Armoedebeleid rekenkamer Leeuwarden mei 2012
Colofon Samenstelling Rekenkamer Leeuwarden drs. P.L. Polhuis MA (voorzitter) drs. G. Riedstra R. Smit MBA ir. E. Voorwinde M.A. Hoekstra mw. J.E. Rijpma (secretaris) Telefoon: 058-233 4022 E-mail:
[email protected] Website: www.gemeenteraadleeuwarden.nl
INHOUD
1. 1.1 1.2. 1.3
Inleiding ............................................................................. 1 Achtergronden en vraagstelling ................................................. 1 Over wie gaat het armoedebeleid in leeuwarden ............................ 1 Afbakening en onderzoeksmethoden ........................................... 3
2. 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5
Bevindingen en analyse .......................................................... 4 Context gemeentelijk armoedebeleid .......................................... 4 Doelstelling armoedebeleid en regelingen inkomensondersteuning ...... 5 Doelgroepen binnen het armoedebeleid ....................................... 9 Uitvoeringspraktijk van het armoedebeleid .................................. 12 Inkomenseffecten armoedebeleid ............................................. 17
3. 3.1 3.2 3.3 3.4
Vergelijking ...................................................................... 19
4. 4.1 4.2
Conclusies en aanbevelingen ................................................. 24
5.
Bestuurlijke reactie ............................................................ 27
6.
Nawoord ........................................................................... 31
Beleid in Heerenveen en Leeuwarden ......................................... 19 Bereik regelingen ................................................................. 20 Apparaatskosten .................................................................. 21 Bijzondere bijstand en langdurigheidstoeslag ............................... 22
Conclusies .......................................................................... 25 Aanbevelingen ..................................................................... 26
Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage
I Normenkader ................................................................. 32 II Bestudeerde stukken ...................................................... 35 III Geinterviewde personen ................................................. 36 IV Wettelijk kader ............................................................. 37 VI Minimum normbedragen ................................................. 41
1.
INLEIDING
1.1 ACHTERGRONDEN EN VRAAGSTELLING Het gemeentelijk armoedebeleid is een beleidsterrein dat vaak op de warme belangstelling van de gemeenteraad kan rekenen. Het is bij uitstek een terrein waarop de gemeente, als bestuurslaag die het dichtst bij de burger staat, haar sociale gezicht kan laten zien. Armoedebestrijding is vaak een van de speerpunten van het gemeentelijk beleid. Tegelijkertijd hebben gemeenten te maken met bezuinigingen. Vanuit Den Haag wordt er gesnoeid in allerlei regelingen aan de onderkant van de arbeidsmarkt, zoals de re-integratiebudgetten of de sociale werkvoorziening. Sommige burgers worden door verschillende bezuinigingsmaatregelen tegelijk getroffen. Deze opeenstapeling van maatregelen treft deze groep onevenredig, is een veel gehoorde klacht. Gemeentelijk armoedebeleid wordt gefinancierd vanuit de algemene uitkering uit het gemeentefonds en ook deze staat onder druk. Dit werpt al snel de vraag op naar de doelmatigheid en doeltreffendheid van gemeentelijk armoedebeleid. In dit spanningsveld, zo is ons gebleken, kan de lokale politieke discussie op scherp komen te staan. Mede op aangeven van een daartoe levende wens van fracties in de gemeenteraad heeft de Rekenkamer van Leeuwarden besloten tot een onderzoek naar het armoedebeleid. Parallel aan de uitvoering van dit onderzoek vond een vergelijkbaar onderzoek plaats door de Rekenkamercommissie van Heerenveen. Het veldwerk voor beide onderzoeken is uitgevoerd door dhr. L. T. Schudde, mevr. mr. N. Woestenburg, onderzoekers van Pro Facto, bureau voor praktijkgericht bestuurskundig en juridisch onderzoek te Groningen in samenwerking met dhr. drs. T. G. van der Zee, onderzoeker van Byond. De volgende vraagstellingen staan in het onderzoek centraal: Hoe is het gemeentelijk armoedebeleid geformuleerd? Wat zijn de doelgroepen van het gemeentelijk armoedebeleid? Hoe wordt het gemeentelijk armoedebeleid uitgevoerd? Wat is het inkomenseffect van het gemeentelijk armoedebeleid? Hoe zijn het beleid en de uitvoering van het gemeentelijk armoedebeleid te beoordelen in termen van rechtmatigheid, doelmatigheid en doeltreffendheid? 1.2. OVER WIE GAAT HET ARMOEDEBELEID IN LEEUWARDEN De informatie in deze paragraaf is gebaseerd op de meest recente armoedemonitor1 (2010) in Leeuwarden. De huishoudens die meegenomen zijn hebben een inkomen tot 120% van de bijstandsnorm.2
1
De armoedemonitor is een onderzoek naar de omvang van doelgroepen van het armoedebeleid, het gebruik en bereik van regelingen en het inkomenseffect van deze regelingen dat tweejaarlijks in opdracht van de gemeente Leeuwarden door het onderzoeksbureau KWIZ wordt uitgevoerd. 2 De inkomensgrens voor de meeste regelingen in het kader van het armoedebeleid is in Leeuwarden op 120% gesteld. In paragraaf 3.3 gaan we nader in op de doelgroepen van het armoedebeleid.
1
Het aantal minimahuishoudens dat voor de gemeente Leeuwarden is berekend is weergegeven in onderstaande tabel. Het gaat om 7.990 huishoudens, dat is 16,5% van het totale aantal huishoudens in Leeuwarden. TABEL 1.1: HUISHOUDENS NAAR INKOMEN
2009 Inkomen in percentages van Aantal 3 de bijstandsnorm Tot 105% 6.500 105% tot 120% 1.490 Overig 40.394 Totaal 47.522 Bron: Armoedemonitor Leeuwarden 2010
Aandeel 13,4% 3,1% 83,5% 100%
In onderstaande tabel is te zien dat het grootste deel van de minimahuishoudens uit een alleenstaande bestaat (61,2%). Dit aandeel is een stuk groter dan het aandeel alleenstaanden in de totale populatie in Leeuwarden (46,5%). TABEL 1.2: MINIMAHUISHOUDENS NAAR TYPE IN
Categorie
Aantal huishoudens minima 4.891 895 1.475
2009 (TOT 120% BIJSTANDSNORM) Percentage Totaal aan- Percentage alle Minima tal huis- huishoudens houdens
Alleenstaand 61,2% Eenoudergezin 11,2% Meerpersoons 18,5% zonder kinderen Meerpersoons 729 9,1% met kinderen Totaal 7.990 100% Bron: Armoedemonitor Leeuwarden 2010
Aandeel minima in alle huishoudens
22.542 2.009 15.710
46,6% 4,2% 32,4%
21,7% 44,5% 9,4%
8.123
16,8%
9,0%
48.384
100%
16,5%
Uit bovenstaande blijkt tabel dat in een vijfde van de minimahuishoudens kinderen zijn (eenoudergezinnen dan wel een meerpersoonshuishouden met kinderen). Uit de armoedemonitor blijkt dat het om 2.801 kinderen gaat. Voorts blijkt uit deze tabel dat alleenstaanden en éénoudergezinnen bij de minima duidelijk oververtegenwoordigd zijn. In onderstaande tabel is opgenomen welke inkomensbron minimahuishoudens hebben. De meeste minimahuishoudens ontvangen een uitkering op basis van de Wet Werk en Bijstand (WWB-uitkering). TABEL 1.3: MINIMAHUISHOUDENS NAAR INKOMENSBRON IN
Inkomensbron Aantal WWB 3.270 4 AOW 2.270 Ander inkomen 2.450 Totaal 7.990 Bron: Armoedemonitor Leeuwarden 2010
2009 (TOT 120% BIJSTANDSNORM) Aandeel 40,9% 28,4% 30,7% 100%
3
Bijstandsnorm 27-65 jarigen per 1 juli 2011: alleenstaande €923,90, alleenstaande ouder: €1187,87, gehuwden: €1319,85 4
In de armoedemonitor wordt de groep die naast hun AOW een aanvullende bijstandsuitkering ontvangen gerekend tot de groep AOW‟ers.
2
Van alle minimahuishoudens is 72% langer dan drie jaar afhankelijk van een minimuminkomen.5 1.3 AFBAKENING EN ONDERZOEKSMETHODEN In de afbakening is uitgegaan van het officiële gemeentelijke armoedebeleid zoals de nota`s armoedebeleid en de verordeningen en beleidsregels ten aanzien van de bijzondere bijstand, kwijtschelding van gemeentelijke belastingen, langdurigheidstoeslagen, participatiefondsen, etc. Schuldhulpverlening valt ook onder het gemeentelijk armoedebeleid en is zijdelings in het onderzoek meegenomen. De rekenkamer is zich bewust van het feit dat de gemeente een nieuwe nota schuldhulpverlening heeft opgesteld. Deze was eind 2011 in behandeling bij de raad en is begin 2012 vastgesteld. Deze voorgenomen opzet van de schuldhulpverlening is in dit onderzoek niet meegenomen. De rekenkamer is daarom terughoudend in haar aanbevelingen en conclusies ten aanzien van de schuldhulpverlening. Beleidsterreinen die raken aan armoedebeleid, zoals het re-integratiebeleid, vallen buiten de scope van dit onderzoek. Ook initiatieven van maatschappelijke organisaties en privéinitiatieven op het gebied van armoedebestrijding zijn niet meegenomen in dit onderzoek. Wel is met vertegenwoordigers van een aantal maatschappelijke organisaties gesproken. De beoordeling van het armoedebeleid en de uitvoering daarvan heeft plaatsgevonden aan de hand van een vooraf vastgesteld normenkader, dat is weergeven in bijlage I. Om een antwoord te kunnen geven op de onderzoeksvragen zijn verschillende onderzoeksmethoden ingezet. Allereerst is deskresearch verricht naar de gemeentelijke verantwoordelijkheden en bevoegdheden op het gebied van het armoedebeleid. Daarna zijn relevante gemeentelijke documenten bestudeerd. Een overzicht van de bestudeerde stukken is opgenomen in bijlage II. Vervolgens zijn interviews gehouden met de portefeuillehouder, ambtenaren die betrokken zijn bij het armoedebeleid en externe partners. In bijlage III is aangegeven met welke personen is gesproken. Aan de hand van een aantal rekenvoorbeelden is een analyse gemaakt van het inkomenseffect dat verschillende gemeentelijke regelingen hebben op het netto inkomen van minima in verschillende samenstellingen van het huishouden.
5
In de armoedemonitor zijn langjarige minima gedefinieerd als de groep die 3 jaar of langer een minimum inkomen heeft.
3
2.
BEVINDINGEN EN ANALYSE
2.1 CONTEXT GEMEENTELIJK ARMOEDEBELEID Generiek inkomensbeleid versus maatwerk Algemeen, generiek inkomensbeleid is in Nederland voorbehouden aan het Rijk. Het Rijk gebruikt daarvoor verschillende instrumenten, zoals het belastingstelsel, toeslagen zoals huurtoeslag, zorgtoeslag, etc. en het stelsel van sociale zekerheid. De bijstand is het laatste sociaal vangnet binnen dit stelsel van sociale zekerheid. De Wet Werk en Bijstand (hierna: WWB) regelt dit sociaal vangnet.6 Binnen de WWB bestaat het onderscheid tussen algemene bijstand en bijzondere bijstand. De algemene bijstand gaat over bijstandsuitkeringen. De bijzondere bijstand is op te vatten als een extra vangnet binnen het sociaal stelsel. De WWB is de wettelijke basis voor de regelingen binnen het gemeentelijk armoedebeleid. Kern van de bijzondere bijstand is het principe van individueel maatwerk. Hierop zijn enkele expliciet omschreven uitzonderingen mogelijk: de categoriale bijzondere bijstand. Hieronder vallen regelingen als een collectieve ziektekostenverzekering, regeling voor ouderen, chronisch zieken en gehandicapten en de langdurigheidstoeslag. Verder heeft de gemeente buiten de WWB de mogelijkheid om de gemeentelijke belastingen kwijt te schelden. Gemeenten hebben dus op basis van de WWB beperkt ruimte om armoedebeleid te voeren in de zin van generieke inkomensondersteuning. Gemeenten kunnen uitsluitend categoriale minimaregelingen in een sobere of ruimere variant opzetten en ze kunnen de inkomensgrenzen die gelden om aanspraak te kunnen maken op een regeling ruimer of minder ruim nemen. Voor categoriale regelingen wordt deze ruimte beperkt tot 110% van de bijstandsnorm. 7 Voor de kwijtschelding van de gemeentelijke belastingen was deze ruimte al beperkter, namelijk 100% van de bijstandsnorm.8 Een algemeen extraatje voor de minima, bijv. in de vorm van een eindejaarsuitkering, is niet mogelijk. De opdracht van het Rijk aan gemeenten is om zoveel mogelijk individueel maatwerk te leveren via de bijzondere bijstand. Bereik en gebruik regelingen Een deel van de armoedeproblematiek in Nederland heeft te maken met het feit dat niet iedereen gebruik maakt van de regelingen waar men recht op heeft. Hierdoor kunnen minima een substantieel deel van het inkomen missen. 9 Daarom is het van belang na te gaan wat het 6
Zie voor een uitvoerige beschrijving van het wettelijk kader bijlage IV. De WWB is daartoe gewijzigd, invoering per 1 januari 2012. De belastingwetgeving gaat niet uit van inkomensgrenzen, maar van vermogen en betalingscapaciteit (inkomen min verwachte kosten voor het bestaan). Bij een inkomen op 100% bijstandsnorm is er geen betalingscapaciteit en kan er dus kwijtschelding plaatsvinden. Bij een inkomen boven 100% bijstandsnorm is er wel betalingscapaciteit. Deze dient voor 80% ingezet te worden voor het betalen van belastingen. In de praktijk resulteren deze regels dus in een inkomensgrens van 100%, hoewel deze als zodanig niet in de wet genoemd wordt (artikel 255, Gemeentewet, artikel 26, Invorderingswet , Hoofdstuk 2 Uitvoeringsregels Invorderingswet). 9 Zie bijv. het onderzoek Geld op de plank, niet-gebruik van inkomensvoorzieningen, SCP, 2007 7 8
4
bereik van minimaregelingen is en in welke mate gemeentelijk beleid bijdraagt aan het verhogen van dit bereik. Onder het bereik van regelingen verstaan we hier de verhouding tussen het aantal mensen dat recht heeft op een regeling en het aantal mensen dat daadwerkelijk gebruik maakt van een regeling. Onder gebruik van regelingen verstaan we in dit rapport het aantal mensen dat daadwerkelijk gebruik maakt van een regeling. Bereik en gebruik zijn dus niet hetzelfde. Bereik duidt op het percentage van de doelgroep dat daadwerkelijk een beroep doet op een regeling en gebruik geeft aan hoeveel personen dat in absolute zin zijn geweest.10 In de Armoedemonitor die het bureau KWIZ in opdracht van de gemeente uitvoert is de omvang van de doelgroepen van het armoedebeleid berekend. Deze berekeningen blijven schattingen en geen exacte bepaling op persoonsniveau van de doelgroep. Deze cijfers geven de gemeente inzicht in het gebruik en bereik van regelingen. Het verhogen van het bereik van regelingen zal meestal extra kosten met zich meebrengen, zeker als het gaat om een regeling met een aanvraagprocedure. Als de kosten stijgen zal de aandacht voor doelmatigheid ook toenemen. Het automatisch toekennen van vergoedingen, bijvoorbeeld met behulp van het koppelen van bestanden van de gemeente, belastingdienst, UWV en SVB zou hier deels uitkomst kunnen bieden. Voor de individuele bijzondere bijstand biedt dit geen uitkomst, omdat hier altijd een individuele afweging gemaakt moet worden. Rechtmatigheidsoverwegingen en doelmatigheidsoverwegingen bijten elkaar op dit punt. Ook bij fracties uit de gemeenteraad leeft dit dilemma, zo bleek uit het gesprek dat met vertegenwoordigers van de Raad is gevoerd. 2.2 DOELSTELLING ARMOEDEBELEID EN REGELINGEN INKOMENSONDERSTEUNING In deze paragraaf komen de doelstellingen van het gemeentelijk armoedebeleid aan de orde en worden de onderstaande deelvragen beantwoord. 1 1.1 1.2
1.3
Hoe heeft de gemeente haar officiële armoedebeleid geformuleerd? Heeft de gemeente haar armoedebeleid in termen van inkomensondersteuning geformuleerd? Welke regelingen/voorzieningen zijn er? Heeft de gemeente haar armoedebeleid in termen van het tegengaan van sociale uitsluiting of bevorderen van sociale participatie geformuleerd? Welke regelingen/voorzieningen zijn er? Heeft de gemeente haar armoedebeleid in termen van hulpverlening aan kwetsbare sociale groepen geformuleerd? Welke regelingen/voorzieningen zijn er?
