2
Colofon Artrose, februari 2004 Coördinatie Afdeling PR & Communicatie, Reumafonds, Amsterdam Tekst De teksten in deze brochure zijn tot stand gekomen onder eindverantwoordelijkheid van prof.dr. J.M.W. Hazes (Erasmus MC Rotterdam). Bijdragen voor de tekst zijn geleverd door diverse ziekenhuizen. Hierbij waren alle relevante medische disciplines betrokken, te weten reumatologie, orthopedie, fysiotherapie, ergotherapie en psychologie. Ook huisartsen en reumapatiënten hebben bijdragen aan de tekst geleverd. Vormgeving Buro Petr van Blokland + Claudia Mens, Delft Drukwerk Drukkerij Verweij, Mijdrecht Deze brochure wordt uitgegeven door de Vereniging Nationaal Reumafonds (afgekort tot Reumafonds). Hierin zijn vertegenwoordigd de patiëntenorganisaties en de organisaties van de behandelaars. Niets van deze uitgave mag vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden, in welke vorm dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de afdeling PR & Communicatie van het Reumafonds in Amsterdam. ® 2004 Reumafonds, Amsterdam Brochures zijn gratis aan te vragen bij de Reumalijn, t 0900 · 2030300 (€ 0,10 pm).
artrose04.indd 2
2/20/04 12:40:15 PM
3
Inhoudsopgave 3
4 Inleiding
5 6 8 9 11 13
Over de ziekte Wat is artrose? Hoe ontstaat artrose? Hoe wordt de diagnose gesteld? Hoe verloopt artrose? Wat merk ik van artrose? Waar komen de klachten vandaan?
14 14 15 18 23
Behandeling Hoe ziet de behandeling van artose eruit? Wat kan de huisarts doen bij artrose? Medicijnen Wat kan ik zelf doen? Wie zijn er verder bij de behandeling betrokken?
Aanvullende behandeling 25 Alternatieve behandelmethoden
artrose04.indd 3
26 27 28 29 32
Leven met Hoe kan ik leren omgaan met artose? Hoe kan ik leren omgaan met pijn? Hulp vragen Seksualiteit Artrose en werk
34 34 35 37 38
Meer informatie Hulpverleners Praktische voorzieningen Organisaties Adressen Woordenlijst
2/20/04 12:40:16 PM
4
Inleiding 4
Uw arts heeft u verteld dat u artrose hebt. Dit is een van de ruim honderd reumatische aandoeningen. Er komen ongetwijfeld veel vragen op u af. Vragen over de ziekte zelf, de behandeling en toekomstverwachtingen. En ook over de gevolgen van artrose voor het dagelijks leven. Waar moet u rekening mee houden, wat kunt u nog wel en wat niet meer? In deze brochure geven we u zoveel mogelijk antwoorden op deze vragen. De informatie is samengesteld op basis van gegevens die we gekregen hebben van artsen, andere behandelaars en mensen met reuma. We laten ook mensen met artrose zelf aan het woord. Zij vertellen hoe ze met de ziekte omgaan in hun dagelijks leven.
Opbouw van brochure In deze brochure kunt u meer lezen over de ziekte, hoe de behandeling eruit ziet en wat u er zelf aan kunt doen. We gaan ook in op de vraag wat artrose betekent in het leven van alledag voor uzelf en voor de mensen in uw omgeving. Tenslotte geven we aan waar u terecht kunt als u nog meer informatie wilt hebben over specifieke onderwerpen.
artrose04.indd 4
2/20/04 12:40:16 PM
Inleiding Over de ziekte
5
5
Wat is artrose? Artrose is een aandoening waarbij het kraakbeen in kwaliteit achteruitgaat en dunner en zachter wordt. Dit proces kan in alle gewrichten optreden, maar er zijn gewrichten waarin het vaker voorkomt zoals nek, onderrug, knieën, heupen, duim, vingers en grote teen.
Ook al heb ik artrose, dat wil nog niet zeggen dat ik me gehandicapt voel. Man met artrose
We hebben vroeger een winkel gehad. Ik heb daarin veel zwaar lichamelijk werk gedaan. Ik was altijd maar aan het sjouwen. Misschien heb ik daarmee wel roofbouw gepleegd op mijn lichaam. Vrouw met artrose
artrose04.indd 5
Artrose is een reumatische aandoening die chronisch is en langzaam progressief: dat wil zeggen dat het proces niet stopt en het verval van het kraakbeen langzaam erger zal worden. Vaak is de kwaliteit van het kraakbeen al enige tijd achteruitgegaan voordat er klachten optreden. Van alle reumatische aandoeningen komt artrose het meeste voor, vaker bij vrouwen dan bij mannen. Op hogere leeftijd verdwijnt dit verschil en zien we de aandoening ongeveer even vaak bij mannen als bij vrouwen. In de volksmond wordt artrose vaak in één adem genoemd met veroudering en slijtage, alsof degene die eraan lijdt oud en versleten is. Deze woorden doen echter geen recht aan de werkelijkheid. Ook wekt een woord als slijtage de indruk dat er niets aan te doen is, maar dat is niet het geval. De oorzaak is niet weg te nemen, maar er is wel iets aan te doen. Wat is artrose niet? – Artrose is niet hetzelfde als reumatoïde artritis. – Artrose heeft niets te maken met botontkalking (osteoporose). – Artrose is geen ouderdomsziekte, maar kan op elke leeftijd optreden. De kans erop wordt wel groter naarmate iemand ouder wordt. Artrose kan echter ook bij jonge mensen voorkomen, met name in de gewrichten van de nek en onderrug.
2/20/04 12:40:17 PM
6
Over de ziekte
Hoe ontstaat artrose? Ondanks veel onderzoek is niet precies bekend wat de oorzaak van artrose is. Wel is bekend dat het gaat om een samenspel van verschillende factoren. Erfelijke aanleg In sommige families komt artrose vaker voor dan in andere. Van artrose is bekend dat erfelijke aanleg een rol speelt bij het ontstaan en verergeren van artrose. Als er een erfelijke aanleg is, krijg je het vaak op jongere leeftijd en in meerdere gewrichten. Zware belasting van de gewrichten Een andere factor is een langdurige zware belasting van de gewrichten, bijvoorbeeld door overgewicht, het verrichten van zwaar lichamelijk werk, veel en zwaar sporten of een sportblessure (bijvoorbeeld meniscusletsel). Het is niet dé oorzaak van artrose, maar kan er wel aan bijdragen dat artrose eerder optreedt of sneller verloopt. Andere afwijkingen van de gewrichten Het kraakbeen kan ook worden aangetast door andere aandoeningen van de gewrichten, zoals reumatoïde artritis, jicht en pseudojicht.
Wat gebeurd er bij artrose? Om dit te begrijpen, vertellen we u eerst hoe een gezond gewricht werkt. Wat is een gewricht? Een gewricht bestaat uit twee botuiteinden (1), die ten opzichte van elkaar kunnen bewegen. De botuiteinden zijn bekleed met kraakbeen (2), dat er als een schil omheen zit. Dit kraakbeen heeft een schokdempende werking en zorgt ervoor dat de botuiteinden soepel ten opzichte van elkaar kunnen bewegen. De botuiteinden worden bij elkaar gehouden door een gewrichtskapsel (3) en gewrichtsbanden.
artrose04.indd 6
2/20/04 12:40:18 PM
7
Over de ziekte
De binnenzijde van het gewrichtskapsel is bekleed met een slijmvlieslaagje, het zogenaamde synovium (4). Het synovium maakt gewrichtsvocht, dat het gewricht smeert. De gewrichtsbanden zorgen samen met de spieren voor de stevigheid van een gewricht. 1 3 5 6
2 3 4
Gezond gewricht
In de tuin werken, dat was altijd mijn grote hobby. Dat kan ik nu ook nog wel – want je wilt wel gewoon dingen blijven doen – maar niet meer zo lang achter elkaar. Vroeger was de hele tuin in een middag onkruidvrij. Nu doe ik dat in een paar middagen. En ik vraag mijn zoon elk jaar om te komen spitten. Vrouw met artrose
Gewricht met artrose
Veranderingen in het gewricht Bij artrose raakt het kraakbeen, door wat voor oorzaak ook, beschadigd (5). Het gaat in kwaliteit achteruit: het wordt ruw aan de oppervlakte en er kunnen spleten in komen. Het beschadigde kraakbeen kan zich niet herstellen en op den duur kan het zelfs helemaal verdwijnen. Omdat er minder kraakbeen is, kan het gewricht minder goed de schokken van een beweging opvangen. De botuiteinden bewegen minder glad en soepel. Daardoor verandert de belasting van de botten onder het kraakbeen: er komt meer kracht op. Het bot probeert deze grotere belasting op te vangen door wat breder te worden. Aan de rand van het bot kunnen zich benige uitsteeksels vormen (6). Deze veranderingen in het gewricht – afname van het kraakbeen en breder worden van het botuiteinde – kunnen leiden tot een andere stand of een misvorming van het gewricht. Artrose wordt daarom ook wel aangeduid met de Latijnse naam artrosis deformans; ‘deformans’ betekent ‘vervorming’. De beschadigingen zijn definitief: kraakbeen of bot dat van vorm is veranderd, keert niet meer terug naar de oude, gezonde staat.
artrose04.indd 7
2/20/04 12:40:20 PM
8
Over de ziekte
Ontsteking in het gewricht Het gewricht kan niet alleen te lijden hebben onder veranderingen, maar ook onder gewrichtsontstekingen. Doordat het oppervlak van het kraakbeen onregelmatig wordt, scharniert het gewricht minder goed. Er ontstaat wrijving in het gewricht en hierdoor kan een ontsteking ontstaan. Het is ook mogelijk dat er kraakbeendeeltjes in de gewrichtsholte terechtkomen. Het slijmvlieslaagje (synovium) wordt ertoe aangezet dit afval op te ruimen. Het kan ontstoken raken en vocht uitscheiden. Het gewricht wordt dikker door het vocht. Deze gewrichtsontstekingen horen bij de artrose en betekenen niet dat er sprake is van reumatoïde artritis. Andere stand van het gewricht In een vergevorderd stadium kan ook de stand van het bot veranderen. Er wordt dan meer gevraagd van de pezen en spieren die het bot bewegen. Dit kan leiden tot overbelasting, pijn en stijfheid.
