuleren van innovaties. Zo adviseert het Technologie-Centrum Noord-Nederland (TCNN) in Groningen het midden- en kleinbedrijf om vernieuwingen te vertalen in concrete probleemstellingen. Deze ontwikkelen de deelnemers en TCNN vervolgens tot concrete projecten. De heer Gielen van TCNN zal ingaan op deze vragen en de succes- en faalfactoren rond innovaties.
4 Duurzame regio
Plenaire zaal Sprekers: Rob Roggema (Provincie Groningen) en Wim Mallon (KEMA) In het streven naar het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen worden vaak ambitieniveaus genoemd van 20 of 30 procent minder. De vraag die een internationaal gezelschap wetenschappers en beleidsmakers zich echter heeft gesteld is of het ook mogelijk is om een regio te ontwerpen die volledig zonder fossiele brandstoffen kan en hoe een dergelijke regio er dan uit zou moeten zien. Deze vraag is toegepast op de provincie Groningen. Tijdens de workshop zal een ontwerpgerichte sessie worden georganiseerd waarbij dezelfde vraag in zeer beknopte vorm nogmaals zal worden beantwoord.
33
Donderdag 22 april 11.30 – 12.30 uur
Workshop ronde 2
5 Biomassa
Armando Sprekers: Frans Debets (Bio Energie Noord) en Sandra Bos (Royal Haskoning) Tijdens de workshop over biomassa komen veel vragen/kwesties aan de orde: – Je hebt biomassa en biomassa, maar wat is voor Noord Nederland het meest geschikt voor de toekomstige duurzame energievoorziening? – Welke reststromen zijn er nu en hoeveel energie kan daaruit worden gewonnen? – Wanneer we meer biomassa willen produceren, moeten we dit dan ook niet meer bedrijfsmatig gaan telen en daar kwaliteitseisen aan gaan stellen, net als aan ieder ander product? – Wat betekent dat dan voor de huidige leveranciers zoals gemeenten en beheerders van natuurterreinen? Laten zij hun ‘groenafval’ grotendeels gewoon verteren in de open lucht of gaan zij zo efficiënt mogelijk om met deze nieuwe bron van groene energie? – En voor de landbouwsector: welke (nieuwe) gewassen worden straks verbouwd en passen die in ons landschap? Is het verantwoord over te stappen van voedselproductie naar energieproductie? – Is het concept van energielandschappen haalbaar in Noord-Nederland? Kunnen onze landschapsarchitecten deze uitdaging vormgeven?
6 Woningbouw
Zeidler Lagerhuisdebat olv Jaap Jepma (Noordtij) Woningen die nu nagenoeg geen boekwaarde meer hebben en een energielabel E, F of G hebben: wat doe je daar als vastgoedeigenaar (corporatie, particuliere eigenaar, VvE) mee? Slopen, met 2 of 3 energielabels verbeteren of renoveren op passiefhuisniveau? Partijen die voor de laatste optie kiezen, realiseren goed verhuur en verkoopbaar vastgoed, waarvan de exploitatieduur met wel 30-40 jaar wordt verlengd. Doen! Helaas blijkt renoveren (en ook vervangende nieuwbouw) op passiefhuisniveau door bepalingen in bestemmingsplannen en beoordelingen door de vele welstandscommissies een onmogelijkheid. Waar trekt u de grens? Het werkveld gaat met elkaar in discussie.
