ComMotie. kosmopolitische podiumkunsten in debat

ComMotie kosmopolitische podiumkunsten in debat 2009-2012

EEN WOORD VOORAF

Deze online publicatie bundelt het beste van drie jaar ComMotie: een serie theatrale debatten over de kosmopolitische kunstpraktijk van het hier, daar en nu. ComMotie zet een glazen bol op tafel en voert met professionals en liefhebbers een goed gesprek over de jongste ontwikkelingen in toneel, muziek, dans en muziektheater. Vaak hebben die gesprekken een scherp randje en kijken ze over de grens – van landen, kunstvormen en als het even kan ook de klassieke debatvorm zelf.

ComMotie is in 2009 opgezet door Fonds Podium-

Die wereld verandert namelijk minstens zo snel. Er

regisseurs. De samenleving dringt op een andere

kunsten, Theater Instituut Nederland en Muziek

vinden aardverschuivingen plaats in de manier

manier de kunsten binnen, en de voetafdrukken die

Centrum Nederland. We voelden daartoe simpelweg

waarop mensen communiceren en zich verplaatsen,

kunst achterlaat in de samenleving verplaatsen mee.

een noodzaak en een brandende nieuwsgierigheid.

in de economische en politieke verhoudingen tussen

Dat alles brengt nieuwe vragen met zich mee

Kunst beweegt op dit moment op een manier die we

landen en continenten, en in de macht van burgers.

over de manier waarop de podiumkunsten van nu

lang niet hebben meegemaakt. Van bezuinigingen

Dat laat de kunsten niet koud. Er groeien nieuwe

beschouwd en beoordeeld worden. Bestaande taal

en drastische veranderingen in de maatschappelijke

verhalen, vormen en thema’s van makers die hun

en bestaande perspectieven blijken niet altijd toerei-

randvoorwaarden om kunst te maken en te laten

inspiratie inmiddels overal en nergens vandaan

kend om te duiden wat we zien en horen. Maar dui-

zien, was in de begintijd van ComMotie nog geen

kunnen halen, en steeds minder honkvast zijn.

ding is onmisbaar voor artistieke ontwikkeling, voor

sprake. Wel was volop zichtbaar dat eigentijdse

Hybriditeit en meertaligheid – muzikaal, verbaal en

kwaliteit, voor het wortelschieten van nieuwe

kunsten in vorm en inhoud in rap tempo muteren en

fysiek – zijn aan de orde van de dag. Toeschouwers

vormen, voor het maken van goede keuzes door

zich op heel nieuwe manieren beginnen te verhou-

krijgen een luidere stem. Ze veranderen in pro-

programmeurs, fondsen en publiek, voor zichtbaar-

den tot hun publiek en de wereld om hen heen.

grammeurs, of zelfs in spelers, componisten en co-

heid van kunst in de samenleving.

een woord vooraf

3

EEN WOORD VOORAF

We kunnen daarom wel wat extra artistieke reflectie

A-locatie: in de Stadsschouwburg Amsterdam, waar-

verzoek een of meer opiniestukken schreven. Een

gebruiken, vonden we. Codes en intertextualiteit

voor niets te wild bleek: extra livestreaming op de

deel daarvan haalde de krant of het betere weekblad.

zijn nog net zo belangrijk in de podiumkunsten als

gang vanuit de afgeladen koninklijke foyer, toneel-

Alle opinieteksten hebben we hier gebundeld

ze waren, maar dan stukken veelvormiger. Herken-

op-toneel in de grote zaal, live acts, skype-debat,

tot een online boek. Koen Kleijn schreef er een diep-

nen we verwijzingen naar Tarantino en Malcolm X

dj’s, een decor van metershoge projectieschermen.

gravende inleiding bij en vond meer dan een rode

net zo makkelijk als verwijzingen naar Hamlet? Hoe

Altijd stond de artistieke praktijk centraal.

draad. Overig materiaal van de debatten – filmpjes,

beïnvloedt het bombardement van snelle beelden

Gesprekken over geld en beleid worden op andere

de verslagen van Robbert van Heuven, de foto’s van

en informatie waaraan we in de media gewend zijn

plekken en andere momenten voldoende gevoerd,

Jean van Lingen, ingezonden brieven en alles wat je

geraakt de theatertaal en de concertpraktijk? Waar-

was onze indruk. ComMotie laat de kunst voor zich

verder nog wilt weten over Game Over, The Expe-

om houden de dramaturgische principes van games

spreken, en onderzoekt hoe die zich verhoudt tot de

rience, De Kunst van Ikke, Junglefever, De keuze

een jonge generatie publiek ook in het theater alert?

snel veranderende wereld om ons heen.

van de kijker, Next, Crossover en Blackface is terug

Wordt urban dans de grote vernieuwer van de



te vinden in digitale themadossiers:

eigentijdse theaterdans? Wanneer is een crossover

ten in hun opzet geslaagd? Vaak wel. Soms niet hele-

tussen jazz- en flamencomuziek geslaagd? Hoeveel

maal, zeggen we eerlijk. We verloren ons weleens in

moet een componist weten van klassieke Indiase

de onuitputtelijke rijkdom van voorbeelden. Onze

We bedanken alle sprekers, auteurs, dj’s, muzikan-

muziek om er in zijn werk uit te lenen? Kunnen ver-

ambitie om de wijze van debatteren zelf meteen mee

ten, publiek, gespreksleiders en medewerkers achter

wijzingen naar minstrel shows en het zwart verven

te hervormen bleef soms steken in een spectaculaire

de schermen hartelijk voor acht keer ComMotie!

van acteurs onschuldige artistieke inspiratie zijn of

poging. We verdwaalden weleens in de wereld. Maar

zijn ze per definitie provocatief? Waarom is het ego-

het is daarbij gelukt om tientallen kunstenaars de

document, ditmaal verpakt als facebooktheater,

drijfveren en codes van hun werk te laten vertellen,

opeens weer zo in trek op het podium?

hun inspiratiebronnen te laten zien, om daar met



ComMotie heeft in acht afleveringen deze en

beoordelaars en publiek (soms felle) discussies over

meer vragen gesteld aan theatermakers, com-

te voeren, om begrip en onbegrip tastbaar te maken,

ponisten, muzikanten, choreografen, schrijvers,

en om grotere ontwikkelingen te laten zien. Dat

recensenten en andere professionele beoordelaars,

laatste is vooral ook te danken aan een tiental schrij-

vakbroeders en liefhebbers. We deden dat op een

vers die bij de ComMotie afleveringen op ons

Het is tijd voor een tussenstand. Zijn de debat-

http://commotie.fondspodiumkunsten.nl

De redactie van ComMotie: Ellen Alvares, Daniëlla Groenberg, Nan van Houte, Everard van der Marck, Caspar Nieuwenhuijs, Laurien Saraber, Jaïr Tchong. Fonds Podiumkunsten, Theater Instituut Nederland, Muziek Centrum Nederland. 14 juni 2012

een woord vooraf

4

COMMOTIE Confrontaties in de Nederlandse kunstpraktijk koen kleijn

De bijdragen in dit online boek vloeien voort uit de serie gesprekken, lezingen en debatten die werden gehouden onder de noemer ComMotie. Ze houden zich bezig met de podiumkunsten in brede zin: de dans, het theater, de muziek en alle verwante kunstvormen. Het woord ‘podium’ zelf wordt ruim opgevat, want ook de straat, het café, het schoolplein, de hangplek en het internet zijn podia geworden, waar makers hun werk doen en een publiek bereiken.

1. In beweging De initiatiefnemers menen dat er in het landschap

den, schrijft Pablo Cabenda, werd dat gezien als

De beweging leidt wel tot verwarring. De criticus

van de kunsten ingrijpende veranderingen plaats-

“gebonk, verstoken van cerebrale intenties en melo-

Pieter Bots schreef in 2007 dat het hedendaagse

vinden, die grote invloed zullen hebben op hoe wij,

dische en harmonische complexiteit.” Inmiddels is

theater, te zien als “een vrijplaats van disciplines en

deelnemers in de vrolijke en rijke maatschappij die

het breed geaccepteerd dat waarden als ‘authentici-

culturen, die zich weinig gelegen laten liggen aan de

de Nederlandse Cultuur heet, die kunsten zullen

teit’, ‘zeggingskracht’ en ‘vakmanschap’ ook binnen

bestaande

gaan beschouwen, beoordelen, organiseren, classifi-

de pop geldig zijn, en inmiddels is de popmuzikant

problemen stelde. Hoe al die nieuwe constellaties te

ceren, subsidiëren, belonen en waarderen.

doorgedrongen tot de podia die vroeger onbereik-

beoordelen als “oude kennis en vaardigheden”



Zo’n debat is van belang. De stelling dat alles

baar waren. De muziekrecensent heeft zich en

tekortschieten?

op een ongekende manier in beweging is, is immers

passant nieuw vocabulaire aangeschaft om behalve

makkelijk te onderbouwen. Er zijn historische

Mozart en Stravinsky ook de “sublieme één-

Tromboneclubjes

parallellen. Neem, bijvoorbeeld, de gewijzigde

akkoordopwinding van James Browns Sex Machine

De context van ComMotie is groter dan de podium-

opvattingen over popmuziek. Nog niet zo lang gele-

– aldus Cabenda – recht te kunnen doen.

kunsten zelf. Deze debatten en lezingen behelzen

hokjes”,

de

recensent

voor

flinke

commotie

5

COMMOTIE: confrontaties in de Nederlandse kunstpraktijk koen kleijn

meer dan alleen de vraag hoe je met verschuivingen

trant “… dat er toch elke avond in Den Haag dertig

die oude kennis schieten op allerlei andere fronten

en vernieuwingen binnen ‘het vak’ of ‘het veld’ moet

voorstellingen zijn waar geen hond in de zaal zit”.

óók tekort.

omgaan. Ze gaan verder dan alleen een gesprek over

Terwijl dat aantoonbaar onjuist is, en de premier dat



de organisatie van die vrolijke en rijke maatschap-

weet.

monieus. De veranderingen worden gestuwd door

pij, over de kunstenaars, de faciliteiten, de gebou-

Nu is het op zich een te respecteren rechts-libe-

zware tektoniek met echte breuklijnen en reële span-

wen, de financiering, het onderwijs, de interactie

rale opvatting dat een overheid in principe zo min

ningen. Zoals Wouter Hillaert schrijft: “De tijd van

met de pers, enzovoorts. De context van de ComMo-

mogelijk aan subsidies uitgeeft, niet aan landbouw

harmonieuze, in de grond schijnheilige multiculti is

tie-debatten is dat de kunst zelf ter discussie staat.

of industrie, niet aan het bedrijfsleven, en ook niet

voorbij, zo bewijst alleen al het recente stemgedrag



aan

het

in Nederland en Vlaanderen.” Wie de nieuwe wereld

wondering. Te laat heeft de cultuursector zich gere-

bevorderen van kunst is altijd een politiek vraagstuk

buiten de koepelkerk wil gaan bereizen zal dus meer

aliseerd dat ze terechtgekomen is in een fundamen-

en

teel conflict tussen opvattingen over de integratie

opportunisme. Maar rancune is iets anders. Hoe

“Kosmopolitisme impliceert een visie

van cultuur in de maatschappij. De anti-establish-

weer je je daartegen?

op wereldburgerschap en die laatste

ment partijen, de PVV voorop, keren zich tegen sub-



sidies. Een symfonieorkest is een ‘tromboneclubje’,

maatschappelijke relevantie van de kunsten hotter

zeggen zij. Alleen de elite profiteert daarvan en dat

dan ooit. Zo ingrijpend zijn de veranderingen, dat de

gereedschap mee moeten brengen dan alleen het

moet afgelopen zijn. Daarin staan zij in een zekere

huidige gereedschapskist – alleen al het idioom

‘bruggenbouwen’ of het ‘samen doen’. Er is ook een

traditie. Veertig jaar geleden riep Aktie Tomaat óók

waarmee de materie wordt omschreven – niet meer

vuist nodig om mee op tafel te slaan. En misschien is

om het afschaffen van elitaire barrières, om toegang

zal voldoen. Wat nu?

het wel tijd om de helm en de wapenrok en die oude

Hoe dat komt, is nog altijd een bron van ver-

cultuur. dus

Kunst

onderworpen

is

kunst,

aan

maar

bevliegingen

en

Tegen deze achtergrond is het debat over de

Ten tweede: de ontwikkelingen zijn niet har-

term is in zichzelf al omstreden.”

fraaie vaandels weer eens van zolder te halen: Em-

voor de gewone man, terugkeer naar ‘gewoon Nederlands’, aandacht voor straatrumoer en actuele

2. Ten strijde

pathie. Solidariteit. Democratie. Broederschap. En

politiek, enzovoorts. Maar deze keer staan ook de

Wie de bijdragen in ComMotie overziet realiseert

dat nieuwe banier te tonen, dat met ‘Kosmo-

gevestigde partijen op tegen de gesubsidieerde cul-

zich twee dingen. Ten eerste: dat de ongrijpbaarheid

politisme’ er op. Maar voordat de cultuurverde-

tuur. Zelfs de minister-president – een verdienste-

van de ontwikkelingen veel verder gaat dan alleen

digers ten strijde trekken, is het goed na te denken

lijke pianist met een voorkeur voor Ravel - kon wor-

die koepelkerk waarin de kunsten wonen, met hun

over het strijdperk, de strategie en het arsenaal. Wie

den betrapt op laatdunkende generalisaties in de

subsidiegevers en hun critici. Dat oude idioom en

staan er tegenover ze, en hoe denken zij?

commotie

6

COMMOTIE: confrontaties in de Nederlandse kunstpraktijk koen kleijn

Het strijdperk: insiders vs. outsiders

deweg vergroten, de andere bleef achter. De ene

energiek. Ze ontkennen de grote “menselijke nieuws-

Terecht zeggen de deelnemers dat ‘kosmopolitisme’

groep werkte de andere tegen, maakte de andere

gierigheid naar het andere”, zegt Tchong, en dat

een strijdbare term is. Jaïr Tchong citeert de filosoof

verdacht en sloot de andere uit.

vergt inspanning. Het zijn geen lijdzame slacht-

Kwame Appiah: “Kosmopolitisme is een avontuur

Deze insider-outsider tegenstelling woedt over-

offers. In het stemhokje en daarbuiten ontpoppen ze

en een ideaal. Kosmopolitisme is de naam van de

al in West-Europa: in Frankrijk, België, Dene-

zich als activisten. Zij zijn de mensen die gaan

uitdaging, niet van de oplossing.” Het impliceert een

marken, Zweden, Finland, Nederland. In het hart

uitzien naar de betere wereld die ‘vroeger’ bestond.

visie op wereldburgerschap en die laatste term is in

van de welvaartstaat is een bevolkingssegment zicht-

De kosmopoliet is hun tegenpool.

zichzelf al omstreden. Wereldburgers kennen de we-

baar geworden dat zich outsiders voelt. Zij zien geen

reld, ze zien om naar hun medewereldbewoners, ze

open grenzen, zij zien juist barrières en plafonds. Zij

Strategieën

communiceren, delen, leggen relaties, reizen,

hebben, bijvoorbeeld, geen of gebrekkig toegang tot

De insiders, op hun beurt, ontwikkelden een hand-

investeren. De teneur, in de westerse samenlevin-

het internet. Tien procent van de Nederlanders komt

vol strategieën om de tegenstelling te lijf te gaan.

gen, is anders. Onderscheidend, niet integrerend;

daar nooit, een kwart van de bevolking komt er zel-

Om te beginnen: wees populist met de populisten.

beperkend, niet expansief.

den. De voordelen gaan daarmee aan hen voorbij: zij

Doe openlijk afstand van elitaire pretenties en



In die zin is kosmopolitisme een assertief be-

skypen niet met hun kleindochter, zij missen de

luister naar het volk, wat het volk ook moge zeggen,

grip. Het neemt stelling tegen het denken in gren-

buienradar, zij zijn niet in staat de voordeligste

bij GeenStijl, bij Standpunt.nl, of op de voorpagina

zen, ordeningen en beperkingen. Het verzet zich tegen de verdeling van burgers in ‘insiders’ en ‘outsi-

“Kunst is kunst, maar het bevorderen

ders’, een oude verdeling, die teruggaat op baanbre-

van kunst is altijd een politiek

kend onderzoek van Norbert Elias en John Scotson

vraagstuk en dus onderworpen aan

in de gestratificeerde wereld van Groot Brittannië

bevliegingen en opportunisme.”

van de vroege jaren zestig. Daar zagen zij dat ook

van De Telegraaf. Als iemand u vraagt naar de vrijlating van de straatterrorist Jablabla, zeg dan direct dat dat een schande is. Als iemand u vraagt of u van Glen & The Kuckucks hebt gehoord, zeg dan direct dat u ze geregeld beluistert. Een andere strategie: vriendelijk, niet-assertief

binnen sociale groepen van gelijke statuur – twee

autoverzekering te vinden of een online consult met

paternalisme. Gebruik termen als ‘bruggen bouwen’,

aan elkaar grenzende working class-wijken – scher-

hun verzekeringsarts te houden. Ze koesteren ‘de

‘handreiken’, ‘de dialoog aangaan’. Deze strategie

pe onderlinge concurrentie kon ontstaan. De ene

grens’, de natiestaat, het territorium. Ze proberen

stelt zich kwetsbaar op, maar gebruikt de stofnesten

groep had toegang tot de structuren van de macht,

het eigene te herwaarderen door het vreemde te

van het maatschappelijk discours, het ‘gebroken

de andere niet. De ene groep kon zijn welvaart gaan-

weren. Maar: hun gevoelens zijn hardnekkig en

geweertje’ van de 21ste eeuw.

commotie

7

COMMOTIE: confrontaties in de Nederlandse kunstpraktijk koen kleijn

Een derde: zakelijke vakkundigheid. Sla tegenover

Arsenaal

muziekervaring komt tot stand buiten de zaal, in

de ontevredenen de mantel om van het gezag van die

Het formuleren van nieuwe strategieën is een hek-

films, televisie, games.” Mutatis mutandis geldt die

functies die nog niet volledig zijn aangetast: de

sentoer en de uitgangspositie is er niet per se een om

stagnatie ook in het theater. Cabenda citeert de re-

accountant, de financieel deskundige, de tandarts.

enthousiast van te worden. Sarah Meuleman be-

censente Annette Embrechts, die in 2006 opmerkte

Wees vriendelijk, maar ferm: “Het gaat even pijn

klaagt zich over haar besmetting met “een modieus

dat “… na twintig jaar de eerste Louis of Theo d’Or

doen. Er zit niks anders op.”

soort cultuurfatalisme”, het “wegzakken in een

Een vierde strategie: trek je terug in je eigen

moeras van onbeduidendheid’” zonder hoop op “iets

“Wij stichten nieuwe hockeyclubs en

fort. Een deel van de elite zegt: U wilt de brand ste-

echt inhoudelijks, iets puurs. Een tegengif…” Haar

particuliere gymnasia, en U zoekt het

ken in onze operagebouwen? Kom maar op. Als u de

beklag verkeert in een vinnige zelfkastijding: het

solidariteit ter discussie stelt, dan doen wij dat ook.

cultuurfatalisme is niet meer dan het kenmerk van

maar uit, daarbuiten, met uw

Onze voorraadkelders zijn vol, wij zingen dat beleg

zij die willen vasthouden aan de oude tegenstellin-

wel uit. Wij stichten nieuwe hockeyclubs en particu-

gen tussen burgerij en elite, lage en hoge cultuur.

aan een niet-witte acteur nog altijd moet worden

liere gymnasia, en U zoekt het maar uit, daarbuiten,



Het cultuurfatalisme, de zelfgenoegzaamheid

uitgereikt; dat in de grote zalen de namen van

met uw armlastige voetbalvereniging.

van de elite, de angst verworven posities op te geven,

‘multiculti’ regisseurs ontbreken en dat op de

Een vijfde: openheid, met een blik naar de

dat zijn allemaal oorzaken van de stagnatie in eigen

affiches van topstukken geen titels van niet-westerse

toekomst, de strategie die ten grondslag ligt aan

huis. Micha Hamel zegt het over de ‘kunstmuziek’

verhalen staan, geschreven vanuit het perspectief

ComMotie. Openheid betekent hier: echt nadenken

die wordt uitgevoerd in het 19de-eeuwse format van

van de allochtonen.”

over de waarde van kosmopolitisme in de samenle-

het concert. De concertzaal was één van de ‘kristal-



ving en de kunsten. Bouwen aan een nieuw discours,

len paleizen’ waar de burger voor zijn sociale en mo-

ComMotie-discours bepaalt, is dat gebrek aan

met minder schroom en minder wenselijk idioom,

rele groei terecht kon, zegt hij, maar het belang van

idioom, de ontoereikende gereedschapskist. De be-

met meer kunde, in de wetenschap dat de ‘verkwik-

dat klassieke format – waar, zoals Cabenda pakkend

staande tools zijn goed voor het oplossen van de pro-

kende werkelijkheid’ van de westerse multiculturele

zegt, “alles in de zaal zit wit en boven de vijftig is” –

blemen van gisteren, maar veel van de tegenstellingen

samenleving ondertussen al weer heel anders is ge-

is afgenomen. De muziek is in dat kristallen paleis

zijn nieuw, of ze zijn fundamenteler dan ze lijken.

worden, dat de nieuwe kunsten opgewekt door-

blijven wonen. Ondertussen – zegt Hamel – wordt

21ste-eeuwse tegenstellingen kunnen misschien niet

stomen, wat de old-school criticus met zijn oude

in de 21ste eeuw alle muziek als toegepaste muziek

met 20ste-eeuws (of nog ouder) gereedschap wor-

kennis en vaardigheden er ook van denkt.

beleefd; “de eerste, heftigste en indrukwekkendste

den opgelost. De schrijver David van Reybrouck

armlastige voetbalvereniging.”

Maar dan? Eén van de kwesties die ook het

commotie

8

COMMOTIE: confrontaties in de Nederlandse kunstpraktijk koen kleijn

nam in België het initiatief tot G1000, een poging

einde ‘hun’ lezing van de beschaving bewaken.”

lijkheid en spectaculariteit. Waar de traditionele

het democratisch proces én het bestuursapparaat



Meerdere auteurs komen op de proppen met

kunstenaar zich in de diepte begaf, werken jonge

een nieuw leven en een nieuwe taal te geven. Terecht

het boek De Barbaren, van Alessandro Baricco.

makers horizontaal, surfend over de oppervlakte in

zei hij: het parlementair systeem is 19e-eeuws. Het is

Jazeker, schrijft Baricco, de barbaar heeft “diepgang

een sample-strooptocht, zich alles toe-eigenend wat

gebaseerd op volksvertegenwoordigers die op het

verruild voor associatie”, de barbaar weet een beetje

ze kunnen gebruiken. Geschiedenis en traditie zijn

platteland woonden en per koets naar de hoofdstad

over veel, de barbaar wordt elk moment geprikkeld

alleen relevant voor zover ze materiaal opleveren.

reisden om daar een paar weken hun zegenrijke

en wil elk moment geprikkeld worden met verras-

Cabenda introduceert daarvoor de term ‘altermo-

werk te doen. Vandaag staat de smartphone van de

sing, spektakel en instant genot. De Westerse mens

dernisme’, van de kunstcriticus Nicolas Bourriaud,

21e-eeuwse burger 24/7 aan. Hij kan per seconde

lijkt daardoor tot zijn finale, hoogste staat te zijn

een concept dat kunstenaars beschrijft als ‘onthecht’.

zijn stem uitbrengen, zijn burgerplicht doen. De

gekomen in zijn consument-zijn, bediend door een

Zij doorkruisen een breed en wereldwijd cultureel

oplossing van de stagnatie is dus niet: het bestaande

steeds grotere en meer fijnmazige machine gericht

landschap, ze creëren nieuwe wegen tussen multiple

systeem voorzien van snellere koetsen. De oplossing

op het vervullen van wensen.

formats van expressie en communicatie. Die mon-

moet gezocht worden in een nieuw systeem, met een

Ook Baricco duidt het cultuurfatalisme als een

tere padvinders waren buiten de concertzaal en de

nieuw arsenaal.

valse manoeuvre, die de zelfverdediging van de elite

schouwburg rond. Zij barsten van het talent, maar

maskeert. Het zijn niet Baricco’s Barbaren, en zelfs Diepgang en gedaante

niet de holbewoners van de PVV die de kunsten mar-

“Het kunstwerk is niet meer een

Het verdedigen van de oude vormen, omdat die

ginaliseren: het zijn de kunsten zelf. Meuleman: “De

afgerond product, dat in gewijde

diepgang hebben, die nu eenmaal tijd en inspanning

grootste denkfout van de cultuurfatalist is dat van-

vergt, is heikel. Nieuwe, hybride of urban kunstvor-

daag de betekenis van kunst an sich op de helling

aandacht ontvangen wordt, maar een

men zouden bijna per definitie verdieping, verfijning

staat. De betekenis van kunst staat niet ter discussie,

en gelaagdheid missen. Met die opvatting onttrek-

maar wel haar gedaante.”

blauwdruk voor interactie.” zij komen niet binnen. Hoe komt het – vraagt Ca-

ken de vaste machten zich in feite aan het debat. Meuleman veroordeelt ze scherp: “De echte vijand

3. Vooruitgangspunten

benda – dat die toegang zo lastig blijkt? Hoe komt

van onze cultuur, zijn de grootste kunstliefhebbers.

Hier ligt dus de uitdaging die ComMotie aangaat:

het dat – buiten de popmuziek – ondanks alle goede

Zij die krampachtig de infiltratie van toeganke-

vind gereedschap om om te gaan met de nieuwe

bedoelingen interculturele cross-overs en kruisbe-

lijkheid en spectaculariteit bevechten. Zij die tot het

kunst van de 21ste-eeuw, een kunst van toeganke-

stuivingen zo moeilijk plaatsvinden? Wat zit een

commotie

9

COMMOTIE: confrontaties in de Nederlandse kunstpraktijk koen kleijn

échte integratie van het nieuwe in het bestaande

grammatica en een nieuw woordenboek. Er wordt in

contact met die strijd te herstellen zullen podium-

systeem in de weg?

de kunsten een andere taal gesproken, met andere

kunstenaars – de kunstmuzikanten in het bijzonder

codes en andere intertekstualiteit, en dat vraagt om

– nieuwe ervaringssituaties moeten onderzoeken,

Nieuwe codes, nieuwe grammatica

andere manieren van decodering. Vroeger volston-

eenvoudiger, directer maar ook multimedialer.