Hoe wordt de diagnose gesteld? Om een diagnose te stellen, maakt de arts gebruik van uw verhaal (de anamnese) en lichamelijk onderzoek. Op grond van de klachten wordt verder gekeken. Zo gaat het ook bij artrose. Soms laat de arts röntgenfoto’s maken, maar dat is niet altijd zinvol. Op de foto kunnen afwijkingen te zien zijn terwijl u weinig klachten hebt. Omgekeerd kan de foto er goed uit zien terwijl u toch veel pijn hebt. De ruimte tussen twee botuiteinden zegt iets over de dikte van het kraakbeen, maar de kwaliteit van dat kraakbeen kan niet zichtbaar worden gemaakt op een foto. Als u dus ‘slecht’ kraakbeen hebt dat nog wel dik genoeg is, kunt u toch pijn hebben terwijl de foto niets uitwijst.
artrose04.indd 8
2/20/04 12:40:21 PM
9
Over de ziekte
Bloedonderzoek Artrose is niet vast te stellen door middel van een bloedonderzoek. Toch wordt meestal wel oriënterend bloedonderzoek gedaan om andere aandoeningen, zoals reumatoïde artritis, jicht of ijzerstapelingsziekte (hemochromatose) zoveel mogelijk uit te sluiten. Dit bloedonderzoek kan bestaan uit bezinking, bloedbeeld (samenstelling van het bloed), nierfunctie, ijzergehalte en eventueel reumafactoren. Denkt de arts nog aan andere aandoeningen, dan volgt nog een bloedtest op andere factoren.
Hoe verloopt artrose?
Met m’n knieën heb ik een hele tijd lopen tobben. Toen het echt niet meer ging, heb ik kunstknieën gekregen. Eerst de ene knie, een jaar later de andere. Langzaam aan gaat het nu beter en kan ik weer stukjes fietsen. Buitenshuis loop ik nog wel met een kruk, maar hier binnen is dat niet meer nodig. Man met artrose
Veel mensen met artrose vragen zich af: wat staat me te wachten, en hoe zal de aandoening zich ontwikkelen? Artrose is een chronische, langzaam progressieve aandoening en geneest niet. Het kraakbeen gaat langzaam in kwaliteit achteruit en kan zich onvoldoende herstellen. De aandoening verloopt bij iedereen weer anders. In welke mate iemand pijn, stijfheid en bewegingsbeperkingen zal ondervinden, is in het beginstadium niet te voorspellen. Hoe de aandoening verloopt, verschilt van persoon tot persoon. Artrose kan zich in verschillende gewrichten voordoen. Hoe ernstig het kraakbeen raakt aangetast varieert, net als de klachten die iemand heeft. Of iemand pijn, stijfheid en bewegingsbeperkingen zal ondervinden, is in het beginstadium niet te voorspellen. Het komt voor dat op een röntgenfoto veel afwijkingen te zien zijn, maar dat iemand er in zijn dagelijks leven nauwelijks iets van merkt. Ook het omgekeerde doet zich voor. Welke factoren dit verschil bepalen is niet bekend.
Wat is secundaire artrose? Secundaire artrose is artrose die ontstaat als u eerder een probleem in of rondom het gewricht hebt gehad. Dat kan een ontsteking zijn, een trauma (ongeval, bijvoorbeeld een botbreuk of een beschadigde meniscus) of zwakte van gewrichtsbanden, waardoor het gewricht instabieler en gevoeliger voor artrose wordt. Het optreden van artrose kan ook mede een gevolg zijn van intensieve sportbeoefening of het te snel weer beginnen met (zware) sportbeoefening na een blessure of operatie.
artrose04.indd 9
2/20/04 12:40:21 PM
10
Over de ziekte
Aantasting meerdere gewrichten? Als u artrose in een gewricht heeft, vraagt u zich wellicht af of er een grotere kans bestaat dat andere gewrichten ook aangetast worden. Dat hangt ervan af. Als er een duidelijke oorzaak van de artrose is (bij de knie bijvoorbeeld een eerdere beschadiging, zoals een meniscusletsel), is de kans groot dat het bij één gewricht blijft. Is er geen duidelijke oorzaak, dan bestaat er een grotere kans dat meerdere gewrichten worden aangetast. Vaak is er dan een erfelijke aanleg voor artrose. De grootste risicofactor voor artrose is echter de leeftijd: bij mensen boven de 75 jaar komt artrose erg vaak voor.
Relatie reumatoïde artritis en artrose Reumatoïde artritis en artrose zijn verschillende processen. Reumatoïde artritis is een ontstekingsziekte als gevolg van een ontsteking in het gewrichtskapsel. Artrose is een aandoening waarbij het kraakbeen wordt afgebroken. Er is een geleidelijke achteruitgang van de kwaliteit van het kraakbeen. Artrose kan eerder optreden op plaatsen waar schade is ontstaan door bijvoorbeeld een ontsteking; dan spreekt men van secundaire artrose.
Botontkalking en artrose Botontkalking (osteoporose) en artrose komen allebei bij ouderen voor, maar gaan niet vaak samen. Bij artrose neemt de dichtheid van het bot onder het kraakbeen vaak toe als reactie op het kraakbeenverlies. Bij osteoporose is er ontkalking van het bot: het bot wordt brozer.
artrose04.indd 10
2/20/04 12:40:21 PM
11
Over de ziekte
Wat merk ik van artrose? Op een bepaald moment accepteer je de artrose als een gegeven, en ga je verder met je leven. Ik heb geleerd om rekening te houden met de dingen die ik niet kan. Dat leer je vanzelf, als je drie dagen pijn hebt nadat je je geforceerd hebt. Verder heb ik het nu al zo lang, dat ik er niet meer zo bij stil sta. Het is niks voor mij om op een stoel te gaan zitten. Ik ben gewoon een heel actief mens. Vrouw met artrose
Wanneer kraakbeen in kwaliteit achteruitgaat, hoeft dat niet meteen tot klachten te leiden. Bij veel mensen, ook bij jongeren, zit in sommige gewrichten artrose zonder dat zij daar last van hebben.
Pijn De eerste klacht is pijn. Pijn is een symptoom dat bij alle gewrichten met artrose kan optreden. Deze pijn ontstaat geleidelijk en treedt vooral op bij het bewegen en belasten van het gewricht. De pijn kan erger worden naarmate de dag vordert. Ook kunt u pijn hebben als u na een periode van rust weer in beweging komt; dit wordt startpijn genoemd. In een later stadium kan het gewricht moeilijker te bewegen zijn en kunt u ook bij rust, bijv. ‘s nachts pijn hebben. Als in een gewricht ontstekingen optreden, gaat het gewricht meer pijn doen en wordt warm en gezwollen en soms rood (zoals bij de vingertoppen). Als de pijn erger wordt kunt u in overleg met de arts een behandeling met ontstekingsremmende pijnstillers overwegen.
Stijfheid
De pijn is er altijd. Een vervelende, zeurende pijn. Wat ik dan doe? Afleiding zoeken. Als je niks doet, speelt het nog meer op. Dan heb je er nog meer last van. Gelukkig heb ik zittend werk, dus ik kan wel gewoon gaan werken. Man met artrose
artrose04.indd 11
Naast pijn hebben veel mensen ook last van stijfheid van het gewricht, vooral na een periode van rust. Als u bijvoorbeeld lang in dezelfde houding hebt gezeten, bent u stijf als u weer in beweging komt; dit wordt startstijfheid genoemd. U staat moeilijk op als u een tijdje gezeten hebt, uw handen kunnen stijf zijn na een periode van rust, of u kunt moeilijker met uw armen boven uw hoofd komen. Ook uw nek kan stijf zijn. Stijfheid kan in elk gewricht met artrose voorkomen. Stijfheid verdwijnt door beweging.