34
Donderdag 22 april
Aanwezigen (onder voorbehoud) – Welstandscommissie – Stichting Passief Bouwen – Architect – Ambtenaar gemeente i.v.m. bestemmingsplan – Bouwende partij, bijv. OK Huis – Vertegenwoordiger woningcorporatie – Deskundige/adviseur Duurzaam/Passief Bouwen
7 Klimaatsensoren
Serre Al Fresco Sprekers: Martha Buitenkamp (Anantis) en Jan Verhagen (WUR) Wat heeft het onderzoek van de Hotspot klimaat en landbouw in Noord-Nederland ons tot nu toe opgeleverd? En in hoeverre zijn de sensortoepassingen van WaterSense en Aquarius in te zetten voor een slimmer teelt- en waterbeheer? Krijgen waterschap en boer in Noord-Nederland last van ons veranderende klimaat? Niet wanneer zij zich daaraan weten aan te passen. De betrokkenen inventariseren die klimaatveranderingen en ontwikkelen strategieën en instrumenten om ze het hoofd te bieden. Deze workshop informeert u over de stand van zaken van het klimaatonderzoek in Noord-Nederland en over enkele proeven met adaptatie in de praktijk. De onderzoekers van het programma ‘Klimaat voor ruimte’ werken onder meer aan het project klimaat en landbouw in Noord-Nederland. De centrale vraag: hoe vaak en in welke omvang krijgen we te maken met extremer weer? Aan de hand van klimaat- en marktscenario’s stellen de onderzoekers strategieën en maatregelen voor en doen zij voorstellen voor uitvoeringsprojecten. Het uiteindelijke doel is een klimaatbestendige landbouw. Ook de korte termijn komt aan bod. WaterSense levert eind 2011 waarschijnlijk een beslissingsondersteunend systeem op voor waterschappen, boeren en de waterleidingsector. Het systeem adviseert de beheerders bij beslissingen over peilbeheer, meststoffen en bestrijdingsmiddelen. Ook startte in 2008 het project Aquarius. Uitgaand van het veranderende klimaat en minder wateraanvoer onderzoeken de deelnemers of het waterbeheer in het proefgebied in de Veenkoloniën zo kan worden gestuurd dat het bijdraagt aan optimale productieomstandigheden voor de landbouw. Aquarius gebruikt daarbij sensortechnologie en ‘slimme stuwen’.
35
Donderdag 22 april
8 Energietransitiemodel
Plenaire zaal Spreker: John Kerkhoven (Quintel) De transitie van fossiele brandstoffen naar duurzame energiebronnen is onvermijdelijk. Duurzame energiebronnen kunnen elkaars concurrenten zijn of kunnen elkaar juist aanvullen. Wat is de juiste mix voor Nederland of een provincie of regio? Wat zijn de belangrijkste kansen voor het opwekken van duurzame energie in de komende jaren? Wat zijn de meest geschikte vormen van duurzame energie om transitie te starten? En welke ingrepen zijn nodig om de productie van duurzame energie in te passen? Met dit model kan de gebruiker zelf zijn duurzame mix bepalen en de gevolgen daarvan, ook op ruimtelijke schaal, inzichtelijk maken.
14.00 – 15.00 uur
Workshop ronde 3
9 Biochar of CCS?
Armando Sprekers: Rob van Haren (Kiemkracht) en Catrinus Jepma (Rijksuniversiteit Groningen) Om de groeiende CO2-emissies terug te dringen, worden technieken ontwikkeld en voorgesteld om CO2 weg te vangen en op te slaan. De bodem speelt in deze plannen voor langdurige CO2-vastlegging een centrale rol. Zo zijn er vergevorderde plannen om CO2 langdurig in lege gasvelden in Noord-Nederland op te slaan. Een andere optie is een techniek waarbij organisch afvalmateriaal wordt verkoold (d.m.v. pyrolyse) tot een zwarte koolstofrijke substantie die Biochar wordt genoemd en als bodemverbeteraar in de landbouw kan worden gebruikt. Welke techniek heeft de beste papieren wat betreft voor- en nadelen, duurzaamheid en inzetbaarheid? Concurreren deze technieken met elkaar of vullen ze elkaar aan? Twee vooraanstaande sprekers zullen dit onderwerp belichten en hierover met elkaar en met de zaal in discussie gaan.