“De notie dat er uit een borrelende oersoep van

den educatie en eruditie, al schoten ook die al vaak



etnische tradities, jongerenrituelen, lichaamscul-

tekort. “Traditioneel westerse kunst is iets waar je

moeilijk worden overdreven. Net als in andere vel-

tuur, hip taalgebruik, sentiment en aandrang kunst

voor geleerd moet hebben, letterlijk”, schrijft

den – de beeldende kunsten en het design, bijvoor-

voortkomt [...] is bijna een wezensvreemd concept”,

Cabenda, en Hamel onderschrijft dat: de kunstmu-

beeld – is kennis van technologie van essentieel be-

schrijft Cabenda. Het urban theater, bijvoorbeeld, is

ziek is indirect en vergeestelijkt’ en “... vereist een

lang voor het begrip van de dynamiek in de

geworteld in volkscultuur en rijmt dus volstrekt niet

educatieniveau dat er eenvoudig niet is.” Ook daar

podiumkunsten. Makers en beoordelaars moeten

met dat wat voor kunst met een grote K doorgaat.

zijn andere benaderingen nodig.

daar greep op krijgen. Een crossover waarin een

Een theatermaker dient dus kennis te hebben van

Vroeger stond de burger ‘in vitale verbinding’

nieuwe muziekvorm, expressievorm of kunstvorm

met muziek als kunstvorm omdat die burger zélf

wordt ontwikkeld is pas mogelijk, zegt Hamel, als er

muziek maakte. Actieve muziekbeoefening neemt

wordt gesynchroniseerd in de manier van over-

van een consument waarvan de

echter af en moderne geluidsdragers hebben geleid

dracht. Daarvoor is het nodig dat óók componisten

intuïtie, de emotie en de ervaring

tot een “explosie van muziek” (Micha Hamel) tot in

en musici inzicht krijgen in realtime computer-

de laatste winkelstraat en treincoupé. De beleving is

programma’s als Logic en Finale, zodat zij beter kun-

passief geworden. Muziek heeft vooral een functie

nen communiceren met musici uit andere culturen.

als klank, als “correlaat van de persoonlijke, zintuig-

De ontwikkelingen zijn niet alleen technisch.

lijke ervaring” en daardoor is de luisteraar, verwend

De structuur van games, bijvoorbeeld, leidt tot een

door “smetteloze producten”, onverschillig gewor-

andere positie van de toeschouwer. Die wordt deel-

beide delen van de term – het theater én de urban

den. Wie muziek hoort, ontmoet niet werkelijk

nemer, initiator, agent, veranderaar, en zijn actieve

context. Waar Cabenda de vinger op legt, is dat de

iemand. De situatie is voorspelbaar, gesloten.

ervaring bepaalt mede de ervaring van andere deel-

huidige beoordelaars van de kunsten – de pers, de

Merlijn Twaalfhoven stelt: “De fysieke strijd die door

nemers. Dat betekent dat de structuur van het kunst-

consument, de fondsen, de marketeers, de politici,

de artiesten geleverd is om de topprestaties te berei-

werk anders wordt. Het richt zich op voortdurende

de beleidsmakers – behoefte hebben aan nieuwe

ken wordt buiten ons zicht gehouden.” Om dat

verrassing, prikkeling, uitdaging en het bieden van

“De burger zal zich moeten omvormen

worden geïndoctrineerd door de entertainmentindustrie, tot een cultureel-omnivore kosmopoliet. “

Het belang van technische innovatie kan

commotie

10

COMMOTIE: confrontaties in de Nederlandse kunstpraktijk koen kleijn

steeds nieuwe opties, niet meer op het overdragen

dat er bijna geen componist bezig is met het incor-

ken en uit te dragen wat hem op het hart ligt.”

van één boodschap door één schepper.

poreren van de succesvolle strategieën van deze aan-

Fresku verwijst daarbij naar een oudere les van Jay-

palende muziekgenres in de eigen taal. De kunstmu-

Z: “Remind yourself. Nobody built like you, you de-

ziek zal zich nog veel dieper moet laten beïnvloeden

sign yourself.” Daar valt weinig aan te emanciperen.

Micha Hamel voorziet ook dat er voor het produce-

door de jazz, pop en wereldmuziek.

Anders gezegd: de huidige luistercultuur is de

ren van ‘totaalzintuigelijke kunst’ veel meer in col-



Het lijkt er op, schrijft Cabenda, “… dat het ur-

vorige luistercultuur. Het opvoeden van nieuwe

lectieven zal moeten worden gewerkt: “…collectivi-

ban theater en andere vormen van theater en dans,

vormen tot hoge complexiteit is een verouderde

teit

belangrijkste

die zich laten beïnvloeden door vormen van volks-

methode. Cabenda: “Uitingen die wij nu hybride

eigenschappen moeten worden de komende eeuw.”

cultuur, aan de vooravond staan van een emancipa-

noemen maken meer kans onze oren te hernieuwen

De oude hiërarchie – schepper, uitvoerder, ontvan-

tieronde die pop al achter de rug heeft.” Het is de

dan dat wij nog willen inzetten op emancipatie-

ger - verdwijnt. Auteurschap krijgt een geheel

vraag of het model van die emancipatie elders, in

processen binnen de prescripties van onze huidige

andere betekenis; het kunstwerk is niet meer een

een andere tijd, even bruikbaar is. Het begrip eman-

luistercultuur.”

afgerond

aandacht

cipatie is geworteld in oude hiërarchieën, bijvoor-

ontvangen wordt, maar een blauwdruk voor interac-

beeld van ‘gelaagdheid’ en ‘complexiteit’, maar hier

De kunstenaar en de barbaar

tie, een onderdeel van wat ‘radicale decentralisatie’

ontstaan nieuwe disciplines, “culturele bastaardjes”

Wie zich verdedigt tegen de Filistijnen die het op de

wordt genoemd.

zonder leidend concept, die zich van de culturele re-

tromboneclubjes hebben gemunt heeft het niet mak-

Veel ComMotie-deelnemers stellen dat de pro-

gels van hun ouders niets aantrekken. Het werk van

kelijk. De cultuursector is niet gewend met de vuist

blemen van stagnatie, non-integratie en niet-

hiphoppers is niet zomaar te emanciperen tot hogere

op tafel te slaan. Ramsey Nasr legt de vinger erop in

lukkende crossovers het minst spelen binnen de

kunst – zij werken instinctmatig, niet conceptueel,

zijn gedicht Uit nutteloze noodzaak:

popmuziek. Popmuziek heeft een directe, voort-

zij leggen hun complexiteit ergens anders.

durende symbiotische relatie met de bevolking. Pop-



Zoals Leon Verdonschot schreef over Maske-

“ik was van plan een heldenstuk te schrijven/ over

muziek neemt trends in cultuur en technologie on-

rade van Fresku, tegelijk nederhop-ster, vader, mos-

het belang van kunst/ haar grote nut/ maar mijn

middellijk op en is alleen al daardoor meer relevant

lim, man, kunstenaar, Nederlander en Antilliaan:

blad zweeg indrukwekkend/ en alle muzen weken”

dan kunstvormen die langzamer reageren. Hamel

”Waar het om gaat is, naast de selectie, de vormge-

erkent dat: “De popmuziek heeft een jaloersmakend

ving: de sensatie van het luisteren naar een groot

De kunstenaars zelf – heldhaftig of niet - zullen zich

contact met de tijdgeest.” Tegelijkertijd valt hem op

talent dat zoekt naar nieuwe vormen om uit te druk-

op de positie van hun kunst in de samenleving moe-

Decentralisatie en collectiviteit

en

flexibiliteit

product,

zullen

dat

in

onze

gewijde

commotie

11

COMMOTIE: confrontaties in de Nederlandse kunstpraktijk koen kleijn

ten bezinnen. Micha Hamel stelt dat zijn kunstvorm,

de poëzie kenmerkte als “een daad van bevestiging”.

ruimte is even groot als vals. Uiteindelijk worden

de kunstmuziek, zich moet herijken. De beoefenaars

“Alleen als de mens een ander project met zichzelf

revoluties gemaakt door mensen, niet door tweets.

zullen hun positie in de maatschappij moeten over-

aanvangt dan het bevredigen van zijn behoeften”,



denken en daarna “de aanspraken die kunst doet op

aldus Hamel, “zal er een nieuwe functie voor de

Nasr zich, op een “savanne/ van bedreigend vrije

onze existentie, ons mens-zijn onderzoeken.” Het

kunst in de maatschappij te ontwaren zijn.”

tijd”, waar de dichter zichzelf vervloekt “om dit

In die onafzienbare ruimte bevindt ook Ramsey

uitzicht zonder eind”. Maar hij schreeuwt niet en

gaat hem daarbij niet om de introductie van ‘straatrumoer’, de weerklank van sociale en politieke ont-

4. Het vergezicht

wikkelingen, zoals dat eerder voor de literatuur werd

De grootste dooddoener in de cultuur is dat er altijd

pen/ en schrijf u dit gedicht.”

bepleit. Nee, zegt Hamel: “Ik pleit voor een muziek

kunstenaars zullen opstaan. De behoefte van het in-

Voilá: de kunstenaar herpakt zich, na de kaal-

die zo onmiddellijk is dat haar inzet als moderne

dividu zich uit te drukken is onuitroeibaar, en vloeit

slag volgt nieuwe bloei. Terwijl de zittende generatie

kunst direct en intelligibel is, waardoor zij als

voort uit wat Abdelkader Benali het “autonoom be-

steggelt over de ideologie van subsidiëring, over de

urgent wordt ervaren.” Dat pleidooi is anders dan de

wustzijn” noemt, “een hondje dat met zichzelf speelt”

waarde van cultuur, over de elite en de linkse hob-

observatie van Meuleman dat alleen de gedaante of

in een ruimte waar zelfrelativering en een kritische

by’s en het debacle van het internationaal kapitalis-

de fysieke positie van de kunst verandert: de

houding kunnen worden ontwikkeld. Er is veel, in de

me, noteert de ware liefhebber ondertussen de

verandering moet zich volgens Hamel eerst binnen de kunst zelf voltrekken, vóór zij weer hedendaags kan zijn.

huilt niet: “ik hang mijzelf niet op/ maar pak een

“De opdracht tot strijdbaarheid, die in de ComMotie-reeks wordt

‘verkwikkende werkelijkheid’ van de straat en het schoolplein. Daar worden die nieuwe talen, nog zonder grammatica of woordenboek, al gesproken,

De kunst-afnemer, barbaar of anderszins, zal

geformuleerd, is misschien veel

en er worden verzen in geschreven en voorstellingen

ook kritisch moeten worden bevraagd op zijn posi-

belangrijker dan alleen het verbeteren

mee gemaakt. Het circuit dat ontstaat onttrekt zich

van de slagvaardigheid van de sector.”

aan de be-sterde recensies in de gedrukte pers, zoals

varing worden geïndoctrineerd door de entertain-

dynamiek van de 21ste eeuw, dat die ruimte lijkt te

instemming van de gegoede burgerij.

mentindustrie, tot een cultureel-omnivore kosmo-

bieden. Er is de communicatietechnologie, bijvoor-

Dat is waar, en het is bemoedigend en het is een

poliet. Wij moeten beginnen, zegt Hamel, met het

beeld, die burgers het prachtige gevoel geeft instant

dooddoener. En een gevaarlijke, bovendien. Een

hoorbaar (en zichtbaar) maken van de horizon van

verbonden

mensen

braakliggende akker raakt al snel weer bedekt met

kosmopolitisme in onze muziek, zoals Campert ooit

ergens anders. Dat is geweldig en bedrieglijk. Die

feestelijke wildgroei en binnen de kortste keren

tie. De burger zal zich moeten omvormen van een consument waarvan de intuïtie, de emotie en de er-

te

zijn

met

miljoenen

de zuipkeet en de rave zich onttrekken aan de

commotie

12

COMMOTIE: confrontaties in de Nederlandse kunstpraktijk koen kleijn

groeien er heuse bomen - maar geen aardappelen,

De ontwikkeling en instandhouding van het rijke en

en geen asperges. Wie orchideeën wil zien, moet de

vrolijke systeem, dat Nederlandse Cultuur heet, is

schoffel en de schaar ter hand nemen. Juist het feit

een cruciaal deel van de Bildung of de éducation

dat de cultuur autonoom en onuitroeibaar is, vraagt

permanente van de burger – om niet te zeggen: het

om zorg. Natuurlijk kan de koepelkerk van de

volk. Die educatie kweekt een kritische geest, die

kunsten zonder de instituten, zonder het Holland

zich verzet tegen peer pressure, tegen autoriteit-

Festival of de Internationale Keuze, natuurlijk over-

zonder-gezag en traditie-zonder-inhoud. Die educa-

leeft de burger van Maastricht zonder een eigen

tie leert mensen het verschil tussen een redelijk

symfonieorkest. Natuurlijk ontstaat er altijd een

argument en een onredelijk. Die educatie leidt op tot

nieuw podium, een nieuw festival, een nieuwe dyna-

empathie, tot het je kunnen voorstellen hoe iemand

miek. Maar die rancune, dat fundamentele wan-

anders naar de wereld kijkt, en hoe politiek, beleid

trouwen tegen cultuur, dat zou wel eens grotere

en economie het leven van die ander beïnvloeden.

schade kunnen aanrichten dan de cultuursector zelf

De verdediging van de cultuur is de verdediging

vermoedt, en de opdracht tot strijdbaarheid, die in

van burgerschap. Wie het gereedschap vindt om de

de

is

verkwikkende dynamiek van de nieuwe kunsten te

misschien veel belangrijker dan alleen het verbete-

begrijpen en te steunen, en zo de positie van de

ren van de slagvaardigheid van de sector.

kunsten in de samenleving nieuw te definiëren, dient



de democratie zelf.

ComMotie-reeks

wordt

geformuleerd,

Koen Kleijn is kunsthistoricus en journalist. Hij is de vaste kunstcriticus van De Groene Amsterdammer.

commotie

13

uit nutteloze noodzaak

laten we eerlijk zijn als beest zijn we totaal mislukt ik zie mij daar nog staan op een savanne zonder uitvlucht in het volle licht der dieren een mond vol tanden heel modern, heel gênant vandaag regerend met draadloze hand in een land gebouwd onder water met mensenrechten, koffieapparaten en de natuur in mooie reservaten voel ik nog steeds diezelfde angst niets is veranderd weids en eindeloos gaapt de savanne welkom in mijn hoofd het is een doos vol zwarte gaten alles wat een mens verzint zuigt zich erin: zeppelins, vakanties zelfhaat, witte fosfor, dildo’s, anorexia dubbelvla, dwangneuroses, shalali shalala of de lol om een gemarteld paard ook de dingen die niemand wil verzinnen zitten erin: gewoon, voor de heb ik draag een hoofd als een handicap zwellend, kolkend, almaar zwellend altijd vloed, nooit nog eb

commotie

14

geen vijand bleef er voor mij over leeuw, griep, pest, slang zelfs de dood slaapt aan een leiband maar diep van binnen in mijn grote grabbelton daar vond ik er nog één splinternieuw, zelfverzonnen scharrelt een vijand op de bodem van mijn vrije tijd zinloos in de rondte ik noem hem: Eeuwigheid louter de gelegenheid erover na te denken volstond om hem te scheppen gevangen zit ik als een rat in mijn hobby, dag en nacht en ik ben bang ik was van plan een heldenstuk te schrijven over het belang van kunst haar grote nut maar mijn blad zweeg indrukwekkend en alle muzen weken de waarheid is zij heeft geen nut kunst is maar een bijproduct zij is niet nodig om te kunnen eten, neuken, ademen

commotie

15

maar één ding kan ze zij kan vechten waar ik vlucht zij kan, met haar ene giftand zij het voor een kort moment mij redden van de eeuwigheid en dit verlammend gat verlammen bij een vijand zonder handvat helpt alleen het nutteloze dan helpt kerven in een bot stieren schetsen in een grot dan helpt de nachtwacht en het zingen bij een dode uit nutteloze noodzaak schiep kunst de mens en als ik verstijf op mijn savanne van bedreigend vrije tijd als ik mijzelf vervloek om dit uitzicht zonder eind als mijn kop breekt van het licht dan huil ik niet, dan schreeuw ik niet ik hang mijzelf niet op maar pak een pen en schrijf u dit gedicht Ramsey Nasr

Dit gedicht werd eerder gepubliceerd in NRC Handelsblad.

commotie

16

game over

podiumkunsten en games - Een match made in heaven?

Pong Power! Veertig jaar nadat Atari het legendarische computerspel Pong lanceerde, waren de principes van gaming zichtbaar in de podiumkunsten. Steeds vaker zetten theatermakers, dansers en muzikanten de toeschouwer in als actieve deelnemer in hun voorstellingen of composities. In navolging van Wikipedia, YouTube en Idols krijgt ‘de spelende mens’ een eigen rol: hij mag nu werkelijk zelf meedoen. Waar blijft de autonome kunstenaar in dit verhaal? Wordt hij of zij een bedreigde diersoort in tijden dat iedereen kan theatermaken en componeren? Of waait deze Ravensburger-hype weer over? Evert Hoogendoorn (gamedesigner en HKU lector) schreef de keynote speech voor deze user generated ComMotie. Hij ziet dit Ervaringstheater 2.0 als een uitkomst van de ‘nieuwe geletterdheid’, waarin mensen al experimenterend de regels van het systeem, de wereld en hun eigen rol ontdekken. Alles is nog mogelijk en de plot, die maak jij.

14 juni 2012 17

ER WORDT WEER GESPEELD IN HET THEATER evert hoogendoorn

Theater en performance zijn altijd beïnvloed door nieuwe media. Toen film nieuw was, werd theater filmischer, toen het schrift nieuw was, werd het theater taliger en nu zijn games het nieuwste medium, dus vernieuwt het theater zich weer. Zoals altijd wordt nieuwe invloed met argusogen bekeken door de oudere garde en omarmd door hen die zich tegen die oude garde verzetten. Inmiddels is voor een groot deel van de makers in Nederland dit nieuwe medium helemaal geen strijdpunt meer: het is er.

De cijfers maken, voor wie ervan houdt, duidelijk

en denken. Dit verschijnsel is van alle tijden. In de

schillende bronnen informatie samen te voegen,

hoezeer games onderdeel geworden zijn van de

industriële revolutie werd het lichaam gezien als een

kortom: ze leren door te spelen. De oude onderwij-

maatschappij. Games zijn niet meer voor kinderen,

machine, met de opkomst van internet bekeken we

zer die wist wat goed voor je was en al kende wat jij

de gemiddelde gamer is zevenendertig. Games zijn

alles als een netwerk en nu interpreteren we de we-

nog moest leren, maakt plaats voor een systeem

gemeengoed, 70% van de Nederlandse online bevol-

reld als een game. Daarmee is niet alles een spelletje

waarin je zelf kan experimenteren, falen en leren.

king speelt regelmatig en de snelstgroeiende groep

geworden, maar de metafoor die ons inzicht geeft in

Dit systeemdenken is het grootste verschil met

spelers is 55+. De gemiddelde theaterbezoeker is

het complexe systeem waarin we ons dagelijks bege-

voorgaande metaforen. Een game is in essentie een

dus waarschijnlijk een gamer.

ven wordt ontleend aan games. De naam van dit ver-

systeem van regels die in elkaar grijpen. Het schaak-

De invloed van games is niet alleen in het thea-

schijnsel is ‘nieuwe geletterdheid’. In het onderwijs

spel bestaat uit een bord met rechte vlakken waarop

ter merkbaar, maar zichtbaar in alle delen van de

is het inmiddels een gekende term. Leerlingen leren

de verschillende stukken volgens hun eigen patroon

maatschappij. Mensen zijn anders gaan leren, kijken

door te doen, door samen te werken, en door uit ver-

kunnen bewegen. Dit alles is vastgelegd in de regels.

game over

18

ER WORDT WEER GESPEELD IN HET THEATER evert hoogendoorn

Om grip te krijgen op zo’n abstract systeem wordt

hypothesevorming, handeling en reflectie, bevindt

schrijver, regisseur of andere maker. Maar ook daar

een verklarende metafoor gebruikt van een oorlog.

de speler zich voortdurend. De speler wordt continu

zijn er steeds meer tussenvormen en voorbeelden

Twee legers staan tegenover elkaar, een paard kan

uitgedaagd om nieuwe oplossingen te zoeken. Niet

van makers die de toeschouwer zelf laten ontdekken,

springen en de koning is het belangrijkste stuk, maar

“Met de opkomst van internet bekeken

zijn vrouw heeft eigenlijk de macht in handen. Toch

hypotheses laten vormen en de mogelijkheid geven om een verhaal van verschillende kanten te bekij-

zal niemand schaken ervaren als een agressieve be-

we alles als een netwerk en nu

zigheid. De schoonheid van schaak ligt in het

interpreteren we de wereld als een

staat van Floris van Delft. In een serie theatervoor-

systeem, niet in de metafoor. Daarbij is schaken iets

game.”

stellingen probeerde hij een nieuwe staat op te

spelers proberen het systeem te ontrafelen en te

alleen voor nieuwe obstakels, maar ook voor hinder-

systeem waarin acteurs, experts en publiek samen

begrijpen door elkaar en het systeem uit te dagen.

nissen die al genomen zijn. In dit systeem is er niet

een onderwerp onderzochten en conclusies trokken.

meer één waarheid of één juiste oplossing. Alles kan

De voorstelling liet het ontstaan van een samen-

Hindernissen

van verschillende kanten bekeken worden. Voor de

leving niet zien door de ogen van een ontgoocheld

Hoezeer een game er van de buitenkant ook uitziet

goede lezer is dit model niet nieuw. Kinderen leren

staatsman of gedesillusioneerd activist. Het over-

als een oorlog of een boerderij, in de kern is elke

volgens exact ditzelfde model geheel op eigen initia-

handigde het hele systeem aan de deelnemers om er

game een complex systeem van spelregels en me-

tief en op jonge leeftijd hoe de wereld om hen heen

mee te spelen.

chanismen. De speler probeert te ontdekken hoe dit

in elkaar zit. Leren door te experimenteren met de



systeem werkt en terwijl hij dit doet doorleeft hij een

regels van het systeem is een heel natuurlijke

van Delft, Dries Verhoeven, Rimini Protocol

breed scala aan menselijke emoties, hij ontwikkelt

manier van dingen ontdekken. In het onderwijs

(Berlijn) of Punch Drunk (Londen) wordt het publiek

nieuwe strategieën, leert, geniet en probeert het nog

heeft men ooit gedacht dat het efficiënter is om te

losgelaten in een omgeving waarvan zij de regels nog

een keer. Al experimenterend, vormt de speler hypo-

leren van iemand die al weet hoe de wereld in elkaar

niet kennen, en vaak ook hun eigen rol nog niet

theses, baseert hierop een strategie en test deze uit.

zit (of dat pretendeert), maar nu is men op zoek naar

duidelijk is. Tijdens de voorstelling ontdekt de

Het systeem geeft vervolgens feedback waardoor de

een tussenvorm.

toeschouwer langzaam hoe de wereld werkt. Door te

speler verder kan, of hetzelfde nog eens kan probe-



In het theater was het ook lang gebruik om het

spelen wordt de toeschouwer onderdeel van de

ren met een nieuwe strategie. In deze cyclus van

lot van de toeschouwer in handen te leggen van een

voorstelling en verandert deze op hetzelfde moment.

wat je samen doet, en tegelijk tegen elkaar. De

ken. Een recent voorbeeld is de voorstelling Dat

richten. Hiervoor ontwierp hij voor elke avond een

Bij het ervaringstheater van makers als Floris

game over

19

ER WORDT WEER GESPEELD IN HET THEATER evert hoogendoorn

In het theater zijn er nog veel oude leraren die weten

één serie gebeurtenissen mogen zien. Er wordt ons

wat goed voor je is. Gelukkig maar, want ze vertellen

een mogelijke wereld getoond, waarin nog van alles

mooie verhalen. Er zijn daarnaast steeds meer

mogelijk is.

makers die niet meer uitgaan van een zender op het



toneel en een ontvanger in de zaal. Ervaringstheater,

zonder het oude af te zweren. Jonge makers zoeken

documentair theater, en vele vormen die zich verza-

naar nieuwe vormen die aansluiten op een nieuwe

melen onder de term fringe, vragen hun publiek een

manier van kijken van het huidig en toekomstig pu-

veel complexere positie in te nemen dan de denker

bliek. Deze vorm nodigt meer uit tot handelen dan

in het donker die mogelijk iets van zichzelf

tot inleving en laat zich niet analyseren als een plot

gespiegeld ziet in de personages op het toneel. Deze

met een begin, midden en eind. Deze verhalen gaan

makers ontwerpen systemen waarin de toeschouwer

niet over mensen of personages, maar over de syste-

zelf moet kiezen, experimenteren en soms zelfs kan

men waar de toeschouwer zelf middenin leeft. Het

falen. Personages of plot zijn niet meer de bron,

theater wordt een plek om al spelend opnieuw te

maar onderdeel van het systeem. Er is geen sprake

begrijpen hoe dat systeem werkt.

Het theater is zich weer aan het vernieuwen,

meer van een mogelijke wereld, waarvan we slechts

Evert Hoogendoorn is gamedesigner bij IJsfontein en docent in het Project Nieuwe Geletterdheid van de Master Kunsteducatie aan de HKU.

game over 20

the experience

podiumkunsten als afkickmiddel voor beeldverslaving

De wereld om ons heen is vluchtig en daarmee onze ervaringen ook. Meningen zijn vervat in 140 tekens en als het niet binnen 20 seconden aanslaat dan deugt het niet. Prikkels, hebben we nodig. Constante prikkels. Dat wordt in de commerciële wereld beter begrepen dan in de kunst, lijkt het soms. Betekent al die vluchtigheid de dood voor de kunst, of juist niet? Kunnen theatermakers en muzikanten ook iets leren van Lady Gaga om de turboconsument die we als kunstbezoeker geworden zijn bij de les te houden? Volgens Sarah Meuleman in ieder geval wel. Met Alessandro Barrico’s boek De Barbaren in de hand laat zij zien dat de behoefte aan kunst er bij het publiek altijd zal zijn, maar dat de wereld en de behoeften van het publiek wel veranderen. Daar kunnen we wel krampachtig over doen, maar het is gewoon zo. Merlijn Twaalfhoven ziet het als een verrijking dat zo veel informatie altijd tot zijn beschikking staat. Toch, vindt hij, kun je pas ergens echt wat vinden als het je volle aandacht heeft. Dat spanningsveld voelt hij het meest duidelijk als hij in de

12 januari 2012

concertzaal zit. 21

DE CULTUUR VAN DE BARBAREN sarah meuleman

Ik wil jullie meenemen in een gedachte-experiment. Sluit je ogen, stel je voor: het is een mooie, prille lentedag op het Leidseplein in Amsterdam. Het is lekker druk. Toeristen zwermen rond, mensen met tasjes sjokken voorbij, trams rinkelen. Daar, op een van de terrassen, aan een plastic tafel onder een Bacardi-parasol zitten twee mensen: Ludwig von Beethoven en Lady Gaga. Ze bestellen een drankje. Beethoven een biertje, Gaga een Cosmopolitan, please. Hij in een overhemd met gestrikte witte kraag en glimmende laarzen. Zij, quasi-nonchalant, in een jurk van aan elkaar genaaide stukken rauw vlees op fluorgele blokhakken. Twee muzikale iconen: de klassieke componist en de popster.

Zouden ze elkaar iets te vertellen hebben? Of zou

carrières, van roem als zelfbevrediging. Mijlenver

experimenteren en haar knieval voor het publiek.