2/20/04 12:40:22 PM
12
Over de ziekte
Bewegingsbeperkingen
Ik heb al zo lang artrose, ik sta er eigenlijk niet meer zo bij stil. Ik moet mijn rechterarm en hand wat ontzien. Wring-bewegingen moet ik bijvoorbeeld niet maken. Ook heb ik in de keuken alles laag neergezet, zodat ik er niet hoog naar hoef te reiken. Want als ik dat doe, dan heb ik een paar dagen pijn. Dat leer je vanzelf af. Vrouw met artrose
Pijnlijke, stijve gewrichten zijn minder gemakkelijk te bewegen. Of bepaalde bewegingen moeilijker of niet meer gemaakt kunnen worden, is afhankelijk van de vraag welke gewrichten door artrose zijn aangetast. Het kan bijvoorbeeld moeilijker zijn om de nek te draaien, de schouder of arm te heffen, de knie te buigen of strekken of de grote teen te krommen. Bewegingsbeperking kan in alle gewrichten met artrose optreden. Omdat niet alleen het gewricht zelf, maar ook de omliggende spieren kunnen verzwakken, kan het gewricht zijn stevigheid en stabiliteit verliezen. De spierkracht neemt af en er ontstaat een gevoel van zwakte. Door de belasting van de pezen ontstaat meer pijn. Door dit alles kunt u met artrose in bijvoorbeeld de knie een onzeker gevoel hebben bij het lopen en bang zijn om te vallen – waardoor u ook een grotere kans hebt om te vallen.
Zwelling Soms kan het gewricht wat gezwollen zijn. Dit is het gevolg van een ontsteking. Hierdoor komt er namelijk meer vocht in het gewricht. Het gewricht kan ook dikker aanvoelen door botuitsteeksels.
Veranderingen in lichaamshouding In een vergevorderd stadium van de aandoening kan de stand van de botten veranderen, waardoor houdingsafwijkingen kunnen ontstaan, bijvoorbeeld het naar binnen staan van de knieën.
artrose04.indd 12
2/20/04 12:40:22 PM
13
Over de ziekte
Waar komen de klachten vandaan? Bij artrose in nek en rug is er plaatselijk pijn in en rondom de aangetaste gewrichten. Deze pijn is het gevolg van het rekken van botvlies, gewrichtskapsel en gewrichtsbanden door de veranderingen die er in het gewricht optreden. De benige uitsteeksels die eventueel ontstaan aan de randen van de gewrichtjes, kunnen op de zenuwen gaan drukken. Bij de overige gewrichten ontstaat pijn doordat het bot onder het aangetaste kraakbeen anders wordt belast. De benige uitsteeksels die ontstaan, rekken het eroverheen liggende botvlies op. Gewrichtskapsel en gewrichtsbanden kunnen overstrekt raken door instabiliteit van het gewricht. Omliggende slijmbeurzen kunnen ontstoken raken en geven pijn en zwelling. Door de pijn gaat u het betreffende gewricht minder gebruiken, waardoor de spieren rondom het gewricht verzwakken en er krachtverlies optreedt. Doordat de spieren verzwakken, komt er meer druk op het gewricht te staan, waardoor het beschadigd kraakbeen nog eens extra belast wordt.
Als de klachten verergeren Wanneer de situatie slechter wordt neemt de pijn toe en hebt u geen baat meer bij algemene maatregelen als ontspanning, warmte, oefeningen en ontzien. In sommige gevallen is tijdelijk fysiotherapie zinvol, in andere gevallen worden de medicijnen aangepast, maar soms – bij een afwijkende stand van het bot, bij veel pijn, en bij ernstige beschadiging – is een operatie onvermijdelijk. Alarmverschijnselen zijn krachtverlies en tintelingen in arm en hand, terwijl u deze ook niet goed kunt gebruiken. Er zijn dan een of meer zenuwen afgekneld. Het is beter dan niet te lang te wachten met een bezoek aan de huisarts; deze verwijst u mogelijk naar de neuroloog.
artrose04.indd 13
2/20/04 12:40:23 PM
14
Behandeling Behandeling 14
Hoe ziet de behandeling van artrose eruit? Omdat de oorzaak niet bekend is, kan artrose nog niet genezen worden. Maar dat wil niet zeggen dat een goede behandeling geen zin heeft: klachten als pijn en stijfheid kunnen erdoor verminderen en het functioneren van de gewrichten blijft zoveel mogelijk in stand. Er is oefentherapie om het functioneren van de spieren en gewrichten op peil te houden, en er zijn medicijnen tegen de pijn en stijfheid. In een vergevorderd stadium kunnen de gewrichten zo ernstig beschadigd zijn, dat een operatie nodig kan zijn om het gewricht te vervangen door een kunstgewricht. Uw eigen inzet is van groot belang om artrose aan te pakken. Eigenlijk werkt u samen met uw behandelaar aan een zo goed mogelijk resultaat. De behandeling vraagt naast doorzettingsvermogen en discipline ook een dosis geduld, want u zult niet altijd direct een effect merken.
Wat kan de huisarts doen bij artrose? Vaak is de huisarts de eerste bij wie u met uw klachten aanklopt. In veel gevallen zal hij/zij de diagnose artrose kunnen stellen. Het is meestal niet moeilijk om de aard en de ernst van de artrose vast te stellen. U hoeft daarvoor doorgaans niet naar de specialist. Ik had al een hele tijd pijn, voordat ik naar de huisarts ging. Hij heeft twee röntgenfoto’s laten maken. Toen bleek dat ik artrose had. Vrouw met artrose
artrose04.indd 14
Eerste behandeling De huisarts geeft als eerste uitleg over artrose en over de manier waarop u met de artrose kunt omgaan. Zo nodig krijgt u een recept voor pijnstillers mee. Verwijzen Wanneer de klachten verergeren, krijgt u een verwijzing naar andere behandelaars. Door regelmatig contact blijft uw huisarts op de hoogte van het verloop van de artrose. In overleg met u kan de behandeling aangepast worden.
2/20/04 12:40:23 PM
15
Behandeling
Oefentherapeut Wanneer u meer moeite krijgt met bewegen, geeft de arts u een verwijzing voor een oefentherapeut d.w.z. een fysiotherapeut, oefentherapeut Cesar of oefentherapeut Mensendieck. Ergotherapeut Wordt het moeilijker om uzelf te verzorgen (wassen, aankleden, eten klaarmaken en andere huishoudelijke taken), dan krijgt u een verwijzing naar een ergotherapeut. Deze geeft adviezen als u problemen hebt met bepaalde bewegingen en handelingen, zowel thuis, als op uw werk. Orthopeed of reumatoloog Bij ernstige klachten of bij artrose in meerdere gewrichten kan de huisarts u verwijzen naar een orthopeed (voor een operatie) of een reumatoloog (als de huisarts denkt dat er een ontsteking zit).
Medicijnen Er zijn geen medicijnen die de oorzaak van artrose wegnemen. Of er medicijnen nodig zijn, en in welke dosering, is voor iedereen verschillend. Medicijnen worden gebruikt bij pijn, stijfheid en om eventuele ontstekingen af te remmen. Als u geen of weinig klachten hebt, zijn ze vaak niet nodig. Zijn er echter ernstige en langdurige klachten, dan kan het nodig zijn continu medicijnen te gebruiken. Pijnstillers De meest gebruikte pijnstiller is tegenwoordig paracetamol. Paracetamol kan de pijn en ongemak tijdelijk verminderen. Hierdoor kan het gewricht beter gebruikt worden. Het wordt doorgaans goed verdragen en veroorzaakt geen maagproblemen. Wel is het belangrijk dat u het middel op vaste tijden (bijvoorbeeld viermaal per dag) inneemt: bij onregelmatig gebruik breekt de pijn er telkens weer doorheen.
artrose04.indd 15
2/20/04 12:40:23 PM
16
Behandeling
De pijnstillende werking van paracetamol kan worden versterkt door toevoeging van codeïne. Bij gebruik van codeïne moet u echter wel uitkijken: u kunt eraan gaan wennen en u kunt last krijgen van obstipatie, vooral als u al wat ouder bent. Sommige mensen zijn overgevoelig voor codeïne en ondervinden er heel wat bijwerkingen van. Ontstekingsremmende pijnstillers Als het gewricht ontstoken is en als paracetamol niet voldoende werkt, kan de arts ontstekingsremmende pijnstillers, NSAID’s genoemd, voorschrijven. Deze medicijnen remmen de ontstekingen en verminderen de verschijnselen die daarbij horen, zoals pijn en stijfheid. Ze kunnen als bijwerking maag- en darmklachten veroorzaken. Of deze bijwerkingen optreden en in welke mate, ligt bij iedereen en bij elk middel weer anders. Bij langdurig gebruik kunnen sommige NSAID’s de nieren aantasten; van tijd tot tijd is het dan ook nodig de nierfunctie te controleren. Voorbeelden van NSAID’s zijn diclofenac, naproxen en ibuprofen. In tegenstelling tot paracetamol krijgt u deze medicijnen meestal alleen op recept. De lichtere NSAID’s zoals ibuprofen (Aleve® en Brufen®) zijn echter ook bij de drogist te koop. Selectieve COX-2 remmers Selectieve COX-2 remmers zijn nieuw. Zij ontzien de maag en het gevaar voor een maagzweer is dus niet zo groot als bij andere middelen. Maar helemaal vrij van bijwerkingen zijn ze ook niet. Voorbeelden van deze middelen zijn meloxicam (Movicox), celecoxib (Celebrex), rofecoxib (Vioxx) en etoricoxib (Arcoxia). Crème Voor artrose kunt u ook een crème krijgen waarin een ontstekingsremmend en pijnstillend middel (NSAID) zit verwerkt. Deze crème wordt door de huid opgenomen en werkt op de plek waar hij wordt gesmeerd. U kunt hem in principe op elk gewricht gebruiken, maar het nadeel is dat nooit precies bekend is hoeveel u gebruikt en hoeveel van het NSAID u dus dagelijks opneemt.
artrose04.indd 16
2/20/04 12:40:24 PM
17
Behandeling
Tijgerbalsem en Arnica-crème geven een warmtereactie, waardoor het pijngevoel vermindert. SRL-gel is een homeopathisch middel waarvan nooit echte resultaten zijn aangetoond. Toch geeft deze gel bij sommigen wel enige verlichting. Over het algemeen geldt: smeren is ontspannend en leidt af van de pijn. U moet echter smeren niet verwarren met masseren. Bij smeren wrijft u de crème in totdat deze niet meer zichtbaar is op de huid. Masseren is hard wrijven en kneden van de spieren. Zo mogen crèmes die een warmtereactie geven, niet worden ingemasseerd. Kijkt u dus goed op de bijsluiter. Sommige crèmes kunnen door de arts worden voorgeschreven, zoals Voltaren crème.