Doelstelling armoedebeleid De gemeente heeft haar armoedebeleid geformuleerd als inkomensondersteuning, schuldhulpverlening, het tegengaan van sociale uitsluiting en het bevorderen van maatschappelijke participatie. In de programmabegroting 2011 zijn ten aanzien van inkomen de volgende doelstellingen en prestaties gesteld:
10
Stel: 260 mensen hebben gebruik gemaakt van een regeling waar 1300 mensen recht op hadden. Het gebruik van de regeling is dan 260. Het bereik van de regeling is dan 260/1300 x 100%= 20%
5
TABEL 2.1: DOELSTELLINGEN EN PRESTATIES UIT DE PROGRAMMABEGROTING 2011 Doelstelling Subdoelstelling Prestaties Leeuwarders kunnen Het zorgdragen voor een een beroep doen op aanbod voor schuldhulpvereffectieve schuldhulplening. Minder Leeuwarverlening ders in armoede Laten afhandelen van schuldregelingsverzoeken.
Leeuwarders zijn op de hoogte van alle voorzieningen en instrumenten ter voorkoming en bestrijding van financiële en sociaalmaatschappelijke armoede
Uitvoeren van een klantenonderzoek of mensen bekend zijn en een beroep doen op armoederegelin11 gen . Het aanbieden van de websites „Bereken je recht‟ en „Geldkompas Leeuwarden‟.
Indicatoren Aantal gestarte schuldhulpverleningstrajecten 2009: 670 Doel 2011: 700 Percentage succesvol afgeronde trajecten 2009: 30% Doel 2011: 50% Percentage personen dat bekend is met alle voorzieningen/instrumenten ter voorkoming en bestrijding van armoede. Doel 2011: 60%.
De gemeente heeft haar armoedebeleid uitgewerkt in de nota „Armoede aan de kant! Herijking van het armoedebeleid en de schuldhulpverlening‟, september 2008. De gemeente gaat uit van de volgende definitie van armoede: Armoede is een situatie waarin de middelen zo beperkt zijn dat mensen uitgesloten zijn van deelname aan een minimaal aanvaardbaar levenspatroon. Er is sprake van sociale uitsluiting. Er is sprake van gewoon niet kunnen participeren.12 Leidende principes bij het beleid zijn: 1. Eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid van de burger; 2. Een vangnet voor burgers die (tijdelijk) hun eigen verantwoordelijkheid niet kunnen nemen.13 Tot september 2008 zag het armoedebeleid voornamelijk op inkomensondersteuning. Daar zijn sinds de nieuwe nota drie sporen bij gekomen. Het gaat om het bevorderen van rondkomen, het bevorderen van maatschappelijke participatie en het terugdringen van nietgebruik. De participatievisie is weergegeven in het Strategisch visiedocument maatschappelijke participatie van april 2008. Door de visie op armoedebeleid te laten aansluiten bij de participatievisie kiest de gemeente voor een activerend armoedebeleid. Dat wil zeggen dat het bevorderen van participatie, meedoen in de samenleving, een belangrijk uitgangspunt in het beleid is. Hierin zoekt de gemeente een verantwoord evenwicht tussen zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid van de burgers aan de ene kant, en het zorgdragen voor een vraaggestuurd participatieaanbod voor degenen die nog niet kunnen meedoen aan de andere kant. Hierbij is het vormen van een participatieregeling een eerste stap. Een onderdeel van het armoedebeleid is het schuldhulpverleningsbeleid. Dit is te scharen onder de noemer bevorderen van rondkomen. De gemeente heeft een nieuwe nota schuldhulpverlening opgesteld. 11
Deze vragen zijn opgenomen in de gemeente-enquête 2012. De resultaten van deze enquête zullen in de loop van 2012 bekend worden. 12 Armoede aan de kant! Herijking van het armoedebeleid en de schuldhulpverlening, gemeente Leeuwarden, 2008 13 Idem.
6
Deze is eind 2011 in behandeling bij de raad. Op het spoor terugdringen van niet-gebruik gaan we nader in paragraaf 2.4. Regelingen armoedebeleid In onderstaand schema zijn de verschillende regelingen voor inkomensondersteuning opgenomen en de onderdelen die deze regelingen bevatten. De regelingen inkomensondersteuning voldoen aan het wettelijk kader en zijn daarmee rechtmatig. TABEL 2.2: REGELINGEN INKOMENSONDERSTEUNING LEEUWARDEN
REGELING
2011 14 NORM
Individuele bijzondere bijstand
Draagkrachtpercentage
vergoeding categoriale bijzondere bijstand voor chronisch zieken, gehandicapten en ouderen collectieve basis- en aanvullende verzekering.
120% bijstandsnorm
15
120% bijstandsnorm
16
langdurigheidstoeslag
5 jaar 100% bijstandsnorm
Kwijtschelding gemeentelijke belastingen en heffingen Verordening minimabeleid Zwemlesregeling
100% bijstandsnorm
Vergoeding identiteitsbewijs
Participatieregeling (voormalig declaratieregeling voor sport, cultuur en ontspanning)
120% bijstandsnorm
VORM Algemene kosten: 100% vergoeding Bijzondere kosten: 20% vergoeding €75,- per gezinslid per jaar. Premie basis: €98,70 (bij WWBuitkering) of €100,78. Premie basis + aanvullend = €121,57 Jaarlijks 40% van het maandbedrag van de bijstandsnorm (excl. Vakantietoeslag) .
17
Zwemregeling voor het behalen van zwemdiploma A €43,85 per persoon €60,- per gezinslid per jaar
Individuele bijzondere bijstand Bijzondere bijstand kan verkregen worden als het om kosten gaat die deze persoon normaal gesproken niet maakt, maar die door omstandigheden gemaakt moeten worden, die bovendien noodzakelijk zijn en nergens anders vergoed worden en niet kunnen worden voldaan uit het inkomen en vermogen. Voor het aanvragen van bijzondere bijstand is niet vereist dat de aanvrager een algemene bijstandsuitkering ontvangt. Uitsluitend van belang zijn het inkomen en het vermogen.18
14
Zie paragraaf 3.1 voor een beschrijving van de beleidsvrijheid die de gemeente heeft in het bepalen van deze normen. 15 Deze normen is per 1 januari 2012 verlaagd naar 110%. 16 Idem. 17 Deze normen is per 1 januari 2012 verlaagd naar 110%. 18 Het vermogen van de aanvrager mag niet hoger zijn dan bepaald in artikel 34, derde lid, WWB. Voor alleenstaanden is dit € 5.550,-, voor alleenstaande ouders en een echtpaar € 11.110,-. Vermogen gebonden in de woning is vrijgelaten tot € 46.900,-
7
De gemeente onderscheidt 5 kostensoorten binnen de bijzondere bijstand: 1. Directe levensbehoeften 2. Kosten financiële transacties (zoals eigen bijdrage rechtsbijstand) 3. Kosten woonvoorziening (zoals kosten voor huisinrichting of duurzame gebruiksgoederen) 4. Medische kosten (zoals geneesmiddelen, huishoudelijke hulp of maaltijdvoorziening) 5. Kosten maatschappelijke zorg (zoals vervoerskosten of opvang crisiscentrum) De kosten die voor vergoeding in aanmerking komen zijn „noodzakelijke kosten van bestaan die uit bijzondere omstandigheden voortvloeien en niet kunnen worden voldaan uit de bijstandsnorm‟19. De vergoeding van kosten van een aanvraag om bijzondere bijstand worden per individueel geval beoordeeld. Niet alle bijzondere kosten vallen hier automatisch onder. In de bijstandsnorm is rekening gehouden met reserveringen voor bijvoorbeeld een wasmachine. In uitzonderlijke omstandigheden kan echter toch een vergoeding voor dergelijke kosten toegekend worden, soms in de vorm van een geldlening, soms om niet. Het handboek van Schulinck20 stelt richtlijnen voor de vergoedingen. De gemeente Leeuwarden onderscheidt kosten waarvoor een persoon 100% draagkracht heeft (de kosten komen niet voor vergoeding in aanmerking) en kosten waarvoor de aanvrager 20% draagkracht heeft (op de vergoeding wordt 20% van iemands draagkracht in minder gebracht). De 100% draagkracht wordt toegepast bij kosten voor algemeen levensonderhoud, zoals woonkosten. De 20% draagkracht wordt toegepast voor kosten die niet onder de algemene bijstand vallen en die bovendien noodzakelijk zijn.Ter illustratie: Als de aanvrager een draagkracht van € 100,- heeft en een vergoeding van € 200,- aanvraagt, wordt 20% van de draagkracht (= € 20,-) in mindering gebracht op de vergoeding, waardoor een vergoeding van € 180,- wordt geboden. Iedere aanvraag om bijzondere bijstand wordt individueel beoordeeld, het handboek van Schulinck is behulpzaam bij deze afweging. Vergoeding categoriale bijzondere bijstand voor chronisch zieken, gehandicapten en ouderen Mensen met een chronische ziekte, een handicap of ouderen van 65 jaar of ouder kunnen een beroep doen op deze regeling als zij een inkomen tot 120% van de bijstandsnorm hebben. De vergoeding bedraagt 75 euro per persoon per jaar. Collectieve zorgverzekering In 2011 gold de situatie dat personen met een inkomen tot 120%21 van de bijstandsnorm in aanmerking komen voor een collectieve basis- en aanvullende verzekeringsmogelijkheid bij de Friesland verzekeringen: AV Frieso. De gemeente biedt deze mogelijkheid omdat zij het belangrijk vindt dat mensen met een laag inkomen een goede basisverzekering tegen een concurrerende prijs kunnen afsluiten. Naast een pakket met een basisverzekering biedt de gemeente ook een pakket met een basis en aanvullende verzekering aan. Langdurigheidstoeslag De langdurigheidstoeslag kan aangevraagd worden door mensen met een inkomen tot 100% van het bijstandsniveau, die al 5 jaar of meer een laag inkomen hebben. De hoogte van de langdurigheidstoeslag is jaarlijks 40% van het maandbedrag van de bijstandsnorm. 22
19
Artikel 35, lid 1 WWB. Dit is een particuliere uitgave van Wolters Kluwer en bevat een overzicht van wetstekst, aanvullingen daarop, overzichten van relevante jurisprudentie en praktische handleidingen bij de interpretatie en toepassing van de WWB, gemeentelijke verordeningen en voorbeeldbeleid. Dit handboek is deels te vinden op internet: Leeuwarden.rechtopbijstand.nl 21 Voor 2012 is dit 110%. 22 Bij een normbedrag van 1319 euro voor een echtpaar komt dat neer op 0,40 x 1319= 528 euro (geldt niet meer in 2012) 20
8
Kwijtschelding gemeentelijke belastingen en heffingen Kwijtschelding kan worden aangevraagd voor de onroerende zaakbelasting, afvalstoffenheffing en rioolheffingen. Vanaf 1 januari 2011 wordt geen kwijtschelding meer gegeven voor de hondenbelasting. Als norm voor de kwijtschelding geldt 100% van de bijstandsnorm. Zwemlesregeling De gemeente heeft bijzondere aandacht voor de bevordering van de zwemvaardigheid van kinderen. In 2011 konden alle ouders met een inkomen tot 120% 23 van de bijstandsnorm voor hun kinderen die geen zwemdiploma hebben en in de groepen 5 t/m 8 van de basisschool zitten een beroep doen op de zwemlesfaciliteit om zo hun kinderen het zwemdiploma A te laten halen. Om de zwemlessen mogelijk te maken wordt door de gemeente aan BV Sport subsidie verleend. Vergoeding identiteitsbewijs De gemeente wil de aanschaf van het identiteitsbewijs betaalbaar maken, en heeft daarom een vergoeding hiervoor ingesteld die kostendekkend is: €40,05 per persoon (in 2012). De vergoeding mag ook gebruikt worden voor de aanvraag van een paspoort, dan wordt hetzelfde bedrag uitgekeerd. Het mag niet gaan om vervanging in verband met beschadiging, spoedaanvraag, verlies of diefstal van het identiteitsbewijs. Een aanvraag wordt alleen toegekend als de aanvrager nog geen paspoort dan wel identiteitsbewijs heeft. Om in aanmerking te komen voor deze regeling mocht het inkomen in 2011 niet meer dan 120%24 van de bijstandsnorm bedragen. Participatieregeling Er is een participatieregeling waar zowel volwassenen als kinderen een beroep op kunnen doen. Het gaat om vergoedingen voor bijvoorbeeld een dagje naar de dierentuin of naar het theater, of om een cursus of lidmaatschap van de bibliotheek. Er kon in 2011 aanspraak op gedaan worden wanneer het inkomen niet meer dan 120%25 van de bijstandsnorm bedroeg. De vergoeding bedraagt €60,- per gezinslid. Voorheen was deze regeling bekend onder Declaratieregeling sport, cultuur, ontspanning. Binnen de beperkte mogelijkheden die een gemeente heeft om inkomensondersteunend beleid te voeren kan de keuze van Leeuwarden voor het soort regelingen en de vorm waarin die zijn gegoten als gangbaar in Nederland worden getypeerd. Zo worden de mogelijkheden die er zijn voor de categoriale bijstand benut. Ook qua hoogte van de bedragen zijn de regelingen gangbaar.26 2.3 DOELGROEPEN BINNEN HET ARMOEDEBELEID In deze paragraaf komen de doelgroepen van het gemeentelijk armoedebeleid aan de orde en worden de deelvragen 2.1 en 2.2 beantwoord. 2.1
Welke doelgroepen zijn geformuleerd in het gemeentelijk armoedebeleid?