Beethoven na vijf minuten geschoffeerd opstaan

verwijderd van de trage tijd van Beethoven, waar

Sterker nog: hij herkent zichzelf in haar. Surfend op

omdat Gaga weigert haar pontificale zonnebril af te

nog ruimte was voor authentieke passie, vak-

de trends van de tijd, de grenzen van de goede smaak

zetten: “Sorry, it’s a part of my image, baby.”

manschap en diepgang. Twee culturen. Niet ge-

aftastend. Deed Beethoven niet precies hetzelfde

Misschien is ze hem wel voor, gooit snel haar

lijkaardig en zeker niet gelijkwaardig. Beethoven en

met

Cosmopolitan achterover en wiebelt weg van haar

Lady Gaga aan één tafel; dat moet wel leiden tot

klassieker, een pronkstuk van onze moderne be-

belegen tafelheer.

lange, pijnlijke stiltes.

schaving. In Beethovens tijd door kunstcritici

Dat is een geruststellende gedachte, niet? Dat



Maar ik geloof het niet. Zinderen zal het!

neergesabeld als flutstuk. Niet serieus te nemen. Of

die twee elkaar niets te vertellen zouden hebben.

Knetteren tussen de achttiende-eeuwse romanticus

toch: als een symbool voor het afglijden van een be-

Lady Gaga en haar wereld van geile zangers en op-

en de postmoderne furie. Beethoven valt als een blok

schaafde cultuur naar een barbaars Gomorra van

gedirkte zangeresjes, van snelle hits en bliksem-

voor Gaga’s honger naar vernieuwing, haar lef om te

oppervlakkigheid, spectaculariteit en - nog zo’n vies

zijn

Negende

Symfonie?

Vandaag

een

The experience 22

DE CULTUUR VAN DE BARBAREN sarah meuleman

woord - toegankelijkheid! Geloof het of niet,

ook bedrieglijk klein door razendsnelle internatio-

zijn. Zo keek ik al lang niet meer naar cultuur. Ik

Beethovens Negende is ooit weggezet als monster.

nale transacties en contacten. De barbaar heeft op

voelde geen stuwing, nauwelijks groei. Steeds

elk moment toegang tot miljoenen prikkels en wil

minder geld voor kunst, minder tijd voor kunst,

Monstercultuur

daar voortdurend mee spelen, mee associëren. Hij

minder zin in kunst.

Vandaag is het de beurt aan Lady Gaga. Muzikaal

houdt van spektakel, van instant genot en hij wil



niet serieus te nemen, die vrouw. Hoogstens op-

vooral verrast worden.

gebaseerd? Dat niemand meer naar het theater gaat?

merkelijk als cultureel verschijnsel, haar succes het



Ik herken me in die barbaar. En Baricco’s boek

Dat de bezoekersaantallen van musea tegenvallen?

bewijs van een wereldwijde culturele erosie. Lady

deed me goed. Want, jazeker, ook ik maakte me

Dat het Concertgebouw leegloopt? Mensen gaan

Gaga heeft er lak aan. Sterker nog: trots noemt ze

zorgen over het Nederlandse culturele klimaat. Ik

massaal naar concerten, of tellen we de pop-

zich op Twitter ‘Moeder Monster’ en spreekt haar

voelde me, samen met de drie en een half miljoen

concerten niet mee? En vorige week nog stond hier

zeventien miljoen volgers aan met ‘Monstertjes’. Het

kijkers van The Voice of Holland wegzakken in een

is zover: Beethoven heeft een monstercultuur voort-

moeras van onbeduidendheid. Kom op, dacht ik.

“De echte vijanden van onze cultuur

gebracht die er zelfs prat op gaat. Hadden zijn critici

Kom eens met iets echt inhoudelijks, iets puurs. Een

zijn de grootste kunstliefhebbers.”

dan toch gelijk?

tegengif voor het bombardement aan leegte dat ons

Nee, zegt de Italiaanse journalist Alessandro

dagelijks op televisie, internet en in de Joop van den

beneden nog een lange rij voor de Midzomernachts-

Baricco. In zijn boek De Barbaren (2006) be-

Ende-theaters overspoelt! Net als zoveel makers,

droom van Theu Boermans. Er is behoefte aan cul-

schouwt hij Beethoven als historisch omslagpunt.

bezoekers en fondsen was ik gezwicht voor het aan-

tuur. Die was er en zal er altijd zijn. Maar de wereld

Op scherpzinnige wijze beschrijft Baricco recente

stekelijke culturele doemdenken. Nee, erger dan dat,

van de toeschouwer is in ontwikkeling. De behoeften

culturele ontwikkelingen, zonder die te veroordelen.

besmet met een modieus soort cultuurfatalisme.

van de toeschouwer zijn veranderd. En dat willen we

Maar, waar is dat cultuurfatalisme eigenlijk op

liever niet erkennen.

Schertsend doopt hij de cultuurgebruiker van Koesteren

Ons goed bedoelde cultuurfatalisme is in feite

En wat wil de barbaar? Diepgang heeft de bar-

Ik herinner me hoe er vroeger op school over cultuur

niets meer dan een koestering van de ouderwetse

baar verruild voor associatie. Hij weet liever een

werd verteld: de kunstgeschiedenis als een lange,

tegenstelling tussen hoge en lage kunst. Tussen

beetje over veel, dan alles over een enkel onderwerp.

stijgende lijn van kennis en glorie, zichzelf opstu-

kunst voor de elite enerzijds en kunst voor de burgerij

Zijn wereld is wijds, dankzij de globalisering, het in-

wend tot steeds grotere hoogten waarvan het

anderzijds. Tussen pure kunst voor enkelen en be-

ternet en andere technologische revoluties. Maar

huidige tijdperk ongetwijfeld het hoogtepunt moest

zoedelde kunst voor velen. Tussen Toneelgroep

vandaag tot ‘barbaar’.

The experience 23

DE CULTUUR VAN DE BARBAREN sarah meuleman

Amsterdam en Joop van den Ende. Tussen Madame

De barbaren marginaliseren de kunsten niet.

krampachtig de infiltratie van toegankelijkheid en

Tussauds en het Stedelijk Museum. Ook ik maakte

Dat doen de kunsten zelf. Daar hebben ze de PVV

spectaculariteit bevechten. Zij die tot het einde hun

me er schuldig aan. Ook ik wilde de kunst zoals ik

niet voor nodig. De grootste denkfout van de cul-

lezing van de beschaving bewaken. Alsof dat gesteg-

die ken verdedigen. Ik was die voorbijganger die

tuurfatalist is namelijk dat vandaag de betekenis van

gel op de barricades ook maar iets zal uitmaken.

Lady Gaga en Ludwig von Beethoven liever niet zag

kunst an sich op de helling staat. De betekenis van

Alsof de barbaren niet al lang hebben gewonnen.

kunst staat niet ter discussie, maar wel haar



gedaante. Kunst staat op een historisch kruispunt.

starren is verliezen. Betekenis verliezen in een tijd

Er is zoveel veranderd in de ervaring en de beleving

waarin betekenis voortdurend verandert. Je stem

van haar toeschouwers. Ze moet meegeven, maar

verliezen, omdat er een andere taal wordt gespro-

weigert. Lef. Het ontbreekt aan lef en vertrouwen.

ken. En steun verliezen van je toeschouwers en van

proosten. Ook ik voelde me bedreigd. Maar als er

Om de ervaring van Tussauds in het museum toe te

de fondsen die achterblijven met onvoldoende

één advies is dat ik uit het boek van Baricco heb

laten. Om Shakespeare en Van den Ende op inge-

munitie om een bombardement aan populistische

onthouden, één zin die ik wil laten nazinderen, is het

nieuze wijze te verenigen. Om Lady Gaga en Ludwig

oneliners te pareren. Kunst is een linkse hobby, en

deze: wees niet bang voor de barbaren. Nogmaals:

von Beethoven aan één tafel te zetten. Zonder de

andere plakkerige slogans die niet waar zijn, maar

wees niet bang voor de barbaren!

drang om daar vervolgens commentaar op te leveren.

het door jouw verstarring lijken.



Of het ongemakkelijke gevoel je lelieblanke ziel aan

De enige waarheid is dit: de barbaren, dat zijn

de duivelse barbaren te hebben verkocht.

wij. Niet de tieners die hier pas over twintig jaar de

“De Barbaar houdt van spektakel, van instant genot en hij wil vooral verrast worden.”

Het is een misverstand te denken dat een over-

dosis snelheid en spektakel onze voelsprieten dood-

Kunst, stop ermee jezelf te marginaliseren. Ver-

bakens komen verzetten. Maar wij allemaal. We zijn

slaat en ons achterlaat als afgestompte zombies, erDeal with it

allemaal barbaren omdat we leven, of leren te leven

schoonheid van een, laten we zeggen, Waldstein-

Misschien is Lady Gaga wel de nieuwe Beethoven.

met de gloednieuwe paradigma’s van een barbaarse

sonate van Beethoven. Jij hebt daarnet toch ook met

Doet die suggestie je huiveren? Welnu, die huivering

cultuur.

plezier naar het pianospel geluisterd. Jij, die dage-

is de verlamming. Die huivering is wat ons tegen-



lijks bestookt wordt met geweld en seks en filmpjes

houdt een eigen draai te geven aan de cultuur van

Baricco. Maar in feite is die nieuwe cultuur voor-

en nieuwtjes en sites. Jij genoot van Beethoven. En

spectaculariteit die verandering afdwingt. Cultuur-

alsnog naamloos. Haar essentie zal ze pas later

daarna had je weer behoefte aan iets anders. Iets

fatalisme verlamt. De echte vijanden van onze

prijsgeven. Net als haar nieuwe helden. Is Lady Gaga

luchtigers, misschien. Is dat zo vreselijk?

cultuur zijn de grootste kunstliefhebbers. Zij die

de nieuwe Beethoven? Zal ook zij gedurende de

varingsarm

en

immuun

voor

de

subtielere

Ik zeg: barbaarse cultuur in navolging van

The experience 24

DE CULTUUR VAN DE BARBAREN sarah meuleman

geschiedenis haar besmuikte huid afwerpen en verrijzen als de belichaming van datgene wat ze volgens velen zou vernietigen? De tijd zal het leren.

Ik rond af met een quote. Nee, niet eentje van

Friedrich Nietzsche, Winston Churchill of een van die andere usual suspects die zich zo nu en dan vanuit het verleden met een fraaie soundbite doen gelden. Ik eindig met de woorden van een 21eeeuwse populaire televisieheld: marketingkoning Don Draper uit de hitserie Mad Men. Hij zei ooit: “Change isn’t good or bad. It just is.” En ik zie hem zitten, in zijn leren fauteuil achter zijn sixties design bureau. Alles gescript, alles nep. Maar zo goed gescript, zo slim en zo stijlvol dat miljoenen mensen ervoor thuisblijven. Hij dooft zijn zoveelste sigaret, draait zijn stoel om, kijkt recht in de camera en zegt: “Change isn’t good or bad. It just is. Deal with it!”.

Sarah Meuleman is journaliste en presentator/programmamaker van het VPRO kunstprogramma Sarah’s Barbaren. Dit artikel verscheen ook in NRC Handelsblad en NRC Next.

The experience 25

AANWEZIG ZIJN

Een snelle reflectie op oppervlakkigheid merlijn twaalfhoven

De rijkdom van de wereld is gratis geworden. Informatie, vermaak en schoonheid zijn direct en zonder moeite beschikbaar. Met een internetverbinding of schotelantenne kun je in korte tijd oneindig veel ervaren. Soms kijk ik minutenlang naar een vage Arabische zender. Ik versta niets, maar de vormgeving en sfeer fascineren me.

Alsof ik in een andere tijd terecht kom. Overzicht is

voor een concert of demonstratie in Ramallah of

nog kan bijbenen. Ik leg oude, ongelezen kranten in

onmogelijk. Je zult nooit alles kunnen zien, daarom

Damascus. De geschiedenis die daar wordt geschre-

het toilet. De kunst is tijdens één plas een hele krant

leer je om een beetje rond te dwalen in verschillende

ven is helemaal toegankelijk en tastbaar dichtbij. Er

door te bladeren en mezelf te verzekeren dat ik niet

werelden en sferen. Ik heb honderden vrienden in

iets essentieels mis als de krant wordt weggegooid.

mijn Facebook. Het merendeel ken ik slechts vaag.

“Ik heb honderden vrienden in mijn

Ik heb geen tijd om uitgebreid bij te praten met oud-

Facebook. Het merendeel ken ik

Verbintenis

klasgenoten, ex-geliefden of collega’s. Maar het is

slechts vaag.”

De veelheid aan indrukken is boeiend en verrijkend,

De wereld komt steeds meer dichtbij. Je kunt je

is geen grens aan de informatie die toegankelijk is,

lyseert hoog genoeg is. Dat kun je leren. Je wordt

midden in belangrijke gebeurtenissen begeven. Ik

wel aan wat je kan verwerken. Je kennis en ervaring

steeds bedrevener om slechts oppervlakkig te scree-

wordt uitgenodigd door mijn Facebookconnecties

kunnen groeien zolang je je openstelt, zolang je het

nen en direct te oordelen of iets nuttig of interessant

mooi om toch een indruk te krijgen van hun wereld.

zolang de snelheid waarmee je kijkt, luistert en ana-

The experience 26

AANWEZIG ZIJN - een snelle reflectie op oppervlakkigheid merlijn twaalfhoven

is. Ik krijg per dag 50 a 80 e-mails. Die lees ik niet,

Als ik snel leer oordelen over de indrukken die op

maar is alleen zichzelf. De concertzaal is daarom de

natuurlijk. Ik scan alleen, om te zien of er iets be-

me afkomen, zal dat oordeel niet gebaseerd zijn op

ultieme plek om het wezen van de tijd te ervaren.

langrijk is. Na een half uur zijn er nog tien over waar

kennis, maar op intuïtie. Die intuïtie kan makkelijk

Het biedt de kans om een rusteloze, volle en geprik-

ik iets mee moet.

gemanipuleerd worden. Politiek en commercie ge-

kelde binnenwereld weer aansluiting te geven aan

Als je sneller wilt waarnemen, begrijpen,

bruiken vluchtige, eenzijdige beelden, uitspraken en

het ritme van onze fysieke werkelijkheid. Althans,

reageren, zul je er niet echt meer mee kunnen doen.

verdraaide feiten om jouw oordeel te beïnvloeden.

dat zou zo mooi zijn. Maar ik moet toch aan duizend

Je neemt afstand. De wereld is tastbaar dichtbij,

Dat wil je waarschijnlijk niet. Je wilt de vrijheid om

dingen denken tijdens een concert. Of ik krijg

maar zelf trek je je terug.

zelf je waarneming te interpreteren. Een oprecht en

kriebel in mijn keel, of onrust in mijn benen.

Er was een advertentie op het station. Je kon

waar beeld van de werkelijkheid is daarbij essen-



een sms-je sturen tegen onrecht in Tibet. Dat kostte

tieel. Waarheid is gebaat bij tijd.

tiesten te horen en te zien. Via radio, internet en CD

1€. Nou, dat heb ik er wel voor over. Goede actie.



Tijd nemen is geen luxe, maar noodzaak wil je

komen de beste musici je woonkamer binnen. Op elk

Later werd ik gebeld. Of ik meer wilde doen. Ik zal in

niet de connectie met de realiteit verliezen. Het

moment kun je perfect uitgevoerde muziek beluiste-

het vervolg oppassen met zulke acties, want het is

nemen van tijd is in deze wereld een kunst die

ren. Dat is niet meer bijzonder of verbazingwekkend,

echt hinderlijk als je daarna wordt opgebeld.

opnieuw geleerd en ontwikkeld moet worden.

dat is heel gewoon, goedkoop of zelfs gratis. Als we



We zijn gewend om de beste, internationale ar-

naar een concertzaal gaan, verwachten we dan ook

Snelheid en efficiëntie levert veel op. Wist je Perfectie

tenminste hetzelfde niveau. Ik schrik soms van de

400 jaar geleden in zijn hele leven tot zich kreeg?

Muziek kan helpen. Muziek geeft adem, omdat het

gesprekken in de pauze van een concert. Je hebt net

Aandacht kan niet zonder tijd. Ik ben soms

niet sneller kan dan het gaat. Een concertzaal kan de

iets heel bijzonders gehoord, en mensen hebben

trots als ik een uur lang aan bepaald computerwerk

plek zijn om weer om te leren gaan met tijd. Om

direct kritiek. Ben ik dom omdat ik genoten heb van

heb gezeten zonder tussendoor mijn e-mail te

connectie te maken met indrukken die niet sneller

iets dat misschien helemaal niet zo goed was?

checken of het laatste nieuws te lezen. Kennis

kunnen dan ze komen.

Of heb ik gewoon geen zin om de musici een examen

zonder een verbintenis met het onderwerp zal op-



af te nemen?

pervlakkig blijven. Oppervlakkige veelheid is totaal

beleven zonder afgeleid te worden door een verhaal.



verschillend dan een ervaring die ontstaat vanuit

In een concert versmelten klank en tijd met elkaar.

een klassiek stuk bestaat uit soms wel honderden

een verbintenis. Het is minder rijk, minder diep. Het

De muziek vertelt niets meer of minder dan haar

fragmentjes die apart zijn opgenomen en vervolgens

is ook minder waar.

eigen klank. Ze staat niet ten dienst van iets anders,

zijn samengevoegd.

dat er in één krant meer informatie staat dan iemand

Tijdens een live gespeeld concert kun je de tijd

Perfectie is standaard. Ook een cd-opname van

The experience

27

AANWEZIG ZIJN - een snelle reflectie op oppervlakkigheid merlijn twaalfhoven

Net als in films het verschil tussen echte acteurs en

… is de kunst. Want zonder een voorgeschreven

special effects niet meer te zien zijn, zo weten we bij

gedragspatroon zul je alert moeten zijn om je

opgenomen muziek niet wat virtuoos is of wat door

omgeving. Je kijkt en luistert zeer precies.

techniek is geperfectioneerd. We zijn onverschillig

OK, hier heb ik helemaal geen tijd meer voor.

geworden, verwend met smetteloze producten. De

Misschien was dit ook geen goed idee, om in 5

fysieke strijd die door de artiesten geleverd is om de

minuten een statement te willen maken tegen de

topprestaties te bereiken wordt buiten ons zicht ge-

vluchtigheid en oppervlakkigheid van onze ervarin-

houden.

gen voor een publiek dat na een drukke dag van werk



Professionaliteit is efficiëntie. Als contact

in anderhalf uur op luchtige manier iets wil be-

tussen mensen op een professionele manier verloopt

spreken dat eigenlijk onwijs angstaanjagend is, en

is dat heel doelgericht. Maar je ontmoet niet echt

daarna nog van allerlei contacten moet leggen op de

iemand. Een ontmoeting is gebaat bij openheid, en

borrel en daarna weer snel doorgaat naar een

je bent pas open als de situatie niet voorspelbaar is,

volgende afspraak.

als je alert moet zijn op onverwachte dingen.

Hoe vinden we een uitweg? Misschien door binnen-

Patronen zijn de vijand. Om die te doorbreken

kort een dag in een hutje op de heide aan de slag te

zonder gewoon weer een nieuw patroon te maken…

gaan om werkelijk een tegengif te vinden? Wie doet er mee? Laten we onze agenda’s trekken,

ONDERBREKING – TIJD IS OP!

direct, als dit over is…

Merlijn Twaalfhoven is componist, theatermaker en artistiek ondernemer.

The experience 28

de kunst van ikke de dunne lijn tussen authenticiteit en narcisme

Het theaterseizoen 2010-2011 werd voor een deel gekenmerkt door een trend waarin theatermakers van rond de dertig voorstellingen maakten over zichzelf en over hun zoektocht naar hun eigen ik. De kunst van ikke dus. Abdelkader Benali en Simon van den Berg leggen allebei het verband tussen social media en de voorstellingen die de Facebookgeneratie maakt. Volgens Benali lijkt het theater de enige plek waar nog plaats is voor concentratie en verdieping en waar het autonoom bewustzijn zich kan ontwikkelen. Van den Berg denkt dat identiteit voor een jongere generatie iets flexibels is geworden, maar dat de makers zich door hun mediawijsheid ook hyperbewust zijn van het manipulatieve karakter van theater.

2 september 2011 29

OP ZOEK NAAR EEN NIEUWE WERELDORDE abdelkader benali

Alleen zijn is een onmogelijkheid geworden, omdat het steeds moeilijker is geworden alleen te zijn. Er moet een zekere koelbloedigheid en arrogantie aan de dag worden gelegd om te ontsnappen aan de boa constrictor-achtige wurggreep van de wereld. Gedoopt worden door de eenzaamheid, zoals de Amerikaanse schrijver Paul Bowles de ervaring van solitude noemde, wordt een opgave waarvoor men heel wat inspanningen moet getroosten. We leven in een eeuw waarin de drang om alleen te zijn in de kiem wordt gesmoord.

Voor mij was het lezen van literatuur de manier bij

blemen, ingewikkeldheden en irritaties op afstand

speelt. Door het autonoom bewustzijn wordt een

uitstek om me af te scheiden van de drukke familie

bleef. De wereld was daar, ik was hier. Na het lezen

kritische houding, argwaan ten opzichte van autori-

van acht waarin ik opgroeide. Ik werd wakker met

kon ik de wereld weer aan, zoals een slijper van len-

teiten en zelfrelativering ontwikkeld.

een boek, ik ging naar bed met een boek. Het boek

zen na een dag aandachtig gewerkt te hebben aan

werd een fort, een manier om de wereld buiten te

zijn lenzen, de wereld weer scherper gaat zien. Ik

Klikgedrag

sluiten en een manier om een binnenwereld te creë-

begreep toen niet dat ik werkte aan mijn autonoom

Door globalisering is de wereld kleiner geworden, en

ren, een wereld waarin het boek de kans kreeg om

bewustzijn. Het autonome bewustzijn – de kroon op

de groei van technologie heeft die wereld binnen

mijn binnenwereld te vormen. Door het lezen kreeg

het hoofd van de moderne mens! – kan tot volle

handbereik gebracht. Ons bewustzijn wordt elke dag

ik vat op mezelf en kreeg ik kans om iets over mezelf

wasdom komen wanneer er genoeg ruimte is om

gestimuleerd om in vol contact te komen met de

te ontdekken. Maar veel belangrijker was dat die

zich over te geven aan het intellectuele spel. Het

wereld om ons heen. De wereld als Ding an Sich is

wereld waarin ik leefde, met al zijn uitdagingen, pro-

autonoom bewustzijn is een hondje dat met zichzelf

bezig om ons bewustzijn volop te koloniseren. Ze

de kunst van ikke 30

OP ZOEK NAAR EEN NIEUWE WERELDORDE abdelkader benali

dringt zich aan ons op, probeert op allerlei mogelijke

eens even, iemand heeft al gereageerd en ik moet

ruimte. Wat anders te denken van het in opkomst

manieren binnen te dringen. Niets voor niets probe-

terug reageren. Wanneer ik terugkeer naar het boek

zijnde fenomeen flashmobs waarin je door op soci-

ren grote concerns als Google ons klikgedrag te

ben ik in een totaal andere state of mind geraakt. Ik

ale media een lijntje uit te gooien genoeg mensen

achterhalen: zo krijgen zij de informatie die ze nodig

kan het boek niet meer lezen. Het lijkt al te zijn weg-

kunt optrommelen om hele pleinen, halve steden

hebben om nog meer gewenste en ongewenste we-

gegeven nog voordat het uit is. Ik ben uitgeput en

voor een paar uur te ontregelen. Het individu kan

smacht naar een strategie om die wereld die me heeft

een keten van verandering op gang zetten die zijn

weten te koloniseren op afstand te houden.

weerga

om de wereld buiten te sluiten en een

Dat we onszelf zo prijs hebben gegeven aan de

kunnen voorlopig alleen maar toekijken hoe uit

manier om een binnenwereld te

wereld is onze eigen schuld. Het individu is de laat-

allerlei hoeken en gaten de nieuwe spelers – want zo

creëren.”

ste twintig jaar flink verwend door de technologie.

zien ze zichzelf denk ik, al die individuen: als spelers

Een onvoorstelbare ontwikkeling heeft plaatsgevon-

op een digitaal toneel – de spelregels in rap tempo

reld bij ons binnen te doen dringen. We verklikken

den waarin de macht van de media, de macht van de

aan het veranderen zijn. Het individu voelt zich

onze identiteit aan een anonieme derde persoon die

staten, de macht van de militairen, de macht van de

machtiger dan ooit zonder te beseffen dat die macht,

ermee aan de haal gaat. Door ons veranderd gedrag

parlementariërs middels Twitter, Facebook, Skype

zoals elke macht, een donkere keerzijde heeft.

dat in continu contact wil staan met de wereld zijn

en het indringende Youtube is verschoven naar het

we langzaamaan aan het verleren wat alleen zijn is.

individu. Het individu is de keizer Nero van onze

Kunstenaar in een krankzinnige wereld



Het lezen van een paar pagina’s in een boek

tijd. Het individu kan als een wispelturige Romeinse

De ontwikkelingen van het Tahrir-plein en de rellen

kost me veel energie. Ik moet uit de wereld ontsnap-

dictator met een knip van de vinger een beslissing

in Tottenham hebben gemeen dat sociale media

pen om mijn eigen innerlijke wereld te vinden. Ik

nemen die de wereld op zijn grondvesten doet

toeschouwers die vanwege de afstand en de onmo-

heb nog geen bladzijde omgeslagen of ik word ge-

trillen. Het individu hoeft zich niet meer te schamen

gelijkheid om de snel ontwikkelende situatie te

beld, ge-sms’t of, het allerergste, ik grijp naar mijn

voor zijn perversiteit, de technologie fluistert hem in

beoordelen door de nieuwe informatiestromen in

iPhone om een Wikipedia-pagina open te slaan waar

het oor dat hij juist pervers moet zijn. Op het inter-

staat werden gesteld om actieve deelnemer te

ik een feit, plaatsnaam of persoon kan controleren.

net vindt een onophoudelijke striptease plaats van

worden. De Arabische lente van Caïro een grote

Voordat ik het weet heb ik het boek besteld via

informatie-uitwisseling, geheimen die worden ge-

flashmob noemen vind ik te ver gaan, maar er zit wel

Amazon of Bol en in één sweep door plaats ik een

deeld en vrijages die korter dan een seconde duren.

wat in. Al die toeschouwers wereldwijd die door een

link over dat boek op mijn Facebook. Maar wacht

We zijn niet meer van onszelf maar van de globale

druk op de knop tot deelnemers werden, waar doet

“Het boek werd een fort, een manier

niet

kent.