Als ik iets niet zelf kan, roep ik mijn man er even bij. Als bijvoorbeeld de kleinkinderen komen logeren, tilt mijn man ze uit de box, want dat kan ik niet. Ik vind het heerlijk om met ze te spelen en ze verhalen voor te lezen. Vrouw met artrose
Injecties In grote gewrichten met ontsteking (schouder, knie, elleboog, pols of enkel) kan ook een corticosteroïdinjectie (bijnierschorshormoon) gegeven worden. Zo’n injectie geeft enkele weken tot maanden verlichting. Wel zullen de klachten terugkomen: de injectie remt de ontsteking, maar de artrose blijft bestaan. Toch kunnen injecties voor een bepaalde periode wel uitkomst bieden. Tegenwoordig geeft de arts ook wel eens hyaluronzuurinjecties, vooral in de knie. Hyaluronzuur verbetert de soepelheid van het kraakbeen en de vloeibaarheid van het gewrichtsvocht; daardoor vermindert de pijn en verbetert de mobiliteit. Het middel moet eenmaal per 3-5 weken gespoten worden. Er zijn weinig nadelen. Wel kan de injectie plaatselijk pijn doen of overgevoeligheid veroorzaken. In een vergevorderd stadium van artrose heeft hyaluronzuur weinig effect. Het is niet bekend of het de artrose op de lange termijn remt. Overigens is toestemming vooraf van uw verzekeraar noodzakelijk, omdat het een duur middel is.
artrose04.indd 17
2/20/04 12:40:24 PM
18
Behandeling
Therapietrouw bij artrose Artrose is een chronische aandoening. Als u voortdurend pijn hebt en stijf bent, kan dat betekenen dat u chronisch medicijnen moet gebruiken. Door pijn kunt u een gewricht namelijk verkeerd gaan belasten, waardoor de klachten alleen meer toenemen. Bij regelmatig gebruik van pijnstillers neemt de pijn af wat verkeerde belasting voorkomt. U kunt het gewricht dan weer zo normaal mogelijk gebruiken. Het is heel belangrijk dat u de pijnstillers op vaste tijden inneemt, zodat uw bloedspiegel op peil blijft. Doet u dit niet, dan komt de pijn er steeds doorheen en loopt u achter de feiten aan.
Wat kan ik zelf doen? De klachten treden meestal op door irritatie of pijn van spieren en pezen. Deze pijn kunt u verlichten door de spieren zo soepel en sterk mogelijk te houden en te zorgen voor ontspanning. Hoe sterker de spieren zijn, hoe beter zij het gewricht kunnen ondersteunen.
Ik ga graag naar de markt op zaterdag. Dit kan ik nog steeds, maar mijn man gaat mee om de tassen te dragen. Daarna drinken we samen gezellig een kopje koffie. Vrouw met artrose
In het leven van alledag kunt u zelf veel doen om minder klachten te krijgen. De rode draad voor u is dat u een balans weet te vinden tussen in beweging blijven en rust nemen. U zult daarbij zelf uw grenzen moeten leren kennen ook al zijn die niet op elk moment hetzelfde.
Ontspanning Het is verstandig dagelijks ontspanningsoefeningen te doen. Zorg ook voor warmte, door bijvoorbeeld een warme douche of een warmtepakking, bijvoorbeeld Elastogel. Vermijd zware belasting. Als u rust neemt, laat de gewrichten dan in een goede stand rusten. De knieën en heupen moeten gestrekt blijven, ook al kan het fijner zijn om met opgetrokken benen in bed te gaan liggen. Bij artrose in de nek kan een klein kussentje de nek tijdens het rusten steunen. Er zijn ook speciale kussens in verschillende maten met extra nekondersteuning.
artrose04.indd 18
2/20/04 12:40:24 PM
19
Behandeling
Verander van houding Verander regelmatig van houding. Vermijd lang achter elkaar zitten of staan, of andere eenzijdige belastingen, zoals een langdurige rit in de auto.
Blijf in beweging Blijf in beweging, bijvoorbeeld door fietsen, zwemmen of wandelen. Ook als u minder of geen last hebt, is het van belang uw oefeningen te blijven doen.
Oefenen
Elke week ga ik zwemmen. Ook oefen ik elke dag. Ik heb gemerkt dat rust roest. Als ik op een stoel ga zitten, speelt de artrose veel meer op. Man met artrose
Oefen dagelijks met de gewrichten die pijnlijk of stijf zijn. Doe dit bij voorkeur onbelast, zonder erop te staan of steunen. Door het losmaken van de pijnlijke gewrichten kunnen de klachten minder worden. Naast oefeningen om de gewrichten los te maken is het ook belangrijk de spieren voldoende sterk te houden, ook hiervoor kunt u oefeningen doen. Het oefenen kan ook een signaalfunctie hebben. U merkt meteen welke gewrichten pijnlijk zijn: die moet u dus extra voorzichtig gebruiken. U kunt ’s ochtends oefeningen in bed doen; de spieren en pezen zijn dan lekker warm en de bewegingen kunnen onbelast worden uitgevoerd. Ook kan het prettig zijn te oefenen na het douchen; de stijfheid kan dan wat minder zijn en uw spieren zijn lekker warm. Oefenen in groepsverband is ook mogelijk. Veel regionale reu mapatiëntenverenigingen organiseren hydrotherapiegroepen, waarin u in verwarmd water en onder begeleiding van een ervaren fysiotherapeut gericht oefent. Vaak worden er, naast bewegen in water, ook oefeningen op het droge gedaan. De ervaring leert dat leden van een oefengroep gemakkelijker de discipline van regelmatig bewegen opbrengen, omdat een oefengroep ook gezelligheid met zich meebrengt. Adressen van hydrotherapiegroepen zijn te verkrijgen bij de Reumalijn (t 0900 · 20 30 300, € 0,10 pm) en patiëntenverenigingen in de regio.
artrose04.indd 19
2/20/04 12:40:25 PM
20
Behandeling
Naast hydrotherapiegroepen zijn er ook oefengroepen voor mensen met artrose aan de heup en knie: ‘Hup met de heup’ en ‘Omgaan met artrose’. Verder is er de mogelijkheid deel te nemen aan ‘Bewegen voor ouderen’. Uw huisarts, fysiotherapeut, ergotherapeut of reumaconsulent kan u helpen uitzoeken waar deze groepen worden georganiseerd en hoe u toegang kunt krijgen.
Voorkom overbelasting
Ik moet mijn knie ontzien. Dat weet ik wel, maar je wilt nog zo graag gewoon meedoen. Dus laatst waren we op wintersportvakantie. Skiën heb ik niet gedaan, maar ik wilde toch wel gewoon langlaufen. Ik heb een hele lange tocht gemaakt. Het was prachtig. Maar ik heb het wel geweten. Dagen heb ik vreselijke pijn gehad. Ik heb me gewoon geforceerd. Vrouw met artrose
artrose04.indd 20
Voorkom overbelasting van de gewrichten, want daardoor zullen de klachten verergeren. Als de pijn erger wordt is dat een signaal dat u de gewrichten te zwaar belast (hebt). Een paar voorbeelden: – Afvallen. Bent u eigenlijk wat te zwaar, dan is afvallen de oplossing. Het Voedingscentrum geeft op haar website een aantal tips (www.voedingscentrum.nl). Ook een diëtist of uw huisarts kunnen u hierbij behulpzaam zijn. – Tillen. Vermijd zoveel mogelijk het tillen en sjouwen van zware voorwerpen. Als u toch moet tillen, ga dan niet door uw rug, maar ga door de knieën en houd uw rug zoveel mogelijk recht. Til dicht bij het lichaam. – Wringen van bijvoorbeeld een vaatdoekje is een overbelasting van de vingergewrichten. – Springen kan een overbelasting van enkels en knieën tot gevolg hebben.
Schoenen Draag gemakkelijke schoenen die niet knellen en die uw voeten voldoende steun geven. Bijvoorbeeld schoenen met een vetersluiting en dikke schokdempende zolen met voldoende soepelheid. Let erop dat u behalve de juiste lengte maat ook de juiste breedte maat draagt. Laat dit eventueel opmeten.