36
Donderdag 22 april
10 Warmte koude opslag
Zeidler Sprekers: Rutger Wierikx (IF Technology) en Marcel van Vulpen (provincie Drenthe) De provincie Drenthe stimuleert het opstellen van masterplannen voor Warmte Koude Opslag (WKO) in gemeenten. Hiermee kan de beschikbare ruimte onder het maaiveld worden geordend, om zo het oogsten van de energie uit het grondwater te kunnen reguleren. Is het haalbaar om collectieve systemen ondergronds aan te leggen en hoe voorkom je een wild-west situatie in de ondergrond? En zijn er nog andere mogelijkheden om bijvoorbeeld een grondwatersanering te koppelen aan het oppompen van grondwater of zou je de drinkwaterproductie ook kunnen koppelen aan energieproductie? Hoe gaat dat in zijn werk en wat is er elders in Nederland al gerealiseerd? Welke principes gelden er om de energie eerlijk te verdelen en welke financiële, juridische en economische constructies worden ingezet?
11 Energietransitieparken
Plenaire zaal Sprekers: Marco Kwak (Attero), Henk Oortmann (ETP Europark) en Wouter Deddens (Rendo Duurzaam) Binnen Drenthe zijn marktpartijen, de gemeenten, de provincie en stichting Energy Valley betrokken om Energietransitieparken (ETP’s) te ontwikkelen en tot realisatie te brengen in Wijster, het ETP Midden Drenthe, Coevorden, het ETP Europark en in Emmen, het ETP Emmtec Services. ETP’s zijn duurzame bedrijvenparken waar productie van duurzame energie en de ontwikkeling van nieuwe energietechnologieen ter hand worden genomen. Deze activiteiten sluiten naadloos aan bij de plaatselijke industriële activiteiten en energievragen. Drenthe zal de komende jaren met de gemeenten, bedrijven en andere stakeholders zoals de stichting Energy Valley de omgevingskenmerken van de ETP’s in kaart brengen. Daarbij zullen de betrokkenen nieuwe technologieën, ketenefficiency en procesoptimalisatie bevorderen. In 2009 en 2010 voeren de deelnemers onder meer een haalbaarheidsstudie uit naar de mogelijkheid om een regionaal Energieweb (elektriciteit en warmte) te realiseren. Ook onderzoeken zij de mogelijkheden van de inzet van hoogwaardige warmte voor twee bedrijven. Verder voeren de deelnemers een studie uit naar het opzetten van een Groen Gas Hub op het ETP Midden Drenthe. Daarbij staan onder meer de mogelijkheden van 37
Donderdag 22 april
vergisting van GFT, stortgas en de aanleg van een Groen Gas collectie- en koppelleiding centraal. Tijdens deze workshop komen de actuele ontwikkelingen en de plannen voor de komende tijd aan de orde.
12 Energietransport
Serre Al Fresco Sprekers: Jan van der Lee (Tennet) en Manno Bannink (Tennet) Bij de Eemshaven worden grote energiecentrales gebouwd, waardoor het transport van electriciteit fors toe zal nemen. Welke plannen heeft de nationale netbeheerder Tennet voor Noord-Nederland? Wat voor gevolgen heeft de extra transportbehoefte van energie/electriciteit voor de ruimtelijke plannen? Wordt de energievraag meer sturend op onze ruimtelijke inrichting? En is het huidige net voldoende ingericht voor Drenthe/ Noord-Nederland? Hoe kan de regio inspelen op het willen leveren van lokaal geproduceerde energie?
15.30 – 16.30 uur
Workshop ronde 4
13 Landbouw
Serre Al Fresco Sprekers: Geert-Jan van der Burgt (Louis Bolk Instituut) en Erik van Well (CLM) Klimaatverandering heeft gevolgen voor de agrarische sector. Maar de sector draagt door broeikasgasemissies zelf ook bij aan klimaatverandering. Door deze emissies te beperken, kan ook worden bijgedragen aan vermindering van het broeikasgaseffect. Organische stof speelt bij emissies vanuit de agrarische sector een belangrijke rol: de aanvoer ervan, met name in de vorm van veevoer, en de afvoer door middel van verbranden, vergisten of composteren verschillen sterk binnen de sector. Verschuivingen in deze stromen kunnen grote gevolgen hebben voor de organische stof die beschikbaar komt voor behoud van bodemvruchtbaarheid en koolstofopslag in de grond. Boeren kunnen hierin sturen door middel van aanvoer van compost of de keuze voor meer graan, gras en groenbemesters in de vruchtwisseling. Energiewinning door middel van verbranden of vergisten van organische stof kan fossiele brandstof besparen en daarmee een directe positieve bijdrage leveren aan de klimaatproblematiek. Dit kan echter ook ten koste gaan van de aanvoer van organische stof naar de bodem. Daarmee vermindert de bodemvruchtbaarheid en de productiviteit, hetgeen weer negatieve gevolgen
38
Donderdag 22 april
heeft voor de koolstofdynamiek en de voedselproductie. De workshop wordt een boeiend spel van op elkaar ingrijpende thema’s die de basis vormen van ons bestaan: hoe sturen we klimaatproblematiek, energieproductie, lange termijn bodemvruchtbaarheid, voedselvoorziening én ruimtelijke ordening in een duurzame richting?