Voor de gemeente zijn degenen met een inkomen tot 120% van de bijstandsnorm de doelgroep van het armoedebeleid. Hierop zijn twee uitzonderingen. Voor de langdurigheidstoeslag en kwijtschelding van gemeentelijke belastingen en heffingen ligt de grens op 100% van de bijstandsnorm. 23
Voor 2012 is dit 110%. Voor 2012 is dit 110%. Voor 2012 is dit 110%. 26 Deze typering is gebaseerd op wat er bij de onderzoekers bekend is uit verschillende (landelijke) onderzoeken, waaronder de Divosamonitor 2010, deel 2, Maatwerk zonder meerwerk, Sociale Diensten en lokaal armoedebeleid, Divosa, november 2010. 24 25
9
Binnen het armoedebeleid is speciale aandacht voor kinderen in armoedesituaties, ouderen, chronisch zieken en gehandicapten, mensen die langdurig van een minimum rond moeten komen en jongeren met een schuldenproblematiek. De doelgroep van het gemeentelijk armoedebeleid is in de nota armoedebeleid uit 2008 verruimd van 105% naar 120% van de bijstandsnorm voor de categoriale regelingen. Het gaat nu dus om alle huishoudens die een netto inkomen hebben dat niet hoger is dan 120% van de van toepassing zijnde bijstandsnorm. Voor de categoriale regelingen wordt deze inkomensgrens in 2012 verlaagd naar 110%.27 Door een motie van de raad die op 17 maart 2008 is aangenomen, schenkt de gemeente sinds 2008 meer aandacht aan kinderen. Vanuit het Rijk is eenmalig geld (€ 350.000,-) beschikbaar gesteld om bijvoorbeeld kinderen uit arme gezinnen te kunnen laten deelnemen aan sport, cultuur of andere activiteiten, de zogenaamde Aboutaleb-gelden. Naast de zwemlesregeling zijn geen aparte regelingen voor deze doelgroep ontwikkeld. Ook in het collegeprogramma 2010-2014 „Doorpakken in nieuwe tijden!‟ wordt aandacht geschonken aan gezinnen met kinderen. Dit vindt zijn weerslag in de participatieregeling. Daarnaast is er binnen het armoedebeleid aandacht voor langjarige minima door middel van de langdurigheidstoeslag, aandacht voor chronisch zieken, gehandicapten en ouderen door de categoriale bijzondere bijstand en aandacht voor jongeren binnen de schuldhulpverlening. 2.2
Hoe goed zijn deze doelgroepen bij de gemeente in beeld?
Door middel van een tweejaarlijkse armoedemonitor 28 volgt de gemeente de omvang en de ontwikkeling van de doelgroepen en de mate waarin zij gebruik maken van de regelingen. Het gebruik en bereik per regeling zijn in tabel 2.3 opgenomen. In de armoedemonitor is ook een berekening van het inkomenseffect van verschillende regelingen opgenomen. Daarnaast rapporteert de gemeentelijke monitor inkomen over het gebruik van regelingen. De mate waarin doelgroepen bij de gemeente in beeld zijn is wisselend. Dat blijkt uit de Armoedemonitor. Het bereik van de regelingen varieert namelijk van 70% voor de langdurigheidstoeslag tot 22% voor regelingen als de (categoriale en individuele) bijzondere bijstand en de id-regeling. Het bereik van de bijzondere bijstand is in 2009 ten opzichte van 2007 sterk gegroeid. Het bereik van de collectieve zorgverzekering is licht toegenomen. Het bereik van de participatieregeling is sterk afgenomen. Dit komt door de groei van de doelgroep bij een gelijkblijvend aantal verstrekkingen. De kwijtschelding van de gemeentelijke belastingen en de langdurigheidstoeslag laten een daling van het gebruik en het bereik zien. Tabel 2.3 laat voorts zien dat over de hele linie de doelgroep van het armoedebeleid is gegroeid. Dit moet worden toegeschreven aan de financiële crisis en aan de verruiming van de inkomensgrens naar 120%. Het gebruik en het bereik zijn echter niet over de hele linie meegegroeid. Wellicht speelt hier een rol dat onder invloed van de financiële crisis is er veel dynamiek is ontstaan aan het onderkant van de arbeidsmarkt, met een grote in- en uitstroom in de doelgroep. Bij de uitstroom is te denken aan groepen die minder voor de hand lagen als potentiële doelgroep voor het armoedebeleid, zoals kleine ondernemers en zzp‟ers. Het is goed mogelijk dat de onbekendheid van deze groep met gemeentelijke minimaregelingen voor een deel een verklaring biedt voor de daling van het bereik en gebruik van een aantal regelingen.
27
De WWB is daartoe per 1 januari 2012 aangepast. Dit onderzoek wordt verricht door KWIZ. De armoedemonitor van juli 2010 is de meest recente en rapporteert over 2009. 28
10
TABEL 2.3: GEBRUIK EN BEREIK MINIMAREGELINGEN DOOR HUISHOUDENS 2009 EN 2007 Minimaregeling Inkomensgrens Totaal van de Doel- gebruik van de groep doelgroep
29
2009 105% 120%
2007 105% -
2009 6.500 2.973
2007 6.342 -
Bijzondere bijstand Regeling ouderen, chronisch zieken en gehandicap30 ten Collectieve zorgverze- 120% 120% 7.990 7.668 kering Langdurigheidstoeslag 100% 100% 2.000 1.900 31 Kwijtschelding 100% 100% 6.500 6.342 32 Zwemlesregeling 120% Vergoeding identiteits- 120% 120% 2.067 1.292 bewijs Participatieregeling 120% 105% 7.284 5.300 Bron: armoedemonitor Leeuwarden 2010 en 2008
2009 1.445 1.464
2007 975 -
Bereikt van de doelgroep % 2009 2007 22,2% 15,4% 49,2% -
2.931
2.716
36,7%
35,4%
1.393 3.920 47 453
1.553 4.108 32 281
69,7% 60,3% 21,9%
81,7% 64,8% 21,7%
2.725
2.787
37,4%
52,6%
Vooral ouderen, laaggeletterden en allochtonen zijn voor de gemeente lastige doelgroepen zijn om te bereiken. Bij de eerste groep blijkt een hoge drempel te bestaan om voorzieningen aan te vragen vanuit het idee zelfredzaam te willen zijn. Risico bij deze groep is dat zij naast het niet aanvragen van voorzieningen ook minder participeren, waardoor eenzaamheid wordt vergroot. Laaggeletterden en allochtonen hebben nogal eens moeite met het invullen van formulieren, maar weten ook vaak niet van het bestaan van minimaregelingen af. Cijfers in de Armoedemonitor bevestigen het beeld dat ouderen minder regelingen aanvragen. Van de doelgroep (65-plussers met een inkomen tot 120% van de bijstandsnorm) doet slechts 15,6% een beroep op categoriale bijstand33. Bij chronisch zieken en gehandicapten die jonger zijn dan 65 doet 44,2% een beroep op deze regeling. Deze cijfers bevestigen het beeld dat ouderen vanuit een idee van zelfrespect of schaamte minder geneigd zijn een beroep te doen op regelingen. Uit de interviews met externe partijen blijkt dat er bij jongere alleenstaanden vaak sprak is van mensen met verslavings-, psychische of schuldenproblematiek. Dit is ook de groep die het meest een beroep doet op de voedselbank; bij de helft van de „klanten‟ gaat het om een alleenstaande.
29
Omdat met een draagkrachtberekening wordt gewerkt, is de precieze doelgroep niet te berekenen, maar om toch uitspraken te kunnen doen, heeft KWIZ de doelgroep tot 105% van de bijstandsnorm genomen. De bijzondere bijstand kent geen inkomensgrens. 30 Doelgroep geschat op basis van de Wmo-gegevens en het aantal 65-plus huishoudens in de gemeente. 31 Hierbij zijn ook huishoudens met alleen een AOW-uitkering meegenomen. Zij hebben een inkomen dat iets hoger ligt dan de bijstandsnorm, maar zij hebben wel recht op kwijtschelding. 32 Van de zwemlesregeling is geen betrouwbare schatting van de doelgroep te maken. 33 Voor andere regelingen is geen onderscheid naar leeftijd te maken. Wel is in het rapport van KWIZ opgenomen dat ouderen die een aanvraag doen voor een minimaregeling, gemiddeld van 1,4 regelingen gebruik maken (het gaat dan om de regelingen langdurigheidstoeslag, kwijtschelding belastingen, de participatieregeling, de ziektekostenverzekering en de bijzondere bijstand).
11
2.4 UITVOERINGSPRAKTIJK VAN HET ARMOEDEBELEID In deze paragraaf komt de uitvoeringspraktijk van het gemeentelijk armoedebeleid aan de orde en worden de deelvragen 3.1 t/m 3.6 beantwoord. 3.1 3.2
Welke budgetten zijn voor het armoedebeleid ingezet, uit welke bronnen worden deze budgetten gedekt? Hoe ontwikkelt zich dit in de tijd; is er een “maximale benutting” van de budgetten te berekenen? (Hoe nauwkeurig kan je begroten?)
Deelvraag 3.1 Het armoedebeleid stond in 2009 voor € 6,2 miljoen op de begroting. De rekening bedroeg € 6,5 miljoen. In 2010 waren deze bedragen € 6,9 miljoen voor de begroting en € 6,8 miljoen voor de rekening. De begroting 2011 voor armoedebeleid is in 2011 teruggebracht met 1,7 miljoen naar 5,2 miljoen. Dit zit deels in een lagere begroting van de apparaatskosten en deels in verwachte tekorten op de dekking voor de langdurigheidstoeslag, bijzondere bijstand en schuldhulpverlening. Deze cijfers geven geen reëel beeld van de kosten die met het armoedebeleid zijn gemoeid. In tabel 2.4 hebben wij een inventarisatie gemaakt van alle kosten die in het kader van minimaregelingen, kwijtschelding en schuldhulpverlening worden gemaakt. Onze inventarisatie leidt derhalve tot totalen die afwijken van de hierboven weergegeven bedragen uit de begrotingen en jaarrekeningen. Deze verschillen zitten hierin dat een deel van de posten die in tabel 2.4 zijn opgenomen op andere posten dan onder het armoedebeleid in de begroting en rekening van de gemeente zijn opgenomen. De exacte wijze waarop dit is gebeurd is binnen dit onderzoek onduidelijk gebleven. Het armoedebeleid wordt niet alleen door de dienst Welzijn uitgevoerd. De uitvoering betreft deels inkoop en deels betreft het kosten die bijvoorbeeld via de dienst Algemene Zaken lopen (kwijtschelding). Kosten die gemoeid zijn met bijvoorbeeld de kwijtschelding worden verantwoord onder het beleidsproduct belastingen en niet onder het beleidsproduct minimaregelingen. Deze werkwijze veroorzaakt de verschillen. Voor minimaregelingen worden geen doeluitkeringen vanuit het Rijk verstrekt. Deze dienen derhalve te worden gedekt uit de algemene middelen van de gemeente. De middelen voor schuldhulpverlening worden ook gedekt uit de algemene middelen van de gemeente. Aanvullende financieringsbron voor de schuldhulpverlening zijn de middelen uit het W-deel van de WWB. Als schuldhulpverlening onderdeel uitmaakt van een re-integratietraject, kunnen de kosten hiervoor uit het W-deel betaald worden. Voorts heeft het Rijk vanwege de economische crisis tijdelijk extra middelen beschikbaar gesteld voor schuldhulpverlening. Dit is geregeld in het Besluit tijdelijke specifieke uitkering schuldhulpverlening. Voor de gemeente Leeuwarden gaat het in 2010 om een eenmalig bedrag van € 453.062. Op het niveau van de verschillende regelingen is in het armoedebeleid in 2009 ruim € 3,3 miljoen begroot voor verstrekkingen in het kader van de verschillende minimaregelingen en bijzondere bijstand. De uitgaven bedroegen ruim € 4 miljoen. In 2010 was ruim € 3,5 miljoen begroot. De uitgaven bedroegen toen € 4,2 miljoen. Zowel in 2009 als in 2010 liggen de uitgaven ongeveer 20% hoger dan de begroting. De verschillen tussen begroting en rekening zitten vooral in de kosten voor de langdurigheidstoeslag, de individuele bijzondere bijstand en de categoriale bijzondere bijstand. De uitgaven voor de collectieve ziektekostenverzekering en zwemlesregeling zijn binnen de begroting gebleven. Voor de kwijtscheldingen van de gemeentelijke belastingen is in 2009 bijna € 2 miljoen begroot. De rekening komt uit op € 2.148.299. In 2010 was € 2.039.517 begroot en bedraagt de rekening € 2.091.682.
12
De schuldhulpverlening wordt uitgevoerd door Kredietbank Nederland (hierna KBNL) en Welzijn Centraal34 (hierna: WC). Met beide organisaties heeft de gemeente een subsidierelatie. In het geval van de KBNL gaat het om € 722.012 in 2009 en € 1.476.980 in 2010. Achtergrond van deze verhoging is dat het aantal trajecten en daarmee de kosten hoger zijn dan vooraf werd ingeschat door de gemeente. Dit toenemend beroep op schuldhulpverlening wordt veroorzaakt door de financiële crisis en is voor het Rijk reden geweest hier extra middelen voor beschikbaar te stellen. Door een financiële tegemoetkoming van het rijk is een groot deel van de kosten gedekt. In het geval van WC gaat het om€ 134.100 in 2009 en € 137.200 in 2010. Daarnaast ontvangt WC subsidie voor het schuldhulpverleningsproject PING dat via de werkpleinen35 loopt. PING is een project gericht op het voorkomen van schulden door mensen die met een plotselinge daling van het inkomen te maken krijgen budgetadvies en –voorlichting te geven. Dit gaat om € 92.550 in 2009 en € 97.260 in 2010. Het project De formulierenbrigade ontving in 2009 en 2010 € 145.000 subsidie. Dit is een project waarin medewerkers van welzijnsorganisaties het gebruik van inkomensondersteunende voorzieningen bevorderen en burgers helpen formulieren in te vullen. De totale uitgaven voor regelingen, kwijtscheldingen en schuldhulpverlening komen daarmee in 2009 op € 7,2 miljoen. In 2010 was dit € 8,1 miljoen. De apparaatskosten zijn op het niveau van de afzonderlijke regelingen niet beschikbaar.
TABEL2.4: MIDDELEN REGELINGEN, KWIJTSCHELDINGEN EN SCHULDHULDHULPVERLENING 2009 EN
Begroting 2009 Bijzondere bijstand Ouderen, Chronisch, Gehandicapten Collectieve ziektekostenverzekering
Rekening 2009
Begroting 2010
2010
Rekening 2010
€ 1.792.000
€ 1.935.874
€ 1.871.500
€ 2.211.256
€ 165.000
€ 426.150
€ 208.000
€ 370.800
€ 450.000
€ 398.031
€ 447.700
€ 405.413
€ 600.000
€ 908.908
€ 640.000
€ 807.346
Zwemlesregeling
€ 18.900
€ 18.900
€ 18.900
€ 18.900
Vergoeding aanschaf ID
€ 15.600
€ 19.767
€ 15.500
€ 33.575
€ 306.602
€ 305.612
€ 306.602
€ 352.270
€ 3.348.102
€ 4.013.241
€ 3.508.202
€ 4.199.561
€ 12.000
€ 19.484
€ 20.000
€ 13.329
€ 372.000
€ 388.570
€ 382.525
€ 389.525
€ 1.561.000
€ 1.681.990
€ 1.586.992
€ 1.634.366
€ 50.000
€ 58.255
€ 50.000
€ 54.462
€ 1.995.000
€ 2.148.299
€ 2.039.517
€ 2.091.682
€ 722.012
€ 722.012
€ 1.476.980
€ 1.476.980
€ 92.550
€ 92.550
€ 97.260
€ 97.260
€ 134.100 € 145.000
€ 134.100 € 145.000
€ 137.200 € 145.000
€ 137.200 € 145.000
Langdurigheidstoeslag
Participatieregeling Subtotaal regelingen ozb verontreinigingsheffing Rioolheffing hondenbelasting subtotaal kwijtscheldingen schuldhulpverlening KBNL schuldhulpverlening WC werkplein (PING) Financiële hulpverlening WC formulierenbrigade
34
Welzijn Centraal is de welzijnsinstelling van Leeuwarden. Deze is in oktober 2011 ontstaan na de fusie van Sinne Welzijn, Welzijn Leeuwarden en het Vrijwilligersservicepunt 35 De gezamenlijke huisvesting van UWV werkbedrijf (voorheen CWI) en de gemeentelijke sociale dienst.