2/20/04 12:40:25 PM
21
Behandeling
Eigenschappen voor goede schoenen zijn: – Ze moeten een halve tot een hele centimeter langer zijn dan uw grootste teen, omdat de voeten tijdens het afwikkelen langer worden. – Ze moeten breed genoeg zijn. Uw hiel moet stevig in het hielstuk zitten en uw tenen mogen niet uit hun stand worden gedrukt. – Ze mogen niet knellen bij de bal van uw voet. Schoenen zonder stiknade aan de voorkant zijn het beste. – Hiel en zijstuk moeten stevig zijn en steun geven. – Leren schoenen ventileren het beste. De zool moet buigzaam zijn en voor dagelijks gebruik is een hakhoogte van minimaal 2-3 centimeter aan te raden. Veel mensen met problemen aan hun voeten lopen te lang met pijn omdat ze niet graag aan speciale schoenen beginnen. Wanneer ze echter eenmaal maatschoenen dragen, zijn ze er vaak heel blij mee. Maatschoenen hoeven niet per definitie lelijk te zijn, zoals veel gedacht wordt. Een orthopedisch schoentechnicus die plezier in zijn vak heeft, kan vaak prachtige resultaten bereiken. Uw behandelend arts kan een verwijzing voor u regelen.
Hulpmiddelen Maak zo mogelijk gebruik van hulpmiddelen, bijvoorbeeld een stok (aan de gezonde kant!), rollator, spalk, elektrische blikopener, halskraag, leesplankje, verhoogde stoel, verhoogd toilet. Hulpmiddelen komen niet pas in beeld als een bepaalde handeling niet meer uitgevoerd kan worden. Ook voor die tijd kunnen ze nuttige diensten bewijzen, omdat ze de gewrichten kunnen sparen en zo een verergering van de klachten kunnen helpen voorkomen.
Inrichting Kijk of er aan de inrichting van uw huis, tuin of werkplek eenvoudige aanpassingen kunnen plaatsvinden waardoor uw dagelijks leven gemakkelijker wordt. Een ergotherapeut of reumaconsulent geeft u hierover adviezen.
artrose04.indd 21
2/20/04 12:40:26 PM
22
Behandeling
Oefentherapie Door oefentherapie (bijvoorbeeld fysiotherapie) gaat u beter bewegen, u wordt sterker, uw conditie gaat vooruit en u hebt minder last van pijn en stijfheid. Omdat u bij deze oefeningen begeleid wordt, kunt u ze op een goede manier uitvoeren. U komt er steeds beter achter wat goed en slecht voor u is en hoe u dat kunt vermijden. Met allerlei technieken kan de oefentherapeut de pijn en stijfheid in de aangetaste gewrichten verminderen. Door toediening van warmte kunnen de spieren ontspannen en vermindert de pijn. U kunt ook leren hoe u dit zelf thuis kunt doen. Als pijn en/of spierspanning erg overheersen, kan massage in het begin zinvol zijn. De oefentherapeut geeft adviezen over uw leefwijze, over (meer) bewegen en bewegingsprogramma’s, over het eventueel gebruik van een loophulpmiddel en zo nodig over aangepast sporten. Omdat een persoonlijke therapeutische begeleiding maar van beperkte duur is, is het van belang dat u daarna zelfstandig met de oefeningen doorgaat. Klachten door artrose gaan nooit helemaal over. Het is daarom zinvol uw leven enigszins aan te passen en de verergering van pijn en stijfheid voor te zijn.
Gewrichtsbescherming Het is van belang gewrichten met artrose zoveel mogelijk te beschermen. Als u pijn hebt, doet u dat vaak automatisch. Wanneer u de gewrichten niet of nauwelijks voelt, kost het meer moeite om ze op een goede manier te belasten. Er zijn verschillende manieren om de gewrichten te ontzien. Een ergotherapeut of fysiotherapeut kan u hierover adviezen geven. Soms, bijvoorbeeld bij artrose van knie of heup, kunt u het advies krijgen deze gewrichten minder te belasten door met een wandelstok, een of twee krukken, een looprekje of een rollator te lopen. De fysiotherapeut beoordeelt dit samen met u.
artrose04.indd 22
2/20/04 12:40:26 PM
23
Behandeling
Ook door overgewicht worden de gewrichten te zwaar belast en neemt de pijn toe. Artrose werkt niet alleen op de gewrichten: ook de spieren en pezen die het gewricht bewegen, kunnen verzwakken. Wanneer u vanwege de pijn het gewricht anders belast, worden aan de spieren en pezen ongewone eisen gesteld. Ook zij kunnen hierdoor overbelast raken en ook dat kan weer leiden tot pijn en stijfheid. Met een goede houding kunt u deze overbelasting verminderen. Een fysiotherapeut kan hier adviezen voor geven.
Wie zijn er verder bij de behandeling betrokken? Bij de behandeling kunnen diverse hulpverleners betrokken zijn. We geven u hier een overzicht. Met wie u te maken krijgt hangt af van het verloop van de ziekte, uw vragen en hoe de situatie in uw regio geregeld is.
Huisarts Wanneer u voor het eerst met artrose wordt geconfronteerd, zal de huisarts de aard en ernst ervan vaststellen en u waardevolle adviezen kunnen geven.
Elke twee weken krijg ik fysiotherapie om mijn schouder los te maken. De artrose gaat er niet van over, maar het helpt toch wel tegen de pijn. En ik merk het ook als er een keer een langere periode tussen zit. Dan is alles veel stijver en heb ik veel meer last. In het begin dacht ik dat ik niets meer moest doen als ik pijn had. Maar mijn therapeut heeft uitgelegd dat het goed is om, ook al is een gewricht pijnlijk, het te blijven bewegen. Man met artrose
artrose04.indd 23
Ook kan de huisarts, indien nodig, pijnstillers voorschrijven. Mocht de artrose erger worden, dan kan de huisarts u doorverwijzen naar een reumatoloog, orthopeed, fysiotherapeut of een andere hulpverlener.
Fysiotherapie Fysiotherapie is er op gericht de conditie van gewrichten, spieren en pezen in stand te houden of te verbeteren en u een goede houding aan te leren. Een fysiotherapeut kan u leren welke oefeningen u zelf thuis kunt doen. Zo nodig krijgt u advies over hulpmiddelen, zoals bijvoorbeeld een kruk. Daarnaast kan een fysiotherapeut met allerlei technieken – warmte, geluidsgolven en massage – de pijn en de stijfheid in de aangetaste gewrichten verminderen
2/20/04 12:40:26 PM
24
Behandeling
Ergotherapie Ergotherapie heeft tot doel u in uw dagelijks leven, op uw werk en thuis, zo zelfstandig mogelijk te laten functioneren. Zo krijgt u bijvoorbeeld adviezen over de manier waarop u de gewrichten zo goed mogelijk kunt beschermen en leert u vaardigheden om uw werk of hobbies te vergemakkelijken. Een ergotherapeut geeft ook adviezen over hulpmiddelen, het gebruik ervan en hoe u ze kunt krijgen. Deze hulpmiddelen kunnen variëren van een aangepaste schaar tot een traplift. Soms maakt een ergotherapeut zelf hulpmiddelen, zoals kunststof spalken.
Podotherapeut Een podotherapeut is een voetspecialist die een speciale vierjarige paramedische opleiding heeft gevolgd. Hij of zij doet een compleet voetonderzoek, bespreekt uw klachten en maakt samen met u een behandelplan. De podotherapeut schenkt veel aandacht aan het beheersen van bestaande voetafwijkingen en het voorkomen van nieuwe klachten. Hij of zij beschikt over hulpmiddelen en technieken om voetafwijkingen te corrigeren (bijvoorbeeld steunzolen of vormpjes van zacht kunststof om de tenen in het gelid te houden). U krijgt bij de podotherapeut een behandeling die helemaal op u is afgestemd.
artrose04.indd 24
2/20/04 12:40:27 PM
25
Leven met behandeling Aanvullende 25
Alternatieve behandelmethoden Zelf iets te kunnen doen aan de ziekte is voor vele mensen met reuma een reden om een alternatieve behandeling of een alternatief middel uit te proberen. Daar waar de reguliere geneeskunde ophoudt, gaan mensen op zoek naar andere mogelijkheden. Anderen hopen juist bij het begin van de ziekte het tij te keren met behulp van een alternatieve behandeling. Het effect van de meeste alternatieve behandelmethoden is niet aangetoond. Er zijn veel voorbeelden te geven, waar men in het geheel niets kon verwachten. Echter een alternatieve behandeling kan als aanvulling op de reguliere behandeling wel verlichting geven en vermoeidheid en pijn verminderen. Bovendien draagt het feit dat men zelf iets kan doen vaak op een positieve manier bij aan de wijze waarop men met de ziekte omgaat. Of iemand baat heeft bij alternatieve behandelingsmethoden, verschilt van persoon tot persoon. Het is belangrijk om zich goed te laten informeren en voor zichzelf te bepalen in welke methode men vertrouwen heeft. De volgende punten zijn van belang wanneer men overweegt om naar een alternatieve behandelaar te gaan: – overleg altijd eerst met de behandelend arts – stop nooit zomaar met de reguliere medicijnen – ga bij voorkeur naar een behandelaar die is aangesloten bij een beroepsorganisatie – vraag van tevoren wat te verwachten is van de behandeling, de duur, de kosten, en dergelijke. – informeer bij uw verzekeraar naar eventuele mogelijkheden voor vergoedingen.
artrose04.indd 25
2/20/04 12:40:27 PM
26
Leven Meer metinformatie 26
Hoe kan ik leren omgaan met artrose? Artrose kan met zich meebrengen dat uw leven verandert. Het is mogelijk dat dingen die u vroeger gewoon kon doen, nu niet meer zo vanzelf gaan. U kunt perioden van pijn hebben, stijf zijn na een lange zit, misschien ‘s nachts door de pijn uit uw slaap gehouden worden. Bij de indeling van uw dag is het van belang dat u beweging en rust met elkaar afwisselt. Misschien hebt u soms hulp nodig. Hoe u deze veranderingen inbouwt in uw leven, ligt voor iedereen anders.