De

oude

machthebbers

de kunst van ikke

31

OP ZOEK NAAR EEN NIEUWE WERELDORDE abdelkader benali

ons dat aan denken, zelfs als dit voor de actieve deel-

internetradio aan had staan en gezien de snelle ont-

verband kan worden gebracht met miljoenen

nemers op het Tahrirplein niet of nauwelijks werd

wikkelingen in Caïro vroeg ik haar of even naar het

mensen ergens anders. Het gaat ontzettend snel, het

opgemerkt? Precies, het theater. De plek waar we

internet mocht kijken om te zien wat er in Egypte te

levert een prachtig gevoel op.

binnengaan om toe te schouwen, maar waar door

gebeuren stond. De reactie die me compleet verraste

een ingewikkelde constructie van beeld, spiegeling,

was: “Je moet zeker naar Al Jazeera English kijken,

Vlees en bloed

tekst en duiding we als toeschouwer in een betrok-

want die is het meest betrouwbaar.” De legitimiteit

De keerzijde is dat we, zolang we onze valse macht

ken deelnemer veranderen. Hier is de kunstenaar de

van Al Jazeera had ook de Achterhoek bereikt, bij

niet onderkennen, in een illusie leven die ons dan

baas, hier maakt hij de spelregels – waar wij mee

deze aardige vrouw. We keken naar de apotheose:

wel een goed gevoel geeft, maar ons uiteindelijk niets

instemmen voor de duur van de voorstelling – en

Moebarak die bekend maakte dat hij af zou treden.

oplevert dan een hoop tijdsverspilling en desillusie.

hier volgen wij de kunstenaar in zijn strijd om een

Het Tahrirplein juichde. In de tussentijd checkte ik

Revoluties worden gemaakt door mensen, niet door

tweets en facebookberichten van vrienden die in

tweets. Deze waarheid levert een zware kater op. Ge-

Cairo waren om hun emoties en meningen te horen.

desillusioneerd concluderen we dat wij het niet zijn

schamen voor zijn perversiteit, de

De vrouw en ik stonden zij aan zij en we hadden op

die de bakens hebben verlegd, maar mensen van

technologie fluistert hem in het oor dat

dat moment allebei het gevoel dat we omdat we de

vlees en bloed die een deel van hun vrijheid hebben

ontwikkelingen zo diepgaand gevolgd hadden, we

opgegeven om de vrijheid mogelijk te maken. Wat

ook hadden bijgedragen aan de revolutie.

wij doen is de vrijheid die de technologie ons geeft

Dit is allemaal niet waar. Het is onmogelijk om

en voor ons faciliteert, middels diezelfde technologie

onafhankelijke positie te bevechten op die krankzin-

op zoveel duizend kilometer afstand slechts door te

exporteren. De technologie wint in laatste instantie

nige wereld. Het beste theater is dat theater waar je

kijken een revolutie te veroorzaken. Zelfs zij die op

altijd. De instant-macht die de technologie ons biedt

voelt dat je aanwezigheid zeer erg gewenst is om het

Tahrirplein stonden moeten tot het laatste moment

is problematisch geworden. Wat is er nog over van je

toneelstuk tot een goed einde te brengen. Ik herin-

het gevoel hebben gehad - een gevoel dat in de eufo-

autonomie wanneer die autonomie alleen maar ge-

ner me dat ik in de middag waarin Moebarak werd

rie wordt weggedrukt - dat het ook mis kon gaan.

voeld kan worden wanneer het onmiddellijk te zien

afgezet op bezoek was bij een wat oudere vrouw in

Dat het leger het plein op zou komen om de massa-

is voor de duizend en nog wat Facebookvrienden?

de provincie. Ze was de peetmoeder van Tommy

revolte voorgoed de kop in te drukken. De kracht

Wat betekent eenzaamheid nog wanneer ook dat ge-

Wieringa en ontving ons op onze doortocht naar

van technologie is dat ze een ruimte heeft gecreëerd

deeld moet worden? Volgens Tukely, Internet-

Doetinchem. Bij binnenkomst hoorde ik dat ze de

waarin alles wat we hopen en voelen onmiddellijk in

filosofe, kan de mens niet meer alleen zijn. Ze haalt

“Het individu hoeft zich niet meer te

hij juist pervers moet zijn.”

de kunst van ikke 32

OP ZOEK NAAR EEN NIEUWE WERELDORDE abdelkader benali

het voorbeeld aan van mensen die ze ziet lopen langs

eenzame theatermaker is de laatste kapitein op het

vrienden. Geen hyperlinks. Geen tweets. Sisyphus

het strand. “Ik heb een vakantiehuisje bij Cape Cod.

schip Autonoom Bewustzijn geworden. De kunsten

doet niet aan flashmobs. Maar al snel blijkt dat die

Daar zie je mensen door de duinen lopen met hun

moeten het individu redden van het kopje onder

theatermaker die wereld alleen maar lijkt te gebrui-

telefoon. Ze raken gewoon in paniek bij de gedachte

gaan in de zee van narcisme.

ken om zijn eigen persoonlijke frustraties en obsessies te etaleren. Het is hem toch niet om de

dat ze niet meer verbonden zijn met hun netwerk. Mensen kunnen niet meer alleen zijn. Ze verwarren

Sisyphus

wereld, om ons te doen. Het is slechts een truc om

alleen zijn met eenzaamheid. Maar als je nooit

De voorwaarden om die redding te bereiken zijn

aandacht te krijgen voor zijn eigen verloren zaak. Hij

alleen bent, kun je ook geen autonoom individu

gunstig. Op het podium is er geen sprake van een

zou wel graag willen, maar hij is net als iedereen

worden.”

continu-nerveuze uitwisseling van databites die

hevig geïnfecteerd door de spiegels die om hem heen



Tukeley vindt deze ontwikkeling ongewenst,

worden opgeleukt met advertenties en seksplaatjes,

zijn opgehangen. Hij praat ons naar de mond, hij wil

maar helaas zijn miljarden mensen het daar mee on-

maar ruimte voor monologen, verhandelingen, woe-

onze goedkeuring. Hij is net als iedereen op social

eens. Die staan te dringen om mee te dingen in de

de en onmacht. De vraag is alleen of die jonge thea-

media bezig om langer dan een paar seconden onze

macht, om middels internet en mobiele telefoon in

termakers niet met verloren strijd bezig zijn. De lijn

aandacht te trekken. Jammer alleen dat hij is ver-

contact te komen met de wereld. Het ’ik’ kan niet

tussen engagement en geweeklaag is dun, ook

leerd om de aandacht vast te houden. Laat ook maar!

alleen meer alleen zijn, het wil het ook niet meer.

omdat bijna niemand meer het verschil kan zien. De

De toeschouwers moeten naast het uitzetten

Solitude, gedoopt worden door de eenzaamheid, het gevoel van een eiland zijn: wie alleen wil zijn is dood.

“Revoluties worden gemaakt door

Of kan beter sterven. De laatste plek waar het indi-

mensen, niet door tweets.”

van hun mobiele telefoon en twitter nog iets anders doen bij het binnentreden van het theater om deze held in al zijn lijden te kunnen aanschouwen: de held in de gaten houden. We kunnen er niet meer

vidu zijn autonoom bewustzijn kan beschermen, een reservaat, is het theater geworden. De afgelopen

theatermaker etaleert zichzelf als een held die in

klakkeloos vanuit gaan dat de theatermaker nog

jaren zijn jonge theatermakers bezig met een offen-

onze plaats – want wij hebben het te druk met vrien-

baas is over die dunne grens tussen narcisme en au-

sief om het autonoom bewustzijn te rehabiliteren.

den maken – eenzaam de grote thema’s van de tijd

thentieke zelfverwezenlijking. De technologie en de

Tegen beter weten in. Theater moet weer persoon-

tackelt. We gaan dus kijken naar de laatste grote

massale wijze waarop we de technologie gebruiken

lijk worden, het zoekt naar een intieme manier om

held, een tragische held die zoals Camus’ Sisyphus

om onze politieke voorkeuren, onze lifestyle en onze

grote politieke vraagstukken en identeitsvraagstuk-

de steen van de wereld onophoudelijk de berg

gemakzuchtige ijdele aandachttrekkerij te etaleren,

ken uit de tsunami van de informatie te redden. De

oprolt. Niemand die hem kan helpen. Geen

heeft die grens tussen waar we echt in geloven en

de kunst van ikke 33

OP ZOEK NAAR EEN NIEUWE WERELDORDE abdelkader benali

waar we in willen geloven hopeloos doen vervagen. Als dit zo doorgaat, en ik zie niet in waarom niet, zal er binnen enkele decennia van de mens niet meer over zijn dan een zenuw die slechts kan reageren op elektronische prikkels van buiten, de inwendige prikkels uitgehold door een tekort aan intellectuele voeding. Het theater is het laatste strijdtoneel van het autonoom bewustzijn geworden, of wat er nog van over is.

Abdelkader Benali is schrijver en presentator. Een verkorte versie van dit artikel werd gepubliceerd in NRC Next.

de kunst van ikke 34

FACEBOOKTHEATER simon van den berg

Het theaterseizoen begint met terugkijken. Jaarlijks zijn op Het Nederlands Theaterfestival de hoogtepunten van het theaterseizoen nog een keer te zien. Een jury van experts kiest de tien belangrijkste voorstellingen en daarnaast zijn een aantal genomineerden voor de Toneelpublieksprijs te zien. Nu leek het seizoen 2010-2011 voornamelijk te bestaan uit luidruchtige woede over de aangekondigde bezuinigingen, maar tussendoor werd ook nog heel goed theater gemaakt.

Eén zinnetje uit het jurycommentaar viel vooral op:

Zuid Afrika en Frankrijk op bezoek ging bij drie

Sartre zegt sorry over haar moeizame verhouding

“In de kleine zaal kreeg de trend van egodocumen-

mensen met dezelfde geboortedatum als zijzelf.

met het doorgeslagen individualisme waar ze de

tair theater definitief voet aan de grond.” Dat is te

Sadettin Kirmiziyüz vertelde in De vader, de zoon en

Franse filosoof de schuld van geeft.

zeggen. Het wemelde dit jaar van de solovoorstel-

het heilige feest hoe hij met zijn vader op Hadj ging

lingen waarin makers van in de twintig of dertig zelf

naar Mekka. Ilay den Boer vertelde in Zoek het

Kinderen van hun tijd

op het toneel stonden en op ongedwongen wijze het

lekker zelf uit hoe zijn opa voor de oorlog in Israël

Kortom, het was een heuse trend. Je zou het ‘Face-

publiek zijn of haar verhaal vertelden.

terecht kwam. Sanne Vogel vertelde in Document

book-theater’ kunnen noemen, omdat de makers

Nasrdin Dchar vertelde in Oumi hoe een

over het borstkankergen dat in haar familie woedt.

dezelfde bestudeerde openhartigheid hanteren als

toneelrol in De Familie Avenier van Maria Goos hem

Joris Smit vertelde over de psychiatrische inrichting

gebruikers van het sociale netwerk. Ze geven veel

ongewild in een identiteitscrisis stortte. Marjolijn

Dennendal, samen met zijn eigen vader die daar in

van zichzelf bloot, soms inclusief vakantie- of jeugd-

van Heemstra vertelde in Family ’81 hoe ze in India,

de jaren ’70 werkte. En Laura van Dolron vertelde in

foto’s, en hun ouders en opvoeding komen expliciet

de kunst van ikke 35

FACEBOOKTHEATER simon van den berg

aan de orde. Vorig jaar speelde Ilay den Boer al een

meer kinderen van hun tijd zijn dan van hun ouders.

zijn ouders realiseert hij zich dat het misschien

voorstelling samen met zijn vader, dit jaar werden

Met een Zuidafrikaanse, een Indiër en een Libanese

belangrijker is dat hij er wél staat: als Marokkaanse

de ouders van Joris Smit, Jetse Batelaan en van de

zoekt ze gemeenschappelijke beelden uit hun jeugd

acteur op het podium van de Stadsschouwburg,

“Je zou het ‘Facebook-theater’ kunnen

in de jaren negentig. Voor elk van hen leek het einde

tussen de Nederlandse sterren.

noemen, omdat de makers dezelfde

van de Koude Oorlog en de Libanese burgeroorlog, het vrijlaten van Nelson Mandela en het openen van

Generatie-X-problemen

de markt in India het begin van een nieuw, optimis-

Zo bezien zijn de ‘Facebook-voorstellingen’ niet

als gebruikers van het sociale

tisch tijdperk, maar bij iedereen volgde een omslag.

zomaar egodocumenten. Expliciete persoonlijke

netwerk.”

Van Heemstra staat alleen op het toneel, maar

ontboezemingen zijn altijd al onderdeel geweest van

boven haar worden de andere drie geprojecteerd,

theater en performancekunst en zijn eens in de

hele Duitse groep She She Pop het toneel op gesleept.

alsof ze aan het Skypen zijn. Maar ze zeggen niks; ze

zoveel tijd in de mode. Ik herinner me de leden van

Het onderscheid met cabaret is soms moeilijk te ma-

kijken toe en roken af en toe een sigaret, terwijl Van

Mugmetdegoudentand die op het podium onbe-

ken. De voorstellingen zijn grappig en geëngageerd

Heemstra vertelt over Clinton, MC Hammer en het

schaamd hun generatie-X-problemen uitventten,

en de persoonlijkheid van de maker staat centraal.

gekloonde schaap Dolly.

Michael Matthews die zijn stervende, door aids ge-

Niet voor niets noemt Van Dolron haar voor-

In Oumi vertelt toneelspeler Nasrdin Dchar

teisterde lichaam toonde, het feministische theater

stellingen ‘stand-up filosofie’. De jury koos alleen

over de rol die hij speelde in De Geschiedenis van de

van Carla Mulder en de jongerenvoorstellingen van

háár voorstelling uit voor het festival en liet zo veel

Familie Avenier van Het Toneel Speelt. In de voor-

Ine te Rietstap. Het verschil zit hem erin dat

moois liggen. Die in het oog springende omissie

stelling speelt hij een Marokkaanse immigrant die in

jongeren niet zo boos zijn als hun voorgangers: die

wordt door festivaldirecteur Jeffrey Meulman

het familiebedrijf komt werken. Voor Dchar is het

voelden zich door de maatschappij belemmerd om

gelukkig hersteld: onder de noemer ‘Director’s

alsof hij het levensverhaal van zijn eigen vader speelt.

zich te ontplooien, omdat ze te ziek waren of vrouw,

choice’ vroeg hij de voorstellingen Family ’81 en

Maar als er een jaar later een vervolgvoorstelling

of van de verkeerde generatie. Ze hielden zich vast

Oumi toe aan het programma.

komt, blijkt zijn personage ineens een dief die er met

aan de onderdelen van hun identiteit die onveran-

En dat zijn beide aanraders. In Family ’81 gaat

de kas vandoor gaat. Dchar voelt het als verraad aan

derlijk waren, die ze enerzijds als gebrek en

dichteres

van

zijn familie en stapt uit de voorstelling. Maar na

anderzijds als bron van trots ervoeren.

Heemstra op zoek naar mensen met dezelfde

gesprekken met Maria Goos, de schrijfster van

Dat is voor twintigers en dertigers van nu een

geboortedatum als zij, vanuit het idee dat mensen

Avenier, en een bezoek aan het geboortedorp van

moeilijk

bestudeerde openhartigheid hanteren

en

theatermaakster

Marjolijn

te

doorgronden

standpunt:

zij

zijn

de kunst van ikke 36

FACEBOOKTHEATER simon van den berg

opgegroeid met het idee dat identiteit iets flexibels

oprecht beschrijven van de spirituele ervaring die de

is: een paar meerkeuzevragen in een beroepentest of

reis voor hem toch ook is. In die zin lijken de reizen

de in te vullen vakjes op je profielpagina van

van Van Heemstra, Dchar en Kirmiziyüz op elkaar;

Facebook of Hyves. Maar zo gemakkelijk is het

moderne jonge mensen op zoek naar zichzelf en

natuurlijk niet en dat is precies waar al die Face-

vormende ervaringen.

book-voorstellingen over gaan. Het mooist zie je dat

Er is nog een ander belangrijk onderscheid met

in een voorstelling die niet te zien is op het festival,

de egodocumenten van een generatie eerder. Waar

maar die er zeker niet had misstaan: De vader, de

kunstenaars destijds op zoek waren naar ongemak-

zoon en het heilige feest van de Turks-Nederlandse

kelijke werkelijkheid en confrontatie op het podium,

theatermaker Sadettin Kirmiziyüz. Hij omschrijft

zijn de huidige twintigers en dertigers gastvrij en

zichzelf

agnostische

ontwapenend. Om niet te zeggen poeslief. Ze zijn

migrantenzoon”, maar uit een combinatie van zucht

meer geïnteresseerd in authenticiteit dan in feite-

naar avontuur, religieuze nieuwsgierigheid en

lijkheid. Niet alles wat ze op het toneel vertellen is

behoefte aan bonding met zijn vader maakt hij de

waar, ze zijn zich hyperbewust van de manipulatieve

islamitische heilige pelgrimstocht naar Mekka.

kracht van het theater en zetten die doelmatig in

Wat zo bijzonder is aan deze voorstelling is dat

voor hun verhaal. Daarin is Facebook-theater hele-

Kirmiziyüz zijn Hadj niet beschrijft als een onver-

maal van nu. Het zijn voorstellingen waarin live,

vreemdbaar deel van zijn cultuur en van zichzelf,

voor je neus identiteit wordt geconstrueerd. Als

maar juist als een zoektocht naar zelfontplooiing. Zo

toeschouwer mag je je eraan spiegelen, erin mee-

balanceert hij de hele tijd tussen afstandelijk en een

gaan of gewoon je duim omhoog doen en het liken.

als

een

“geassimileerde

beetje ironisch observeren en het moeizaam maar Simon van den Berg is theaterjournalist en criticus voor onder andere TM en Het Parool. Dit artikel werd eerder gepubliceerd in Het Parool.

de kunst van ikke

37

junglefever

artistieke verrijking of artistieke safari?

Steeds meer westerse kunstenaars verleggen hun werkterrein naar het verre Zuiden of Oosten om artistieke vriendschappen aan te knopen met kunstenaars van daar. Maar kan een westerse kunstenaar wel een gelijkwaardige relatie aangaan met een niet-westerse partner? Of zit er in de relatie tussen Noord en Zuid altijd een ongelijkwaardigheid ingebakken? En als dat zo is, is het dan mogelijk om gezamenlijk tot een harmonieus kunstwerk te komen? Volgens Wouter Hillaert is dat laatste onmogelijk. Daarom moeten kunstenaars ook niet doen alsof ze door het samenwerken met Anderen die Anderen ook beter leren kennen. Hoogstens leren ze vooral wat over hun eigen cultuur. De beste interculturele voorstellingen, vindt Hillaert, zijn die die eerlijk zijn over het schurende en ongelijkwaardige karakter van de interculturele ontmoeting. De Curaçaose actrice Sheila Payne werkte mee aan De Vliegende Hollander van Het Volksoperahuis, die door Hillaert onder vuur wordt genomen. Zij had helemaal niet het gevoel dat er sprake was van ongelijkheid en meent dat er bij Hillaert sprake is van

10 september 2010

misplaatst wantrouwen. 38

WAARHEEN VLIEGT DE HOLLANDER? wouter hillaert

Natuurlijk was het een mooie voorstelling. Uitgelaten én een tikje melancholisch. Sfeervol samengestemd én met ‘solopower’. Intercontinentaal, intercultureel en dus interessant: De Vliegende Hollander – Morto i Laman, een coproductie van Het Volksoperahuis met Teatro Luna Blou uit Curaçao, versterkt door het Antilliaanse gospelkoor van het Dutch Gospel Arts Institute. “Een unieke samensmelting van Hollandse zeemansromantiek en Caribische passie”, besloten de makers zelf op hun site. Met hartverwarmende staande ovaties sloot het Oerolpubliek zich daar gul bij aan, in het knusse kerkje van Midsland. Het voelde bijna als de thuiskomst van een jarenlang verloren zoon. “En laat ons samen zingen”, las ik op het houten psalmenbordje. Het is de laatste jaren een terugkerend verschijnse-

KVS in Congo, maakte ’t Arsenaal uit Mechelen een

een vrije kunstenaarsverbeelding deelt. Van dat

lin de Nederlandstalige podiumkunsten: kleurrijke

mondiale Kersentuin met Senegalezen en engageer-

harmoniedenken moeten we af, is mijn punt.

– zeg niet langer ‘exotische’ – creaties met niet-

de Sidi Larbi Cherkaoui zeventien Shaolin-monni-

westerse kunstenaars pakken het publiek vaak hele-

ken voor Sutra. Dat de wereld een dorp geworden is,

Nederlandse hoogmoed

maal in. Steeds meer makers trekken immers de

geldt lang niet als voldoende verklaring voor deze

Kijk naar De Vliegende Hollander. Hoe oprecht har-

Europese veiligheidszone uit om te gaan werken in

groeiende uit- en intocht. Veeleer het omgekeerde is

monieus de muzikale uitwisseling op scène ook lijkt,

verre oorden, vaak derdewereldlanden. OMSK zat

waar. Dit soort projecten actualiseert net hoeveel

het samen vertelde verhaal is niet meer dan een

zes maanden in Kinshasa, Theatergroep Siberia ver-

diepe mondiale breuklijnen er nog bestaan: cultu-

onverholen mystificatie van de Nederlandse koloni-

zustert al jaren met Zuid-Afrika, Dries Verhoeven

reel, artistiek, vooral economisch. Hoe gaan we

ale ontdekkingsgeest. Monumentaal torent kapitein

legde voor Life Streaming een chatlijn naar Sri

daarmee om? Om met acteurs uit Ziguinchor een

Van der Decken (Kees Scholten) boven de koorge-

Lanka. Ook vanuit Vlaanderen werkt de Brusselse

Tsjechov op te zetten, volstaat het niet dat je beiden

zangen uit: hij is de gedreven eenzame held die bij

junglefever 39

WAARHEEN VLIEGT DE HOLLANDER? wouter hillaert

wijze van overwinning zijn collectieve bemanning

Curaçao gemaakt moest worden, communiceert ze

dat geldt niet alleen voor het publiek, maar ook voor

verdoemt. Razend wil hij door de storm heen, voort-

zelf nog het minst. “Universeel”, noemden de

de makers. Is mondiaal theater in de grond niet de

gestuwd door zijn bolle zeilen en het zingen van de

makers ze in een nagesprek op Oerol. Dat woord is

uitvoer van ons wat lastige aanvoelen dat theater

zee. Zo hard gaat Nederland hier op in westerse ego-

inderdaad de kers op de taart van het harmonie-

hier in Europa nog weinig maatschappelijke impact

ideologie en vaderlandse waterveroveringsmystiek

denken. Van onze kant van de globe is het zo

kan verwezenlijken? Terwijl we ons daar, in de sub-

gemakkelijk in de mond genomen.

sidiewoestijn en de artistieke achterstelling van de

“Mijn punt is dat we van het harmoniedenken afmoeten.”

derde wereld, weer relevant kunnen voelen? Het is Verhulde zelfhulp

trouwens net goed dat die uitwisseling niet al te ge-

Intercontinentaal theater wordt vaak gelezen als het

makkelijk gaat, dat past bij ons gedroomde zelfbeeld

dat het niemand nog lijkt op te vallen dat er geen

bezoek van ‘de Anderen’ in onze cultuur. Het zou

van artiest zijn. Het verschil maken. Pionieren. Back

spatje Caribische invloed in het verhaal voorkomt.

ons een ‘vreemde cultuur’ leren kennen. Ik geloof

to

Of het moeten de muzikale ritmes van Ompi Tio zijn,

dat het vooral veel over onszelf zegt. Met zijn veilige

verwende

en het enthousiaste Papiamento van vertelster

tweedeling tussen podium en zaal helpt interconti-

verhaal. En daar is niets verkeerds mee, maar we

Sheila Payne: zij mogen deze Hollandse hoogmis

nentaal theater ons net die verre bijzonderheid toe

moeten het wel onder ogen durven zien. Het zijn

nog wat extra galm geven.

te eigenen (en vaak toe te juichen) waar we op de

wijzelf die naar onze functie zoeken, veeleer dan ‘zij’



Quizvraag: wat zou de eerste eigen culturele

tram wel eens voor gaan verzitten. Het deelt ons mee

die erom vragen. Heb ons nodig!

associatie van Antillianen bij ‘zeilschip’ zijn? Ik gok

dat we dan toch fatsoenlijke, breeddenkende bur-

dat het antwoord zich veeleer beneden- dan boven-

gers met een gezonde mondiale interesse zijn. Want

Eerlijke exploitatie

deks zou afspelen. Ik kan me ook voorstellen dat zij

wat communiceert een voorstelling als De Vliegende

Dát is wat er zo goed is aan de documentaire Enjoy

heel andere zeeverhalen zouden vertellen, mocht

Hollander anders dan dat het eeuwige koloniale

Poverty van Renzo Martens. Hij brengt precies die

iemand hen erom hebben gevraagd. Maar De

schulddiscours gelukkig niet meer stoelt op een

nood van het Westen aan de armoede in het Zuiden

Vliegende Hollander lijkt – als ‘heruitvinding’ van

verwijt van ‘hun’ kant? Dat we wel degelijk onge-

in beeld. Hij exploiteert zijn eigen neokolonialisme,

De dood en de zee (1994) van Het Volksoperahuis –

troebleerd kunnen samenleven, en dat de vreemden

in plaats van het willens nillens te verhullen achter

louter Nederlandse export. Harmonieuze samen-

die dat in ons Nederland met zijn rijke cultuurverle-

de illusie van een fijne interculturele ontmoeting.

smelting? Veeleer onbewust en ongelukkig machts-

den niet doen, dus toch de foute uitzondering zijn?

Hij toont dat er een gigantische kloof bestaat tussen

vertoon. Waarom deze productie zonodig in en met

Harmonie muss sein. Het zegt alles over onszelf. En

Europa en Afrika, en dat zijn eigen artistieke inter-

basics

gaan.

Wij

theatermakers

hebben van

dat

nodig,

Europa

zonder

junglefever 40

WAARHEEN VLIEGT DE HOLLANDER? wouter hillaert

ventie die net zo schaamteloos uitbuit als elk goed

Sheila Payne naar Het Volksoperahuis gebeld heb-

nooit goed doen. De lijst van valkuilen is bekend.

bedoeld NGO-project. Hij actualiseert wat er alle-

ben om te vragen of Scholten en co die boeiende

Wie met louter artistieke interesse komt, negeert

maal wringt, in plaats van dat toe te dekken: door

voorstelling uit 1994 nog eens wilden komen over-

vaak de ontwikkelingsnood van de lokale omgeving

zichzelf mee in het bad te trekken en dat ook nog

doen in Curaçao? Het zijn nog steeds de Hollanders

en dus elke bredere duurzaamheid: ‘uitbuiting’. Wie

eens te etaleren. Kortom, Martens zoekt de confron-

vooral op ontwikkeling inzet, ontkent zichzelf als

tatie, in plaats van de harmonie. Ook voor intercon-

“Zoeken naar scheuren in plaats van

tinentaal theater is dat veel vruchtbaarder dan half-

naar het plakband integreert het

buiten Europa onder de aandacht wil brengen,

zachte gelijkstemmigheid te fabuleren. Zelfs zonder

politieke in de kunst.”

selecteert die volgens louter westerse normen als

Mouffe moge duidelijk zijn dat dát het politieke

die komen aanvliegen, en de rest die hen ophaalt bij

draads zijn: ‘eurocentrisme’. Wie dat niet doet,

terug integreert in de kunsten. Zoeken naar de

de luchthaven. Want natuurlijk draait het allemaal

verzandt in ‘exotisme’. Wie mikt op het lokale

scheuren, in plaats van het plakband.

om geld. Zelfs al zou je er als westerse theatermaker

publiek, mist wederkerigheid voor de betrokken ar-

Want hoe je het ook wendt of keert: élke cultu-

niet mee bezig zijn, Afrikaanse partners projecteren

tiesten. Wie wel wederkerigheid beoogt, riskeert dat

rele uitwisseling met verre derdewereldlanden

vanzelf een dollarteken op je voorhoofd. Jij bent hun

het lokale publiek zich er cultureel-artistiek niet in

bouwt bij voorbaat op ongelijkheid, meer dan op

overlevingspakket. Zo vond het kunstenaarscollec-

herkent. Enzovoort. Heeft het allemaal nog wel zin?

harmonie. Al zal dat voor pakweg Curaçao of Zuid

tief Eza Possible in Kinshasa ooit dat het Vlaamse

Afrika nog wel meevallen, wij hebben geld en zij

Time Circus, op verkenning in Congo, de moeite van

De leeuw en het schaap

veelal niet. Het gaat niet zozeer om dat geld, wel om

het gesprek niet waard was. De Vlamingen dachten:

Een mooi antwoord gaf André Lye Mudaba Yoka,

het initiatiefrecht dat eraan vasthangt. Is er ooit al

we gaan eerst eens rondkijken, polsen wat de lokale

Congolese professor en cultuurexpert, in een inter-

eens een overgevlogen Congolese regisseur wezen

noden zijn. De Congolezen vonden: ze hebben geen

view voor cultuurtijdschrift rekto:verso. Hem stoort

aankloppen bij Toneelgroep Amsterdam om te zeg-

project, wat komen ze hier doen?

niet alleen de exploitatie door onder meer Belgische

gen dat hij graag met hen een project komt doen?