13
subtotaal schuldhulp en financiële dienstverlening subtotaal regelingen, kwijtscheldingen, schuldhulp en financiële dienstverlening
€ 1.093.662
€ 1.093.662
€ 1.856.440
€ 1.856.440
€ 6.436.764
€ 7.255.202
€ 7.404.159
€ 8.147.683
apparaatskosten
€ 2.076.000
€ 2.711.000
€ 2.307.000
€ 2.406.000
Totaal kosten
€ 8.512.764
€ 9.966.203
€ 9.711.159
€ 10.553.682
€ 254.000
€ 254.000
€ 536.000
€ 717.000
Totaal baten
Saldo kosten en baten € 8.258.764 € 9.712.203 € 9.175.159 € 9.836.682 Bronnen: monitor inkomen 2009 en 2010, Jaarstukken 2009 en 2010 en opgave gemeente Leeuwarden Deelvraag 3.2 De budgetten voor het armoedebeleid zijn in 2009 en 2010 toegenomen. In 2010 is het beroep op de langdurigheidstoeslag en categoriale bijzondere bijstand afgenomen. Het beroep op de overige regelingen is toegenomen. Gezien de gegevens die in de armoedemonitor bekend zijn over de omvang van de doelgroepen is een maximale benutting van de budgetten bij een (theoretisch) bereik van 100% van de doelgroep bij benadering wel te berekenen. De huidige begroting op regelingenniveau komt voor de meeste regelingen redelijk overeen met de uitgaven. Hierop zijn echter vier uitzonderingen: de langdurigheidstoeslag en de categoriale bijzondere bijstand. Deze zijn voor 2009 en 2010 structureel te laag begroot. In 2010 zijn ook de ID-regeling en participatieregeling te laag geraamd. 3.3
Hoe is de uitvoering van regelingen/voorzieningen georganiseerd? Voert de gemeente zelf uit of zijn er externe partijen betrokken (bv voedselbank, schuldhulpverleningsinstantie, sociale activeringtrajecten door reintegratiebedrijven)?
De uitvoering van inkomensondersteunende maatregelen ligt bij de gemeente. De schuldhulpverlening wordt door externe partijen uitgevoerd, namelijk KBNL en WC. Gemeentelijke organisatie Het armoedebeleid valt onder de sector Werk en Inkomen, die valt onder de afdeling Welzijn. Bij de sector Werk en Inkomen wordt het beleid opgesteld en worden de contacten met externe partners onderhouden. De aanvragen voor minimaregelingen komen binnen bij het Klantcontactcentrum (KCC), dat onder de afdeling Algemene Zaken valt. Het KCC bestaat uit de eerste schil (het callcenter) en een tweede schil (de backoffice). De tweede schil bestaat uit verschillende afdelingen. Het team dat verantwoordelijk is voor de afhandeling van aanvragen voor minimaregelingen is het team Inkomen en Zorg. De afgelopen jaren heeft het team Inkomen en Zorg een aantal veranderingen doorgevoerd om de uitvoeringskosten te verlagen en de procedure makkelijker te maken voor aanvragers. Het aanvraagformulier is vereenvoudigd naar één formulier waarop aangegeven kan worden voor welke regelingen de aanvrager verwacht in aanmerking te komen. Daarnaast zijn het systeem en de werkwijze aangepast, zodat elke medewerker alles in één keer kan afhandelen. Voor een aanvraag voor de langdurigheidstoeslag wordt het inkomen van de aanvrager beoordeeld en bij de bijzondere bijstand wordt een individuele afweging gemaakt. Bij andere minimaregelingen wordt ook niet vooraf gecontroleerd; de klant dient zelf op het formulier aan
14
te kruisen of zijn inkomen onder of gelijk aan het minimum is en moet daar vervolgens voor tekenen. Achteraf wordt steekproefsgewijs gecontroleerd. De risico`s van deze aanpak zijn bij de dienst bekend. Uit doelmatigheidsoverwegingen kiest men voor steekproefsgewijze controle achteraf. In de interviews is aangegeven dat de controle achteraf het beeld oplevert dat er nauwelijks misbruik van de regelingen wordt gemaakt. Ten slotte zijn er gestandaardiseerde beschikkingen gemaakt, zodat met één druk op de knop het besluit geprint kan worden. Elke aanvraag wordt binnen 8 dagen afgehandeld en de incidentele betalingen worden drie keer per week36 gedaan, waardoor de aanvrager vaak binnen een paar dagen zijn geld binnen heeft. Bij de uitvoering van de inkomensondersteunende maatregelen heeft de gemeente de verhoging van de efficiency gezocht in standaardisering, bundeling van de aanvragen en een steekproefsgewijze controle achteraf. Samenwerking gemeente en externe partijen De gemeente Leeuwarden werkt samen met verschillende welzijnsorganisaties. De schuldhulpverlening is uitbesteed aan de KBNL. Ook werken welzijnsorganisaties samen en verwijzen aan elkaar door. In de nota armoedebeleid is het volgende over deze samenwerking met externe partijen weergegeven: In de bestrijding van armoede en schulden gaat de gemeente krachtig inzetten op de regierol door onder andere het netwerk te versterken en de samenwerking met (nieuwe) externe partners op te zoeken. De gemeente kan het bestrijden van de armoede- en schuldenproblematiek echter niet alleen oplossen. Particulier initiatief is hier van oudsher ook een speler in het veld37. Voor schuldhulpverlening bestaat een subsidierelatie met de KBNL en met WC. De KBNL verzorgt de financieel-technische trajecten, zoals schuldhulpverlening en inkomensbeheer. De KBNL biedt 10 modules aan in het schuldhulpverleningstraject, afhankelijk van de problematiek is soms één module voldoende. In de meeste gevallen is sprake van herfinanciering. De KBNL lost de schulden van de klant af, waarna de klant een betalingsregeling met de KBNL afspreekt. In 2010 heeft de KBNL 650 schuldhulpverleningstrajecten in behandeling genomen. In een groot aantal van deze trajecten wordt samengewerkt met WC, dat zich meer richt op het psychosociale aspect van schuldhulpverlening (duale trajecten). Ook heeft WC een aantal eigen (lichtere) trajecten in behandeling, waarbij zij budgetcoaching aanbiedt en een doorverwijsfunctie naar de KBNL heeft. In het kader van preventieve schuldhulpverlening is in samenwerking met de KBNL, WC en UWV het project Ping opgezet; een financieel loket op het Werkplein. Mensen die een uitkering komen aanvragen (of al een uitkering hebben) kunnen met financiële vragen naar dit loket. Door dit initiatief worden mensen die te maken hebben met een inkomensdaling ondersteund met praktische tips en advies, waardoor minder snel schulden ontstaan. In 2010 heeft Ping 587 klanten bediend, waarvan in 73 gevallen een aanvraag bij de KBNL is ingediend voor een schuldhulpverleningstraject.
36
In 2012 is dit nog twee keer per week.
37
Armoede aan de kant! Herijking van het armoedebeleid en de schuldhulpverlening, gemeente Leeuwarden, 2008.
15
3.4
Hoe is de financiering van deze externe partijen vormgegeven? Subsidie, inkoop? Welke budget/contract afspraken liggen er?
De financiering van deze partijen is door middel van een subsidierelatie vormgegeven. Met deze partijen zijn afspraken gemaakt over de aantallen uit te voeren schuldhulpverleningstrajecten. In 2010 ging het om 450 reguliere trajecten en 200 duale trajecten. Door de gestegen aanvragen onder invloed van de recessie zijn 150 extra trajecten ingekocht. De hiermede gemoeide kosten zijn gedekt door extra middelen van het Rijk. 3.5
Hoe verhouden de apparaatskosten zich ten opzichte van het budget?
De apparaatskosten worden weergegeven in de productrekening van de gemeente Leeuwarden. Na wijziging in de loop van het jaar is het begrote bedrag verhoogd naar € 2,1 miljoen. Uiteindelijk is in 2009 € 2,7 miljoen besteed aan de apparaatskosten. Dat is € 635.000 meer dan begroot. De tussentijdse verhoging van de begroting en de overschrijding van de apparaatskosten zijn veroorzaakt door extra inzet voor het afhandelen van de aanvragen bijzondere bijstand, langdurigheidstoeslag en overige minimaregelingen 38. In 2009 maakten de apparaatskosten op rekeningbasis 28%39 van de totale kosten uit. In 2010 was dit 24%. Er is geen inzicht in de apparaatskosten van de afzonderlijke regelingen. TABEL 2.5: APPARAATSKOSTEN
Apparaatskosten
2009 EN 2010, BEGROTING EN REKENING (X 1.000) 40 41 Begroting 2009 Rekening 2009 Begroting 2010 € 2.076.000
€ 2.711.000
€ 2.307.000
Rekening 2010 € 2.406.000
% Apparaatskosten 25% 28% 25% 24% Saldo baten en lasten armoedebeleid € 8.258.764 € 9.712.203 € 9.175.159 € 9.836.682 Bron: berekening Pro Facto op basis van monitor inkomen 2009 en 2010, Jaarstukken 2009 en 2010 en opgaven gemeente Leeuwarden
3.6
Is de uitvoering gericht op een maximaal bereik van de regelingen, is hier actief beleid op ingezet (communicatie doelgroepen, automatisch toekennen, ondersteuning aanvraag, bestandskoppeling, aanschrijven doelgroepen, etc.)?
De uitvoering is gericht op het vergroten van het bereik van de regelingen. De vereenvoudiging en bundeling van de aanvraagformulieren, het actief aanschrijven van die delen van de doelgroep die bij de gemeente in beeld zijn, de inzet van speciaal voor dit doel ontwikkelde websites (berekenuwrecht.nl en GeldkompasLeeuwarden.nl) en projecten als de formulierenbrigade zijn hier voorbeelden van. Bestandskoppeling met interne bestanden wordt toegepast om het bereik te vergroten. Er wordt echter geen gebruik gemaakt van bestandskoppeling met externe partijen zoals UWV of de belastingdienst. Om het gebruik van minimaregelingen te bevorderen heeft de gemeente verschillende activiteiten ondernomen. Eén daarvan is het aanschrijven van bestaande klanten; mensen die een WWB-uitkering ontvangen krijgen het formulier voor minimaregelingen thuisgestuurd. 38
Zie: Jaarstukken 2009, gemeente Leeuwarden Dit percentage is als volgt berekend: apparaatskosten / saldo overige baten en lasten x 100%. 40 Na wijziging. 41 Idem. 39
16
Daarnaast krijgen mensen die vorig jaar kwijtschelding van gemeentelijke belastingen hebben gekregen een geautomatiseerde kwijtschelding; hun inkomen wordt wel getoetst. Er wordt geen koppeling met bestanden van externe partijen gemaakt vanwege de privacy van de klanten. De privacywetgeving biedt deze mogelijkheid echter wel. In Bijlage IV gaan we hier uitvoeriger op in. Wel wordt de doelgroep door informatievoorziening op de hoogte gebracht van de minimaregelingen: via huis-aan-huisbladen en folders, maar ook doordat welzijnsinstellingen hen erop wijzen en hen behulpzaam zijn bij het invullen van de formulieren. In 2008 is de Formulierenbrigade gestart. Medewerkers van bestaande organisaties op het gebied van inkomensondersteuning bevorderen het gebruik van inkomensondersteunende voorzieningen en helpen burgers formulieren in te vullen. Na beëindiging van het project op 1 april 2011 is de dienstverlening ingebed in het reguliere pakket van verschillende instellingen. In 2009 heeft de formulierenbrigade 781 cliënten geholpen en in 2010 622 cliënten. Dit heeft voor de cliënten in totaal een bedrag opgebracht van € 605.920. Per cliënt bracht dit in 2009 € 421 op. In 2010 was dit € 445. De investering per cliënt bedroeg in 2009 € 185 en in 2010 € 233. Het gaat dan met name om landelijke toeslagen, zoals de zorgtoeslag. Daarnaast werkt vanaf mei 2008 het Frontlijnteam in de wijk Heechterp-Schieringen. Het frontlijnteam is gestart nadat de Vogelaar-wijken zijn aangewezen en bleek dat ook Leeuwarden een probleemwijk kent; de wijk is zelfs de armste wijk van Nederland geweest. 42 De gemeente wilde geen kortlopend plan, maar heeft de looptijd van het frontlijnteam bepaald op 10 jaren. Het frontlijnteam gaat alle deuren langs in de wijk Heechterp-Schieringen en benadert mensen persoonlijk met als doel te komen tot een aanpak op maat. Het Frontlijnteam en de Formulierenbrigade zijn voorbeelden van projecten die buiten het armoedebeleid zoals in dit onderzoek afgebakend vallen, maar daar vanuit het bredere welzijnsbeleid wel aan raken. Andere projecten in het kader van armoedebestrijding zijn bijvoorbeeld het mappenproject, schuldhulpverlening en het project Ping. 2.5 INKOMENSEFFECTEN ARMOEDEBELEID 4
Wat is het inkomenseffect van het gemeentelijk armoedebeleid op het netto inkomen? Hoe zit dit voor verschillende huishoudentypes in verschillende doelgroepen? Wat draagt iedere regeling hierin bij? Hoe verhoudt zich dit tot nationaal beleid (zorg- en huurtoeslag, kinderbijslag, etc.)?
Om het effect op het inkomen van het gemeentelijk armoedebeleid te bepalen is voor vijf typen huishoudens de inkomenssituatie in kaart gebracht. Het gaat om vijf voorbeeldsituaties die inzicht geven in het aandeel van de gemeentelijke minimaregelingen in het inkomen van het huishouden. Het gaat om de volgende vijf situaties die allen in een huurwoning met een huur van € 375,-- per maand wonen: 1. Een (echt)paar, beide ouder dan 23, zonder thuiswonende kinderen, langer dan 5 jaar een bijstandsuitkering; 2. Een (echt)paar, beide ouder dan 23, met twee schoolgaande kinderen, langer dan 5 jaar een bijstandsuitkering; 3. Een (echt)paar, beide ouder dan 65, zonder thuiswonende kinderen, met alleen AOW; 4. Een alleenstaande ouder, ouder dan 23, met twee schoolgaande kinderen, langer dan 5 jaar een bijstandsuitkering; 5. Een alleenstaande, ouder dan 23, zonder schoolgaande kinderen, langer dan 5 jaar een bijstandsuitkering.43 42 43
Zie “Minst welvarende buurten in Noorden en Oosten,” CBS webpublicaties 16 april 2007 De vijf gekozen typen huishoudens zijn de gangbare typen in het vergelijken van inkomenssituaties van minima.