14 Mobiliteit
Armando Sprekers: Martien Das (Agentschap NL) en Marion van der Stok (provincie Drenthe) Je kunt de auto op duurzaam gewonnen energie laten rijden, maar je kunt ook onze vervoersstromen onder de loep nemen om de mobiliteit duurzamer te maken. Inzicht in de ‘verkeers- en vervoersknoppen’ waaraan je bijvoorbeeld als gemeente kunt ‘draaien’ worden gepresenteerd. Aan de hand van de ‘Trias mobilica’ en de ‘tien maatregelen voor duurzame mobiliteit’ kunnen gemeenten concreet aan de slag met het verbinden van klimaatbeleid en verkeersbeleid. De provincie Drenthe presenteert haar idee voor ‘tijdenbeleid’. Hoe kun je het vervoer naar verschillende activiteiten op een andere manier beschouwen; rijd je zelf naar je muziekles, sportclub, enzovoort of kun je de activiteiten zo bij elkaar organiseren dat je minder kilometers maakt en minder reistijd nodig hebt? Wat zijn de mogelijkheden en hoe ver zijn we hiermee op weg?
15 De Energiefabriek
Plenaire zaal Sprekers: Kees van de Ven (Waterschap Noorderzijlvest), Coert Petri (Waterschap Rijn en IJssel) en Willy Poiesz (Waterschap Noorderzijlvest) Nederland kent 350 rioolwaterzuiveringsinstallaties. Deze verbruiken nu veel energie om ons afvalwater te zuiveren. Dat wordt anders. De Nederlandse waterschappen ontwikkelen namelijk een nieuwe aanpak voor afvalwaterzuivering. Onder de naam ‘De Energiefabriek’ werken twaalf van hen eraan om energieneutraal te worden. De volgende stap is dat de waterschappen energie gaan opwekken. Nu zijn slib en het gezuiverde rioolwater nog afval. Ook dat wordt anders. Ze zijn namelijk nog prima te gebruiken als nuttige grondstof. Tijdens deze workshop informeert Coert Petri van waterschap Rijn en IJssel u over de landelijke ontwikkelingen. Kees van de Ven van waterschap Noorderzijlvest presenteert vervolgens het 39
Donderdag 22 april
project van het waterschap. Het waterschap werkt de uitgangspunten van de Energiefabriek de komende jaren uit. Waterschap Noorderzijlvest is geen lid van ‘De Energiefabriek’, maar conformeert zich wel aan de doelstellingen ervan. Op dit moment werkt het waterschap eigen plannen uit die volledig passen binnen het concept van ‘de Energiefabriek’.
16 Landschap
Zeidler Sprekers: prof. Kris van Koppe (Wageningen-Universiteit) en Jan IJzerman (Oranjewoud) De invloed van duurzame energie op het ruimtegebruik en het landschap kan groot zijn. Hoe pakt dat uit op de ontwerptafel? Welke partijen zijn het met elkaar eens en welke niet? En hoe reageren de burgers op deze veranderingen? Hoe gaan ze ermee om?