Zelfs in culturele uitwisselingen met de beste

filmmakers van Congo, maar ook het miserabilisti-

Zelfs al zou hij dat willen, het hoort niet tot de ge-

intenties zit alles al scheef nog voor de eerstesteen-

sche beeld dat ze er dan van gaan uitdragen in

woonten. Als Toneelgroep Amsterdam ooit iets doet

legging. Net dat maakt het voor sikkeneurige buiten-

België. Hij vindt dat typerend voor veel culturele uit-

in Kinshasa, zal het zijn omdat Ivo Van Hove beslist

wachten als ondergetekende zo gemakkelijk om erop

wisseling. Maar dat doet hem toch niet wanhopen.

heeft dat hij dat nodig vindt. Of zouden Ompi Tio en

te blijven schieten. Het is nooit goed. Je kán het

“We leven in een gemondialiseerde wereld, waarin

het begrip ‘agonistisch pluralisme’ van Chantal

kunstenaar: ‘paternalisme’. Wie goede kunst van

autonomie, vernieuwing, gelaagdheid of tegen-

junglefever

41

WAARHEEN VLIEGT DE HOLLANDER? wouter hillaert

alles verbonden is. De vraag is niet of, maar hoe we

der’. Wie dat heel mooi vertaalt, is Dries Verhoeven

Nederland en Vlaanderen. De motor van het leven is

de Noord-Zuidrelatie invullen. Het is een verhou-

in Life Streaming: een interpersoonlijke chatsessie

– in Noord en Zuid – verwarring, strijd, onbegrip.

ding tussen vleeseters en planteneters, tussen een

met een ver iemand waarvan gaandeweg blijkt dat

Mondiale producties die dat kunnen pakken – zoals

aanbieder en een ontvanger. Als het over geld gaat,

hij ergens in de Pacific nogal wat verloren heeft in de

het Vlaams-Congolese À l’attente du Livre d’Or van

zijn blank en zwart nooit gelijk. Maar zelfs in het vol-

tsunami. Ook hier levert de zee de sleutelmetafoor,

KVS/Campo of het Duits-Burkinese Via Intolleran-

le besef dat een ongelijke machtsverhouding door-

maar je wisselt ten minste samen uit wat die voor elk

za II van Christoph Schlingensief – zijn het ware

werkt in alles wat daarna volgt, kan je je afvragen of

apart betekent. De kracht van Life Streaming is zijn

intercontinentale theater. Ze verzoenen niet, ze

een evenwichtige en wederzijdse samenwerking toch

‘tegenover’ tussen ‘ik’ en ‘jij’. Voortdurend confron-

verwarren. Omdat ze zelf verward zijn. Ze tonen zich

niet denkbaar is. Kan de leeuw samenleven met het

teert je verre contact je met clichés over hem en je

ten volle bewust van zichzelf en hun problematische

schaap? Artistieke samenwerking tussen Europa en

westerse zelf. De luie tv-kijker versus het arme

positie. Tegelijk zoeken ze wederkerigheid en gelijk-

Afrika is een utopie, maar ik verkies die utopie

slachtoffer. Of omgekeerd: de vreemdeling die op je

heid in de verschillende kijk van elkeen op scène. Als

boven de hel van het niets.”

geld uit is versus de westerling die op zijn bezit zit.

kijker en burger snap je ze eigenlijk niet: hun



Yoka gelooft in onderlinge linken tussen mid-

Heel slim wordt je achterdocht gewekt, in plaats van

overdaad, hun vreemde talenmix, hun opdringerig-

denveldorganisaties, journalisten en kunstenaars

je begrip. Niet harmonie, maar confrontatie is de

van beide continenten, veeleer dan in bilaterale

inzet. Net dat zou veel meer mondiaal theater

staatsovereenkomsten. Voor die mondiale veldwer-

mogen zoeken: Brechtiaanse vervreemding, in plaats

kers ziet hij maar één hamvraag: wat breng ik naar

van ‘unieke samensmelting’. De wereld is niet

theater ons net die verre bijzonderheid

dit land en wat neem ik mee? “Wie zich die vraag

universeel, maar één groot spanningsveld van

niet stelt, is een voyeur die amper verschilt van de

scheuringen, botsingen, tegenstellingen.

toe te eigenen waar we op de tram wel

multinationals



die

hier

alle

diamant

komen

“Met zijn veilige tweedeling tussen podium en zaal helpt intercontinentaal

eens voor gaan verzitten.”

Mondiaal theater dat net die ‘tegenovers’ actu-

opgraven en zonder gêne weer verdwijnen. Culturele

aliseert, is niet alleen veel waarachtiger met zichzelf.

heid. Net daarom zijn het splinterbommen. Mis-

samenwerking is een ethische vraag, een persoon-

Het heeft ook zoveel meer impact. Persoonlijke

schien dragen ze niet Yoka’s utopie uit, ze raken wel.

lijke morele kwestie.”

impact om te beginnen, daarna misschien ook maat-

En diep, veel dieper.



Ziedaar de weg, zo je wil de uitweg. Mondiaal

schappelijke slagkracht. Want de tijd van harmo-



theater gaat niet over Europa tegenover niet-

nieuze, in de grond schijnheilige multiculti is voor-

dit soort zelfbetrokken confrontatiekunst dat het

Europa, maar over ‘ik-de-ander tegenover jij-de-an-

bij, zo bewijst alleen al het recente stemgedrag in

mondiale theater zal redden van zijn valse zeemzoet.

Ziedaar dus de weg, de uitweg zo je wil. Het is

junglefever 42

WAARHEEN VLIEGT DE HOLLANDER? wouter hillaert

Van zijn geruststellende staande ovaties. Van zijn vliegende Hollanders die met hun goeie bedoelingen vooral de schijn ophouden. Harmoniedenken is mooi, maar het klopt niet met de mondiale werkelijkheid. Wouter Hillaert is freelance theaterjournalist voor het Vlaamse dagblad De Standaard en podiumredacteur bij cultuurtijdschrift rekto:verso.

junglefever 43

EEN OPRECHTE, MAAR ACHTERDOCHTIGE WORSTELING Reactie op het artikel van Wouter Hillaert sheila payne

Eigenlijk kan ik alleen maar persoonlijk reageren. Van dat harmonie-denken moeten wij af? In plaats van harmonie moeten wij de confrontatie opzoeken? In mijn ervaring met Het Volksoperahuis heb ik een ‘Hollandse’ cultuur leren kennen en ja, het is oké. Of dat opgelegd was? Als je iemand tegenkomt en die vraagt jou om ergens aan mee te doen, is dat opgelegd?

Hoe ik de dingen heb ervaren? Jef Hofmeister en

Kapitein Van der Decken was een zeevaarder in een

Volksoperahuis zelf. Dus dan ben ik een verteller die

Laurens Joensen van het Volksoperahuis zijn het ei-

tijd dat het normaal was om je land te verlaten en

vertelt wat er op een schip is gebeurd. Moet er dan

land ingedoken en hebben kennisgemaakt met onze

misschien nootmuskaat te kopen of te halen. In een

meteen een relatie gelegd worden met slavernij? Ben

cultuur op een manier die maar weinigen gegeven is. Weinig mensen hebben een kans om het zo mee te

“Kunst bestaat uit confrontatie, maar

ik dan een slaaf die het verhaal vertelt? Ik kan dus blijkbaar niet de rol hebben van een verteller, omdat

maken. Dat heeft vooral te maken gehad met hun

dat sluit toch niet uit dat het ook

integere instelling. Ja, natuurlijk, ze zijn Hollanders

harmonieus kan zijn, of is dat een vies

met hun Hollandse gewoonten en gebruiken. En ik

woord?”

Van der Decken had het voor het zeggen én hij

gebruiken. Zij waren gretig om onze gewoonten en

onderzoek dat ik op internet deed, kon ik geen link

was...? Er zingt een koor en Van der Decken gaat he-

gebruiken toe te voegen aan de voorstelling.

leggen met slavernij, ondanks suggesties van het

lemaal voorop staan zingen alsof hij de baas is...

ben Curaçaose met mijn Curaçaose gewoonten en

in die tijd alle zwarte mensen op zo’n schip een slaaf zouden moet zijn? is een makamba (blanke) en dus de bemanning

junglefever 44

EEN OPRECHTE, MAAR ACHTERDOCHTIGE WORSTELING Reactie op het artikel van Wouter Hillaert sheila payne Hij is kapitein. Dan is hij toch gewoon de baas? De

de tragedie die zich op het schip afspeelt? Er zijn veel

konden allemaal ons eigen ding met de voorstelling

Vliegende Hollander is bovendien al jaren niet enkel

Curaçaose mensen die ook volop genoten hebben

doen. Kunst bestaat uit confrontatie, maar dat sluit

meer een Nederlandse mythe. Inmiddels is hij deel

van de voorstelling en de voorstelling werd ook goed

toch niet uit dat het ook harmonieus kan zijn, of is

van het werelderfgoed. Er zijn al ontelbare films over

ontvangen in Curaçao. Verlangen die dan naar de

dat een vies woord?

The Flying Dutchman gemaakt.

koloniale tijd?

Dit artikel is een oprechte worsteling met de

Ik heb altijd genoten van de Verhalen uit

eigen duivels van de schrijver. Dat is goed, maar

Koloniale heerszucht

Duizend-en-een Nacht. Shakespeare heeft theater-

voor mij zit er toch een beetje denken in cliché’s in

De leeuw en het schaap? Per definitie zijn wij onge-

stukken geschreven over koningen in een vreemd

en een fixatie op kleur of verschil. Ik wil identiteit

lijkwaardig? Waar staat dat? De mannen van het

land die een heleboel lugubere dingen doen en ik

niet ontkennen, maar ik zou niet steeds willen ver-

Volksoperahuis hebben inderdaad subsidie. Ze heb-

geniet nog van Shakespeare. Tegelijkertijd ben ik

vallen in het cliché van de leeuw en het schaap.

ben geld en wij niet, maar maakt dat mij minder?

bezig met verhalen van Kompa Nanzi. Er zijn zoveel

Waar ik huiverig voor ben - en dat was ik ook

Het stuk is inderdaad geschreven door Jef en hij is

goede verhalen in de wereld.

bij het begin van dit project - is dat Europeanen hier-

makamba, of eigenlijk Indo. Is het abnormaal dat hij



Het is heel erg natuurlijk dat er na zo’n project

heen komen en van alles en nog wat van ons willen.

precies weet waar het verhaal om gaat? Wat hij wilde

een vervolg komt en natuurlijk zal er vast en zeker

Dan gaan ze weer weg met onze spullen en gaan in

vertellen met zijn verhaal?

iets nieuws ontstaan. Jef is bezig met een project dat

Nederland koketteren met onze cultuur zonder ons

Eigenlijk is de vraag voor mij: Als iemand zich

te maken heeft met zijn ervaring op Curaçao. Dat is

daarin te laten delen. Maar dat was niet het geval.

gedraagt zoals Van der Decken bij een storm, is dat

toch normaal? Je komt als jezelf binnen, je wordt

Wij werden ook uitgenodigd om naar Nederland te

typisch iets Hollands of kan het ook een universeel

rijker aan ervaringen en je gaat verder onderzoeken.

gaan en daar onze voorstelling te tonen. Wat mij

Dat is toch heel gezond?

betreft moeten er meer projecten zijn zoals deze.



“Werd het publiek geraakt door het

Maar ik ken ook projecten waarbij artiesten uit

verhaal, omdat zij stiekem verlangen

Makamba

naar koloniale heerszucht?”

Mijn ervaring is dat Jef en consorten makamba’s

kunnen laten zien. Dat gebeurt ook.

zijn met hun ‘dingen’ en wij Curaçaose mensen zijn



iets zijn? Werd het publiek geraakt door het verhaal,

met onze ‘dingen’. Het is niet dat er geen confronta-

Wouter Hillaert. Volgens mij wil hij zelf vasthouden

omdat zij stiekem verlangen naar koloniale heers-

ties waren, maar de liefde voor kunst is wat ons uit-

aan een verleden en is hij achterdochtig. Toch geldt

zucht? Is het niet mogelijk dat ze geraakt waren door

eindelijk bindt. Ompi, Konki, Pierre, Hein en ik, wij

zijn artikel wel als een goede oefening in een oprecht

Curaçao hun producties in Nederland hebben Ik kan mij niet zo goed inleven in de duivels van

junglefever 45

EEN OPRECHTE, MAAR ACHTERDOCHTIGE WORSTELING Reactie op het artikel van Wouter Hillaert sheila payne afvragen waar je mee bezig bent. Maar nee, ik heb er goed over nagedacht en ben het niet eens met de strekking van zijn verhaal en zeker niet wat betreft het Volksoperahuis. We moeten niet al te moeilijk doen, anders kunnen en mogen we niets meer. Sheila Payne is verhalenverteller, theatermaker en actrice. Ze speelde onder andere in “Morto i Laman – De dood en de zee” van het Volksoperahuis. Ook is ze oprichtster van de Gogorobi Foundation die de verteltraditie van Curaçao en het Caribisch gebied wil promoten.

junglefever 46

next

de nieuwe generatie kosmopolieten

De jongste generatie theatermakers, dansers en muzikanten groeide op met globalisering als gegeven. Zij halen hun inspiratie overal vandaan en brengen allerlei mengvormen van hoge en lage, westerse en nietwesterse kunst naar de theaters. Zo haalde de breakdancevoorstelling Blaze goede recensies en speelde in alle schouwburgen. De urban-cultuur lijkt daarmee eindelijk de barricaden van de kunstpaleizen te hebben geslecht. Is dat toe te juichen, of is dat een overwinning van de oppervlakkigheid? Pablo Cabenda denkt dat oude en nieuwe kunstenaars – ondanks hun verschil in methodes en inspiratiebronnen – nog steeds hetzelfde willen: zich zo goed mogelijk uitdrukken.

19 april 2010 47

EEN PODIUM VOOR DE STRAAT

Of: de kunst van het surfen en het samplen pablo cabenda

In 2010 ging in het Amsterdamse Carré de streetdanceshow Blaze in première, een spectaculair evenement vol muziek en breakdance, electric boogie en vogue. Later dit jaar volgt een tournee waarin niet alleen de voor de hand liggende podia, maar ook prestigieuze schouwburgen zijn opgenomen. Tempels van verfijning en verheven kunst, die je niet meteen te binnen schieten als natuurlijke habitat van iets dat letterlijk van de straat komt. En daarmee voegde Blaze zich als cultureel fenomeen naadloos in een actuele discussie.

De recensent van De Volkskrant wist een nijpende

feld hebben gevoeld alsof het gerammel aan de poor-

kwaliteitskeurmerk. Vier sterren. Niet zozeer het

cultuurfilosofische kwestie – die tegenwoordig in

ten van het establishment eindelijk zijn vruchten

aantal was daarbij van belang, maar het feit dat de

diverse gedaantes rondwaart op de burelen van

afwierp. Aan de ene kant teloorgang, aan de andere

voorstelling überhaupt werd voorzien van een waar-

cultuurhistorici, door de galeries van museum-

kant erkenning. Hoe te duiden?

dering die is voorbehouden aan datgene wat op de

curatoren, in de hoofden van cultuurpessimisten en



kunstpagina wordt gerecenseerd, namelijk kunst.

in de columns van kunstcritici – in de eerste regel

ling “adembenemend” en “spectaculair”. Trefwoor-

Ook het aankondigend stuk over Blaze in het kunst-

van zijn beschouwing te condenseren tot de vraag:

den die je ook kunt gebruiken bij een mooie voetbal-

katern van De Volkskrant ademde voorzichtig

“Straatdans in de schouwburg, kan dat?”.

wedstrijd of een geslaagde circusvoorstelling. Er was

dezelfde sfeer. Blaze werd totaaltheater genoemd.



Het moet voor één partij hebben aangevoeld

nog een duidelijk signaal dat een antwoord gaf op de

Er was een liefdesduet (een echo van de klassieke

alsof de Olympus werd opengesteld voor een potje

vraag die de criticus van De Volkskrant zichzelf

pas de deux), er was sprake van dramaturgie (al werd

straatvoetbal. Voor de andere partij zal het ongetwij-

stelde. Het stuk in die krant ging vergezeld van een

die nog wel die van de videoclipcultuur genoemd)

De recensies van Blaze noemden de voorstel-

next 48

EEN PODIUM VOOR DE STRAAT - Of de kunst van het surfen en het samplen pablo cabenda

en om het helemaal in een traditie te plaatsen, noem-

Hiphoppers die geen academische achtergrond

Franse curator en kunstcriticus Nicolas Bourriaud,

de regisseur en choreograaf Anthony Van Laast

hebben, denken echter niet conceptueel, maar

die het nieuwe kunsthistorische label bedacht: het

streetdance de nieuwe vorm van moderne dans – en

werken heel instinctmatig vanuit het materiaal.”

altermodernisme.

voegde daar in een adem aan toe dat de danswereld

De meningen over dit soort theater zijn in een con-

Volgens Bourriaud heeft het postmodernisme

dat nog lang niet zal accepteren.

stante flux van pro’s en contra’s. De NRC-recensent

als state of mind plaats gemaakt voor een nieuwe

die Blaze besprak, koos voor de andere kant van de

moderniteit, een die past in onze eeuw van globali-

Het gaat wel voorbij

medaille: “De tachtig minuten durende voorstelling

sering, een die een weerspiegeling vormt van onze

Er is een veelheid aan podiuminstellingen die bloeit

vertelt geen verhaal, maar bestaat uit afzonderlijke

dagelijkse levens, die zijn verworden tot reizen in

op het snijvlak van kunsttraditie en grootstedelijke

dansscènes. Dat maar liefst zes choreografen aan de

een chaotisch universum. In een vraaggesprek met

jongerencultuur.

Frankrijk

heeft

Black

Blanc

“Het moet voor één partij hebben

Beurre, in Duitsland brengt de groep Storm urban

Bourriaud in het kunsttijdschrift Metropolis zegt hij: “Volgens mij zijn we op een historisch moment

dance naar het theater en in Engeland noemt Jonzi

aangevoeld alsof de Olympus werd

D zich de toonaangevende hiphoptheatergroep. In

opengesteld voor een potje

eigen specifieke cultuur werken, maar vanuit een

Nederland laat onder andere de broedplaats Solid

straatvoetbal.”

globale context.” Veel meer dan dat ze in een traditie

van hiphop(dans)theater. Erkenning vanuit de

show meewerkten, versterkt dat fragmentarische

kunstenaars volgens Bourriaud nu onthecht en

gevestigde kunstorde voor dergelijke initiatieven

gegeven. Blaze is daardoor een zeer energieke, maar

doorkruisen ze een breed en wereldwijd cultureel

komt

tegelijk eendimensionale show.”

landschap dat verzadigd is met symbolen. Ze

directeur van Jongerentheater 020 (dat gefuseerd is



Totaaltheater versus een-dimensionaliteit, dra-

creëren nieuwe wegen tussen multiple formats van

met Solid Ground Movement), weten: “Er is heel

maturgie versus fragmentatie. Academische traditie

expressie en communicatie. Er bestaat niet meer

lang op neergekeken en er leefde een houding van:

versus clipcultuur. Kunst of geüpgrade entertain-

zoiets als een vaststaande culturele identiteit die als

het gaat wel weer voorbij.” Ze geeft toe dat pas een

ment? Wat is het artistieke residu wanneer je alles

basis dient voor het werk.

klein deel van de makers capabel is om hiphop in

optelt en aftrekt? Heel, heel misschien zijn de



een theatersfeer toe te passen: “Er is tijd en ruimte

genoemde eigenschappen wel meer een weerspiege-

schijnsel waarbij de nadruk wordt gelegd op de

nodig voor onderzoek. Maar in Nederland wil ieder-

ling van een nieuw soort kunst dan de uitdrukking

verbanden tussen verschillende culturen, het maken

een meteen thematische gelaagdheid, verdieping.

van veredeld vermaak. Dat zeg ík niet. Dat zegt de

van vertaalslagen, het toe-eigenen. En zie, voor je

Ground Movement van zich spreken op het gebied

schoorvoetend,

laat

Marion

Schiffers,

beland waarop kunstenaars niet meer vanuit hun

opereren

en

die

verder

ontwikkelen,

zijn

Bourriaud noemt het ‘creolisatie’: het ver-

next 49

EEN PODIUM VOOR DE STRAAT - Of de kunst van het surfen en het samplen pablo cabenda

geestesoog vleien moderne, jonge theater- en

die maar lichtjes tegen de westerse academische

die ervoor zorgen dat verfijnde tradities voor de elite

dansmakers zich in het door Bourriaud opgemaakte

kunsttraditie aan schurken, net zo goed een breuk

overgaan in massacultuur. Door allerhande factoren

cultuurfilosofische bedje. In Bourriauds ogen zijn de

met die traditie als wellicht de start van een hele

– technologische, sociaal-economische – krijgt “een

dansers die de klassieke westerse traditie links laten

nieuwe traditie, met eigen codes die we pas

groep mensen die gelieerd is aan het heersende cul-

liggen gewoon onthecht. Wat op het eerste gezicht

beginnen te lezen en te begrijpen.

turele model toegang tot een handeling waarvan ze

lijkt op oppervlakkig cultuursamplen, is een door-

voorheen was uitgesloten, brengt die instinctief naar

kruising van een veel breder landschap waar jonge-

Oprah!

rencultuur, popmuziek en internet ook deel van

Niet overtuigd? Dan is er nog Alessandro Baricco.

modern taaluniversum en weet zo te bereiken dat

uitmaken. Als ze het concept van een pas de deux

De Italiaanse schrijver/filosoof beschreef in zijn

het een verbluffend verkoopsucces wordt.”

oppikken uit de klassieke traditie en dat plaatsen in

essaybundel De Barbaren een verschijnsel dat

Vertaal dat nu naar de zich ontwikkelende

een breakdancecontext dan creoliseren ze het: ze

ingrijpt op lagen van cultuur en dat de verfijning lijkt

vormen van urbantheater en -dans. Je zou dan kun-

vertalen het en eigenen het zich toe. Wanneer

te offeren voor het spektakel. Niet alleen de hoge en

nen zeggen dat de enorm sterke ontwikkeling van de

Bourriaud zegt dat het maakproces een steviger

verfijnde kunsten, maar ook het zo door Baricco ge-

jongerencultuur, vooral de dominante zwarte

stempel drukt op het artistieke product dan de

liefde voetbal en de traditionele wijncultuur zijn ten

Amerikaanse jongerencultuur, en een migranten-

prooi gevallen aan wat op het eerste oog een vervlak-

stroom de ingrijpende factoren zijn geweest die een

king lijkt, een zucht naar het snelle, het spectaculai-

groep mensen toegang hebben verschaft tot een

nieuw taaluniversum en fungeren als

re. Een ontwikkeling die tegelijkertijd een ontslui-

handeling (dans, theater) waarvan ze voorheen

de lingua franca van de moderne

ting inhoudt van een bepaald cultureel fenomeen,

waren uitgesloten. Met popmuziek, Hollywoodfilms

dat getransformeerd overgaat van de happy few

en clipkanalen op de tv en het internet als leidraad

naar de grote massa. In dat opzicht is Bourriauds

in plaats van choreografen en theatermakers

verhaal een specifiek en op de kunsten toegesneden

ontwikkelden ze zo hun eigen vormen. En spectacu-

identiteit van de kunstenaar, sluit dat aan bij wat

condensaat van Baricco’s uiteenzetting. En, zo stelt

lair zijn die vormen, met hun acrobatische break-

Schiffers zegt over hiphoppers die eerder vanuit het

Baricco, het is maar de vraag in hoeverre de situatie

dance of hun citaten uit kung fu- en gangsterfilms.

materiaal werken dan vanuit een concept. In dat

zo erg is als de cultuurpessimisten ons willen doen

Daarbij spelen internet en televisie een

licht gezien zijn Blaze en al die andere vormen van

geloven. In De Barbaren schetst Baricco aan de hand

bepalende rol. Ze vormen het nieuwe taaluniversum

nieuw crossover-dans en -theater van jonge makers,

van een paar praktijkvoorbeelden de machinaties

waar Baricco het over heeft en fungeren als de lingua

“Internet en televisie vormen een

mens.”

een

directere

spectaculariteit

en

naar

een

next 50

EEN PODIUM VOOR DE STRAAT - Of de kunst van het surfen en het samplen pablo cabenda

franca van de moderne mens. Aanbevelingen in

geniek gezicht – van de klassieke muziek. Dichter bij

oervoorbeeld van datgene waar je moeite voor moet

kranten en kwaliteitsbladen kunnen net zo goed in

huis: een danseres uit Blaze werd gerecruteerd uit

doen om het te doorgronden en ten volle te waarde-

het Latijn zijn geschreven. Pas als je je op televisie of

de populaire talentenjacht So You Think Can Dance.

ren. In de 17e eeuw hoefden liefhebbers van Monte-

internet profileert, wordt je gezien, gehoord en dus

De clou van het oude grapje werkt niet meer. Je komt

verdi’s madrigalen net zo min moeite te doen om

verstaan. Die media zijn de poortwachters geworden

niet meer in Carnegie Hall door heel hard te oefe-

deze op waarde te schatten als vandaag de dag een

naar het megasucces. Het boek van de moderne

nen, maar door aan te schuiven bij Oprah Winfrey.

jonge theaterbezoeker een goed gelukte headspin. Daarbij is het ook niet zo dat de verdieping, die

schrijver wordt geen bestseller door een lovende recensie op de boekenpagina van de kwaliteitskrant,

The powers that be

nu lijkt te verdwijnen en die als eerste wordt opge-

maar omdat de schrijver op tv wordt geïnterviewd

Wat dan nog altijd blijft steken is die immer

merkt door cultuurvorsers, een vacuüm achterlaat.