17
Voor deze situaties is het inkomen uit de uitkering, heffingskortingen, huur- en zorgtoeslag, kinderbijslag en kindgebondenbudget in kaart gebracht. Vervolgens is gekeken op welke generieke regelingen binnen het gemeentelijk armoedebeleid in deze situaties aanspraak gemaakt kan worden. Dit betekent dat individuele aanvragen in het kader van de bijzondere bijstand in deze overzichten niet zijn meegenomen. Wel meegenomen zijn de langdurigheidstoeslag, categoriale bijzondere bijstand, kwijtschelding van afvalstoffen- en rioolheffing en de participatieregeling. Tabel 2.6 geeft een overzicht van de verschillende inkomenscomponenten en het aandeel van de gemeentelijke regelingen. De tabel laat zien dat het rijksaandeel zoals huurtoeslag, zorgtoeslag, kinderbijslag en kindgebondenbudget in de berekende types 17 tot 30% van het inkomen uitmaken. Het aandeel van de gemeentelijke regelingen in deze situaties ligt tussen de 2,9% (echtpaar alleen AOW) en 4,8% (echtpaar). In euro`s gaat het om bedragen van ruim vijftig tot ruim negentig euro per maand. De langdurigheidstoeslag is de grootste gemeentelijke component in vier van de vijf inkomensplaatjes. Zonder langdurigheidstoeslag is het inkomenseffect aanmerkelijk lager. De laatste kolom van tabel 2.6 maakt dit duidelijk. Hierin is de variant voor een alleenstaande uitgerekend, die wel aanspraak maakt op de categoriale regeling chronisch zieken en gehandicapten, maar niet op de langdurigheidstoeslag. Het gemeentelijk aandeel in het inkomen komt in deze variant uit op 2,8%. TABEL 2.6: INKOMENSEFFECT GEMEENTELIJKE MINIMAREGELINGEN, BEDRAGEN PER MAAND
Inkomenscomponent
(Echt)paar
(Echt)paar, 2 kinderen
(Echt)paar, alleen AOW
Alleenstaande, 2 kinderen
44
Alleenstaande
Uitkering 46 WWB/AOW € 1.320 € 1.320 € 1.423 € 1.188 € 924 47 Huurtoeslag € 165 € 165 € 165 € 165 € 165 Zorgtoeslag € 146 € 146 € 146 € 70 € 70 Kinderbijslag € 122 € 122 Kindgebonden budget € 158 € 158 Subtotaal landelijke regelingen en inkomen € 1.631 € 1.911 € 1.734 € 1.703 € 1.159 Langdurigheidstoeslag € 41,67 € 41,67 € 37,50 € 29,17 Cat. bijz. bijstand € 12,50 Kwijtsch. afvalstoffen € 21,03 € 21,03 € 21,03 € 21,03 € 16,17 Kwijtsch. Riool € 7,40 € 7,40 € 7,40 € 7,40 € 4,94 participatieregeling € 10,00 € 20,00 € 10,00 € 15,00 € 5,00 Totaal € 1.711,10 € 2.001,10 € 1.784,93 € 1.783,93 € 1.214,28 Totaal gemeentelijke regelingen € 80,10 € 90,10 € 50,93 € 80,93 € 55,28 toevoeging gemeentelijke regelingen als % landelijke regelingen en inkomen 4,9% 4,7% 2,9% 4,8% 4,8% Bron: berekening Pro Facto op basis van landelijke en gemeentelijke regelingen
44
Alleenstaande, 45 variant € 924 € 165 € 70 €1.159 € 6,25 € 16,17 € 4,94 € 5,00 € 1.191,36
Om het verschil tussen de rijksregelingen en de daarbij behorende bedragen en de gemeentelijke regelingen en toeslagen goed te markeren zijn de cellen van de eerstgenoemde regelingen en bedragen donkergroen gekleurd. 45 Dit is een variant zonder langdurigheidstoeslag, maar met categoriale bijzondere bijstand. 46 Nettobedrag waarin heffingskortingen reeds verwerkt zijn, incl. vakantiegeld 47 Op basis van een huur van € 375,- per maand. Dit is gemiddelde voor een sociale huurwoning in de gemeente Leeuwarden.
18
€ 32,36
2,8%
3.
VERGELIJKING
In dit hoofdstuk worden de gemeenten Leeuwarden en Heerenveen op de punten bereik van regelingen, apparaatskosten en uitgaven bijzondere bijstand en langdurigheidstoeslag met elkaar en enkele andere gemeenten vergeleken. Deze vergelijking geeft enig zicht op de doelmatigheid en doeltreffendheid van het gemeentelijk beleid. Voor de vergelijking van het bereik van regelingen en de apparaatskosten is gebruik gemaakt van (rekenkamer)onderzoek dat eerder in andere gemeenten is uitgevoerd. De keuze voor de betreffende gemeenten is hier pragmatisch: er is gebruik gemaakt van wat beschikbaar is aan onderzoek. Voor de vergelijking van de uitgaven bijzondere bijstand en langdurigheidstoeslag is gebruik gemaakt van gegevens van de Kernkaart Werk en Bijstand van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Dit is een landelijk dekkend bestand. Ter vergelijking geven wij de cijfers van Groningen, Emmen en Hoogeveen. 3.1 BELEID IN HEERENVEEN EN LEEUWARDEN Definitie armoede De definities die definities van armoede die Heerenveen en Leeuwarden hanteren verschillen iets van elkaar. Heerenveen spreekt expliciet over financiële middelen, Leeuwarden niet. Heerenveen noemt expliciet materieel, cultureel en sociaal uitgesloten zijn. Leeuwarden spreekt van sociale uitsluiting. Definitie Heerenveen: Huishoudens waarvan de financiële middelen zo beperkt zijn dat zij materieel, cultureel en sociaal uitgesloten zijn van de minimaal aanvaardbare levenspatronen in Nederland dan wel in de gemeente Heerenveen.48 Definitie Leeuwarden: Armoede is een situatie waarin de middelen zo beperkt zijn dat mensen uitgesloten zijn van deelname aan een minimaal aanvaardbaar levenspatroon. Er is sprake van sociale uitsluiting. Er is sprake van gewoon niet kunnen participeren. 49 De onderstaande tabel geeft een overzicht van de verschillende regelingen in Heerenveen en Leeuwarden. De regelingen zijn qua hoogte in Heerenveen over het algemeen iets hoger. De norm voor de langdurigheidstoeslag is in Heerenveen op hetzelfde niveau als Leeuwarden. De duur voordat men in aanmerking komt is twee jaar korter. Leeuwarden heeft echter een volledige kwijtschelding van de gemeentelijke belastingen; Heerenveen scheldt een deel kwijt. Leeuwarden heeft een vergoeding identiteitsbewijs en een zwemvangnet regeling die Heerenveen niet heeft. Heerenveen heeft een witgoedregeling die Leeuwarden niet kent. 48 49
Minima tellen mee! Nota Armoedebeleid gemeente Heerenveen 2007 - 2010 Armoede aan de kant! Herijking van het armoedebeleid en de schuldhulpverlening, gemeente Leeuwarden, 2008
19
TABEL 3.1: REGELINGEN ARMOEDEBELEID
HEERENVEEN EN LEEUWARDEN 2011
REGELING Individuele bijzondere bijstand
NORM HEERENVEEN 2011 Draagkrachtpercentage
VORM HEERENVEEN < 120% bijstandsnorm = 0% < 150% bijstandsnorm = 60% €200,- per rechthebbend gezinslid
NORM LEEUWARDEN 2011 Draagkrachtpercentage
120% bijstandsnorm
VORM LEEUWARDEN Algemene kosten: 100% vergoeding Bijzondere kosten: 20% vergoeding €75,- per gezinslid
Categoriale bijzondere bijstand voor chronisch zieken, gehandicapten en ouderen Witgoedregeling (voor chronisch zieken, gehandicapten en ouderen) Collectieve zorgverzekering
120% bijstandsnorm
€307,- per jaar Maximaal €980,- bij opsparen bedrag. Premie per maand basis: € 98,70 (bij WWBuitkering) of € 100,78. Premie basis + aanvullend: € 121,57 41% bijstandsnorm excl. vakantietoeslag
Niet van toepassing
Niet van toepassing
120% bijstandsnorm
Rioolheffing volledige kwijtschelding. Afvalstoffenheffing afhankelijk van aantal personen € 18,80 tot € 48,35. € 200,- per kind per jaar
100% wettelijk minimum
Premie basis: €98,70 (bij WWB-uitkering) of €100,78. Premie basis + aanvullend = €121,57 40% van de bijstandsnorm excl. vakantietoeslag Volledige kwijtschelding
Langdurigheidstoeslag
3 jaar 100% bijstandsnorm
Kwijtschelding gemeentelijke belastingen en heffingen
100% wettelijk minimum
Maatschappelijke participatie voor kinderen
120% bijstandsnorm
Niet van toepassing
Niet van toepassing
Computerregeling (van 2008 t/m 1 juli 2010)
120% bijstandsnorm
Niet van toepassing
Niet van toepassing
Niet van toepassing
De computer met toebehoren + internetabonnement voor 2 jaren. Niet van toepassing
Zwemlesregeling
120% bijstandsnorm
Vergoeding identiteitsbewijs
Niet van toepassing
Niet van toepassing
120% bijstandsnorm
Subsidieregeling voor zwembad. Kinderen krijgen gratis les. €43,85 per persoon
Participatieregeling (voormalig declaratieregeling voor sport, cultuur en ontspanning)
Niet van toepassing
Niet van toepassing
120% bijstandsnorm
€60,- per gezinslid
2 jaar 100% bijstandsnorm
120% bijstandsnorm
5 jaar 100% bijstandsnorm
3.2 BEREIK REGELINGEN Hoe is het bereik van de regelingen in de gemeente Leeuwarden en Heerenveen ten opzichte van andere gemeenten? Hoewel de cijfers niet volledig vergelijkbaar zijn, is aan de hand van gegevens uit verschillende gemeentelijke armoedemonitoren een antwoord te geven op deze vraag.50 50
In de verschillende bronnen is gebruik gemaakt van verschillende methoden om het bereik van regelingen te berekenen. Ook zit er verschil in de vorm die de verschillende regelingen in de afzonderlijke gemeenten hebben. Dit beperkt de onderlinge vergelijkbaarheid van de verschillende gemeenten.
20
Tabel 3.2 geeft een overzicht van het bereik van verschillende gemeentelijke minimaregelingen. Voor de gemeente Heerenveen zijn alleen gegevens beschikbaar uit een (gemeentelijke) armoedemonitor over het gebruik van regelingen. Voor de collectieve ziektekostenverzekering is een inschatting gemaakt op basis van de beschikbare gegevens. 51 Dit levert een laag bereik op voor deze gemeente.52 Als we naar de gemeente Leeuwarden kijken valt op dat de gemeente Leeuwarden voor de meeste regelingen gemiddeld tot hoog scoort voor wat betreft het gebruik. Alleen het bereik van de collectieve ziektekostenverzekering is laag ten opzichte van andere gemeenten.
TABEL 3.2: BEREIK GEMEENTELIJKE MINIMAREGELINGEN
Kwijtschelding belastingen Nederland 2007
53 54
Leeuwarden 2009
65% 60%
46% 15%
82%
22%
37%
70%
21%
55
56
Amsterdam 2010
18% 58%
57
58
Rotterdam 2011 Deelgemeente Feijenoord, Rotterdam 2011 Zwolle 2009
59 60
Almere 2009 Bron: zie noten
Langdurigheidstoeslag
35%
Heerenveen 2009 Groningen 2008
Collectieve ziektekosten verzekering
55%
Leeuwarden 2007 Heerenveen 2008
Individuele Bijzondere Bijstand
9%
57%
64%
17%
63%
20%
58% 16%
29%
59% 69%
72% 48%
56%
3.3 APPARAATSKOSTEN Hoe zijn de apparaatskosten in de gemeenten Heerenveen en Leeuwarden ten opzichte van andere gemeenten? Op basis van gegevens uit andere gemeentelijke rekenkameronderzoeken is hierop een voorzichtig antwoord te geven. Ook hier geldt dat de cijfers slechts beperkt onderling vergelijkbaar zijn.61 Tabel 3.3 geeft een overzicht van het aandeel van de apparaatskosten in de totale kosten van het gemeentelijk armoedebeleid. In de gemeente Leeuwarden liggen de apparaatskosten op een vergelijkbaar niveau als in de andere gemeenten. In
51
Schatting Pro Facto op basis van gegevens gemeente Heerenveen en CBS inkomensdata Deze regeling verschilt naar zijn aard principieel van de andere regelingen. De verklaring die de gemeente geeft voor het lage bereik is dat van oudsher een deel van de inwoners bij een andere verzekeraar, te weten ANOZ, zijn aangesloten. 53 Geld op de plank, niet-gebruik van inkomensvoorzieningen, Sociaal Cultureel Planbureau, 2007 54 Armoedemonitor Leeuwarden 2007 en 2009, KWIZ 55 Schatting Pro Facto op basis van gegevens gemeente Heerenveen en CBS inkomensdata 56 Ongebruikte rechten, aard en omvang niet-gebruik van regelingen door minima in de gemeente Groningen, Bureau Onderzoek, 2009 57 Factsheets armoedemonitor 2010, Gemeente Amsterdam, 2010 58 Monitor lage inkomens DG Feijenoord, SoZaWe Rotterdam, 2011 59 Zwolse armoedemonitor 2009, KWIZ 60 Minima in Almere 2009, Gemeente Almere, 2010 61 In de verschillende bronnen is niet altijd te achterhalen hoe de apparaatskosten berekend zijn en welke kosten hierin wel of niet zijn meegenomen. Het gevaar dat hier appels en peren met elkaar worden vergeleken is derhalve groot. 52
21
de gemeente Heerenveen liggen de apparaatskosten in 2010 op ongeveer hetzelfde niveau als in Leeuwarden. In 2009 lagen deze hier nog ruim onder. TABEL 3.3: APPARAATSKOSTEN GEMEENTELIJK ARMOEDEBELEID
Aandeel uitvoeringskosten in totale kosten Leeuwarden (2009)
62
Leeuwarden (2010) Heerenveen (2009)
63
Heerenveen (2010) Assen (2010)
64
Almere (2009)
28% 24% 10% 22% 12%
65 66
Diemen (2008) Bron: zie noten
28% 38%
3.4 BIJZONDERE BIJSTAND EN LANGDURIGHEIDSTOESLAG67 De kernkaart WWB van het ministerie van Sociale heeft Zaken op gemeenteniveau gegevens beschikbaar over de bijzondere bijstand en de langdurigheidstoeslag. Van andere regelingen zijn deze gegevens niet beschikbaar. Het gaat dan om de uitgaven en de aantallen ontvangers. Deze gegevens zijn onderling goed vergelijkbaar. De gemeente Heerenveen is hier vergeleken met de gemeenten Leeuwarden, Emmen, Groningen en Hoogeveen. De meest recent beschikbare gegevens zijn van 2008. Als we naar de uitgaven voor de bijzondere bijstand kijken valt op dat Heerenveen vergeleken met Hoogeveen - dat qua aantal inwoners vergelijkbaar is - meer dan het dubbele uitgeeft. Leeuwarden geeft bijna twee keer zo veel uit aan bijzondere bijstand als de gemeente Emmen, dat qua aantal inwoners met deze gemeente vergelijkbaar is. Dit zit deels in de uitgaven per ontvanger; dit bedrag ligt in Leeuwarden gemiddeld op € 787. Dat is ruim € 100 meer dan in Emmen, maar nog altijd € 100 minder dan in Groningen, waar het bedrag met € 887 het hoogst is van deze vijf gemeenten. Heerenveen zit in de middenmoot met € 762. De relatief hoge uitgaven voor bijzondere bijstand in Leeuwarden zitten vooral in het bereik. Het aantal ontvangers van bijzondere bijstand in de gemeente Leeuwarden als percentage van het aantal inwoners met een inkomen beneden 120% van het sociaal minimum is in Leeuwarden met 21% het hoogste van de vijf vergeleken gemeenten.