Als ik net van de bank opsta, ga ik wel eens door mijn heup. Ik zie mensen dan kijken van wat is er met haar aan de hand? Een goede vriendin van me zegt dan altijd: oh, niks, ze heeft alleen wat startproblemen. Vrouw met artrose
Er zijn geen kant en klare recepten te geven voor de vraag hoe u met de nieuwe situatie kunt leren omgaan. Iedereen heeft zijn eigen manier om tegenvallers te verwerken: de een zal zich erbij neerleggen, de ander zou het liefste alles gewoon willen blijven doen. Sommigen zitten boordevol vragen en gaan op zoek naar informatie over artrose, anderen willen er niets van weten en er niet over praten. Het kan gebeuren dat u emoties krijgt die u niet van uzelf gewend bent: u kunt boos en geïrriteerd worden, een gevoel van machteloosheid krijgen, verdrietig of bang zijn. U kunt zich afvragen: waarom ik? Dat is allemaal volstrekt normaal: u hebt een rouwproces over het verlies van een gezond lichaam en uw verwachtingen, en het kost nu eenmaal tijd om een nieuw evenwicht te vinden. In de verhalen van mensen die al lange tijd artrose hebben, valt op dat zij nog heel veel dingen kunnen en – meestal met vallen en opstaan – met eventuele beperkingen hebben leren leven. Zij hebben vaak steun gekregen door te praten over wat hen bezighield, of door contact te zoeken met andere mensen met artrose.
artrose04.indd 26
2/20/04 12:40:27 PM
27
Leven met
Praat over uw ziekte
Toen ik pas artrose had, schaamde ik me er wel eens voor dat ik pijn had, en meende ik dat ik dat moest verbloemen. Pijn hoort nu gewoon bij mijn leven. Wat dat betreft bouw je wel een dosis incasseringsvermogen op. Ook verspil ik geen tijd meer aan wat ik noem valse flinkheid: doen alsof je geen pijn hebt, terwijl je van de pijn vergaat. Ik heb gemerkt dat dat helemaal niet helpt. Vrouw met artrose
artrose04.indd 27
Ook uw gezin, familie en vrienden zullen zich aan de nieuwe situatie moeten aanpassen. Ook zij voelen zich machteloos als ze zien wat de aandoening met u doet en hoe u daaronder lijdt. Zij hebben ook tijd nodig om aan de nieuwe situatie te wennen. Het kan helpen als u hier met hen over praat en vertelt wat u prettig vindt en wat niet. Een goede communicatie kan veel misverstanden en onduidelijkheden uit de weg ruimen: – Wees duidelijk. – Vertel wat u wel en niet kunt. – Vertel de anderen wat u van hen verwacht. – Geef een compliment als de anderen iets goed doen. – Wees niet bang om te vertellen dat het beter met u gaat. – Leg uit dat u ondanks de pijn toch ook vrolijk kunt zijn. – Blijf geïnteresseerd in uw omgeving. – Voorkom dat u steeds onderwerp van gesprek bent. – Probeer niet de hele dag te klagen; beperk dit tot bijvoorbeeld een half uur per dag. – Vraag begrip voor het feit dat u uw negatieve emoties wel eens afreageert op anderen. – Blijf praten. Laat weten wat uw problemen, angsten en emoties zijn. – Maak de pijn niet duidelijk door steunen, kreunen, zuchten of door boos te kijken. Dit maakt anderen angstig en onzeker en kan schuldgevoelens oproepen.
Hoe kan ik leren omgaan met pijn? Er zijn verschillende manieren waarop u pijn en eventuele stijfheid kunt verlichten. Warmte Wamte kan helpen: warmte voor de gewrichten zelf (warme pakking bijv. Elastogel), een warme douche en een gelijkmatige warmteverdeling in huis. Is een gewricht tijdelijk ontstoken als gevolg van artrose (het gewricht is dan pijnlijker, warm en er is sprake van meer zwelling), dan kunt u het gewricht beter koelen zolang de ontsteking actief is.
2/20/04 12:40:28 PM
28
Leven met
Een warme pakking kunt u meerdere malen per dag toepassen, per keer 10 tot 20 minuten. Zorg voor een comfortabele uitgangshouding en zorg dat de pakking goed aansluit tegen het te verwarmen gewricht. Controleer na de eerste keer dat u de pakking gebruikt hebt, uw huid. Bij ernstige roodheid kan de pakking te warm geweest zijn. Dan is het beter de warmteprikkel de volgende keer milder te maken, bijv. door een extra theedoek om de pakking te wikkelen of de pakking korter op het gewricht te laten. Ontspanningsoefeningen Een andere manier om de pijn te verlichten zijn ontspanningsoefeningen, bijvoorbeeld in de vorm van yoga, Tai-Chi of meditatie. Hiervoor geldt: oefening baart kunst. Het duurt vaak enige weken voordat ontspanningsoefeningen tot resultaat leiden. Als u uw spieren traint, zullen ze op de langere termijn belasting beter kunnen verdragen omdat ze eraan gewend zijn. Ik heb ervoor gekozen het huishouden door iemand anders te laten doen. Nu forceer ik me tenminste niet meer bij die dingen, die me anders nog dagen pijn bezorgen. Het is in de loop van de tijd gewoner geworden om anderen te vragen me te helpen bij de dingen die ik zelf niet kan. Man met artrose
Beleving van pijn Ook de beleving van pijn speelt een grote rol. Als u afleiding zoekt (bijvoorbeeld door een hobby) en activiteiten blijft ondernemen denkt u er niet de hele dag aan. Hoe u er ook mee omgaat, afleiding is belangrijk. Sommigen trekken zich terug, luisteren naar muziek, kijken televisie of gaan ontspanningsoefeningen doen. Anderen leggen zich erbij neer dat ze geen activiteiten kunnen ondernemen op het moment dat ze pijn hebben. Weer anderen voelen zich wat beter na een flinke huilbui.
Hulp vragen In perioden dat u zich niet goed voelt, kan het zijn dat u hulp nodig hebt. Veel mensen vinden het moeilijk om hulp te vragen, omdat zij zich dan afhankelijk voelen. Toch is zelfstandigheid iets anders dan alles altijd zelf doen. Het is erg belangrijk dat u duidelijke afspraken maakt met degene die de hulp biedt: afspraken over welke hulp wel en niet nodig is, afspraken over tijdstippen waarop de hulp wordt gegeven, en afspraken over de manier waarop u graag geholpen wilt worden.
artrose04.indd 28
2/20/04 12:40:28 PM
29
Leven met
Seksualiteit Seksualiteit kan op verschillende manieren beleefd worden, alleen of met een partner, met de nadruk op lichamelijke aspecten of met het accent op het ervaren van intimiteit en geborgenheid. Ook bij de beleving van seksualiteit geldt dat iedereen hier zijn eigen invulling aan geeft. Dat geldt natuurlijk ook voor mensen met artrose. Toch zijn er wel enkele algemene opmerkingen over te maken. Onze huid is het orgaan dat ons het hele leven in onze seksualiteit begeleidt. Ook alle zintuigen zicht, gehoor, smaak, reuk en tast, hebben met seksualiteit te maken. Al deze zaken zullen bij mensen met artrose geen problemen geven. De klachten zoals pijn en stijfheid kunnen wel een nadelige invloed hebben op seksualiteit. Het verlangen naar seksueel samenzijn kan afnemen. Dit kan tot problemen leiden, omdat de partner dezelfde verlangens houdt als voorheen. Ook geslachtsgemeenschap kan problemen geven. Seksualiteit kan echter uit meer bestaan dan uit geslachtsgemeenschap alleen, bijvoorbeeld uit masseren en strelen. Ook kan men hulpmiddelen gebruiken, zoals een vibrator of massageolie. Andere adviezen zijn bijvoorbeeld een pijnstiller innemen of vrijen in een andere houding. Mensen die al langere tijd artrose hebben, vertellen hoe belangrijk het is om met de partner over seksualiteit te praten, ook al is dat soms gemakkelijker gezegd dan gedaan. Ook kunt u uw vragen hierover bespreken met uw arts.
