CHOLESTROLVERLAGEND DIEET
1074
Inleiding In deze folder vindt u informatie over de rol van de voeding en leefstijl in de behandeling van een verhoogd cholesterol. Een te hoog cholesterolgehalte, eventueel in combinatie met overgewicht, een te hoge bloeddruk, diabetes, roken en/of te weinig lichaamsbeweging, vergroot de kans op hart- en vaatziekten. Factoren als voeding en erfelijke aanleg zijn van invloed op het cholesterol. Om het cholesterolgehalte te verlagen is het goed om uw leef- en eetpatroon aan te passen. In deze brochure wordt besproken wat cholesterol is en wat de adviezen zijn ten aanzien van voeding en leefstijl.
Wat is cholesterol? Cholesterol is een vetachtige stof in het bloed. Het is onder andere een bouwstof voor lichaamscellen en hormonen. Zonder cholesterol kan het lichaam niet goed functioneren. Teveel is echter schadelijk. In het bloed komen twee soorten cholesterol voor: LDL-cholesterol (slecht cholesterol); HDL-cholesterol (goed cholesterol). Het LDL-cholesterol blijft ‘plakken’ aan de binnenkant van de vaatwand. Bij een overschot vergroot het de kans op vernauwing van de bloedvaten en zo het risico op het krijgen van hart- en vaatziekten. Het HDL-cholesterol beschermt het lichaam tegen hart- en vaatziekten. Het haalt het teveel aan LDL-cholesterol weg, als een soort ‘stofzuiger’. Een hoog cholesterolgehalte leidt meestal niet tot direct voelbare klachten. Bij veel mensen blijft het dan ook lang onopgemerkt.
Triglyceriden Triglyceride is een vetachtige stof die in het bloed voorkomt en is nauw verbonden met het cholesterol. Net als LDL-cholesterol is een verhoogd triglyceridengehalte van grote invloed op aderverkalking, waardoor een verhoogd triglyceridengehalte het risico op het krijgen van hart- en vaatziekten vergroot. De lever produceert een deel van deze vetten zelf, maar het lichaam haalt de triglyceriden ook direct uit de voeding. Triglyceriden worden gevormd uit de suikers, alcohol en vetten in de voeding.
De behandeling De behandeling van een te hoog cholesterol bestaat uit: Een voedings- en leefstijladvies of; Een voedings- en leefstijladvies in combinatie met medicatie (tabletten). Het doel van de behandeling is het verlagen van het risico op het krijgen van hart- en vaatziekten door: Het normaliseren van de cholesterolwaarden in het bloed; Een gezonde voeding met voldoende inname van onder andere voedingsvezels en omega-3 vetzuren; Handhaven of normaliseren van een gezond lichaamsgewicht en/of goede middelomtrek. Om deze doelen te bereiken, worden de voedingsadviezen besproken die het cholesterolgehalte gunstig kunnen beïnvloeden. Daarnaast worden de leefstijladviezen, zoals een goed gewicht en voldoende beweging behandeld in deze brochure.
Welk cholesterolgehalte is te hoog? Het cholesterolgehalte wordt gemeten aan de hand van bloedonderzoek. Bij dit onderzoek wordt het volgende gemeten: Totaal cholesterol; LDL-cholesterol (slecht cholesterol); HDL-cholesterol (goed cholesterol); Triglyceride.
Cholesterol normaalwaarden In onderstaande tabellen kunt u zien wat de streefwaarden zijn. In de eerste tabel staan de streefwaarden die gelden als u verder geen complicaties of chronische ziektes heeft. In de tweede tabel staan de streefwaarden die gelden als u bijvoorbeeld diabetes heeft of al eerder een hartinfarct heeft doorgemaakt. Streefwaarden die gelden als er geen sprake is van hart- en vaatziekten, diabetes mellitus of hypertensie. streefwaarden totaal cholesterol
< 5 mmol/l
goed cholesterol (HDL)
vrouwen: hoger dan 1.3 mmol/l mannen: hoger dan 1.0 mmol/l
slecht cholesterol (LDL)
< 3.5 mmol/l
triglyceriden (TG) lager dan 2.0 mmol/l Streefwaarden die gelden als er wel sprake is van hart- en vaatziekten, diabetes mellitus en/of hypertensie. streefwaarden totaal cholesterol
lager dan 5 mmol/l
goed cholesterol (HDL)
vrouwen: hoger dan 1.3 mmol/l mannen: hoger dan 1.0 mmol/l
slecht cholesterol (LDL)
lager dan 2.5 mmol/l
triglyceriden (TG) lager dan 2.0 mmol/l mmol/l: millimol per liter Afhankelijk van bijkomende risicofactoren zoals overgewicht, roken en uw leeftijd kan uw arts andere streefwaarden aanhouden.