TABEL 3.4: BIJZONDERE BIJSTAND 62
200868
Berekening Pro Facto op basis van jaarstukken gemeente Leeuwarden Berekening Pro Facto op basis van opgave gemeente Heerenveen 64 Armoedebeleid Assen, Rekenkamercommissie Assen, 2010 65 De uitwerking van het armoedebeleid, Rekenkamercommissie Almere, 2009 66 Bijzondere bijstand/minimabeleid gemeente Diemen, Rekenkamer DOUW, 2008 67 De gemeente Heerenveen stelt als reactie op de cijfers uit de kernkaart WWB dat de cijfers over het bereik en gebruik van 2008 zijn en weinig zeggen over het huidige bereik en gebruik. De gemeente stelt dat in 2009 en 2010 het gebruik van de gemeentelijke regelingen in Heerenveen overall is gestegen en wijst dit als oorzaak aan voor de hogere apparaatskosten. 68 Cijfers afkomstig van de Kernkaart WWB, ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Gegevens over 2008 zijn de meest recent beschikbare. 63
22
Leeuwarden
Heerenveen
uitgaven bijzondere bijstand € 2.078.797 uitgaven per ontvanger € 787 ontvangers bijzondere bijstand 2640 als % inwoners met inkomen beneden 69 120% soc. minimum 21% Aantal inwoners (2008) 92.864 Bron: Kernkaart Werk en Bijstand
Emmen
Groningen
Hoogeveen
€ 526.083
€ 1.056.959
€ 3.074.408
€ 207.599
€ 762
€ 680
€ 887
€ 620
690
1555
3465
335
16%
12%
15%
6%
43.027
109.151
182.484
54.468
Leeuwarden loopt gelijk op met Groningen qua percentage huishoudens dat een langdurigheidstoeslag ontvangt: 36%. In Heerenveen ligt dit percentage het laagst van de vijf vergeleken gemeenten: 15%. De uitgaven in Heerenveen zijn het laagst van de vijf gemeenten. Dit hangt samen met het relatief gering aantal huishoudens dat in Heerenveen langdurigheidstoeslag ontvangt. TABEL 3.5: LANGDURIGHEIDSTOESLAG
200870
Leeuwarden uitgaven langdurigheidstoeslag € 583.081 huishoudens met langdurigheidstoeslag 1375 als % aantal huishoudens met 4 jaar of langer een inkomen < 71 120% soc. minimum 36% Bron: Kernkaart Werk en Bijstand
69
Heerenveen
Emmen
Groningen
Hoogeveen
€ 83.032
€ 335.130
€ 1.212.288
€ 123.328
200
880
2845
290
15%
23%
36%
19%
Aantal inwoners met een inkomen beneden 120% van het sociaal minimum op basis van CBS – RIO data. Dit percentage geeft een ruwe schatting van het bereik van de Bijzondere Bijstand. 70 Cijfers afkomstig van de Kernkaart WWB, ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Gegevens over 2008 zijn de meest recent beschikbare. 71 Aantal huishoudens dat 4 jaar of langer een inkomen beneden 120% van het sociaal minimum heeft op basis van CBS – RIO data. Dit percentage geeft een ruwe schatting van het bereik van de langdurigheidstoeslag.
23
4.
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN
Het armoedebeleid van de gemeente Leeuwarden is geformuleerd als inkomensondersteuning, schuldhulpverlening, het tegengaan van sociale uitsluiting en het bevorderen van maatschappelijke participatie; leidende principes bij dit activerend armoedebeleid zijn eigen verantwoordelijkheid van de burger en een vangnet voor burgers die tijdelijk die eigen verantwoordelijkheid niet kunnen nemen; De uitwerking van het armoedebeleid is hoofdzakelijk geregeld in 9 inkomensondersteunende regelingen. Deze regelingen zijn: a. Individuele bijzondere bijstand b. Vergoeding categoriale bijzondere bijstand voor chronisch zieken, gehandicapten en ouderen; c. Collectieve zorgverzekering; d. Langdurigheidstoeslag; e. Kwijtschelding gemeentelijke belastingen en heffingen; f. Zwemvangnetregeling; g. Vergoeding identiteitsbewijs; h. Participatieregeling. i. Schuldhulpverlening De gemeente richt in 2011, met twee uitzonderingen, haar armoedebeleid op huishoudens met een netto-inkomen dat niet hoger is dan 120% van de bijstandsnorm. Voorts is er speciale aandacht voor kinderen in minimahuishoudens, voor langdurige minima, voor chronisch zieken en voor ouderen. De kosten voor alleen de uitvoering – dus exclusief de apparaatskosten - van het armoedebeleid werden in 2009 begroot op 6.4 miljoen euro, in 2010 op 7.4 miljoen euro en in 2011 op 5.2 miljoen euro. De werkelijke kosten van de uitvoering bedroegen in 2009 bijna 7,3 miljoen euro en in 2010 ruim 8,1 miljoen euro. De uitvoering van de inkomensondersteunende maatregelen wordt door de gemeente zelf gedaan. Voor de (preventieve) schuldhulpverlening wordt middels een subsidierelatie een beroep gedaan op externe partijen zoals Welzijn Centraal, de Kredietbank Nederland, UWV en PING. Voorts beoogt de gemeente een regierol door actief samenwerking met (nieuwe) externe partners te zoeken. De vergelijking geeft aan dat gemeenten eigen accenten kunnen leggen in het armoedebeleid. Hoewel de definities voor armoede in Heerenveen en Leeuwarden op hoofdlijnen met elkaar overeenkomen, vertonen de uitwerkingen van de twee gemeenten interessante verschillen.
24
4.1 CONCLUSIES Op grond van het onderzoek komen wij tot de volgende conclusies: 1. Alle inkomensondersteunende regelingen zijn getoetst en rechtmatig bevonden. 2. De gemeente heeft in haar armoedebeleid doelgroepen bepaald, maar in rapportages zouden die nadrukkelijker in beeld kunnen worden gebracht. 3. De gemeente maakt op gangbare wijze gebruik van haar wettelijke mogelijkheden om aanvullende inkomensondersteunende regelingen te creëren en heeft daaraan een gangbare invulling gegeven. 4. In vergelijking met 2007 is de omvang van de doelgroepen van alle regelingen in 2009 toegenomen. Dat betekent echter niet dat het aantal gebruikers en het bereik ook in elke regeling toenemen. Bij de langdurigheidstoeslag, de kwijtschelding en de participatieregeling nemen gebruik en bereik af. Het hoogste bereik in 2009 was 69,7% (langdurigheidstoeslag) en het laagste 21,9% (vergoeding identiteitsbewijs). 5. Wat betreft het bereik van de regelingen scoort Leeuwarden – met uitzondering van de collectieve ziektekosten verzekering - in het algemeen hoger dan vergelijkbare gemeenten. 6. De jaarrekeningen over 2009 en 2010 gaven aan dat er overschrijdingen waren van respectievelijk de 1,4 en 0,66 miljoen euro. De overschrijdingen zijn met name toe te schrijven aan te laag geraamde uitgaven voor de langdurigheidstoeslag, de categoriale bijstand en de apparaatskosten. In 2010 is ook een deel veroorzaakt door te lage ramingen voor de identiteitsregeling en participatieregeling (gezamenlijk ca 63.000,-euro overschrijding). 7. De apparaatskosten voor het armoedebeleid zijn, ook in vergelijking met andere gemeenten, aan de hoge kant. In 2009 bedroegen die 28% en in 2010 24% van de totale uitgaven van de armoedebestrijding. 8. De gemeente voert een actief beleid om het bereik en gebruik van inkomensondersteunende regeling te verhogen. Daartoe zijn diverse efficiencymaatregelen getroffen. Koppeling met bestanden van externe partijen zoals het UWV vindt echter niet plaats. 9. In een vergelijking met een viertal andere gemeenten valt op dat de uitgaven voor bijzondere bijstand in Leeuwarden relatief hoog zijn. Voor een groot deel is dat toe te schrijven aan het hoge aandeel (21%) ontvangers van bijzondere bijstand in de categorie van inwoners met een inkomen beneden de 120% norm. 10. Voor diverse typen huishoudens zijn de financiële effecten van Rijksregelingen en gemeentelijke regelingen berekend. Het positieve effect van de Rijksregelingen ligt tussen de 17 en 30%; de effecten van de gemeentelijke regelingen variëren tussen de 3 en 5 %. Van de gemeentelijke regelingen heeft de langdurigheidstoeslag het grootste effect. In euro‟s betekenen de gemeentelijke regelingen een aanvulling op het inkomen van 50,-- tot 90,-- euro per maand, afhankelijk van de gezinssamenstelling
25
Op basis van de criteria die wij bij de verschillende normen uit ons normenkader (zie bijlage 1) hebben gesteld komen wij tot de overall conclusie dat formulering en uitvoering van het armoedebeleid in Leeuwarden als rechtmatig kunnen worden aangemerkt. Ook zijn de voorwaarden voor doeltreffendheid in voldoende mate geborgd. Onze aanbevelingen hebben dan ook voornamelijk betrekking op doelmatigheidsaspecten.
4.2 AANBEVELINGEN Op basis van de conclusies lijkt een aanbeveling om alle regelingen af te schaffen en het daardoor vrijkomende geld te verdelen op basis van een regeling voor de hand te liggen. Doordat de wettelijke ruimte hiertoe beperkt is en er diverse keuzemogelijkheden zijn voor de invulling van regelingen, zijn de aanbevelingen van de rekenkamer vooral gericht op het beter inzichtelijk maken van de kosten, opbrengsten en doelgroepen. Door dit inzicht worden doelmatigheid en doeltreffendheid verhoogd en kunnen keuzes in de uitvoering beter onderbouwd worden. De rekenkamer doet daarom de volgende aanbevelingen aan de Raad: 1. Onderzoek de mogelijkheden en wenselijkheden om via externe bestandskoppelingen de doelgroepen eenvoudiger en goedkoper in kaart te brengen. Een adequaat zicht op de doelgroepen maakt het makkelijker om gebruik en bereik van de diverse regelingen op doelmatige wijze te verhogen. 2. Breng de kosten per regeling in kaart en bepaal doelstellingen inzake het gebruik en bereik per regeling. 3. Zorg - met name de zogenaamde open-einde regelingen - voor realistische prognoses waardoor afwijkingen van het budget zo veel mogelijk beperkt worden. 4. Zie er op toe dat de in de begroting genoemde bedragen een reële weerspiegeling zijn van de met het armoedebeleid gemoeide uitgaven en inkomsten. 5. Draag het college op om bij rapportages over de effecten van de inkomensondersteunende maatregelen specifiek aandacht te schenken aan de geformuleerde speerpunten van het armoede, zoals aandacht voor jongeren, gehandicapten, chronisch zieken en ouderen. 6. Bepaal een norm voor de hoogte van de apparaatskosten – bijvoorbeeld een percentage ten opzichte van de totale uitvoeringskosten van het armoedebeleid - en vraag het college om daar jaarlijks over te rapporteren.
26
5.
BESTUURLIJKE REACTIE
Aan de Rekenkamer gemeente Leeuwarden
bestuurlijke reactie onderzoek gemeentelijk armoedebeleid Welzijn Werk en Inkomen 3 juli 2012 Geachte leden van de Rekenkamer, Op 5 juni heeft het college het conceptrapport over het armoedebeleid van de gemeente Leeuwarden ontvangen. Wij spreken onze waardering uit voor uw onderzoek. Het armoedebeleid is een zeer complex en omvangrijk dossier. Wij stellen uw onderzoek zeer op prijs mede omdat de effectiviteit van het gemeentelijk armoedebeleid, juist in tijden van economische crisis en bezuinigingen, van essentieel belang is. In uw conclusie zien wij waardering voor de rechtmatige wijze waarop wij het armoedebeleid hebben vormgegeven en uitvoeren. De Rekenkamer waardeert de mate waarin de voorwaarden voor de doeltreffendheid zijn geborgd en stelt vast dat Leeuwarden voor wat betreft het bereik van de regelingen hoger scoort dan vergelijkbare gemeenten. Vooral deze laatste conclusies stemmen ons zeer tevreden. Wij stellen vast dat uw conclusies en aanbevelingen ons handvatten geven om met behoud van de positieve aspecten van het huidige beleid verdere verbeteringen te realiseren. Deze verbeteringen zijn voornamelijk gericht op de doelmatigheidsaspecten van het beleid en zullen deels door het college worden overgenomen. Het college neemt de aanbevelingen 1 tot en met 5 geheel over. Bij aanbeveling 6 kan het college zich niet vinden in de conclusie van de Rekenkamer en zal deze aanbeveling niet overnemen.