genoemde teloorgang van de verdieping die die

Waar de traditionele kunstenaar zich in de diepte

nieuwe, hybride urban kunstvormen lijkt te ver-

begaf om tot het wezen van de kunst te komen,

opereren en die verder ontwikkelen,

gezellen, het gebrek aan verfijning en gelaagdheid

surfen jonge makers nu over de oppervlakte voor

zijn kunstenaars onthecht en

die we associëren met ‘echte’ kunst. Baricco noemt

hun samplestrooptocht en eigenen zich met een

dat het kenmerk dat slechts voor hen die zijn aange-

verfrissend gebrek aan respect toe wat ze kunnen

vallen – lees: the powers that be – het duidelijkst

gebruiken voor hun hybride lieveling. Geschiedenis

waarneembaar is. Er vindt een kennelijke verschui-

of traditie is daarbij instrumenteel en alleen relevant

ving van de totaalwaarde van die culturele hande-

als het bruikbaar materiaal oplevert.

ling plaats. Een zielsverlies en dus een teken van

Die horizontale beweging van jonge kunste-

tussen het recept van de dag en het shownieuws. Of

barbaarsheid, dat eendimensionale waar de NRC

naars wordt wel eens over het hoofd gezien door

omdat hij/zij zelf al een bekende tv-persoonlijkheid

over schreef. Maar de opvatting dat kunst per defini-

critici, die zich als specialistische diepzeeduikers

is. André Rieu wordt in de wereld van de klassieke

tie gelaagd is, is een tijdsgebonden opvatting, geen

vaak onbewust zijn van de hyperlinks die aan de op-

muziek als een parvenu gezien en krijgt waarschijn-

universele. Een romantische notie die zijn oorsprong

pervlakte drijven. Links die ook vaak verwijzen naar

lijk nog moeilijker toegang tot het Concertgebouw

vond in de negentiende eeuw maar nu zo vervloch-

zaken die ver buiten hun eigen vakgebied liggen. Het

dan straatdansers tot de schouwburg. Maar voor het

ten is met kunst dat we het nog steeds zien als het

is die houding die Blaze de eerder genoemde video-

tv kijkende publiek is Rieu met zijn in pastelkleuren

wezen daarvan. Baricco noemt de Negende van

clip- of sampledramaturgie geeft. Het is snel, een-

gestoken orkest wel het gezicht – en wat een media-

Beethoven als historisch breekpunt. Het eerste en

duidig, vluchtig en in bepaalde opzichten misschien

“Veel meer dan dat ze in een traditie

doorkruisen ze een breed en wereldwijd cultureel landschap dat verzadigd is met symbolen.”

next

51

EEN PODIUM VOOR DE STRAAT - Of de kunst van het surfen en het samplen pablo cabenda

zelfs oppervlakkig, maar zeker geen onlogisch commercieel monster zonder artistieke waarde. Bovendien, nu we het toch over het wezen van kunst hebben: er is één grote en belangrijke overeenkomst tussen ‘oude’ kunst en die moderne, hybride samplekunst. Het ontstaat en groeit nog steeds vanuit de behoefte van de individuele kunstenaar zich uit te drukken. Een nieuwe behoefte. En, om maar weer even met Baricco te spreken: “Als er nieuwe behoeften zijn, ontstaan die uit het feit dat er weer nieuwe mensen toegang hebben gekregen tot het afgebakende veld van verlangen.” Misschien dat we die nieuwe behoeften van een hedendaagse generatie kunstenaars serieuzer moeten nemen en met een ander, moderner oog dienen te beoordelen dan tot nu het geval is. Pablo Cabenda is freelance journalist en schrijft vooral over popmuziek. Hij schrijft onder meer voor De Volkskrant.

next 52

crossover: flirt of verbond? over de noodzaak van het grenzen doorbreken

De scheiding tussen hoge kunst en lage kunst lijkt op de ene plek meer verdwenen dan op de andere. Jonge theatermakers, dansers, filmers en componisten mengen steeds vaker vormentalen van de straat met die van de klassieke kunst of van niet-westerse kunst met westerse kunst. Toch zien we nog weinig crossover-kunst terug in de grote cultuurpaleizen, in de schouwburgen en concertgebouwen. Hoe komt dat toch? Volgens componist Micha Hamel heeft de hedendaagse klassieke muziek zich teveel in zijn eigen kristallen bubbel teruggetrokken en een kunstvorm gecreëerd die de aansluiting met de echte wereld heeft verloren. Terwijl het juist nu noodzakelijk is dat de kunstenaar zich engageert met de samenleving. Farooq Chaudhry bespreekt het werk van Akram Khan, een choreograaf en danser die kathakdans en moderne dans combineert met andere invloeden die zijn dansers over de hele wereld met zich meebrengen. Juist een kunstvorm als de dans van Khan sluit aan bij de transitionele vorm die onze identiteit in deze geglobaliseerde wereld steeds meer aan moet nemen. Pablo Cabenda zoekt uit waarom interculturele en interdisciplinaire wisselwerking in de popmuziek toch zoveel makkelijker gaat dan in het traditionele theater of de traditionele muziek. En heeft dat niet ook te maken met het feit dat recensenten nog maar slecht in staat zijn de vele verwijzingen naar popcultuur in crossover-voorstellingen te herkennen? Ook Jaïr Tchong merkt die beperkte gereedschapskist van de criticus op, net als de soms grote verschillen tussen het westerse en niet-westerse begrip van muziek. Toch denkt hij dat juist het samensmelten van identiteiten de humuslaag vormt voor de kunst van de

30 november 2009

toekomst. 53

HET KRISTALLEN PALEIS VAN DE HEDENDAAGSE MUZIEK micha hamel

Ik schrijf dit als componist. Als componist van Westerse kunstmuziek. Ik sta in een traditie van een muziek die via het schrift wordt overgeleverd. Een muziek, die denkinhouden bevat die van een dergelijke complexiteit zijn dat ze, net als een toespraak, niet voor de vuist weg gegeven kunnen worden, maar hun weerslag krijgen middels het coderen van deze ideeën in een partituur. En hoewel ik met succes voor de concertzaal heb gecomponeerd, is mij de laatste jaren een onbehagen bekropen. Namelijk dat mijn muziek, de kunstmuziek, de aansluiting met de belangrijkste muzikale ontwikkelingen van vandaag aan het verliezen is. Ik wil graag wat dieper ingaan op de oorzaak daarvan.

Het concert is als cultureel evenement gegrondvest

echter is de importantie van het klassieke concert als

De burger van vandaag heeft veel keuzemogelijkhe-

in de ambitie van de hogere burgerij zich te ontwik-

maatschappelijke gebeurtenis langzaam afgenomen.

den en gedraagt zich grosso modo als consument

kelen tot een klasse van verantwoordelijke, verfijnde

De burger van toen is niet meer de burger van nu. De

van ervaringen. En omdat de markt een steeds gro-

en zelfstandig denkende mensen. Concertzaal en

Duitse filosoof Peter Sloterdijk schrijft in zijn boek

tere en fijnmazigere machinatie voor het vervullen

theater waren de centra van de culturele infrastruc-

Schuim dat wij allen bewoners van een kristallen pa-

van wensen en tot het oproepen van ervaringen is

tuur en functioneerden van 1800 tot 1900 als de

leis geworden zijn. Hij bedoelt hiermee dat elk mens

geworden, lijkt de Westerse mens in zijn consument-

toegangspoorten tot een hoogstaander leven. De

in de Westerse maatschappij in een kleine bel leeft

zijn tot finaliteit gekomen. Dit is om twee redenen

kunstmuziek, die eerst aan paleizen en kerken was

die hij zorgvuldig koestert en bewaakt. Er is geen

een belangrijk punt. Ten eerste is de bewoner van

voorbehouden, werd een expressievorm waar de

leidend concept dat richtinggevend is, noch is er een

het kristallen paleis moeilijk te bereiken, want hij

zelfstandige burger voor zijn individuele, zielsmati-

ideologie die ons verbindt. Althans, ogenschijnlijk,

heeft het druk, aangezien er veel, veel moois is.

ge, en morele groei terecht kon. In de 20ste eeuw

en, vooral ook, voorlopig. Ik kom hier later op terug.

Iedere kunstenaar kent dit probleem. Een groter

crossover: flirt of verbond? 54

HET KRISTALLEN PALEIS VAN DE HEDENDAAGSE MUZIEK micha hamel

marketingbudget zou enigszins helpen, maar tegen

nog geheel in de traditie staat van een hoogcultuur

mens een ander project met zichzelf aanvangt dan

de budgetten van de commerciëlen is de kunstwe-

die via codering – de partituur– tot oneindige com-

het bevredigen van zijn behoeften. Mijn wens is dat

reld niet opgewassen. Bovendien ontneemt deze

plexiteiten kan doorwoekeren tot zij onbegrijpelijk

wij als kunstenaars dit project zelf definiëren, er een

schijnoplossing het zicht op een veel grotere proble-

geworden is. De werkelijke consequentie van deze

vergezicht op bieden. Wij zijn immers de mensen die

matiek. Het tweede belangrijke punt is dat de bewoner van het kristallen paleis misschien wel een

“Voor de bewoner van het kristallen

beetje gelijk heeft dat hij niet komt luisteren. Want

paleis is er geen directe reden om zich

in een wereld waarin het niet nodig is om een andere

te committeren aan een kunstvorm die

ambitie te ontwikkelen dan het consolideren van de eigen gelukzaligheid en waarin bovendien de

het sublieme tot onderwerp heeft.”

geacht worden denk- en ervaringsgebieden mogelijk te maken en te vernieuwen. De hoogcultuur die het westerse componeren is, is het geestelijk en materieel bezit van de hogere burgerij, de klasse die vanuit de eigen activiteit de kunstvorm fundament heeft gegeven, en ons publiek vormt. De actieve muziekbeoefening echter, het zin-

oorverdovende markt elke wens tot vermaak kan invullen, is er geen directe reden om je te committeren

uitspraak is namelijk dat hij totaal andere muziek

gen in kerken en scholen, fanfare en vereniging stel-

aan een kunstvorm die het sublieme tot onderwerp

zou moeten componeren. Want deze kunstenaar

de de burger in vitale verbinding met muziek als

heeft.

denkt weliswaar dat zijn werk in de wereld staat,

kunstvorm überhaupt. Overbodig te zeggen dat

maar in feite staat zijn kunstmuziek volkomen bui-

radio, grammofoon en de latere geluidsdragers in

Doorwoekeren

ten de werkelijke maatschappij en wordt er niets an-

een eeuw tijd tot een explosie van muziek hebben

De componist Karl-Heinz Stockhausen heeft in een

ders zichtbaar dan hoe veilig wij in onze hier leven.

geleid die uitwaaiert tot en met de laatste winkel-

interview gezegd dat de luisteraar die zijn muziek

Deze componist is zelf ook de bewoner van het kris-

straat en treincoupé van ons land. De opgroeiende

wilde begrijpen, er net zo veel tijd in zou moeten ste-

tallen paleis geworden en produceert werken die de

jeugd in alle bevolkingslagen maakt vandaag de dag

ken als hij er in gestoken had om het werk te compo-

bovengenoemde stasis bevestigen. Want hoewel wij

grotendeels middels passieve beleving kennis met

neren. En inderdaad, de muzikale operaties die hij

hier ten lande vrijelijk mogen componeren, wordt er

muziek. Muziek krijgt hierdoor primair een functie

doet zijn niet terug te horen in de muziek als je het

veel irrelevante post-post-post-westerse-concert-

als klank, als correlaat van de persoonlijke, zintuig-

werk voor het eerst, maar ook niet als je het voor de

muziek gecomponeerd die geen werkelijke artistieke

lijke

twintigste keer hoort. Hoe scherp hij dit ook stelt, hij

vergezichten biedt. Ik zeg het nog eens: het valt te

huiskamers van ons land vindt men meer audio-in-

trekt hier geen enkele conclusie uit. Dat vind ik

verwachten dat er pas een nieuwe functie voor de

stallaties - en zelfs dit is al passé, laat ik zeggen: meer

typisch voor een twintigste-eeuwse componist, die

kunst in de maatschappij te ontwaren zal zijn als de

computers en ipods - dan piano’s. En, wat aardig is:

ervaring.

Eenvoudiger

gezegd:

in

crossover: flirt of verbond?

de

55

HET KRISTALLEN PALEIS VAN DE HEDENDAAGSE MUZIEK micha hamel

dat geldt ook voor de huiskamers van componisten.

deze actieve en in de traditie gegronde achtergrond

volgens geheel andere coördinaten wordt beleefd,

Hier moeten wij iets mee, vind ik. Want vergeet niet

van de luisteraar. De muziek vereist een educatieni-

zal worden beleefd, en haar geldigheid daarom op

dat de manier waarop de gehele maatschappij door

veau dat er eenvoudig niet is. Of minstens: waar niet

termijn zal moeten herijken.

muziek gevoed en door muzak wordt gebombar-

op gerekend kan worden. Want het publiek in de



deerd diepgaande invloed heeft op de manier waar-

zaal dat welwillend, intelligent, toegewijd en nieuws-

aansluiting te vinden met een breed publiek zonder

op de luisteraar naar muziek luistert. Ik zou zelfs

gierig is, is meestal niet in staat om de muziekinhoud

een concessie te doen aan de artisticiteit? Ten eerste

willen stellen dat alle muziek primair als toegepaste

in een live-situatie überhaupt te volgen.

zou ik het raakpunt van muziek met de maatschap-

Hoe moet de hedendaagse muzieksector een

pij intenser willen zien. Het is mijn diepste wens dat

muziek wordt beleefd, omdat daar en op die manier (via films, televisie en games) de eerste, heftigste en

Straatrumoer

de moderne muziek een hedendaags karakter krijgt,

indrukwekkendste muziekervaring tot stand komt.

Veruit de meeste mensen beleven het concert als een

opdat wij een sector zijn waarin de mens zichzelf

Het zou vreemd zijn als de hedendaagse componist

‘zee van geluidservaringen’ of als een ‘woordeloze

nieuwe horizonten geopend ziet. Ik pleit dus nadruk-

daar niet op zou reageren. Ik zou het nog sterker wil-

stroom van dramatische gebeurtenissen’ waarin

kelijk niet voor ‘meer straatrumoer in de muziek’,

len stellen: zelfs componisten zijn niet altijd en niet

men vertoeft. En dat geldt niet alleen voor de

dat de maatschappij en haar sociale en politieke ont-

exclusief met muziek in contact gekomen via het

moderne muziek, dat geldt voor alle muziek. De ge-

wikkelingen op een of andere wijze in de muziek

ringe populariteit van hedendaagse muziek kan

hoorbaar zouden moeten zijn. Nee, ik pleit voor een

hierom niet gereduceerd worden tot een kwestie van

muziek die zo onmiddellijk is dat haar inzet als

nieuwe functie voor de kunst in de

marketing. Nee, het is aan ons componisten om de

moderne kunst direct en begrijpbaar is, waardoor

maatschappij te ontwaren zal zijn als

taal - of liever, het muzikaal dialect -, waarin wij

zij als urgent wordt ervaren. Want helaas is vaak de

componeren van alle overbodigs te ontdoen totdat

programmatoelichting de enige plaats waar te detec-

we iets overhouden waarmee we direct iets tot stand

teren valt in welk discours de componist überhaupt

kunnen brengen in het hoofd van iemand anders.

zijn muzikale gedachten tot expressie brengt. Alleen

Daarbij komt nog dat de bevolking steeds meer hete-

dit feit al toont aan hoe indirect en vergeestelijkt

rogeen is samengesteld. Ik heb het over de nieuwe

onze muzieksoort is.

actieve musiceren, hetgeen trouwens ook zichtbaar

Nederlanders die sowieso vanuit het passieve luiste-

Dit is ook de belangrijkste oppositie met de

is in hun partituren, en hoorbaar is in hun werk.

ren ons westerse discours betreden, waardoor de

popmuziek. De popmuziek is een cultuur van

Toch vereist het werk dat zij produceren wel degelijk

situering en receptie van kunstmuziek überhaupt

onmiddellijkheid. Een liedje is een verslag van een

“Het valt te verwachten dat er pas een

de mens een ander project met zichzelf aanvangt dan het bevredigen van zijn behoeften.”

crossover: flirt of verbond? 56

HET KRISTALLEN PALEIS VAN DE HEDENDAAGSE MUZIEK micha hamel

menselijke conditie, een gevoel, een houding, een

ler verloopt dan we denken, is het hoog tijd om de

multimediaal moeten zijn. Voorts denk ik dat de

dansje. Kunstmuziek is een dansje in het hoofd, een

hedendaagse muziek als kunstvorm te herijken door

kunstmuziek zich nog veel dieper moet laten beïn-

referentie aan een gevoel, een venster op een moge-

ten eerste de positie van kunst in de maatschappij te

vloeden door de jazz, pop en wereldmuziek. De jazz

lijke wereld. Toch zou het mogelijk, of in het licht

overdenken en daarna de aanspraken die kunst doet

is bij uitstek de muziek van de twintigste eeuw

van het bovenstaande, wenselijk moeten zijn om iets

op onze existentie, ons mens-zijn te onderzoeken.

geweest, aangezien zij het individualistische en het

Pas dan kan de muziek weer hedendaags worden.

informele in muziek heeft vervat. De popmuziek

“Een popliedje is een verslag van een

heeft een jaloersmakend contact met de tijdgeest, en

menselijke conditie, een gevoel, een

Ervaringstheater

maakt met robuuste vormen en kamerbrede clichés

houding, een dansje. Kunstmuziek is

Want volgens mij zal het concert als ervaringssitua-

hoorbaar wat mensen kennelijk mooi – of dansbaar

een dansje in het hoofd.”

tie te slap en te ouderwets zijn voor het publiek van

– vinden, of, malicieus gesteld, hoe burgers worden

de volgende generaties. Voor een publiek dat een

ingekapseld in de netten van libidinale marktme-

te leren van de popcultuur en de artistieke inzet mid-

real-life-experience is gewend van de nieuwste ge-

chanismes. De wereldmuziek, is, het woord zegt het

dels het werk zelf te verduidelijken. Want gesteld dat

neratie gameconsoles, dat gewend is aan het simul-

al, muziek van overal, met de aantekening dat het

ons toekomstige publiek niet in de klassieke muziek

taan ondergaan van beeld, tekst en muziek, zal het

overal heden ten dage overal, en erg dichtbij is.

ingewijd is, alleen op een passieve manier met

kwaad pianosonates componeren zijn. Al blijven die



muziek heeft kennisgemaakt en bovendien is groot-

sonates die geschreven zijn in de tijd dat de sonate

bezig is met het incorporeren van de succesvolle

gebracht met de alomtegenwoordige entertainment-

ertoe deed, krachtig, want van die sonates is de

strategieën van deze aanpalende muziekgenres in de

muziek, dan moet dat toch compositorische

artistieke inhoud blijvend verbonden met haar zeg-

eigen taal. Sterker nog, ik vind dat het daar hoog tijd

consequenties hebben? Dan kunnen wij toch geen

gingskracht van toen. Ik denk dan ook dat het uit-

voor is. Ik vind het goed denkbaar dat er een pluri-

vioolconcerten blijven componeren? Kortom, ik ben

vinden van nieuwe ervaringssituaties, zoals die

forme hoofdstroom komt, die in gestalte lijkt op de

van mening dat vandaag de dag het westerse compo-

momenteel in de theaterwereld worden onderzocht

hedendaagse popmuziek, maar die veel meer divers

neren

een

op het gebied van locatie- en ervaringstheater, hoog

van kleur, vormen, volume en poëtica is. Uitingen

kristallen paleis geworden is. Ik wil eenvoudigweg

op de agenda van de componisten moet komen. Om

die wij nu hybride noemen maken meer kans onze

weten wat er binnen de notenbalken moet verande-

de muziekkunst voor een breed publiek verdedig-

oren te hernieuwen dan dat wij nog willen inzetten

ren nu het hedendaagse publiek steeds meer hetero-

baar te maken zullen deze nieuwe muzikale erva-

op emancipatieprocessen binnen de prescripties van

geen is samengesteld. En aangezien dit proces snel-

ringssituaties eenvoudiger, maar tegelijk ook meer

onze huidige luistercultuur. De opera After Life van

een

esthetische

aangelegenheid,

Het valt mij op dat er bijna geen componist

crossover: flirt of verbond?

57

HET KRISTALLEN PALEIS VAN DE HEDENDAAGSE MUZIEK micha hamel

Michel van der Aa was niet zozeer succesvol vanwe-

parallel van de volgevreten koningen en ons hedo-

van onze industrieën en onze levenswijze zal de

ge haar muziek, sterker nog, de ouderwetse muziek-

nistisch tijdsgewricht. Interessant aan die periode is

komende decennia van doorslaggevende betekenis

pers bekritiseerde deze muziek aanvankelijk, terwijl

evenwel, dat het de enige periode in de westerse mu-

zijn ter bepaling van wat waardevol of wat zinvol

zij niet zag dat de componist met het totaal compo-

ziekgeschiedenis is, waarin de kunstmuziek aan de

leven is. Ten tweede is er een enorme emancipatie

neerde en dus doelbewust deze muziek ook

hoven en de stijl van de volkscultuur samensmolten

aan de gang van de landen van de tweede en derde

onbelangrijk maakte, maar vanwege de nieuwe

in één muzikale grammatica. Luisterend naar

wereld en van hun inwoners. De kwaliteit van de

manier waarop er met theater, film en muziek werd

componisten die nog jonger zijn dan ik, Joey

ontmoetingen en de aard van de confrontaties die

omgegaan. Denkbaar is ook, dat er voor het

Roukens, Nico Muhly, alsook naar de bestverkopen-

wij met hen hebben en krijgen zijn cruciaal wat

produceren van een dergelijke totaalzintuigelijke

de componisten van deze tijd, Steve Reich, Philip

betreft in hoeverre wij deze global village leefbaar

kunst kunstenaarscollectieven worden gevormd. En

Glass en John Adams - niet voor niets alle drie

kunnen maken, én houden. Bovenstaande twee

ik zeg dit niet voor niets. Want collectiviteit en

afkomstig uit de Verenigde Staten- , dan zie ik ook

ontwikkelingen

flexibiliteit zullen de komende eeuw onze belang-

de stijl van componeren daar langzaam naartoe

egotistische als wel om een flexibele burger. Als je

rijkste eigenschappen moeten worden.

schuiven.

bedenkt dat het verheffingsideaal vroeger was om



vragen

niet

zozeer

om

een

het individu de kans te geven zich te ontplooien, dan

Muzikaal esthetisch zie ik vandaag de dag een

parallel met de overgang van de barok naar de

Intramuzikaal

kunnen we wel zeggen dat dat ongeveer gelukt is. Nu

rococo, de tijd van Mozart. In de barok vormden

Eerder heb ik gesteld dat er geen leidend concept is

het voortbestaan van onze planeet werkelijk afhangt

complexe, doorwrochte, rijkversierde muzikale vor-

dat richtinggevend is, of een politiek ideaal dat ons

van hoe wij ons gedragen en welke keuzes wij tot in

men de hoofdstroom van de kunstmuziek, terwijl op

verbindt. Althans, ogenschijnlijk en vooral ook:

de supermarkt maken, is het van cruciaal belang of

straat de troubadours hun liederen zongen. In de

voorlopig. Want het kristallen paleis vertoont sinds

wij tot samenwerking kunnen komen. Dit zal van de

tijd van Haydn was de hofcultuur zo puisant rijk, im-

een tijdje - sinds 2001, om precies te zijn - een aan-

toekomstige burger een ethiek van bescheidenheid,

moreel en verveeld dat er geen prijs meer gesteld

tal barsten. Barsten die maken dat de burger in

tolerantie,

werd op al die dubbelfuga’s. Simpele, begrijpbare

beweging zal moeten komen. Zonder op deze plek de

vragen. Omdat ik denk dat deze kwaliteiten in de

muziek met mooie melodieën waren de mode.

gang van de wereldgeschiedenis te willen duiden of

volgende eeuw van levensbelang zullen worden,

Muziek dus die in een keer te begrijpen was, en waar

te voorspellen, springen er twee grote sociaal-

meen ik dat wij in de kunst deze kwaliteiten vooruit

je het liefst nog een hapje bij kon eten en een goed

politieke bewegingen in het oog. Ten eerste is ons

moeten nemen en in kunstenaarscollectieven

glas bij kon drinken. Let u alstublieft even op de

welvaartsniveau onhoudbaar. De ecologische impact

moeten laten zien waartoe wij in staat zijn. Dit is de

inlevingsvermogen,

en

collectiviteit

crossover: flirt of verbond? 58

HET KRISTALLEN PALEIS VAN DE HEDENDAAGSE MUZIEK micha hamel

nieuwe horizon die wij moeten aanbrengen in onze

overlevering of via een web van tradities en conven-

werken.

ties wordt overgeleverd. Daarom sluiten de meeste

Dat betekent dus intramuzikaal werken. Dat de

crossovers beter aan met onze popmuziek dan met

diepgaande confrontatie met andere muzieksoorten

onze kunstmuziek. Dat is niet erg, maar ook hier

de weg is, omdat wij ons als mens in een multicultu-

zien wij dat de kunstmuziek als het ware het onder-

rele wereld vinden, of wij willen of niet. Willen wij

spit delft. Een crossover waarin in esthetisch

de burger van nu van een door de entertainment-

opzicht wordt ontwikkeld naar een nieuwe muziek-

industrie geïndoctrineerde consument tot een

vorm, expressievorm, of, ik durf het bijna niet te

cultureel-omnivore kosmopoliet omvormen, dan

zeggen, kunstvorm, is pas mogelijk als er wordt

moeten wij toch minstens beginnen met de horizon

gesynchroniseerd in de manier van overdracht.

(en de problematiek) van kosmopolitisme hoorbaar

Gelukkig worden realtime computerprogramma’s

te maken in onze muziek. Maar voor we tot een

als Logic en Finale steeds beter en gebruiksvriende-

crossover komen, moeten er nog problemen over-

lijker, zodat componisten met musici vanuit alle

wonnen worden. Het probleem van de meeste cross-

culturen snel en goed kunnen communiceren over

overprojecten is dat een genoteerde muziek op

wat ze gaan horen en spelen. Deze wereldmuziek

gespannen voet staat met een muziek die via de

heeft de toekomst.

Micha Hamel is dirigent, componist, dichter en lector Nieuw Muziektheater aan Codarts Rotterdam. Dit artikel is gebaseerd op een artikel dat Micha Hamel eerder schreef voor De Revisor.

crossover: flirt of verbond? 59

A NEW LANGUAGE FOR A NEW VOICE The transitional work of Akram Khan farooq chaudhry

Ironically, here I am about to express my views and opinions on cultural identity in dance when I’ve spent the last ten years trying to avoid this question. I’m not ignoring the fact that it is there and the fact that it interests me from the point of view of aesthetics, but it seems that it can be a constant cause of frustration and confusion if I try too hard to explain it. Why is that? Perhaps because from a personal perspective I’ve spent so much of my private life trying to build bridges between the culture I was born into and the one that my family adopted. It has been complicated, exhausting and at times quite painful.