FY[]c;fcb]b[Yb!5ggYb BUh]cbUU`GhYXY`]^_BYhkYf_ F9;=C;FCB=B;9B!5GG9BGH55HJCCF A99F?K5@=H9=H=B89F9;=C8CCF. 28iifnUUaYbni]b][fi]ahY[YVfi]_ 26Y\ciXYbYbjYfghYf_YbjUb_Yfb_kU`]hY]hYb. figh fi]ahYYbgW\cbY`iW\h 26Y\ciXYbYbWfYfYbjUbYYb[cYXkccbkYf__`]aUUh 29Wcbca]gW\Ycbhk]__Y`]b[YbdfcÑ`Yf]b[ 26YhYfYVYfY]_VUUf\Y]X
8YY`bYaYfgjUbXYfY[]cbU`YgUaYbkYf_]b[n]^b. XYdfcj]bW]Yg8fYbh\YYb;fcb]b[YbYbXY[YaYYbhYb.5ggYb 6YXia ;fcb]b[Yb
kkk"fY[]c[fcb]b[YbUggYb"b`
IkbUhiif`]^_YdUfhbYf]bXYfY[]c
40
energiebesparend
minder CO2 emissie
Gevelbescherming is onze passie... ...en een goede zaak n Vochtwering is conservering n Vochtwering is warmte-isolatie n Vochtwering is energiebesparend n Vochtwering is minder CO2 emissie n Vochtwering is milieubewust n Vochtwering is duurzaam n Vochtwering is leefbaar
A B C D E
n Kwaliteitscertificaat NEN-EN-ISO 9001:2000 n Milieucertificaat NEN-EN-ISO 14001:2004
F G
Remmers Bouwchemie B.V. Stephensonstraat 9 7903 AS Hoogeveen Tel. 0528 229 333 www.remmersbouwchemie.nl
41
KDE Energy levert een waardevolle bijdrage aan een duurzamere wereld door in toenemende mate internationaal te investeren in windenergie.
Wind: een onuitputtelijke energiebron voor toekomstige generaties.
KDE Energy koppelt kennis en kunde aan verantwoord ondernemerschap en professioneel vakmanschap. Intensieve samenwerking en voortdurende toetsing creëren een win-winsituatie voor alle belanghebbenden. KDE Energy wil onafhankelijk Europees marktleider zijn in de ontwikkeling, bouw en exploitatie van duurzame energieprojecten en zo meehelpen aan een optimale kwaliteit van leven.
www.kde-energy.com
wt adv 175 x 250 mm.indd 1
42
(OOFDKANTOOR (OOFDWEG s 0OSTBUS s !! 3LOCHTEREN s 4
18-03-10 17:39
Planning, connecting, respecting the future Medewerkers van Grontmij spelen een leidende rol bij het oplossen van klimaatproblemen. Met ons motto ‘planning, connecting, respecting the future’ in het achterhoofd hebben wij duidelijke doelstellingen gedefinieerd. Duurzaam en maatschappelijk verantwoord ondernemen is structureel vastgelegd in onze strategie en bedrijfsprocessen. Dat vertaalt zich bijvoorbeeld in ‘intelligente’ gebouwen, unieke zuiveringsconcepten, duurzaam waterbeheer, alternatieve dijken en innovatieve bodemsaneringtechnieken. Duurzaam ondernemen in de genen Duurzaam ondernemen en maatschappelijke betrokkenheid zit ons in de genen. Zeker waar het gaat om de vraag hoe Nederland zo ingericht kan worden dat het ook op de zeer lange termijn klimaatbestendig is, veilig tegen overstromingen, en een aantrekkelijke plaats is en blijft om te leven; wonen, werken, recreëren en investeren.