Sporten Een advies over sporten hangt helemaal af van uw persoonlijke situatie. Over het algemeen kunt u contactsporten (sporten waarbij u lichamelijk contact maakt, zoals basketbal en korfbal) en sporten met grote lichamelijke of piekbelasting beter vermijden. Ook sporten in competitieverband is niet aan te raden.
artrose04.indd 29
2/20/04 12:40:29 PM
30
Meer informatie Leven met
Goede sport- en spelactiviteiten in groepsverband (op recreatief niveau) zijn volleybal (mogelijk met een zachte bal), badminton en tennis. Het is raadzaam de tijdsduur en intensiteit aan te passen aan uw mogelijkheden. Ook kan het noodzakelijk zijn de spelregels aan te passen. Goede individuele sportactiviteiten zijn wandelen, fietsen, roeien, zwemmen en golfen. Bij wandelen, fietsen en zwemmen beweegt u gelijkmatig en krijgen uw gewrichten geen grote schokken te verduren.
Wandelen
Fietsen, dat gaat nog goed. Lopen, dat gaat ook nog wel, als het maar niet te lang is en als de ondergrond maar stevig is. Maar een lange strandwandeling is er niet meer bij. Man met artrose
Let bij wandelen op goede schoenen die stevigheid en steun geven. Goede schoenen zijn ook van belang voor de stand van voeten en enkels. Goede schoenen verdelen de druk op de voet. Eigenschappen voor goede schoenen zijn: – Ze moeten een halve tot ene hele centimeter langer zijn dan uw grootste teen , omdat de voeten tijdens het afwikkelen langer worden. – Ze moeten breed genoeg zijn. Uw hiel moet stevig in het hielstuk zitten en uw tenen mogen niet uit hun stand worden gedrukt. – Ze mogen niet knellen bij de bal van de voet. Schoenen zonder stiknaden aan de voorkant zijn het beste. – Hiel en zijstuk moeten stevig zijn en steun geven. – Leren schoenen ventileren het beste. De zool moet buigzaam zijn en voor dagelijks gebruik is een hakhoogte van maximaal 2-3 centimeter aan te raden.
Fietsen U kunt uw gewrichten beschermen door rechtop te zitten en in een lichte versnelling te fietsen. Een terugtraprem kan prettiger zijn dan handremmen. Als u veel last hebt van uw handen kunt u zachte, naar de hand gevormde handvatten kopen. Als u problemen met op- en afstappen hebt, overweeg dan een fiets met extra lage instap; u kunt ook een damesfiets nemen in plaats van een herenfiets.
artrose04.indd 30
2/20/04 12:40:29 PM
31
Leven met
Zwemmen Zwemmen in verwarmd water is een goede manier van bewegen. In het water worden uw gewrichten niet zwaar belast: ze worden door het water ondersteund.
Conditie Verbetering van uw uithoudingsvermogen is afhankelijk van de frequentie, duur en intensiteit van de sportactiviteit. U kunt ervan uitgaan dat uw conditie verbetert als u driemaal per week ongeveer 20 minuten actief bent. Begin op een niveau dat u goed aankunt en breid de activiteiten langzaam uit. Belangrijk is dat u iets kiest wat bij u past en waar u plezier aan beleeft. Vraag advies aan uw fysiotherapeut of arts.
Voeding Voor zover nu bekend is, heeft voeding geen invloed op artrose. Er zijn aanwijzingen dat een mediterraan dieet, met meervoudig onverzadigde vetzuren, groenten en fruit, invloed heeft op het verminderen van de pijn. Zo’n dieet is ook goed voor het hart en de bloedvaten. Verder wetenschappelijk onderzoek is echter nodig. Het is natuurlijk altijd goed om gezond te eten en ervoor te zorgen dat u niet te zwaar bent. Een diëtist kan hierbij helpen, maar ook het Voedingscentrum geeft goede adviezen. Het heeft deze samengevat in spelregels zoals ‘Eet gevarieerd’ en ‘Houd uw lichaamsgewicht op peil’. Meer informatie hierover vindt u op www.voedingscentrum.nl
artrose04.indd 31
2/20/04 12:40:29 PM
32
Leven met
Artrose en werk De klachten bij artrose hebben een wisselend patroon met een verschil tussen ochtend en middag, maar ook met verschillen over dagen of weken. Dit kan belangrijke gevolgen hebben voor de werksituatie. Hoeveel problemen artrose geeft, is afhankelijk van het soort werk dat u doet. In perioden dat uw klachten erger zijn, zult u waarschijnlijk regelmatig moeten verzuimen. Op den duur, als de klachten ernstiger worden, kan het zijn dat u uw werk niet meer kunt doen zoals u gewend was. Toch betekent dit niet dat de diagnose artrose meteen betekent dat u moet stoppen met werken, integendeel: de kans is groot dat u nog heel lang kunt blijven werken. Dit is erg belangrijk, want werk betekent ook afleiding van de pijn en de beperkingen. Bovendien geeft werk sociale contacten die u hard nodig hebt. In Nederland zijn er veel mogelijkheden om met een ‘arbeidshandicap’ aan het werk te blijven. Er zijn allerlei wettelijke regelingen waarop een beroep gedaan kan worden. Het gaat er vooral om dat er op tijd goede maatregelen moeten worden genomen.
Wat kan ik zelf doen om aan het werk te blijven? Blijf reëel De aard van het werk en de reacties van de omgeving zijn voor iedereen weer anders en bepalen ook of iemand blijft werken of niet. Maar ook uw eigen inzet is erg belangrijk. Kijk vooral naar wat u nog wel kunt, maar blijf objectief en reëel. Breng uw beperkingen zo goed mogelijk in beeld en probeer te bekijken of er in uw werk of de organisatie daarvan aanpassingen mogelijk zijn (bijvoorbeeld andere werktijden). Praat erover U hebt een ziekte, maar u bent meer dan dat. Sommige mensen vinden het vervelend dat op het werk bekend is dat ze reuma hebben. Toch is het nodig: hoe beter uw omgeving geïnformeerd is, hoe meer begrip u kunt verwachten. Als u altijd een gewaardeerde collega was, verandert dat echt niet omdat u nu reuma hebt.
artrose04.indd 32
2/20/04 12:40:30 PM
33
Leven met
Wees open en eerlijk over uw ziekte. Praat erover met uw collega’s en leidinggevenden. Probeer begrip te wekken in plaats van medelijden en blijf uzelf. Houd contact met uw collega’s, ook in de periode dat u niet kunt werken. Als de band met de mensen op het werk eenmaal verbroken is, wordt het moeilijk die weer te herstellen. Zorg er op tijd voor dat er goed contact is tussen de bedrijfsarts en de reumatoloog. Bedrijfsartsen krijgen in hun praktijk niet vaak te maken met mensen met reuma en weten dus ook niet precies welke gevolgen dit heeft voor het werk Verdeel uw energie Wees niet te bang dat door de belasting in het werk de ziekte zal verergeren. Werken heeft veel voordelen als het verantwoord wordt gedaan. Werk maakt de pijn niet minder, maar de ervaring is wel dat u door de afleiding minder pijn voelt. Zorg voor goede medische begeleiding. Neem uw lichamelijke klachten wel serieus; geef uw grenzen aan, probeer uw energie te verdelen en houd uzelf niet voor de gek. Verdeel uw energie door regelmatig korte rustpauzes te nemen. Wissel licht en zwaar werk af. Plan, in overleg met anderen, uw werkzaamheden zodanig dat u geen last hebt van achterstand. Zoek in overleg met uw bedrijfsarts en leidinggevende naar hulpmiddelen die het werk gemakkelijker maken. Omscholing Onderzoek de mogelijkheden van omscholing naar een minder belastende functie binnen het bedrijf, en als dat niet mogelijk is, daarbuiten. Doe dit samen met de bedrijfsarts en eventueel de verzekeringsarts.
artrose04.indd 33
2/20/04 12:40:30 PM
34
Meer informatie Meer informatie
Voor meer informatie Wellicht heeft deze brochure allerlei vragen bij u opgeroepen, over praktische zaken, of over de behandeling in uw situatie. Misschien zou u gewoon wel eens willen praten met iemand die ook artrose heeft. In dit gedeelte geven we een overzicht waar u terecht kunt.
Hulpverleners De behandelende arts Uw eigen arts is meestal de eerste die al uw vragen kan beantwoorden. Er zijn geen domme vragen: elke vraag die voor u van belang is, is het waard gesteld te worden. Vindt u dit lastig of vergeet u steeds uw vragen, dan kan het helpen een lijstje te maken of iemand naar het spreekuur mee te nemen. De reumaconsulent of maatschappelijk werkende In steeds meer ziekenhuizen en bij thuiszorginstellingen is een reumaconsulent werkzaam. Dit is een verpleegkundige die zich heeft gespecialiseerd in reumazorg. Zo’n reumaconsulent heeft een begeleidende rol, vooral in het omgaan met de ziekte, en onderhoudt ook contacten met bijvoorbeeld de thuiszorg en de gemeente. Als er in uw ziekenhuis geen reumaconsulent werkzaam is, kunt u contact zoeken met het maatschappelijk werk.