Just when I began to rationalise it as a wonderful

way you express yourself and the way you are per-

dance after years of training as a kathak-dancer. He

source of cultural richness and opportunity my

ceived by the outside world. This is certainly the case

did not know what has happening to him. Those of

daughter - who is a mixed race child with an aspira-

with Akram Khan. Though we have spent the last ten

you who speak many languages may be familiar with

tion to be an actress - asked me in her very innocent

years avoiding any labels to do with ethnicity, the

this confusion. Words get subconsciously mixed up

way why there are no famous black, Chinese or Asian

language and the choices in his work clearly reflect

and dreams can be imagined in many languages.

actors. She reminded me of the obstacles that still

an aesthetic that has its roots in the Indian Classical

Well that is exactly what happened to Akram. He felt

exist. But for now I want to park all political and

dance from of kathak. I don’t believe from my early

that he could not control this process and therefore

social issues to one side.

conversations with Akram that this process grew out

decided to let his body make its own decisions. He

A good friend of mine told me that no matter

of any conscious intellectual intentions.

Akram

let all his influences, experiences, training and

how hard you try to ignore where you come from it

often talks about the confusion his body went

sources of inspiration merge together into some of

will be evident in your choices, decisions and the

through when he embarked on training in modern

kind of new voice. I remember we received an email

crossover: flirt of verbond? 60

A NEW LANGUAGE FOR A NEW VOICE - The transitional work of Akram Khan farooq chaudhry

once from a well know Canadian physicist who after

multiple identities is more familiar and more acces-

Sadler’s Wells, curated by Akram Khan and his long-

seeing one of our performances said that rather than

sible. The chances to engage with more depth with

term collaborator composer Nitin Sawhney, it

‘fusion’ to describe what we do a better term would

other cultures and disciplines is a lot easier and less

seemed that their enhanced status as important

be ‘hybrid’, because this concept suggests that the

prejudiced by class, money, status and geography. I

artists helped to raise the profile of this event and

emergence of a new form that retains its original pa-

feel that the notion of identity is now transitional

generate

rental characteristics and qualities. I get the sense

and not permanent. We are defined more by the pro-

demographics.

that the word ‘fusion’ indicates difference that is

cesses of change that we choose as opposed to what



artificially bound together whereas ‘hybrid’ suggests

we start and end up like. We can customise our cul-

we and what do we do? We being the Akram Khan

the creation of a common new ground. More cross

tural interests in a way that was not available before

Company. Akram quite sweetly says all I want to do

fertilisation than cross over.

and then change them again. Change seems to be the

is tell stories with the most interesting people

only constant.

possible. The truth is that there is a more complex

Multiple identities

From this seedbed came Akram Khan. Its no

equation here to do with the bridge between classi-

So that is what happened to Akram. He let his in-

surprise that when I first got together with him in

cal and contemporary forms. Akram says that as a

stincts take control and let the process become one

the late nineties our societies were becoming

that was organic and not intellectually forced. In a

preoccupied with globalisation and the notion of

weird way he was already collaborating with him-

collaborative partnerships as new opportunities for

self. I guess that is the big difference between now

ideas and wealth.

in your choices, decisions and the way

and the time when I was growing up and question-

Akram’s generation could take from all kinds of

ing my world. In my opinion, though we were fasci-

new sources not because they wanted a fairer society

you express yourself and the way you

nated by the concept of the other, we never really

but a richer one. Things felt more integrated, more

had the opportunities to truly live it. We engaged

comfortable and less alien. You can see that today in

young classical artist he was conveying the forms,

from a distance with a sense of curiosity and per-

fashion, music, and literature and now in dance. It is

ideas and rules passed through generations of kathak

haps political correctness that both desired and

without question that Indian dance is now part of

artists before him. He was obliged to respect all that

respected the exotic, the foreign and the traditional.

the cultural fabric in the United Kingdom. What

was told before him. When he started contemporary

I don’t think that happens as much any more,

that means only time will tell. When we organized a

work he was given the impression that there were no

particularly not in cities such as London. The idea of

two-week festival of Indian dance and Music at

rules, but soon found out that what he had to do was

more

interest

outside

the

obvious

This brings me to the key questions: who are

“No matter how hard you try to ignore where you come from, it will be evident

are perceived by the outside world.”

crossover: flirt of verbond?

61

A NEW LANGUAGE FOR A NEW VOICE - The transitional work of Akram Khan farooq chaudhry

create them for himself. So what was beginning to

rejecting his traditions. Asian people try not to do

works that feels relevant. I also feel that we have

happen was a creative interplay between a deep un-

this. He says he wants to keep one foot in the past

been fortunate that Akram was not brainwashed

derstanding of a classical form and the immense

one in the future but have his eyes looking down at

with any institutionalised philosophies that can at

skill that comes with it and the freedom and form-

the present.

times isolate young artists and exclude access to new ideas from other mediums. Indian dance does not

lessness of contemporary expression. I’ve heard it said that only those who are profoundly connected

DNA

separate dance, music or theatre. They are integra-

through years of craftsmanship will be the ones most

To cast a more practical light on this: I, with my pro-

ted as one. They share the same DNA and are not

likely to break away and play with it. Take Pina

ducer-cap on, describe us as an intercultural and

polarised for the sake of training and the under-

Pausch for example. Many of the dancers she chose

interdisciplinary company that works in a broad in-

standing of the audience. Perhaps the closest we get

throughout her career were highly skilled classical

ternational context.

What that means only God

to that in the west is musical theatre. These disci-

ballet dancers though they rarely used this in her

knows. But that is what I have to write in our fund-

plines do later work very closely together in the west

work. Further to this there is the different per-

ing submissions. The hidden meaning in this ma-

but I believe that isolating them so early on loses

ception of the term ‘classical’ in western and eastern

nagement speak is that we have been very lucky to

something very potentially very rich. In addition to

thinking. For us in the west it suggests a form that is

have met and witnessed some extraordinary people

this in Indian performing arts the masculine and

highly refined, and has an elite status in society. In

through our touring. We were eager to listen to them

feminine are not separated. They remain bound

eastern thinking it comes from hundreds of years of

and hear their stories. We made friendships that

together as essential physical and emotional princi-

tradition that is deeply rooted. It comes up from

became productions. We had chance meetings that

within society and preserved and treasured almost

transformed our lives and ideas. Is this a feature of a

“I feel that the notion of identity is now

religiously. It is more spiritual and less imposed

globalised

from above. For this reason Akram says he cannot

replaced by curiosity where fear is replaced by fasci-

are defined more by the processes of

reject a system that is so deeply embedded in him. It

nation? Where the ability to be more accessible to

change that we choose as opposed to

offers him a spiritual basis in his work, which he

others allows us to make richer artistic friendships.

enjoys merging with the more scientific processes in

Maybe?

what we start and end up like.”

his contemporary expressions. It is not a case of one



I’d like to think that the reason we’ve had all

ples. The other day I was complaining about where

or the other as they both offer valuable resources

these incredible collaborations is because like has

have all the good female dancers gone! Male dancers

that can be used creatively. Akram is not about

found like. That there is something in each other’s

have unified power with grace in contemporary

world

where

ignorance

has

been

transitional and not permanent. We

crossover: flirt of verbond? 62

A NEW LANGUAGE FOR A NEW VOICE - The transitional work of Akram Khan farooq chaudhry

dance and we admire and love them for this but

where creative choices are realised out of an idea,

grows. Resistance against enduring.

female dancers seem preoccupied with being more

fascination or friendship as opposed to the number

more we try to understand the other from within,

athletic and strong and leaving their natural female

of dancers that the company has on its payroll.

the more we can touch their hidden depths and

qualities aside. I miss this a lot.

Akram began his career as a solo artist. That

points of departure. We need to know what home



I think our work attempts to tell stories starting

can be very lonely so it is no surprise that you look

means to them.

from specific cultural reference points but not

for friends. When I first met him he was so keen to



remaining there. Like all good stories we want them

learn from others.

pose my role as the producer has played a part in

to feel universal and give us the sense that they



developing new opportunities.

belong to each and everyone of us. I heard someone

Any artist that we work with has to be able to give us

point of view I have sought to build new relations in

say that good art tells us what we don’t know about

something as well as take something from us. This

the emerging markets and not to rely solely on the

ourselves by showing us who we are.

fascination with learning is at the core of all our

European market place. Through these new jour-

Akram is lucky that he is very skilled in two

productions. Each point of contact begins with

neys many ideas have come forward.

disciplines as well as having a very charismatic stage

chemistry. We never work with someone with whom



presence. This has allowed us to develop work in a

we feel that there is not anything in common. In

can guarantee new ideas and change. I believe that

variety of structures such as Classical kathak solos,

addition we never set out on a project with a very

our growth has been shaped by our style of work, our

artist-to-artist collaborations and ensemble produc-

clear idea of what we are going to do. We begin with

personalities and our interests. Our company is an

tions. There has been much criticism about these

an idea that fascinates us. We try as best as we can to

expression of who we are and not the other way

let it find its own natural pathway. Not to control it

around. We try to keep our soil fertile and hope that

too early. Like Akram’s young body let it make its

whatever grows out of it whether is it s small shrub

able to give us something as well as

own decisions. However, This does require a lot of

or a large impressive tree is deeply connected to its

take something from us.”

discipline from all involved to keep serving the idea

source.

rather than let the idea serve them.

One Friday afternoon I was speaking to some-

“Any artist that we work with has to be

This remains a guiding principle in all our work.

I guess the

Stepping outside of the artistic process I supFrom a business

I don’t believe that there are any formulas that

one about getting all our work archived so people

choices. Maybe this is because there is a need for one definition for an artist. Without this how can we

Hidden depths

can make sense of it. As the conversation progressed

understand what they are doing? Whatever the

I have this theory that this attitude is more to do

I realised that, as we very rarely know the reality of

criticism such ways of working are opportunities

with western attitudes to how people and a society

the circumstances or events that led to a creation, we

crossover: flirt of verbond? 63

A NEW LANGUAGE FOR A NEW VOICE - The transitional work of Akram Khan farooq chaudhry

tend to look back over the trajectory of an artists

with the usual limited amount of space that a post-

tional forms. Those who are able to demonstrate

work and try to join all the points together with some

card has - not being able offer more than superficial

gestural articulation and the speed and fluency that

kind of rationale or pattern. I believe that this can

impressions. I wanted more.

is often associated with Akram’s classical and modern style. If the lack of English is a disadvantage to

create a false impression of what happens in someone’s career. So I came up with the idea that for the

Recalling stories

archive for each work Akram talks about what was

Understanding someone else takes time. Our pro-

asset in the studio.

the inspiration and influence and then create a pic-

cesses last two years. It does not guarantee success,

Often at the beginning of a process Akram asks

ture of the network that was responsible for the

but it can minimise the risks and reduce the flaws.

his dancers to recall stories from their lives. From

artistic decision. This could be very revealing and

We try to sketch ourselves towards the end result. It

these he works with them to develop movement

perhaps offer a realistic insight to what actually

allows us more time to consider our choices and to

material. He believes that the body cannot be ab-

happened. We might even use the word ‘lucky’! For

throw things away if we feel that they are not

stract. He says that trying to be without emotion is

me luck is when opportunity meets preparation.

working. It is an expensive way to work so my job to



raise money - as you can imagine - gets increasingly

The other week Akram tried to introduce a very

understanding logistical instructions it can be an

We now search for dancers who have given us the feeling that they

street style story to characters from the Mahabhara-

harder.

ta in the kathak idiom with a Japanese taiko drum-

As we evolve and know ourselves better so does

themselves are hybrids and have

mer. On paper it sounds intriguing, but the truth is

our process of working with our dancers. In the

that it did not work. It did not feel honest and

beginning Akram started quite conventionally to

experienced the same confusion.

authentic. It is so easy for your concern and interest

teach his dancers his steps, but he soon found this

an emotion in itself. Even if you just stand there you

in others to fall into cliché and stereotypes. It

limiting. We now search for dancers who have given

still tell a story. We are refining this process year by

happens a lot. Though I am a great fan of Pina

us the feeling that they themselves are hybrids and

year and I believe we are getting better at it. We also

Bausch and there is no greater dance artist that has

have experienced the same confusion. Due to the

tend to use designers and composers who have had

challenged and shaped our perceptions of the living

lack of connectiveness with traditional forms in the

bi-cultural experiences in their training and work.

world. But when her work began to be made in

west many of our dancers have come from other cul-

We are far from being established. I feel that

foreign countries as reflections and observations on

tures. That does not say that we only work with

we are still a new company, which has just only

how people behave and live there I became disap-

dancers who can speak two languages or more but

started. Perhaps we are at that teenager phase. A

pointed. They became like postcards sent back home

we choose those who have receptiveness to tradi-

little sloppy, but full of optimism. We are still

crossover: flirt of verbond? 64

A NEW LANGUAGE FOR A NEW VOICE - The transitional work of Akram Khan farooq chaudhry

finding out about ourselves. There is always the danger of the perception that success and failure can give you. Both able to send you off into a journey of disillusionment. I’m grateful that people are responding favourably to our work. That they are able to take something meaningful away. We have a lot to look forward to in the future.

Farooq Chaudhry is producent van de Akram Khan Company in Londen.

crossover: flirt of verbond? 65

HOE JAMES BROWN HET WON VAN SHAKESPEARE pablo cabenda

Een bijzonder gepassioneerd en deskundig liefhebber van klassieke muziek wilde mijn mening als popjournalist wel eens weten over de hedendaagse popmuziek. Want “afgezien van de symfonische rock in de jaren zeventig stelt het artistiek eigenlijk niet zo veel voor, toch?” Ik was verbaasd en een beetje verdrietig dat iemand aan het begin van de 21e eeuw die vraag ongegeneerd durfde voor te leggen aan een persoon die nota bene zijn geld verdient met het artistiek beoordelen van popmuziek.

Ik probeerde uit te leggen dat als je zuiver naar de

niet cerebraal genoeg en teveel onderdeel van een

soundtrack voor een heel nieuwe jongerencultuur.

artistieke maatstaven en parameters van klassieke

cultureel maatschappelijke bodem. Niet verheven

En als Mohammed zich uitdrukt in de transglobale

muziek meet, popmuziek inderdaad niet veel voor-

(goed!), maar volks en vulgair (slecht!).

volksmuziek bij uitstek - hip hop – omdat hij aan de

stelt. Maar dat het op die manier vergelijken net zo



discodeur is geweigerd, is hij als kunstenaar

onzinnig en unfair is om Rembrandt met Appel te

de maatschappelijke relevantie. Popmuziek incor-

uitermate maatschappelijk relevant bezig.

vergelijken. Dat James Browns Sex Machine

poreert bevolkingsgroepen en culturele en technolo-

En zie, ook in 2009 keken andere kunstvormen

misschien maar één akkoord kent – twee als je de

gische trends in een voortdurende symbiotische

met een schuin oog naar het gemak waarmee

brug meerekent - maar dat dat wel één van de meest

relatie met die maatschappij. Toen speakers in sport-

popmuziek rekruteerde uit alle geledingen van de

sublieme en ter zake doende akkoorden in de mu-

hallen begin jaren negentig gabber uitbraakten voor

maatschappij, voor zowel zijn actieve beoefenaars

ziekgeschiedenis is. Ik denk niet dat ik hem heb

kids die zich massaal hetzelfde kleedden en dezelfde

als zijn passieve luisteraars. Zelfs klassieke kopstuk-

overtuigd. Voor hem was popmuziek, vermoed ik,

drugs gebruikten, was het de haast vanzelf ontstane

ken gluurden door de ramen om uit te vinden

Positiever geformuleerd: popmuziek stikt van

crossover: flirt of verbond? 66

HOE JAMES BROWN HET WON VAN SHAKESPEARE pablo cabenda

waarom hun luidruchtige buren veel meer bezoek

Tijdens het Commotiedebat in de Stadsschouwburg

Bengalees Britse choreograaf/danser Akram Khan

kregen dan zij. Componist/dirigent Micha Hamel

Amsterdam werden er impliciet drie vormen van di-

bijvoorbeeld. Of de composities van het Atlas

bijvoorbeeld, die zich opwindt over de zelfverkozen

versiteit genoemd die door interculturele crossover

Ensemble van componist Joël Bons waarin westerse

maatschappelijke isolatie van de moderne gecompo-

zijn ontstaan. Eén vorm waarbij de autonome maker

instrumenten en die uit het Midden- en Verre

neerde muziek en een groot deel daarvan typeerde

met ervaring in westerse mainstreamkunst, gemoti-

Oosten confrontaties met elkaar aangaan.

als “irrelevante post-post-post-westerse-concert-

veerd door een artistieke fascinatie of door een ge-



muziek (...) die geen werkelijke artistieke ver-

voel van noodzaak zich te verhouden tot een ander

crossoverkunst

gezichten biedt.” Hamel acht het mogelijk en zelfs

maatschappelijk milieu, zelf op zoek gaat naar an-

proberen te vinden bij de westerse culturele status

wenselijk iets te leren van de popcultuur.

dersoortige invloeden en die inpast in zijn eigen

quo. Outsiders met soms een heel jonge traditie,

kunstidioom. De Vlaamse theatermaker Willy Tho-

soms een traditie die nauwelijks aansluiting vindt

Dip

mas bijvoorbeeld die met het gezelschap Dito’Dito al

bij de westerse, maar wel met een eigen idioom en

En terwijl die andere podiumkunsten, gecompo-

jaren theater maakt vanuit een bekommernis met de

eigen referentiekaders. Het urban-theater bijvoor-

neerde muziek, dans en theater, in een dip of in een

stad en haar bewoners. Of, exotischer, Picasso die

beeld, zoals beoefend door het Amsterdamse

crisis zitten, omdat haast iedereen die in de theater-

zich voor het kubisme liet inspireren door Afrikaan-

productiehuis MC waarin hip hop en Shakespeare

zaal zit wit en boven de vijftig is, gaat buiten dat particuliere universum van schouwburg of concert-

“Popmuziek incorporeert

En dan is er nog die hele nieuwe vorm van waarbij

outsiders

aansluiting

het met elkaar doen of het jongerenkunstenaarscollectief Likeminds uit Amsterdam dat zowel zijn

zaal een wereld schuil van jong en/of gekleurd. Er

bevolkingsgroepen en culturele en

waart talent rond, maar dat vindt, net zoals het

technologische trends in een

verhalen uit de straten van de grote stad haalt. Die

publiek voor dat talent, moeizaam zijn weg naar de

voortdurende symbiotische relatie met

laatste vorm van crossover lijkt het meest complex

jonge spelers/makers als hun ervaringen en hun

die maatschappij.”

te zijn. Het baart culturele bastaardjes die zich

podiumkunsten zo moeilijk plaatsvinden? Dat

se maskers. Daarnaast is er nog de crossover van

van hun ouders en zich ontwikkelen tot een nieuwe

maatschappelijke veranderingen daar zo weinig

twee geaccepteerde kunstvormen die met eigen

vorm van  theater of dans die eerder trans- dan

weerklank vinden? Waarom gaat interculturele

tradities en beoordelingsnormen en op gelijke voet

intercultureel is en waar de vormen zich nog niet

wisselwerking zoveel makkelijker in popmuziek dan

een alliantie met elkaar aangaan. De fusievorm van

helemaal prijsgeven. Hoe dat te beoordelen? Kunst-

in theater en dans?

moderne westerse dans en Indiase khatak van de

critici, beleidsmakers en theatermakers zelf zitten

gevestigde traditionele podia. Hoe komt het dan dat crossovers

en

kruisbestuivingen

bij

andere

weinig tot niets aantrekken van de culturele regels

crossover: flirt of verbond? 67

HOE JAMES BROWN HET WON VAN SHAKESPEARE pablo cabenda

met hun handen in het haar over kwesties van be-

(2007): “Hedendaags theater is een vrijplaats van

heeft een gezonde zelfrelativerende houding en voelt

reik, kwaliteit en beoordelingscriteria. Die schieten

disciplines en culturen, die zich weinig gelegen laten

niet de noodzaak om per se alles dat wordt geprodu-

alle drie meer dan eens tekort. Volkskrant-recen-

liggen aan de bestaande hokjes. Wat moet de thea-

ceerd binnen de kunstvorm ook daadwerkelijk kunst

sente Annette Embrechts merkte in 2006 in het

tercriticus hiermee aanvangen? Zijn oude kennis en

te noemen. Het heeft met behoud van eigen identi-

opiniestuk Het is niet gelukt op, dat na twintig jaar

vaardigheden schieten tekort.”

teit het beste van beide werelden in zich verenigt.

de eerste Louis of Theo d’Or aan een niet-witte



Samenhangend met dat probleem is het feit dat

Het krijgt zowel de artistieke waardering van kunst-

acteur nog altijd moet worden uitgereikt, dat in de

urban-theater deels zijn oorsprong in volkscultuur

critici als die van een breed publiek. En, last but not

grote zalen de namen van multi-culti-regisseurs ont-

vindt en dat deels zo ongerijmd is als maar kan met

least, de culturele diversiteit tiert er welig. Die eman-

breken en dat op de affiches van topstukken geen

dat wat voor kunst met een grote K doorgaat. Dat is

cipatie is niet zonder slag of stoot gegaan. In Ten

titels van niet-westerse verhalen staan, geschreven

geïnstitutionaliseerd, opgeschreven in boeken en

Little Title Tunes (2002) beschrijft musicoloog Peter

vanuit het perspectief van de allochtonen. Ze

partituren en gevangen tussen witte muren. Traditi-

Tagg - werkzaam aan de Universiteit van Montreal

poneerde dat dat voor een groot deel met een gebrek

oneel westerse kunst is iets waar je voor geleerd

- hoe destijds de cultureel geïsoleerde popmuziek

aan kwaliteit te maken heeft, maar signaleerde ook

moet hebben. Letterlijk. Zozeer zelfs dat iedere stu-

met “een paar decennia quarantaine om de besmet-

dat er onvrede heerst bij theatermakers over

dent die van de kunstacademie, het conservatorium

ting met het politiek subversieve te niet te doen” tot

recensenten die “citaten uit commercials en zwarte

of de toneelschool komt per definitie kunstenaar is

heuse kunstvorm evolueerde, compleet met de

films – hun biotoop – niet kunnen plaatsen”.

en dientengevolge kunst maakt. In het westen ma-

secundaire kenmerken van high culture zoals pop-

ken mensen van de straat geen kunst. De notie dat er

afdelingen op conservatoria en ‘recitals’ door

Vrijplaats

uit een borrelende oersoep van etnische tradities,

‘ensembles’ die het klassieke werk van Brian Wilson

Onvrede, meningsverschil en wrijving achter het po-

jongerenrituelen, lichaamscultuur, hip taalgebruik,

of Frank Zappa hernemen.

dium, dus. Maar over één ding lijkt inmiddels

sentiment en aandrang kunst voortkomt, zonder dat



consensus te heersen: de maatstaven om de nieuwe

daar een toelatings- of examencommissie aan te pas

een ongewenste onsamenhangende bak herrie. Of

voorstellingen met hun nieuwe traditie op waarde te

komt, is bijna een wezensvreemd concept.

zoals een anoniem gebleven beleidsambtenaar in de

schatten zijn (nog) niet of nauwelijks bij critici voor



Bijna, want dat fenomeen houdt elders al meer

jaren tachtig (!) het formuleerde: “Dit gebonk dient

handen. Voormalig theatercriticus van het Parool

dan vijftig jaar stand en we noemen het popmuziek.

tot het laatste toe te worden bestreden.” Waarbij

Pieter Bots stelt in het Boekmanartikel Criticus

Popmuziek is in die periode geëmancipeerd en

gebonk waarschijnlijk gedefinieerd moet worden als

tussen de crossovers OF Theatercriticus op glad ijs

gepromoveerd van volkscultuur tot volkskunst. Het

verstoken van cerebrale intenties en melodische en

Maar voordat het kunst werd genoemd, was het

crossover: flirt of verbond? 68

HOE JAMES BROWN HET WON VAN SHAKESPEARE pablo cabenda

harmonische complexiteit. Juist ja, net die waarden

criticus die wellicht zelf uit de urban-wereld komt of

theater is per definitie echter een hybride van wes-

waaraan de kwaliteit van klassieke muziek wordt

daar in ieder geval voeling mee heeft. Zo niet dan zal

terse theatertradities enerzijds en iets uit de humus-

afgemeten. Dat authenticiteit, zeggingskracht en

die criticus een bepaalde laag of interpretatie mis-

laag van low culture anderzijds. Dat maakt dat je als

vakmanschap ook inherent kunnen zijn aan pop-

sen. Een criticus nu die verstoken is van de codes

theatermaker kennis moet hebben van beide delen

muziek, was iets dat over het hoofd werd gezien. Be-

kan weinig meer dan zich bewust zijn van dat gemis.

van de term: zowel van het urban deel als van het

grijpelijk ook, want hoe moest een muziekrecensent



Er zijn echter ook drie grote verschillen met de

theater. En niet alleen bij de spelers van het ene veld,

toen, met zijn gereedschap, vertrouwd met Mozart

ontwikkeling van popmuziek. Pop groeide op in een

beleidsmakers, critici, theaterdeskundigen, heerst

en Stravinsky, recht doen aan de sublieme éénak-

er (nog) een kennisachterstand, ook bij sommige

koordopwinding van James Browns Sex Machine?

“Het zijn culturele bastaardjes zich

Voelt u de link? Misschien zo: Hoe moet een theater-

ontwikkelen tot een nieuwe vorm

als ze minder vertrouwd zijn met de mores van het

recensent nu, vertrouwd met Shakespeare en

van theater of dans die eerder trans-

westerse theater. Het feit dat bijvoorbeeld Quentin

Beckett, zich buigen over een stuk waarin Oosterse vechtsporten en headspins integraal deel uitmaken van het dramatische verloop?

dan intercultureel is en waar de vormen zich nog niet helemaal prijsgeven.”