43
8.15 – 9.00 uur
Inschrijving Registratiebalie Ontvangst met koffie/thee Lobby
9.00 – 9.05 uur
Opening en terugblik vorige dagen door dagvoorzitter Jaap Jepma Plenaire zaal
9.05 – 9.15 uur
Welkomstwoord door gedeputeerde Tanja Klip-Martin Plenaire zaal
9.15 – 9.45 uur
Inleiding ‘Duurzame regio en de klimaatverwarring’ door Wouter van Dieren Plenaire zaal
9.45 – 10.15 uur
Inleiding ‘Ruimtelijke gevolgen van de energievoorziening van de toekomst’ door Dirk Sijmons Plenaire zaal
10.15 – 10.45 uur
Koffie/thee pauze Lobby
10.45 – 11.15 uur
Inleiding ‘Energieke landschappen’ door Steven Slabbers Plenaire zaal
11.15 – 11.45 uur 11.45 – 12.15 uur
Inleiding ‘Is er nog toekomst voor integrale energie landschappen?’ door Gert de Roo Plenaire zaal Afsluiting ochtendprogramma; interview Jaap Jepma met drie noordelijke gedeputeerden: Tanja Klip-Martin (Dr), Hans Konst (Fr) en Marc Jager (Gr) Plenaire zaal
12.15 – 13.45 uur
Lunch restaurant Al Fresco
13.45 – 14.45 uur
Masterclasses Armando, Plenaire zaal, Serre Al Fresco, Theatre zaal en Zeidler
14.45 – 15.30 uur Koffie/thee pauze Lobby 15.30 – 17.00 uur Presentatie ontwerpopdrachten Overhandiging resultaat ontwerpopdracht aan opdrachtgevers Plenaire zaal 17.00 – 17.15 uur
Afsluiting Tanja-Klip-Martin Plenaire zaal
17.15 uur
Netwerkborrel Lobby
18.00 uur
Einde programma
44
45
Vrijdag 23 april 13.45 – 14.45 uur
Masterclasses
1 Kompas voor een duurzame gemeente
Serre Al Fresco Sprekers: Peter Visser, Marco Kerstens en Lucie Gelderblom, (BMC) Hoe gaat uw gemeente duurzaam om met ruimte en energie? Vele gemeenten hebben de afgelopen bestuursperiode stappen gezet op het pad der duurzaamheid. Maar wat betekent dat in de praktijk en hoe staat het er nu mee? Wat loopt er goed, wat kan beter? Maken we het ons eigenlijk niet te moeilijk? Allemaal vragen die spelen en die maken dat het extra belangrijk wordt om de komende bestuursperiode goed in te gaan. Er komen immers forse ombuigingen aan, waardoor het des te belangrijker wordt om de juiste keuzes te maken. De noodzaak voor duurzaamheid, ook in het ruimte- en energiegebruik, is bepaald niet verminderd. Wel is het nu zaak om de meest kansrijke opties te pakken en daardoor ook echt de, financiële en maatschappelijke, voordelen te halen. Om u daarmee op weg te helpen presenteren wij de masterclass ‘Kompas voor een duurzame gemeente’ verzorgd door BMC. Kort zullen ontwikkelingen tot nu worden geschetst, de verwachtingen voor de komende jaren en zal een overzicht worden gegeven van wat bij gemeenten kansrijk heeft uitgepakt. Leren van successen en inspiratie opdoen voor de eigen situatie. Gebruikmakend van methoden als ‘Borgen voor Morgen’ van Agentschap NL, wordt aangegeven hoe de eigen situatie zo goed mogelijk te beoordelen op succes- en faalfactoren. De masterclass is bedoeld voor politici en bestuurders, maar ook voor ambtenaren die aan duurzaam ruimte- en energiegebruik werken. Hij is zeker ook bedoeld voor mensen die er wat sceptisch tegenover staan. BMC gelooft in duurzaamheid, zowel de noodzaak als de voordelen. Maar dan wel graag werkbaar in de praktijk. Onze inzet is om u in deze masterclass verder op weg te helpen!
2 Watermanage ment in adapta tiestrategieën
Zeidler Sprekers: Paul van Eijk (Provincie Drenthe) en Hiltrud Pötz (architectenbureau opMAAT) De provincie Drenthe volgt bij de doorwerking van haar Klimaat- en Energiebeleid de integrale benadering van mitigatie, adaptatie en participatie, ook wel de MAPproach genoemd. De vraag die in deze masterclass centraal staat, is op welke wijze de MAPproach klimaatinclusieve gebiedsontwikkeling kan bevorderen. De verbinding van theorie en
46
Vrijdag 23 april
praktijk wordt aan de hand van een aantal voorbeelden op verschillende schaalniveaus gemaakt. Welke leidende principes scheppen ruimtelijke en organisatorische voorwaarden? Voorwaarden die in het landelijk of het stedelijk gebied of op het raakvlak van beiden het vasthouden en schoonhouden van water via een interactief planproces mogelijk maken. Op verschillende schaalniveaus zullen praktijkvoorbeelden de revue passeren.