27
Aanbeveling 1 Onderzoek de mogelijkheden en wenselijkheden om via externe bestandskoppelingen de doelgroepen eenvoudiger en goedkoper in kaart te brengen. Een adequaat zicht op de doelgroepen maakt het makkelijker om gebruik en bereik van de diverse regelingen op doelmatige wijze te verhogen. Wij delen uw mening dat externe bestandskoppelingen maken een goede manier is om de doelgroep in kaart te brengen. Landelijk wordt hier veel mee geëxperimenteerd en deze ontwikkelingen worden ook op de voet gevolgd door het college. De Belastingdienst, de zorgkantoren en het UWV zijn bijvoorbeeld organisaties die over veel informatie beschikken die voor de gemeente interessant kunnen zijn. Er zijn op dit moment nog veel praktische beperkingen om een goede koppeling te realiseren. De vervuiling van bestanden, het ontbreken van een koppelingsvariabele in sommige bestanden en de privacybescherming maken het tot op heden (nog) niet mogelijk om een goede koppeling tot stand te brengen. Een pilot uitgevoerd door de Belastingdienst en 16 gemeenten in 2009 heeft ook laten zien dat we niet teveel moeten verwachten van dergelijke koppelingen. Bestanden die wel gekoppeld kunnen worden en waarvan we weten dat ze de juiste, betrouwbare gegevens opleveren, worden reeds gekoppeld en deze informatie wordt ingezet om het niet-gebruik tegen te gaan. Hoewel het college zich realiseert dat het niet eenvoudig is om met behulp van bestandskoppelingen een adequaat zicht op de doelgroep te krijgen, zullen wij wel de mogelijkheden blijven verkennen om langs deze weg het bereik van de regelingen te vergroten. Aanbeveling 2 Breng de kosten per regeling in kaart en bepaal doelstellingen inzake het gebruik en bereik per regeling. Tijdens de vergadering van de commissie Welzijn van 9 mei 2012 is afgesproken om de doelstellingen van het gebruik en bereik van alle minimaregelingen gezamenlijk op te nemen in de programmabegroting 2013. De verantwoording hiervan vindt plaats in de jaarrekening 2013. Vooruitlopend op de rekening 2013 gaan we in de jaarrekening 2012 via de bijlage van de Monitor Inkomen en de monitor Werk & Participatie de werkelijke cijfers van gebruik en bereik per minimaregeling opnemen. In de herijking van de minimaregelingen in 2012 wordt per regeling de doelstelling van bereik en gebruik geformuleerd. De aanbeveling van de Rekenkamer nemen wij geheel over. Aanbeveling 3 Zorg - met name de zogenaamde open-einde regelingen - voor realistische prognoses waardoor afwijkingen van het budget zo veel mogelijk beperkt worden. Achteraf gezien lijken de prognoses die in de begroting 2009 en 2010 waren opgenomen niet realistisch. Wij hebben dit voor een aantal regelingen bij het opstellen van de begroting 2011 en 2012 aangepast naar meer realistische prognoses. Overigens doen zich over het algemeen tussen het moment van opstellen van de begroting en de jaarrekening meerdere ontwikkelingen voor die vooraf niet konden worden voorzien en dus niet in de begroting zijn opgenomen. Een voorbeeld is de recente wetswijziging waarbij de bijstandsnorm van 120% is verlaagd naar 110%. Om grip te houden op de open einde regelingen monitoren wij deze periodiek waardoor we tijdens het jaar de ontwikkeling van het budget in beeld hebben. Overigens hebben alle minimaregelingen een open einde. Wij informeren de Raad via de Turap en de jaarrekening over relevante afwijkingen overeenkomstig de afspraken die we hebben gemaakt voor de P&C cyclus. Daarbij is ook afgesproken dat budgetten alleen wijzigen door wetswijzigingen, taakmutaties van het Rijk, nieuw beleid of onontkoombare mee- en tegenvallers. Tussentijds zijn dit de momenten waarop de raad
28
de begroting wijzigt c.q. prognoses aanpast om relevante afwijkingen in de rekening zoveel mogelijk proberen te beperken. We zullen nagaan hoe wij in de toekomst deze effecten zoveel mogelijk kunnen beperken. Het periodiek verwerken van actuele prognose in de begroting is hiervoor een mogelijke oplossing maar leidt gelijktijdig tot meer begrotingswijzigingen en administratieve lasten voor de organisatie. In situaties waarbij een tekort ontstaat, zal dan ook de dekking moeten worden aangegeven. De behandeling van dergelijke voorstellen vallen dan niet samen met het integrale afwegingsmoment van de raad. Aanbeveling 4 Zie er op toe dat de in de begroting genoemde bedragen een reële weerspiegeling zijn van de met het armoedebeleid gemoeide uitgaven en inkomsten. Voor de reactie op deze vraag verwijzen naar de opmerkingen bij vraag 3. Aanbeveling 5 Draag het college op om bij rapportages over de effecten van de inkomensondersteunende maatregelen specifiek aandacht te schenken aan de geformuleerde speerpunten van de armoede, zoals aandacht voor jongeren, gehandicapten, chronisch zieken en ouderen. De rapportages, armoedemonitor en monitor Inkomen, zoals die de afgelopen jaren zijn opgesteld en worden gebruikt zijn vooral cijfermatig en kwantitatief. De effecten van het beleid worden in deze rapportages gerelateerd aan statistische gegevens. Deze manier van rapporteren brengt veel bruikbare, objectieve informatie met zich mee. Het is, zoals in de aanbeveling omschreven, mogelijk om de gegevens meer toe te spitsen op de geformuleerde speerpunten hoewel dat ook al gebeurt in bijvoorbeeld de tweejaarlijkse KWIZ-monitoren. Naast de kwantitatieve informatie is het voor deze speerpunten wellicht interessant en beter passend om ook onderzoek te doen naar de kwaliteit van het beleid. Vragen die daarbij denkbaar zijn: wat vindt de doelgroep van het beleid, wat denkt het middenveld en hoe wordt de inzet gewaardeerd. Het college deelt de conclusie van de Rekenkamer en zal onderzoeken op welke wijze meer aandacht kan worden besteed aan de kwaliteit van ons beleid. Aanbeveling 6 Bepaal een norm voor de hoogte van de apparaatskosten – bijvoorbeeld een percentage ten opzichte van de totale uitvoeringskosten van het armoedebeleid - en vraag het college om daar jaarlijks over te rapporteren. De hoogte van de kosten van de bedrijfsvoering c.q. de apparaatskosten heeft voortdurend onze aandacht. Ons uitgangspunt is om de kosten van de uitvoering van de diverse regelingen tot een minimum te beperken en daar waar mogelijk efficiency door te voeren. De meest recente efficiencyoperatie is in 2011 gestart, waarbij we de bedrijfsvoeringskosten met 5% tot 10% hopen te verlagen. In het rekenkameronderzoek zijn deze cijfers nog niet verwerkt. Bij een volgend onderzoek zijn de apparaatskosten dus substantieel lager. Voor 2013 vindt er een herijking van het minimabeleid plaats. De aanbeveling uit dit onderzoek nemen we daar voor zover mogelijk in mee. We gaan daarbij opnieuw kijken naar de personele inzet. Wij zijn van mening dat we hiermee de apparaatskosten tot een minimum beperken. Het is tot nu toe niet gebruikelijk om voor de uitvoering van gemeentelijk beleid een norm vast te stellen voor de apparaatskosten. Voor de praktische uitvoering van het beleid achten we dit ook niet zinvol omdat we met de huidige maatregelen voldoende grip hebben op de omvang van het apparaat. Het vaststellen van een norm voor apparaatskosten zien we dan ook meer als vehikel voor het management
29
bij de uitvoering van het beleid. Wij zijn daarom geen voorstander om een norm vast te stellen voor de hoogte van de apparaatskosten. Verder willen we de conclusie van de rekenkamer dat de apparaatskosten hoog zijn graag relativeren met het volgende. De rekenkamer geeft zelf al het volgende aan in haar rapport: “In de verschillende bronnen is niet altijd te achterhalen hoe de apparaatskosten berekend zijn en welke kosten hierin wel of niet zijn meegenomen. Het gevaar dat hier appels en peren met elkaar worden vergeleken is derhalve groot.” Dat klopt. Zo zijn in het onderzoek voor één gemeente alleen de directe kosten meegenomen terwijl wij voor de apparaatskosten uitgaan van de directe uren x het integraal uurtarief (dus inclusief overheadkosten). Dit geeft voor de vergelijking niet een juist beeld. Tot slot willen wij nogmaals onze waardering uitspreken voor het onderzoek. Uw onderzoek levert een waardevolle bijdrage aan ons streven om het beleid zo effectief en efficiënt mogelijk vorm te geven. Momenteel zijn een herijking van het minimabeleid en een visie op kinderen in armoede in voorbereiding. Beide nota’s zullen in het najaar aan de raad worden voorgelegd. Wij zullen uw conclusies en aanbevelingen, waar mogelijk, in beide nota’s meenemen. Hoogachtend, burgemeester en wethouders van Leeuwarden,
burgemeester,
secretaris,
30
6.
NAWOORD
De rekenkamer is verheugd dat het College in ons onderzoek concrete handvatten ziet om het bestaande beleid te verbeteren en onze eerste vijf aanbevelingen overneemt. Van de bij de aanbevelingen 1 tot en met 5 gemaakte kanttekeningen hebben wij kennis genomen. Met betrekking tot aanbeveling 6 merken wij op dat het stellen van een norm voor de uitvoeringskosten wellicht niet gebruikelijk is, maar dat het gebruik van streefcijfers, normeringen en benchmarks als het gaat om uitvoeringskosten ook weer niet ongewoon is. Een vastgestelde norm kan helpen greep te houden op de uitvoeringskosten. Gelet op de reactie van het College en het bovenstaande adviseren wij de raad om de aanbevelingen 1 tot en met 5 over te nemen en een uitspraak te doen over de zesde aanbeveling inzake de normering en rapportage van de uitvoeringskosten.
31
BIJLAGE I NORMENKADER
Formulering en doelstelling gemeentelijk armoedebeleid en wettelijk kader Aspect Norm Criteria Rechtmatigheid Het is duidelijk wat de De verantwoordelijkheden en wettelijke verantwoorbevoegdheden zijn bekend. delijkheden en Duidelijk is met welke interne en bevoegdheden van het externe partners moet worden gemeentebestuur zijn op samengewerkt. het terrein van Er bestaat een goed beeld van de armoedebeleid. instrumenten die kunnen worden ingezet. Doelmatigheid Er is een afbakening en De gemeente hanteert een duidelijk Doeltreffendheid definitie van de en eenduidig armoedebegrip. armoedeproblematiek gemaakt. Doelmatigheid In de beleidsstukken zijn De doelstellingen omvatten tenminste: Doeltreffendheid doelstellingen (SMART) een omschrijving van het doel per benoemd. beleidsterrein; doelen zijn tijdsgebonden en realistisch; meetbare indicatoren voor alle doelstellingen, inclusief afspraken over monitoring daarvan; De doelen zijn afgestemd met andere interne en externe partijen. Doelgroepen binnen het armoedebeleid Doelmatigheid Er zijn doelgroepen Voor het armoedebeleid zijn gedefinieerd. duidelijke doelgroepen gedefinieerd, Inkomensgrenzen en andere bepalingen om in aanmerking te komen voor regelingen zijn vastgelegd.
32
+ +
+
+
+ + + +
+ +
Doelmatigheid
Het is duidelijk welke financiele middelen met het armoedebeleid zijn gemoeid
Doelmatigheid Doeltreffendheid
De definitie van de doelgroepen sluit aan bij de probleemanalyse en het wettelijk kader
Doelmatigheid doeltreffendheid Rechtmatigheid
De doelgroepen zijn bij de gemeente in beeld
Uitvoeringspraktijk van het armoedebeleid Doelmatigheid De uitvoering vloeit voort uit het beleid.
Doeltreffendheid
33
Er is sprake van interne en externe afstemming over het armoedebeleid.
Er is zo concreet mogelijk aangegeven welke middelen voor het armoedebeleid worden aangewend Als het armoedebeleid open einde regelingen bevat is dit zo expliciet mogelijk aangegeven De probleemanalyse en het wettelijk kader zijn leidend geweest bij het vaststellen van doelgroepen De gemeente heeft een betrouwbaar overzicht van de doelgroepen De gemeente maakt gebruik van haar (wettelijke) mogelijkheden om het niet-gebruik van voorzieningen tegen te gaan. Het gemeentelijk beleid om het niet-gebruik van voorzieningen tegen te gaan blijft binnen de wettelijke kaders De keus voor de ingezette maatregelen en de wijze waarop deze maatregelen worden ingezet is gemotiveerd en vloeit logischerwijs voort uit de probleemanalyse. Er wordt gewerkt conform de in het beleid vastgestelde prioriteitstelling. De uitvoering blijft binnen de gestelde financiele kaders Intern wordt afgestemd met andere bij het armoedebeleid betrokken organisatieonderdelen. Extern wordt afgestemd met andere bij het armoedebeleid betrokken organisaties
+
+/-
+
+ +/-
+
+
+ +/-
+
+
Doeltreffendheid Doelmatigheid
De minimaal benodigde personele en financiële middelen zijn geborgd.
Doelmatigheid
De uitvoering van het armoedebeleid is doelmatig
Doeltreffendheid
De uitvoering van het armoedebeleid is doelgericht.
Effectevaluatie Doeltreffendheid
Het armoedebeleid is doeltreffend.
Er is sprake van een inzichtelijke systematiek waarbij een verbinding wordt gelegd tussen de bestuurlijk vastgestelde prioriteiten en –doelstellingen en de daarvoor benodigde inzet van personeel en middelen. De personele en financiële middelen zijn in de begroting vastgelegd. Er wordt over voldoende deskundigheid (kennis, houding en vaardigheden) beschikt. Uitvoeringskosten nemen geen onevenredig deel van het budget in Er wordt gebruik gemaakt van maatregelen om het bereik van regelingen te vergroten Er is een inzichtelijke systeem dat het gebruik van regelingen monitort
+/-
Gemeentelijke regelingen hebben een substantieel positief effect op het netto inkomen van de doelgroep (meer dan 0.1%72 van het netto besteedbaar inkomen)
+
+ +
+/+ +
Bij het toekennen van de scores is een driepuntsschaal gebruikt; + betekent een goede tot voldoende score op het criterium, +/- betekent een voldoende tot matige score en – betekent een matige tot onvoldoende score.
72
Op dit punt bestaat geen algemeen geaccepteerde kwantitatieve norm. De 0,1% grens is dus in zekere zin arbitrair. Voor de doelgroepen zal het dan gaan om een bedrag van 10 à 15 euro op jaarbasis.