Quentin Tarantino

theatermakers en acteurs speelt (nog) iets dergelijks

Tarantino (film, maar verwant met theater) met zijn kungfu-citaten zowel door volk en kritiek wordt bejubeld, komt omdat hij gepokt en gemazeld is in beide werelden. Tarantino hanteert virtuoos het gereedschap dat pop/straatcultuur en cinemato-

Er is een parallel. Het lijkt erop dat het urban-thea-

geïsoleerde situatie waarin de hoge kunsten en hun

grafie hem beide bieden.

ter en andere vormen van theater en dans, die zich

beleidsmakers hun handen niet vuil wensten te ma-

Daarnaast put popmuziek als volkskunst uit

laten beïnvloeden door vormen van volkscultuur,

ken aan het gebonk. Het werd pas in de jaren zeven-

een enorm reservoir voor zijn beoefenaars en beluis-

aan de vooravond staan van een emancipatieronde

tig subsidiabel. Popmuziek was een geheel nieuwe

teraars. Door de wet van de grote getallen en de

die pop al achter de rug heeft. Ze vormen zo een

discipline in de kunstensector die zich niet hoefde te

korte link met het publiek komt er altijd wel kwali-

nieuwe discipline waarin de oude kwaliteitscriteria

committeren aan andere kunstdisciplines en zo een

teit boven drijven. Urban-theater komt weliswaar

maar ten dele werken. De vraag “Wanneer is een

enorme vrijheid genoot. Daarbij ontwikkelden de

deels voort uit volkscultuur maar is het niet en ope-

voorstelling gelukt en op waarde geschat?”, die

popcritici die uit hetzelfde circuit kwamen zich ge-

reert op een veel smallere publieksbasis die theater

Pieter Bots in het Boekmanartikel opperde zal dan

lijk op met de kunstdiscipline. Het moderne theater

nu eenmaal heeft ten opzichte van popmuziek. Dat

worden gesteld én beantwoord door een nieuw soort

dat crossovert met volkscultuur en het urban-

vertraagt behoorlijk. Overigens is het omgekeerde

crossover: flirt of verbond? 69

HOE JAMES BROWN HET WON VAN SHAKESPEARE pablo cabenda

het geval bij de meer volkse varianten van theater

opgescheept met nogal wat hindernissen. Dat in

zoals cabaret. Dat is sneller gegroeid en heeft wel

ogenschouw nemend is het helemaal niet zo gek dat

een groot crossover-succes geboekt. Juist omdat het

in twintig jaar tijd het urban-theater kleinschalig is

een veel bredere basis heeft en zich zo meer als pop-

gebleven. De aard van het beestje dicteert een

muziek gedraagt.

tragere voortgang. Dat betekent echter niet dat



Tenslotte komt een toneelstuk op een totaal

urban-theater irrelevant zou zijn, of gedoemd te

andere wijze tot stand dan een popliedje. Popmuziek

mislukken. Simpelweg omdat de moderne theater-

opereert snel en wendbaar en heeft maar één per-

maker met zijn/haar gemengde achtergrond een

soon en een slaapkamer met wat apparatuur nodig

urgentie voelt om met zijn/haar idioom iets univer-

om tot een kwaliteitsproduct te komen. Theater

seels te zeggen over de maatschappij waarin we le-

moet het op zijn minst doen met een regisseur,

ven. Net zoals Shakespeare dat deed met zijn

spelers en een productiehuis. Een praktijk waarvoor

idioom. En wie weet dat er over nog eens twintig jaar

subsidie haast een conditio sine qua non is. Dat alles

een theaterrot, zo een van van de oude stempel, zal

betekent dus dat urban-theater net zoals popmuziek

beweren dat dat urban-theater toch eigenlijks niets

alles heeft om een soort volkskunst én onderdeel van

voorstelt. En dan zullen we ons collectief achter de

theatercultuur te worden, maar tegelijkertijd ook is

oren krabben over zoveel onbegrip.

Pablo Cabenda is freelance journalist en schrijft vooral over popmuziek. Hij schrijft onder meer voor De Volkskrant.

crossover: flirt of verbond? 70

KOSMOPOLITISME jaïr tchong

“De loftuitingen op de ‘kosmopoliet’ kunnen een onaangename, arrogante houding suggereren ten opzichte van de zogenaamde provinciaal. Je stelt je er een in Comme des Garçons-gehulde jetsetter bij voor, die vriendelijk doch neerbuigend een roodwangige boer in overall toespreekt. En je kromt je tenen.” Aldus Kwame Anthony Appiah in Kosmopolitisme - ethiek in een wereld van vreemden (Amsterdam, Bert Bakker, 2007). De Ghanese cultuurfilosoof raakt een delicaat punt voor iedereen die zich graag wil bekeren tot kosmopolitisme als levenshouding. Maar al te vaak komt een dergelijke wens niet verder dan een obligate etalering van jezelf als wereldburger, een frequent flyer socialist: been there - done that. Met een passend budget en zes vakanties per jaar in evenzoveel exotische oorden vergt het geen wezenlijke inspanning om vol enthousiasme vreemde culturen te lauweren. Appiah is zich in zijn elegante essay volledig bewust

schap. Bij ComMotie is de focus bescheidener dan

ten van wrijving’ gesignaleerd: momenten van

van dit ongemak en benoemt daarbij nog wat

dat, maar zeker niet minder actueel of uitdagend.

vonkende spanning tussen artistiek idioom en uit-

interessante

zich

Mondiale uitwisselingen en de snel veranderende

voeringspraktijk enerzijds, en de gereedschapskist

kosmopoliet wil noemen: “In zekere zin is kosmopo-

bevolkingssamenstelling raken de podiumkunsten

van de criticus anderzijds. Andere artistieke ‘orde-

litisme de naam van de uitdaging, niet van de

in Nederland op een grondiger manier dan men op

ningen’ lijken misschien aanvankelijk inferieur,

oplossing. (...) Kosmopolitisme is een avontuur en

het eerste gezicht ziet. ComMotie wil de zichtbaar-

maar bij nadere beschouwing blijkt er toch meer

een ideaal, maar je kunt niet én respect hebben voor

heid van dit proces vergroten. ComMotie is opgezet

‘system’ in die niet-westerse madness te zitten.

menselijke diversiteit én verwachten dat iedereen

als een artistiek gesprek, waarbij de politieke wense-

kosmopoliet wordt.”

lijkheid voor even op afstand wordt geplaatst. Als

Humuslaag



Tot zover Appiah, die vooral op zoek is naar

cultuurjournalist ben ik geen maker, maar in de

Een voorbeeld is bachata, de weemoedige muziek

nieuwe grondslagen voor een politiek wereldburger-

afgelopen jaren heb ik wel enige treffende ‘inciden-

uit de Dominicaanse Republiek die ontstond in het

uitgangspunten

voor

wie

crossover: flirt of verbond?

71

KOSMOPOLITISME jaïr tchong

bordeel en door Juan Luis Guerra werd geperfectio-

grappig bijverschijnsel in een concertsituatie, maar

Sta me toe tenslotte nog eenmaal Appiah te citeren:

neerd. Bachata wordt door geen westerse muziek-

een onwrikbaar uitgangspunt. Een latinorkest faalt

“Kosmopolitisme is geen hard werk; het verwerpen

criticus serieus genomen. “Effectbejag”, gilt men

wanneer het publiek niet danst. Een Senegalese

ervan wel.” Het vergt een inspanning om de funda-

dan doorgaans direct, “Formulemuziek!”. Boven-

sabarpercussionist stemt zijn patronen af op de

mentele menselijke nieuwsgierigheid naar het

dien zou het door het ontbreken van enige gedurfde harmonische

ontwikkeling

per

definitie

geen

“Dit is de humuslaag waarin iedere

andere te ontkennen. Iedere morgen staan op talloze schoolpleinen Turkse en Marokkaanse meiden, al

serieuze beschouwing waard zijn. De tweemaal dat

podiumkunst van de toekomst zal zijn

dan niet gesluierd, met hun Nederlandse leeftijdge-

ik Guerra live zag was ik juist getroffen door de fijn-

geworteld.”

nootjes de hotste deelnemers van So You Think You

zinnige manier waarop deze singer-songwriter (en

Can Dance te bespreken. Neem de tram naar het

advocaat) bachata, merengue en salsa weet te

bewegingen van de danser die voor hem staat en vice

Amsterdamse

actualiseren. Prachtige arrangementen, een latin-

versa. Dit spel is niets minder dan een hoogstaande

verbaas je over de krankzinnig inventieve streets-

equivalent van Duke Ellington, zo u wilt. Dit zonder

dialoog: menig conservatoriumstudent vergist zich

lang en bewegingstaal die hier ontstaat tussen

op enig moment het stevig swingende Afro-Caribi-

in de complexiteit van de Senegalese sabartraditie.

Antilliaanse, Surinaamse en Amsterdamse jongens.

sche fundament van deze muzieksoorten weg te

Maar in Nederland doet participatie al snel denken

Deze fenomenen vormen samen een verkwikkende

poetsen. Ahoy en de Heineken Music Hal waren

aan sociaal werk. Waarom? Een ongemakkelijke

werkelijkheid die ver verwijderd is van de door angst

beide keren uitverkocht en in de zaal stond niemand

vraag die direct verwijst naar allerlei ongeschreven

geregeerde opiniepagina’s. Meer dan dat: dit is de

stil, wat me bij een tweede wrijvingsmoment brengt.

codes op het gebied van de hoedanigheid van

humuslaag waarin iedere podiumkunst van de

Participatie is in veel niet-westerse culturen geen

podiumkunst.

toekomst zal zijn geworteld.

stadsdeel

Overtoomse

Veld

en

Jaïr Tchong schreef als cultuurjournalist voor onder andere Het Parool en De Groene Amsterdammer en maakte voor de VPRO een wekelijkse podcast onder de naam Tchongcast. Voor Zomer in de Tolhuistuin en de Melkweg programmeerde hij wereldmuziekconcerten. Momenteel werkt hij bij Muziek Centrum Nederland.

crossover: flirt of verbond?

72

blackface In seizoen 2008-2009 speelden er meerdere voorstellingen die verwezen naar de blackface-traditie, waarin witte acteurs zich schminken als zwarte mensen. Maar wat zegt het eigenlijk als een blanke doet alsof hij zwart is? Wat roept een theatermaker op met knipogen naar minstrel shows? Waar ligt de grens tussen onschuldige artistieke fascinatie en provocatie, of zelfs racisme? Volgens Erwin Jans gaat dit in de eerste plaats over beeldvorming in de multiculturele samenleving, waar politieke correct gepraat over gelijkheid en de rijkdom van verschil strijdt met populistisch zeggen-waar-het-op-staat. We doen alsof we precies weten wat het betekent dat de ander zwart, vrouw of moslim is, en pinnen hem daarop vast. We maken de kleur los van de huid. Maar een naïeve visie helpt ons niet verder. Het omgaan met verschillende, soms botsende identiteiten is simpelweg een pijnlijke aangelegenheid. Ook in het theater.

29 juni 2009 73

SKINDEEP erwin jans

Op een avond vroeg een toneelspeler mij een stuk te schrijven dat door Negers gespeeld zou moeten worden. Maar wat is een Neger? En wat voor kleur heeft hij? Jean Genet, De Negers

Proloog

lied gaat? Want kan een kleur wel losgemaakt wor-

het voortoneel, nachtzwart en met dik aangezette

“Mijn huid doet pijn”, zingt een blanke actrice in de

den van een huid? Met andere woorden: kan een

lippen, voorovergebogen met zijn lange armen als

muziektheatervoorstelling Blackface van Orkater.

kleur een betekenis hebben los van de persoon op

een aap te zwaaien. Tegelijkertijd keek hij de toe-

Voor haar gezicht houdt ze, als een soort van mas-

wiens huid die kleur is ingegrift? En is dat niet pre-

schouwers aan met een uitdagende blik die leek te

ker, de foto van een zwarte vrouw. Haar opmerking

cies wat er in iedere racistische opmerking gebeurt?

zeggen: jullie willen een ongeciviliseerde zwarte? Oké, jullie krijgen een ongeciviliseerde zwarte! In

verwijst in het verhaal eenvoudigweg naar een banale huidziekte, maar krijgt in het kader van de

Perceptie

1982 deed Marijnen in The Merchant of Venice iets

voorstelling en de daarin gebruikte acteertechniek

In 1997 ensceneerde regisseur Franz Marijnen

soortgelijks met de figuur van Shylock (gespeeld

van de blackface (gewild of ongewild) een heel an-

Othello met in de titelrol een zwart geschminkte Bert

door Peter Tuinman). Aanvankelijk heeft Shylock

dere betekenis. In die blackface-traditie - waarbij

André. Ogenschijnlijk situeerde de voorstelling zich

niets van de stereotiepe manier waarop de jood in de

blanke (en soms ook zwarte) acteurs zichzelf zwart

in een lange traditie van blackface-Othello’s. Toch

populaire verbeelding wordt afgebeeld. Hij is niet

schminken en ‘negers’ incarneren - worden huid en

gebeurde er iets merkwaardigs. Bij iedere opkomst

beter of slechter dan de andere personages. Pas wan-

kleur van elkaar losgekoppeld. Misschien is het over

werd de huid van de acteur zwarter en werden zijn

neer hij door de anderen gemarginaliseerd en

die pijnlijke ontkoppeling van huid en kleur dat het

lippen roder. Op een bepaald ogenblik stond hij op

geviseerd wordt, zet hij zijn keppeltje op en begint

blackface

74

SKINDEEP erwin jans

hij zich volgens de clichés te gedragen. De Othello

zijn eigen angsten als zijn verborgen donkere ver-

karikaturen en stereotypen) gebruikt om racisme en

van Marijnen ging niet in de eerste plaats over de

langens kan ensceneren, en zo zijn eigen blanke

discriminatie in onze multiculturele samenleving

explosieve cocktail van jaloezie, frustratie en

identiteit veilig kan stellen. Het humanistisch uni-

aan te klagen. Urban Myth maakt de link met de

manipulatie, maar vooral over perceptie, over hoe

versalisme van Shakespeares drama’s kan niet los-

huidige maatschappelijke situatie heel expliciet,

Othello langzaam door een blik van buitenaf tot

gemaakt worden van de Elizabethaanse verbeelding

terwijl Orkater het vertelde verhaal in het 19e-

‘Neger’ wordt gemaakt, en dat aan de hand van de

van raciale verschillen. Shakespeare schreef op het

eeuwse Amerika situeert.

“Kan een kleur wel losgemaakt worden

ogenblik dat het Europese koloniale en imperialistische project een aanvang nam. Aan het einde van

Crash

van een huid? Met andere woorden:

dat project, in volle dekolonisatie na de Tweede

“At the speed of life we are bound to collide with

kan een kleur een betekenis hebben los

Wereldoorlog, schreef Jean Genet het drama De

each other”, is het motto van de film Crash (2004)

Negers (1959). Daarin laat hij een groep zwarte

van Paul Haggis, waarin over een aantal ontmoetin-

toneelspelers een soortgelijk moordverhaal – een

gen tussen mensen met verschillende culturele,

rituele moord van een zwarte man op een blanke

sociale, raciale en etnische achtergronden in L.A.

vrouw - ensceneren om het blanke publiek af te lei-

(de multiculturele stad bij uitstek) wordt verteld. De

verwerpelijkste racistische iconografie die het

den van de gewapende opstand die de ‘Negers’ aan

urbane ruimte is het toneel geworden van traumati-

Westen heeft voortgebracht.

het voorbereiden zijn. De clichés en racistische ico-

sche en gewelddadige geschiedenissen. In de woor-

Vanuit dit perspectief zou het zelfs ‘fout’ zijn

nografie wordt hier ingezet als bewuste strategie

den van Stuart Hall: “De steden en straten van de

om het personage Othello te laten spelen door een

tegen de blanke machtsstructuren. Intussen hebben

nieuwe residentieplaatsen in de metropolis worden

gekleurde acteur om het verhaal te vertellen van een

ook zwarte kunstenaars zich de blackface-traditie

wat Mary Louise Pratt ‘de contactzones’ van de

edele zwarte generaal die door zijn omgeving ten val

als een kritische retoriek toegeëigend. De film

wereld noemt – zones waarin culturen en mensen

wordt gebracht. Uiteindelijk speelt ook de zwarte

Bamboozled (2000) van Spike Lee, waarin zwarte

die tot nog toe gescheiden waren door geografie,

acteur Laurence Fishburne in de filmversie van

acteurs

daar

geschiedenis, ras, etniciteit, etcetera. gedwongen

Othello (1995) niets meer of minder dan de blanke

wellicht het beste voorbeeld van. Ook in de recente

worden om samen te leven – altijd in de context van

(racistische) fantasie over een zwarte man die een

theatervoorstellingen Blackface van Orkater en The

macht en ongelijke relaties – in dezelfde ruimte, en

blanke vrouw vermoordt. Het is een fantasie waarin

Right Thing van Urban Myth wordt de blackface-

daardoor gedwongen worden om een vorm van ver-

de blanke man – gender is hier essentieel – zowel

techniek (aangevuld met racistische grappen,

taalde relatie met elkaar aan te gaan.” (1) Die nieuwe

van de persoon op wiens huid die kleur is ingegrift?”

blackface-personages

spelen,

is

blackface

75

SKINDEEP erwin jans

urbane context creëert onvermijdelijk nieuwe bete-

vorming in de multiculturele samenleving, die

Nog in 1953 verscheen Bugs Bunny in een cartoon in

kenis- en interpretatiekaders. Zwarte Piet, de

tegelijkertijd gekenmerkt wordt door het politiek

blackface. De geschiedenis van blackface is complex

trouwe dienaar van Sinterklaas, verliest zijn

correcte spreken, dat meer dan eens leidt tot hol

en zoals bij ieder cultureel fenomeen ambigu. De

minzaamheid en kinderlijke onschuld omdat hij

gepraat over gelijkheid, harmonie en de rijkdom van

blackface-traditie is verantwoordelijk voor een groot

teruggevoerd wordt tot een koloniaal blackface-

verschil) én door het duidelijk-durven-zeggen-waar-

aantal afschuwelijke stereotypen, maar tegelijkertijd

stereotype dat bepaalde bevolkingsgroepen aanstoot

het-op-staat, dat alle ruimte geeft aan ressentiment,

heeft het (vooral muzikale) aspecten van de zwarte

geeft. De recent bekroonde roman van Robert

het platste populisme en onderbuikgevoelens. De

cultuur in de blanke geïntroduceerd. Orkater heeft

Vuijsje Alleen maar nette mensen krijgt het verwijt

blackface-traditie is een historisch en politiek zwaar

zich door die muzikale tradities en genres duidelijk

racistisch en seksistisch te zijn. Minderheden zijn

beladen theatrale (en muzikale) speelstijl. Ze kan

laten inspireren.

mondiger geworden en eisen positieve representa-

teruggevoerd worden tot Middeleeuwse opvoerin-

tie. Zo krijgt Sal, de eigenaar van een Italiaanse

gen waarin de duivel met zwart gezicht werd opge-

Blackface

pizzeria in een zwarte buurt, in de voorstelling The

voerd. De contacten met het Moorse Spanje en met

De voorstelling Blackface, gebaseerd op de roman

Right Thing de vraag naar zijn hoofd geslingerd

Afrika - en de dramatische en theatrale verwerking

Brazil van John Updike, vertelt het liefdesverhaal

waarom in zijn zaak alleen maar foto’s hangen van

van die ontmoetingen - hebben de verdere ontwik-

van het blanke meisje Isabel en de zwarte jongen

Italiaanse filmsterren en niet van zwarte helden. De

kelingen van het blackface-acteren beslissend beïn-

Tristao, die van hun families wegvluchten om samen

groeipijnen (voor sommigen wellicht het failliet) van

vloed.

te zijn. Blackface mengt een zwarte acteur (Mike

de multiculturele samenleving heeft veel, zoniet



Het blackface-theater is het meest bekend en

Libanon die Tristao speelt) met twee blackface-

alles, te maken met het vrij en uitgebalanceerd

berucht geworden in zijn Amerikaanse variant - diep

acteurs (waarvan één half zwart en half blank). Die

circuleren van representaties, beelden en vertogen

getekend door de clichés en vooroordelen tengevol-

mengeling had explosief kunnen zijn, want hier

van minderheden. Alleen is dit circuleren de

ge van slavernij, racisme en segregatie - die zich van-

wordt de kern geraakt van authentieke expressie en

inzet van een sociale, politieke en institutionele

af het einde van de achttiende eeuw ontwikkelde als

karikatuur, maar dat gebeurt niet omdat alle aan-

machtsstrijd.

entertainment voor een blank publiek en doordrong

dacht gaat naar het vertellen/muzikaal begeleiden



Nadenken over de (in)efficiëntie en (on)gepast-

in de populaire cultuur van de twintigste eeuw. De

van het avontuurlijke verhaal van het liefdespaar.

heid van het inzetten van de blackface-traditie als

bekendste blackface-acteur in de Hollywood-films

De universaliteit van het verhaal over liefde en

retorische strategie om latent racisme te ontmaske-

was ongetwijfeld Al Jolson. Ook filmsterren als Bing

discriminatie – zwart staat voor iedereen die uitge-

ren, is in de eerste plaats nadenken over de beeld-

Crosby en Judy Garland speelden met blackface.

sloten wordt – maakt de voorstelling transparant

blackface

76

w SKINDEEP erwin jans

h

i maar ook maatschappelijk onschadelijk, ondanks

zon. Is de combinatie van een zwarte man en een

face-traditie als kritische strategie om iets te zeggen

het gebruik van een provocatieve stijl als de

blanke vrouw spannender en dus prikkelender dan

over de multiculturele samenleving. Zwart staat niet

blackface. Naar het einde toe zit er wel een angel in

die van een blanke man en een zwarte vrouw? En in

voor iedere minderheid. Want op het ogenblik dat er

de voorstelling, maar ook die gaat haast onvoelbaar

wiens verbeelding is dat het geval (man/vrouw,

onsmakelijke

grappen

voorbij. In de fabel vindt een merkwaardige

blank/zwart)? Ze lijkt in elk geval sociaal gevaarlij-

Marokkanen,

verstoren

omkering plaats. Met de hulp van de White Witch

ker. In het eerste geval wordt de blanke vrouw uit de

woedend de voorstelling. Zij slingeren de acteurs en

Widow ondergaan Isabel en Tristao op een crisis-

blanke gemeenschap weg geroofd, in het tweede ge-

de in de zaal aanwezige regisseur niet mis te versta-

moment in het verhaal – Tristao zal worden

val wordt een zwarte vrouw in de blanke gemeen-

ne verwijten van racisme naar het hoofd. Het

opgeknoopt door de Ku-Klux-Klan - een ‘rassenwis-

schap ingelijfd. Achter dit onderscheid gaat een tri-

publiek mengt zich in de agressieve woordenwisse-

seling’: Tristao wordt blank en Isabel zwart. Tristao

bale dynamiek schuil. Veel van de ‘raciale’ conflicten

ling. De regisseur en de acteurs proberen alles te

blijft zo in leven en wordt zelfs door de vader van

zijn diep ‘ge-gendered’ en geseksualiseerd: alloch-

kalmeren, maar de voorstelling moet worden stilge-

Isabel aanvaard. Maar die wisseling van kleur blijft

tone meisjes wordt de toegang tot een discotheek

legd. Het publiek zit er wat ontdaan bij, en wellicht

niet zonder gevolgen voor de seksuele passie van het

niet geweigerd, bij allochtone jongens gebeurt dat

bevooroordeeld tegenover de Marokkanen die er

koppel. Dit wordt er over Isabel gezongen:

meer dan eens.

‘weer’ in slaagden de pret te bederven. Tot blijkt dat

gemaakt twee

worden

over

‘kutmarokkanen’

de twee jongens van Marokkaanse afkomst acteurs Zijn bleke ding is beter zichtbaar/ Maar niet meer

The Right Thing

van Urban Myth zijn en dat hun reactie een enscene-

alarmerend/ En zij stelt weemoedig vast/ Dat het

The Right Thing probeert de provocatie met het

ring is. Voor zover de voorstelling de bal opnieuw

fijner is als blanke vrouw met een zwarte man/ Dan

publiek aan te gaan en verstorend te werken. De

richting publiek gooit, is ze geslaagd. Iedere indivi-

als zwarte vrouw met een blanke man. En dit over

voorstelling is losjes gebaseerd op Spike Lee’s film

duele toeschouwer wordt geconfronteerd met wat

Tristao: Hij duizelt nu ze de kleur van aarde heeft/

Do the right thing (1989) en op improvisaties. Het

hij of zij dacht op het ogenblik dat de jongens de

Met welvingen en dalingen/ Sterker dan voorheen/

geheel is een opeenstapeling van vooroordelen,

voorstelling verstoorden.

Hij hoeft zijn neus maar in haar te begraven/ Of

vooral tegen zwarten. De vier blanke acteurs schmin-

zijn erectie gaat meteen.

ken ostentatief hun gezicht zwart en imiteren knul-

Epiloog?

lig zwarte rappers en zwart straatjargon. Maar de

Hoeveel verschil kunnen we aan? Een te naïeve

De seksuele aantrekking die Isabel en Tristao sa-

voorstelling wordt pas echt scherp en pijnlijk op het

notie van het multiculturele samenleven helpt ons

menbracht en samenbond, smelt als sneeuw voor de

ogenblik dat ze ook de grenzen toont van de black-

geen stap meer verder. Ook de Sloveense filosoof

blackface

77

SKINDEEP erwin jans

Slavoj Zizek heeft grote bezwaren tegen de term

Het is precies in de erkenning van ons eigen tekort

multicultureel: “multicultureel schort de traumati-

dat we ons man-, vrouw-, blank-, zwart-, etc-zijn zin

sche kern van de Ander op en reduceert het tot een

kunnen geven. In racisme en seksisme wordt het

steriele folkloristische entiteit.”(2) De ontmoeting

tekort van de andere ontkend. We doen alsof we

met de ander is traumatisch en nooit zonder conflict.

precies weten wat het betekent dat de andere zwart,

Dat trauma heeft te maken met een tekort, een

vrouw of moslim is en duwen hem of haar op die ab-

tekort bij mezelf en bij de andere. De filosoof Rudi

stracte betekenis vast. We maken de kleur los van de

Visker gebruikt hiervoor de term ‘hechting’: we

huid. Of om het met een andere paradox van Zizek te

hebben een aantal ‘hechtingen’ die voor ons van

zeggen: we kunnen enkel universeel zijn in zoverre

wezenlijk belang zijn, maar waarvan we niet precies

we niet slagen in onze particulariteit. “Wat is een

weten wat ze betekenen. Zo kunnen we nooit precies

Neger? En welke kleur heeft hij?” De vraag van Jean

zeggen wat het betekent man of vrouw te zijn, blank

Genet is terecht, maar blijft beter onbeantwoord.

of zwart, moslim of christen, homo of hetero, etc. We zijn aan deze identiteiten ‘gehecht’, maar we weten niet precies wat ze betekenen. Daarom kunnen we ook nooit ‘volledig’ man of vrouw, blank of zwart, etc. zijn. Alle etnische, religieuze, culturele extremismen zijn daarom fatale almachtsfantasieën.

Ter nagedachtenis van Bert André (1941-2008) (1) Stuart Hall, Creolization, Diaspora and Hybridity in the Context of Globalization, in: Okwui Enwezor, et alii (red), Créolité and Creolization. Documenta 11_Platform 3, Hantje Cantz Publishers, Germany, 2003, p.191 (2) Slavoj Zizek, Het subject en zijn onbehagen, Boom, Amsterdam/Meppel, 1997, p.183

Erwin Jans is dramaturg van het Toneelhuis in Antwerpen.

blackface 78

Colofon ComMotie kosmopolitische podiumkunsten in debat 2009-2012 Een online uitgave van Fonds Podiumkunsten, Theater Instituut Nederland en Muziek Centrum Nederland.

Productie publicatie: Carlie Janszen (Fonds Podiumkunsten)

De redactie van de debatreeks ComMotie bestaat uit:

Redactie publicatie: Laurien Saraber (Fonds Podiumkunsten) en Jaïr Tchong (Muziek Centrum Nederland)

Ellen Alvares (producent), Daniëlla Groenberg,

Eindredactie: Robbert van Heuven

Nan van Houte, Everard van der Marck, Caspar Nieuwenhuis (programmamaker), Laurien Saraber, Jaïr Tchong.

Vormgeving: Studio Barbara Collé

De debatreeks ComMotie is een initiatief van

Fotografie: Jean van Lingen

Nederland en Muziek Centrum Nederland.

Fonds Podiumkunsten, Theater Instituut

http://commotie.fondspodiumkunsten.nl Met tekstbijdragen van: Abdelkader Benali, Simon van den Berg, Pablo Cabenda,

© Fonds Podiumkunsten 2012

Farooq Chaudhry, Micha Hamel, Erwin Jans, Koen Kleijn (inleiding), Sarah Meuleman, Sheila Payne, Ramsey Nasr, Laurien Saraber (voorwoord), Jaïr Tchong, Merlijn Twaalfhoven.

79