3 Charettes als instrument
Plenaire zaal Spreker: Bjartur Swart (Grontmij) Gebiedsontwikkeling kan anno 2010 niet meer zonder dat nadrukkelijk rekening wordt gehouden met het klimaat. Maar hoe doe je dat? Hoe maak je in het woud aan mogelijkheden en doelstellingen voor jouw project de juiste keuzes? De afgelopen jaren is daartoe door Lab-R+E+M) 1) het instrument Charette ontwikkeld. Het geldt nu algemeen als een krachtig instrument ten behoeve van een duurzame en klimaatbewuste planvorming en het is inmiddels op veel plaatsen in Nederland succesvol toegepast. Wat is een Charette? Wat is het geheim van de aanpak. Wat maakt dit instrument zo krachtig en waarom is iedere Charette tot nu toe een succes geworden? Bjartur Swart en Steven Slabbers (Bosch Slabbers) geven in deze interactieve masterclass inzage in de achtergronden van het proces en de succesfactoren. Deelnemers aan recent uitgevoerde Charettes vertellen over hun ervaringen en geven aan wat er vervolgens met de resultaten van de Charette is gebeurd. In deze masterclass leert u of het instrument Charette ook in uw situatie succesvol kan worden toegepast. ) Lab-R+E+M is een samenwerking van RUG, KNN-advies, Bosch Slabbers en Grontmij. 1
4
Nieuwe ideeën voor duurzame landschappen dorpen en steden
Theatre zaal Spreker: Martin Dubbeling (SAB) In een adembenemend tempo stelt stedenbouwkundige Martin Dubbeling u op de hoogte van de relatie tussen adaptatie, mitigatie en energietransitie en ruimte, landschap en stedenbouw. Hij confronteert de deelnemers aan de masterclass met prangende vragen en met zijn verrassende en 47
Vrijdag 23 april
misschien wel opruiende meningen. Alle deelnemers van de masterclass doen actief mee, er is geen ontkomen aan. Aan de hand van stemkastjes kunt u reageren op zijn intrigerende vragen en stellingen. De uitkomsten van de stemmingen, direct beschikbaar aan de hand van diagrammen die op scherm worden geprojecteerd, worden in een gloedvol betoog van commentaar voorzien. De masterclass is gericht op kennisoverdracht en zet de deelnemers aan tot kritisch nadenken over de relatie tussen stedenbouw en energie, ruimtelijke planning en duurzaamheid.
5 Klimaat- bestendige planning
Armando Spreker: Rob Roggema (provincie Groningen) Naast het beperken van klimaatverandering zullen we ons ook aan de veranderingen moeten aanpassen. Elke ruimtelijke functie zal worden beïnvloed. De manier waarop deze aanpassingen in de ruimtelijke planning kunnen worden opgenomen is onderzocht in de Hotspot Klimaatbestendig Groningen (programma Klimaat voor Ruimte). Tijdens de masterclass worden de resultaten uit dit onderzoek gebruikt om enkele deelnemers de gelegenheid te geven om zelf een klimaatbestendig plan te ontwerpen voor hun eigen gebied. Voor diegenen, die dit tijdens de Masterclass willen doen: graag even vooraf aanmelden (
[email protected]) en twee blanco kaarten op groot formaat van het gebied meenemen naar de masterclass.
48
Publicatie In vervolg op de conferentie wordt eind 2010 een boek gepubliceerd over integrale klimaat- en energielandschappen. De publicatie wordt door de Rijksuniversiteit Groningen voorbereid. Vele inleiders van de conferentie werken als auteur mee aan het boek, waarin op verschillende ruimtelijke schaalniveaus de energieruimte relaties de revue zullen passeren.
In het boek zullen aansprekende voorbeelden van integrale klimaat- en energielandschappen worden gepresenteerd. Ook zullen de resultaten van de Ontwerpateliers in een aantal boekhoofdstukken aan de orde komen. De deelnemers van de Grounds for Change conferentie ontvangenhet boek kosteloos.