34
BIJLAGE II BESTUDEERDE STUKKEN
- Collegeprogramma 2010 – 2014 - Programmabegrotingen 2009, 2010, 2011 - Jaarstukken 2009, 2010 VERORDENINGEN EN BELEIDSREGELS - Verordening minimaregelingen Leeuwarden 2011 - Verordening langdurigheidstoeslag 2011 - Verschillende beleidsregels, waaronder: o Beleidsregel collectieve basis- en aanvullende ziektekostenverzekering 2011 o Beleidsregel vergoeding categoriale bijzondere bijstand voor ouderen, chronisch zieken en gehandicapten BELEIDSSTUKKEN - Armoede aan de kant! Herijking van het armoedebeleid en de schuldhulpverlening, september 2008 - Nota Herijking bijzondere bijstand, oktober 2010 - Niemand aan de kant! Strategisch visiedocument Maatschappelijke participatie MONITOR EN EVALUATIE - Armoedemonitor Leeuwarden, 2010 - Evaluatierapport SGBO Armoedebeleid en schuldhulpverlening, juni 2008. - Monitor Inkomen 2009, 2010 - Monitor Werk en participatie 2010
35
BIJLAGE III GEINTERVIEWDE PERSONEN
Mw. C. Aden, beleidsmedewerker, sector Werk en Inkomen Mw. E. de Bruin, sectormanager, sector Werk en Inkomen Mw. A. de Bue, teamleider frontlijnteam Dhr. J. Buitendijk, senior casemanager, team Inkomen en Zorg Dhr. A. Ekhart, wethouder, gemeente Leeuwarden Dhr. S. Faber, voorzitter, Stichting Voedselbanken Leeuwarden Dhr. M. Flootman, casemanager, team Inkomen en Zorg Mw. G. Frans, senior beleidsmedewerker, sector Werk en Inkomen Dhr. G. Jaarsma, directeur, Kredietbank Nederland Dhr. H. Jansen, controller, dienst Welzijn Mw. L. Jilderts, senior casemanager, team Inkomen en Zorg Mw. C. Kalf, sectormanager, Welzijn Centraal Mw. A. Koops, casemanager, team Inkomen en Zorg Mw. Y. Noordenbos, projectleider Home-Start, Humanitas Leeuwarden Dhr. K. de Vries, directeur, Stichting Voedselbanken Leeuwarden
Aanwezigen bij het gesprek met de cliëntenraad: Joop Abma (ZIENN), Pyt van der Galiën (PEL), Johan Hengst (FNV uitkeringsgerechtigden), Margreet van der Laan (SLO) & Nelly Meijer (Arme Kant Leeuwarden, Raad van Kerken Leeuwarden). Aanwezigen bij het gesprek met raadsleden: Mw. G. Dames, CDA-fractie Dhr. F. Rijpma, ChristenUnie-fractie Dhr. P. Tilma, FNP-fractie Dhr. M. Benhammed, Pvda-fractie Mw. K. Vasbinder, VVD-fractie, Dhr. J. Brakenhoff, SP-fractie
36
BIJLAGE IV WETTELIJK KADER
Belangrijkste wet in dit kader is de Wet Werk en Bijstand (WWB) 73 74. Deze wet is in werking getreden in 2003. De rijksoverheid voert het generieke inkomensbeleid; zij stelt jaarlijks de hoogte van het sociaal minimum vast. Dit kan door gemeenten verhoogd of verlaagd worden, indien bijzondere omstandigheden daartoe aanleiding geven 75. Op dit moment zijn de volgende normen van toepassing76: 77
TABEL IV.1: BIJSTANDSNORM SINDS 1 JULI 2011
Leeftijd 27 – 65 jaar 65+
Alleenstaand €923,90 €1013,58
Alleenstaande ouder €1187,87 €1275,53
Gehuwden €1319,85 €1395,13
In de WWB zijn de bijzondere bijstand (artikel 35 WWB) en langdurigheidstoeslag (artikel 36 WWB) opgenomen. Gemeenten hebben daarnaast de mogelijkheid aanvullende regelingen te treffen in het kader van hun eigen armoedebeleid. In deze paragraaf zullen enkele regelingen besproken worden die op basis van de WWB mogelijk zijn. Ook worden regels omtrent privacy besproken, vanwege het stimuleren van gebruik van minimaregelingen door gemeenten door onder andere het koppelen van bestanden. Ten slotte wordt kort schuldhulpverlening besproken. Individuele bijzondere bijstand Individuele bijzondere bijstand78 kan worden verleend voor noodzakelijke bestaanskosten, waarin de algemene bijstand niet voorziet en die de aanwezige draagkracht te boven gaan. De bijzondere bijstand vormt een aanvulling op de algemene bijstandsuitkering en is geformuleerd als een recht. Dit betekent dat elke gemeente bijzondere bijstand moet verlenen. Het is geen vereiste dat iemand een uitkering krachtens de WWB ontvangt, de bijzondere bijstand staat voor iedereen open. Bij bijzondere bijstand gaat het om maatwerk. Welke kosten voor vergoeding in aanmerking komen moet per geval beoordeeld worden. Daarnaast moeten de kosten ook daadwerkelijk 73
Voor onderstaande tekst over het wettelijk kader van de WWB is gebruik gemaakt van de bundel Tekst en Toelichting door W.F.A. Eiselin, Sdu 2009 & de Handreiking voor de verlening van bijzondere bijstand aan chronisch zieken, gehandicapten en ouderen, van de VNG, Divosa en enkele gemeenten, februari 2004. 74
Sinds 2009 vallen jongeren onder 27 jaar niet meer onder deze wet, maar is de Wet investeren in jongeren (WIJ) op hen van toepassing. Regelingen in het kader van het gemeentelijk armoedebeleid gelden voor alle inwoners vanaf 18 jaar, dus ook voor jongeren onder de 27 die een bijstandsuitkering ontvangen. 75
Artikel 25 e.v. WWB. Staatscourant 2011, 10914. 77 Bedragen zijn inclusief maximale gemeentelijke toeslag en vakantietoeslag. 78 Artikel 35, eerste en tweede lid, WWB. 76
37
worden gemaakt en dit moet aantoonbaar zijn; dit kan door het controleren van bonnen die met de aanvraag meegezonden moeten worden, maar dit controleren mag ook steekproefsgewijs plaatsvinden. De gemeente heeft beleidsvrijheid ten aanzien van de beoordeling van de draagkracht van de aanvrager. De bijzondere bijstand wordt volgens de wet verleend als: a) Het gaat om kosten die voortvloeien uit bijzondere omstandigheden die noodzakelijke kosten van bestaan betreffen b) De kosten kunnen niet worden voldaan uit de bijstandsnorm, de langdurigheidstoeslag, het vermogen en inkomen voor zover dit meer bedraagt dan de bijstandsnorm In beleidsregels kan de gemeente vastleggen voor welke kosten bijzondere bijstand wordt verleend. De beleidsregels hebben als doel het vergemakkelijken van het toekennen van aanvragen. Dit mag echter niet leiden tot categoriale toekenning van bijzondere bijstand, anders dan bij de door de wet genoemde groepen (zie volgende paragraaf). Uit jurisprudentie van de Centrale Raad van Beroep (CRvB) blijkt dat het bij het toekennen van bijzondere bijstand gaat om een gebonden bevoegdheid; als voldaan is aan de voorwaarden, moet de gemeente bijzondere bijstand verlenen. Categoriale bijzondere bijstand Voor bepaalde groepen kan een extra inkomensvoorziening getroffen worden door de gemeente, omdat de bijzondere omstandigheden waarin zij zich bevinden leiden tot bepaalde noodzakelijke kosten van bestaan waarin de algemene bijstand niet voorziet. Het gaat om ouderen van 65-plus, chronisch zieken en gehandicapten.79 Bij het financieel afgrenzen van de doelgroep heeft de gemeente maximale beleidsvrijheid. De enige voorwaarde die gesteld wordt is dat geen onderscheid gemaakt mag worden naar inkomensbron; dit betekent dat categoriale regelingen open moeten staan voor alle huishoudens met een bepaald minimuminkomen, niet alleen voor bijstandsgerechtigden. Als na het verkrijgen van deze categoriale bijzondere bijstand nog niet alle bijzondere kosten gedekt zijn, staat tevens een beroep op individuele bijzondere bijstand open. De kosten waarvoor categoriale bijzondere bijstand wordt verleend mogen uitsluitend verband houden met chronische ziekte, handicap of ouderdom. De handreiking van de VNG onderscheidt drie soorten kosten: a) directe kosten, b) bijkomende kosten, c) kosten door overige effecten. Andere regelingen, die niets te maken hebben met de bijzondere omstandigheden waarin deze groepen zich bevinden, zijn niet toegestaan. Ook is categoriaal beleid ter ondersteuning van huishoudens met schoolgaande kinderen toegestaan.80 Het gaat om het bevorderen van maatschappelijke participatie van het kind. Oogmerk van deze mogelijkheid is te voorkomen dat de inkomenspositie van de ouders de kansen op een goede toekomst van de kinderen in de weg staat. Voor deze regeling geldt als randvoorwaarde dat de gemeente de voorzieningen in natura (artikel 48, vierde lid) verstrekt, zodat de regelingen zoveel mogelijk ten goede komen van de kinderen zelf. Enige uitzondering hierop vormt de ondoelmatige uitvoering; als voorzieningen niet kunnen worden gerealiseerd zonder hoge kosten daarvoor te maken of als het niet mogelijk is om de voorzieningen gratis aan te bieden aan kinderen, kan de gemeente op andere wijze deze kosten vergoeden, bijvoorbeeld door een declaratiesysteem. Participatieregeling, zwemlesregelingen en dergelijke zijn hier voorbeelden van.
79 80
Artikel 35, derde en vierde lid, WWB. Artikel 35, vijfde lid, WWB.
38
Collectieve aanvullende ziektekostenverzekering Bijzondere bijstand kan ook in de vorm van een collectieve ziektekostenverzekering worden aangeboden.81 Het financiële voordeel kan bestaan uit een premiereductie en/of een uitgebreider vergoedingenpakket. Het gebruik kunnen maken van deze verzekering moet openstaan voor alle minima. Als de gemeente haar inwoners de mogelijkheid van een collectieve ziektekostenverzekering biedt, kan daarnaast ook nog bijzondere bijstand verleend worden voor noodzakelijke kosten die niet onder de verzekering vallen. De opsomming van gronden voor categoriale bijzondere bijstand 82 is limitatief, dat betekent dat alleen voor deze groepen categoriale bijzondere bijstand kan worden toegekend. Het gaat om een bevoegdheid, de gemeente is dus niet verplicht een regeling tot categoriale bijzondere bijstand in te stellen. Langdurigheidstoeslag Personen van 21 t/m 65 jaar die langdurig afhankelijk zijn van een laag inkomen kunnen een beroep doen op de langdurigheidstoeslag.83 De achtergrond hiervan is dat personen in deze situatie over het algemeen geen mogelijkheden meer hebben om te reserveren voor onverwachte (hoge) kosten, zoals vervangingsuitgaven. Het doel van deze regeling is mensen die geen uitzicht hebben op inkomensverbetering en die langdurig in de bijstand zitten hierin tegemoet te komen door een extra uitkering. De gemeente bepaalt de inkomensgrens en de invulling van het begrip „langdurig afhankelijk van een laag inkomen‟. Kwijtschelding van gemeentelijke belastingen De regels rond kwijtschelding zijn bij rijkswetgeving geregeld, de uitvoering ligt bij de gemeenten. Kwijtschelding is mogelijk wanneer iemand een inkomen tot 100% van de bijstandsnorm heeft en niet voldoende vermogen aanwezig is. De gemeente bepaalt wanneer iemand in aanmerking komt voor kwijtschelding. De grondslag voor kwijtschelding van gemeentelijke belastingen ligt in artikel 26 Invorderingswet 1990 (IW) en artikel 249 en 255 van de Gemeentewet.84 Degene die niet in staat is een belastingaanslag geheel of gedeeltelijk te betalen, kan gehele of gedeeltelijke kwijtschelding verleend worden. Gemeenten mogen afwijkende regels stellen over de wijze waarop de kosten van bestaan in aanmerking worden genomen.85 Privacywetgeving Om de toegankelijkheid van minimaregelingen te vergroten, kan de gemeente overgaan tot bestandskoppeling. In het kader van de privacy van burgers, zijn hieraan grenzen gesteld door de Wet gemeentelijke basisadministratie persoonsgegevens (WGBA)86 en de Wet bescherming persoonsgegevens (Wbp).87 De WGBA is van toepassing op het delen van informatie uit het gemeentelijke basisregistratie met derden. Dit mag volgens de WGBA alleen aan personen die bij deze wet geregeld zijn. Voorbeelden hiervan zijn de Belastingdienst en de Sociale Verzekeringsbank. Voor hetgeen de gemeente meer registreert aan persoonsgegevens dan de WGBA voorschrijft, is de Wbp van toepassing.
81
Artikel 35, zesde lid, WWB. Artikel 35, WWB. 83 Artikel 36, WWB. 84 De regels zijn uitgewerkt in hoofdstuk II van de Uitvoeringsregeling Invorderingswet 1990 (URIW) en in verschillende beleidsregels. Daarnaast stelt de gemeente regels in haar eigen verordening. De VNG heeft een modelverordening opgesteld, die veel gemeenten hebben overgenomen. 85 Artikel 255, vierde lid, Gemw. 86 In de WGBA zijn regels opgenomen betreffende het opnemen, wijzigen en inzien van de persoonsgegevens die elke gemeente bijhoudt omtrent alle personen die in de gemeente gevestigd zijn. 87 De Wbp stelt regels ter bescherming van de privacy van burgers. 82
39
Bestandskoppeling is volgens de Wbp toegestaan als er een „welbepaald, uitdrukkelijk omschreven en gerechtvaardigd doel‟ voor is beschreven. Daarnaast mogen de gegevens niet langer dan noodzakelijk bewaard worden en moeten er passende technische en organisatorische maatregelen worden genomen tegen verlies of onrechtmatige verwerking van de gegevens.88 Toestemming van de betrokkene is bij samenwerking tussen verschillende instanties geen voorwaarde, maar wel moeten betrokkenen geïnformeerd worden over het gebruik van hun gegevens. Voor het delen van gegevens in samenwerkingsverbanden (waar het koppelen van gegevens onder valt) bestaat een meldingsplicht bij het College bescherming persoonsgegevens (Cbp).8990 Schuldhulpverlening Welke rol gemeenten moeten spelen in de schuldhulpverlening is nog niet wettelijk geregeld. Er ligt momenteel een wetsvoorstel Wet gemeentelijke schuldhulpverlening bij de Eerste Kamer91, waarin opgenomen is dat de gemeente minimaal elke vier jaar een plan moet opstellen voor haar inwoners dat richting geeft aan de integrale aanpak van schuldhulpverlening. Daarnaast is in deze wet geregeld dat wanneer een persoon zich meldt voor schuldhulpverlening, er binnen 4 weken92 een gesprek moet plaatsvinden waarin de hulpvraag wordt vastgesteld. Ook is de gegevensuitwisseling tussen medewerkende organisaties geregeld. Daarnaast zijn de Wet schuldsanering natuurlijke personen (Wsnp) en de Wet structuur uitvoeringsorganisatie werk en inkomen (Wet SUWI) van belang bij de schuldhulpverlening. Deze laatste wet regelt de organisatie van de uitvoering van de sociale zekerheid en de afbakening van verantwoordelijkheden tussen het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en de verschillende uitvoeringsorganisaties.
88
Artikel 7 jo 10 jo 13 Wbp. Zie ook het informatieblad van het Cbp „Informatie delen in samenwerkingsverbanden‟, februari 2011. In het verleden heeft het Cbp bij het project „Beter presteren met bijzondere bijstand‟ overwogen dat bestandskoppeling met de Belastingdienst mag worden ingezet om burgers te wijzen op bijzondere bijstandsproducten die een substantiële bijdrage leveren aan de bestrijding van armoede en sociale uitsluiting en dat daarnaast alle alternatieve mogelijkheden om burgers hierop te wijzen al zijn benut. Zie hiervoor de brief van de voorzitter van het CBP over beoordeling van het project „Beter presteren met bijzondere bijstand‟ waarbij het bestand van de Belastingdienst wordt gekoppeld aan de gegevens van de gemeente, 23 april 2008. 91 Het voorstel is op 30 juni 2011 met algemene stemmen aangenomen door de Tweede Kamer. De schriftelijke voorbereiding bij de Eerste Kamer heeft reeds plaatsgevonden. 92 Gaat het om bedreigende schulden, de schuldenaar hangt bijvoorbeeld huisuitzetting boven het hoofd, of afsluiting van gas, water en elektra dreigt, dan geldt een termijn van maximaal drie werkdagen. 89 90
40
BIJLAGE VI MINIMUM NORMBEDRAGEN
Naast de inkomenskant is het ook van belang naar de uitgavenkant te kijken. Hiervoor is gebruik gemaakt van de minimum normbedragen voor allerlei uitgaven van het Nibud. Deze benadering wordt ook wel de budgetbenadering genoemd en wordt recent vaker gebruikt in armoedeonderzoek. Tabel VI.1geeft een overzicht van de basisuitgaven op basis van deze budgetbenadering voor de vijf huishoudsituaties. Deze bevatten de minimale normbedragen van het Nibud voor alle huishoudelijke uitgaven. Het overzicht laat zien dat het inkomen inclusief gemeentelijke regelingen toerijkend is voor deze minimale uitgaven, maar dat de marge klein is. Het verschil tussen de minimale uitgaven en het inkomen komt voor een alleenstaande en een echtpaar ongeveer overeen met het totaal van de gemeente minima regelingen. Voor de huishoudens met kinderen en het paar met alleen AOW ligt dit er iets boven. Figuur VI.1 maakt dit inzichtelijk. TABEL VI.1: BASISUITGAVEN OP BASIS VAN BUDGEDBENADERING, BEDRAGEN PER MAAND
uitgavencomponent
(Echt)paar
Huur93 Gas, water, licht* Zorgverzekering94 Overige vaste lasten (telef, internet, kabel, verzekeringen, krant)* Gem. belastingen95 Kleding, voeding, wasmiddelen en pers. verzorging* Vervoer* Onderhoud, inventaris, overig huish.* Niet vergoede ziektekosten* Schoolkosten* Recreatie*
€ € € €
93
Alleenstaande, 2 kinderen
375 160 243 111
(Echt)paar, alleen AOW € 375 € 124 € 243 € 95
375 128 122 103
€ 375 € 90 € 122 € 100
€ 28 € 498
€ 28 € 638
€ 28 € 472
€ 28 € 511
€ 21 € 266
€ 25 € 118
€ 45 € 143
€ 20 € 121
€ 33 € 128
€ 13 € 107
€ 45
€ 55
€ 45
€ 33
€ 23
€ 66
€ 12 € 66
€ 69
€ 12 € 59
€ 46
375 113 243 111
(Echt)paar, 2 kinderen € € € €
€ € € €
Alleenstaande
Gemiddelde huurprijs sociale huurwoning, excl. huursubsidie Premie gemeentelijke collectieve ziektekostenverzekering minima, excl. zorgtoeslag * Basisbedrag NIBUD, berekend op https://service.nibud.nl/pba/index.aspx 95 Kwijtschelding gemeentelijke belastingen is aan de inkomenskant meegerekend, dus ook terug te vinden aan de uitgavenkant 94
41
Totaal minimale uitgaven Totaal inkomen, incl. gemeentelijke regelingen Verschil Totaal gemeentelijke regelingen
€ 1.623
€ 1.876
€ 1.593
€ 1.532
€ 1.163
€ 1.711
€ 2.001
€ 1.785
€ 1.784
€ 1.214
€ 88 € 80,10
€ 125 € 90,10
€ 192 € 50,93
€ 252 € 80,93
€ 51 € 55,28
FIGUUR VI.1: VERGELIJKING INKOMSTEN EN UITGAVEN OP BASIS VAN BUDGEDBENADERING, BEDRAGEN PER MAAND
42