Praktische voorzieningen Er zijn allerlei aanpassingen mogelijk die het leven van alledag kunnen vergemakkelijken. In vele gevallen loopt de verstrekking en vergoeding van hulpmiddelen via de gemeente. Mocht u huishoudelijke hulp nodig hebben, dan kunt u hierover informatie vragen bij een instelling voor thuiszorg in uw woonplaats.
artrose04.indd 34
2/20/04 12:40:30 PM
35
Meer informatie
U kunt zich wenden tot uw bedrijfsvereniging voor aanpassingen op de werkplek. In vele gevallen loopt de verstrekking en vergoeding van hulpmiddelen via de gemeente. Wanneer wettelijke regelingen tekort schieten, kan een hulpverlener – bijvoorbeeld een ergotherapeut, een maatschappelijk werker of een reumaconsulent – een aanvraag voor financiële hulp indienen bij de Algemene Nederlandse Gehandicapten Organisatie (ANGO) te Amersfoort (t 033 · 465 43 43), maandag t/m woensdag van 10:00 tot 12:00 uur.
Reumapatiëntenverenigingen Ik heb veel gehad aan de Reumapatiëntenvereniging. Daar kon ik mijn verhaal vertellen. Ik had verwacht dat er op de bijeenkomsten een zielige sfeer zou heersen. Maar dat is niet zo. Praten over je ziek zijn is ook iets anders dan erover zeuren. Man met artrose
De verenigingen vervullen in het belang van de reumapatiënten drie functies: – het organiseren van lotgenotencontact, zoals een telefonisch contactpunt, gespreksgroepen, creatieve, recreatieve en bewegingsactiviteiten, zoals hydro- en oefentherapie; – het geven van voorlichting over reumatische aandoeningen, medicijngebruik, voorzieningen en omgaan met reuma; – het behartigen van de belangen van mensen met reuma door overleg met en voorlichting aan onder meer hulpverleners, zorgverzekeraars en ziekenhuizen en door het verwijzen van mensen met reuma.
Reumapatiëntenbond De Reumapatiëntenbond verenigt 109 patiëntenverenigingen die veelal lokaal werkzaam zijn. De Bond ondersteunt de lidverenigingen in hun werk op het gebied van lotgenotencontact, voorlichting en belangenbehartiging. Daarnaast behartigt de Reumapatiëntenbond de belangen van alle mensen met reuma in Nederland.
artrose04.indd 35
2/20/04 12:40:31 PM
36
Meer informatie
Reumafonds Het Reumafonds doet in hoofdlijnen twee dingen: – de ziekte bestrijden: artsen en wetenschappelijke onderzoekers financieren om oorzaken te vinden; tot betere behandeling, medicijnen te komen, etc. – mensen met reuma helpen de ziekte beter draagbaar te maken door voorlichting, individuele financiële steun, financiële ondersteuning van de patiëntenorganisaties en maatschappelijk aandacht vragen voor reuma.
Reumalijn De Reumalijn is een landelijk informatiepunt waar u terecht kunt met al uw vragen over reuma. Deze informatielijn is bedoeld voor iedereen die op wat voor manier dan ook met reuma te maken heeft. Professionele voorlichters kunnen u onder andere informeren over reumatische aandoeningen, behandelmogelijkheden, hulpmiddelen en het verkrijgen van aanpassingen. Zij beantwoorden vragen over financiële vergoedingen en geneesmiddelen, uw rechten als patiënt, uw mogelijkheden op de arbeidsmarkt en activiteiten van (plaatselijke) reumapatiëntenvereningen. Bij de Reumalijn werken mensen die uit eigen ervaring weten wat het is om te leven met reuma. Zij kunnen naast het geven van deskundig advies, ervaringen uitwisselen en een luisterend oor bieden. Verder kunt u bij de Reumalijn brochures bestellen. Overige informatie Onderstaande brochures zijn gratis aan te vragen bij de Reumalijn of via de website. – Ergotherapie – Reuma & seksualiteit – Reuma & alternatieve behandelmethoden – Reuma & werk – Reuma & voeten
artrose04.indd 36
2/20/04 12:40:32 PM
37
Meer informatie
Adressen Reumalijn Postbus 1370 3800 bj Amersfoort t 0900 · 20 30 300 (€ 0,10 pm)
[email protected] Bereikbaar: maandag tot en met vrijdag van 10.00 tot 16.00 uur Reumapatiëntenbond Postbus 1370 3800 bj Amersfoort t 033 · 461 63 64 f 033 · 465 12 00
[email protected] www.reumabond.nl Bereikbaar: maandag tot en met vrijdag van 8.30 - 16.30 uur Reumafonds dr. Jan van Breemenstraat 4 Postbus 59091 1040 kb Amsterdam Postbank 324 t 020 · 589 64 64 f 020 · 589 64 44
[email protected] www.reumafonds.nl www.reumadorp.nl Bereikbaar: maandag tot en met donderdag van 09.00 tot 17.00 uur vrijdag van 09.00 tot 13.00 uur Reumapatiëntenvereniging Poly-Artrose Lotgenotenvereniging PAL Langhoven 48 6721 sk Bennekom t 0318 · 43 04 27
[email protected] www.poly-artrose.nl
artrose04.indd 37
2/20/04 12:40:32 PM
38
Meer informatie
Woordenlijst anamnese De beschrijving van de symptomen van de ziekte door de patiënt of anderen. Botontkalking Aandoening van het skelet, waarbij de afbraak van bot groter is dan de aanmaak van bot. Hierdoor wordt het bot zwakker (osteoporose). chronische duurt langer dan drie maanden. corticosteroïden Bijnierschorshormoon. Een medicijn (bijv. Prednison) dat veel gebruikt wordt om ontstekingen te onderdrukken. deformans Het optreden van misvormingen door gewrichtsbeschadiging. diclofenac NSAID, stofnaam van een pijnstiller en ontstekingsremmend middel. Elastogel Kompres dat als warme pakking of als koude pakking kan worden gebruikt, afhankelijk van de klacht. gewrichtsholte Holte binnen het gewrichtskapsel. gewrichtskapsel Bindweefsel dat de botuiteinden van een gewricht omhult. gewrichtsontstekingen Ontsteking van de binnenbekleding van het gewrichtskapsel. hemochromatose Ijzerstapelingsziekte, dat wil zeggen een ziekte waarbij de darmen meer ijzer uit voeding opnemen dan het lichaam nodig heeft. Het lichaam kan het teveel aan ijzer niet afvoeren en slaat het op in diverse organen en weefsels. Dit teveel aan ijzer heeft een giftige werking en leidt op den duur tot aandoeningen als bijvoorbeeld gewrichtsklachten, chronische vermoeidheid en suikerziekte. hydrotherapie Oefentherapie in verwarmd water.
artrose04.indd 38
2/20/04 12:40:33 PM
39
Meer informatie
ibuprofen NSAID, stofnaam van o.a. brufen, advil, nurofen. kraakbeen Veerkrachtig weefsel, dat goed bestand is tegen druk. Kraakbeen komt niet alleen voor in gewrichten maar ook in de oorschelpen, neus en luchtpijp. meniscus Halvemaanvormig kraakbeenstuk in bijvoorbeeld de knie. NSAID Afkorting van Non Steroidal Anti-Inflammatory Drugs. Dit is een groep van medicijnen die een licht ontstekingsremmende werking hebben en pijn verminderen. Ze zijn niet in staat schade als gevolg van reumatische ontstekingen af te remmen of te voorkomen. orthese Uitwendig aangebrachte steun om een gewricht weer te laten functioneren of juist te fixeren orthopeed Specialist die zich richt op behandeling van aangeboren en verworven afwijkingen van het bewegingsapparaat. prothese Vervanging van een lichaamsdeel, bijv. gewrichtsprothese. reumafactoren Stoffen in het bloed, die vaker voorkomen bij mensen met chronische ontstekingsreuma dan bij andere mensen. röntgenfoto’s Een foto die gemaakt is door middel van röntgenstralen. schokabsorptie Het opvangen van de schok, zodat deze gedempt wordt. symptoom Ziekteverschijnsel, uiting van een ziekte. synovium Het slijmvlieslaagje aan de binnenzijde van het gewrichtskapsel, dat gewrichtsvocht produceert en het gewricht smeert. trauma Ongeluk, ongeval. Voltaren NSAID, merknaam voor de werkzame stof diclofenac.
artrose04.indd 39
2/20/04 12:40:33 PM
rf/rpb010-02/04-1/4000
Ra
In de volksmond wordt artrose vaak in één adem genoemd met veroudering en slijtage, alsof degene die eraan lijdt oud en versleten is. Deze woorden doen echter geen recht aan de werkelijkheid. Ook wekt een woord als slijtage de indruk dat er niets aan te doen is, maar dat is niet het geval. De oorzaak is niet weg te nemen, maar er is wel iets aan te doen. artrose04.indd 40
Artr kraa dun in a gew zoa duim
2/20/04 12:40:34 PM
Reumafonds
rf/rpb010-02/04-1/4000
Artrose
a
Artrose is een aandoening waarbij het kraakbeen in kwaliteit achteruitgaat en dunner en zachter wordt. Dit proces kan in alle gewrichten optreden, maar er zijn gewrichten waarin het vaker voorkomt zoals nek, onderrug, knieën, heupen, duim, vingers en grote teen. artrose04.indd 41
Wat is artrose
Hoe verloopt de aandoening Reuma patiëntenbond
2/20/04 12:40:35 PM