Attero. Energiek met milieu. Attero is een innovatieve producent van nieuwe grondstoffen en duurzame energie. Onze wortels liggen in de grootschalige verwerking van huishoudelijk afval. Daarbij zoeken wij voortdurend naar nieuwe, innovatieve oplossingen. Met als doel verdere verduurzaming van onze installaties en locaties.
Zo wekt Attero elk jaar groene stroom op voor zo’n 350.000 huishoudens, leveren wij biobrandstoffen voor energiecentrales en is ons bedrijf de grootste producent van groen gas in Nederland. Attero is energiek. En vooral: energiek met milieu. En daar krijgen wij op onze beurt energie van.
www.attero.nl
49
eMM en
M a ak
t M ee r M
ogelijk
Centrumontwikkeling dierenpark-theater Emmen Onder de naam Atalanta geeft de gemeente Emmen de metamorfose van het centrumgebied van Emmen vorm. Locatie Hoofdstraat is een deelproject van Atalanta. Als de dieren zijn vertrokken (streven 2014) wordt het 12 ha grote gebied herontwikkeld tot een nieuwe trekpleister van formaat. Hier ontstaat een bijzonder ‘mensenpark’ waar architectuur en duurzaamheid de boventoon voeren. Van dierenpark naar ‘mensenpark’: een nieuwe trekpleister voor inwoners en bezoekers van Drenthe. Voor alle deelprojecten van Atalanta geldt een zeer hoge duurzaamheidsambitie. Nieuwe energiebronnen als zonne- en windenergie, aardwarmte en biomassa worden ingepast in de planvorming.
.emmen.nl/atalanta w ww
Atalanta leidt tot één mooi, uitnodigend en goed bereikbaar centrumgebied waar van alles te beleven is, een nieuw belevenspark (dierenpark met theater), een uniek ‘mensenpark’ verbonden door een levendig plein.
50
Postbus 30.001 7800 RA Emmen t 14 0591 i www.emmen.nl/atalanta
MM42390-3/10
Centrumontwikkeling dierenpark-theater Emmen
Gemeente Emmen Projectbureau Atalanta
provincie groningen
"Groningen is dé energieprovincie van Nederland en moet dat ook blijven", zo staat in het programma van het College van Gedeputeerde Staten van 2007-2011. 'Energie' is voor ons vanzelfsprekend een zeer belangrijk thema. Dit heeft onder meer te maken met de aanwezigheid van de Eemshaven en de Gasunie binnen de provinciegrenzen. In de Provincie Groningen wordt een koppeling gemaakt tussen het versterken van de energiesector en het bijdragen aan het oplossen van het klimaatprobleem. We geven ruimte aan bestaande en nieuwe energiebedrijven en investeren in kennis, techniek en de energie-infrastructuur. Daarnaast wil de provincie binnen 50 jaar een duurzame energievoorziening hebben. Dit gaan we doen door onder andere te investeren in energiebesparing, gebruik van duurzame energiebronnen en het afvangen en opslaan of hergebruiken van CO2. Voorbereiden op klimaatveranderingen doen we zoveel mogelijk in samenwerking met de provincies Fryslân, Drenthe en Noord-Holland. Samen met elkaar en het Rijk zetten we ons in om een meer dan evenredige bijdrage te leveren aan de nationale energie- en klimaatdoelen. Dit doen we door uitvoering te geven aan het Energieakkoord Noord-Nederland. Daarnaast werken kennisinstellingen, bedrijven, gemeenten en provincies in Noord-Nederland al sinds 2003 intensief samen om van deze regio de 'Energy Valley' van Nederland en Europa te maken. In Noord-Nederland gebeurt kortom erg veel op het gebied van klimaat en energie. Er is echter nog genoeg te doen. We goan erveur!
51
De Grounds for Change conferentie wordt mede mogelijk gemaakt door:
Zilver
52
Brons
Vormgeving In Ontwerp, Assen Drukwerk Zalsman Groningen
Goud