VOEDINGSADVIEZEN Gezonde voeding Voeding speelt een belangrijke rol in de behandeling van een verhoogd cholesterolgehalte. Het advies is gebaseerd op een gezonde voeding zoals die voor iedereen geldt. De Schijf van Vijf kan hierbij als hulpmiddel dienen. De aanbevolen dagelijkse hoeveelheden die u nodig heeft, kunt u terugvinden in de folder over de Schijf van Vijf. Vraag hiernaar bij uw diëtist. De aandachtspunten in de voeding bij een verhoogd cholesterol worden hieronder besproken.
Vetten in de voeding Vet in de voeding is een belangrijke energiebron voor het lichaam. Daarnaast bevatten sommige vetten de onmisbare vitamines A, D en E. Vetten beïnvloeden de gezondheid van de vaten. Er zijn twee soorten vet: verzadigd en onverzadigd vet. Verzadigd vet leidt tot een verhoging van het slechte cholesterol (LDL) in het bloed. Onverzadigd vet verhoogt het goede cholesterol (HDL) in het bloed en verlaagt het LDL cholesterol. Verzadigd vet = verkeerd Veel verzadigd vet (verkeerd vet) komt voor in de volgende voedingsmiddelen: Roomboter, harde bak- en braadvetten, harde (plantaardige) margarine; Hard frituurvet (blokken frituurvet); Vet vlees en vette vleeswaren; Volle melk en melkproducten; Producten op basis van room, (imitatie)slagroom en crème fraîche; Volvette kaas en buitenlandse kaassoorten met een hoog vetgehalte (48+ of meer);
Koffiewitmaker, koffiecreamer, imitatieslagroom; Snacks, koek en gebak; Kokos- en cacaoproducten, zoals kokosmelk en chocolade. Uw voeding bevat minder verzadigd vet als u bovenstaande producten minder gebruikt of vervangt door magere of halfvolle soorten. Probeer daarnaast verzadigde vetten geheel of gedeeltelijk te vervangen door onverzadigde vetten. Onverzadigd vet = OK Onverzadigd vet (goed vet) komt voor in de volgende voedingsmiddelen: Alle soorten olie, met uitzondering van kokosolie en palmpitolie; (dieet)Margarine, (dieet)halvarine uit een kuipje en vloeibaar bak- en braadvet; Vloeibaar frituurvet; Vette vis, zoals haring, makreel, zalm en sardientjes; Pinda’s en noten, zoals walnoten, cashewnoten en amandelen. Omega-3 vetzuren Omega-3 vetzuren worden ook wel visvetzuren genoemd. Deze essentiële vetzuren komen vooral voor in vis en zijn toegevoegd aan bepaalde halvarines. Het gebruik van Omega-3 vetzuren is gunstig om het risico op bijvoorbeeld hartinfarcten te beperken. Het advies is om twee keer per week vis te eten, waarvan minimaal één keer vette vis. Voorbeelden van vette vis zijn: haring, makreel, zalm en sardientjes. Magere vissoorten, zoals kabeljauw, schol en koolvis, bevatten weinig vet. Vis is een goede vervanging voor vlees en kan zowel bij de broodmaaltijd als bij de warme maaltijd worden gegeten. Helaas levert vet veel energie. Indien u wilt afvallen of een gezond gewicht wilt behouden, moet u dus voorzichtig zijn met alle soorten vet.
Er zijn visolie capsules verkrijgbaar die het cholesterolgehalte gunstig zouden beïnvloeden. De meerwaarde van deze capsules is op dit moment niet wetenschappelijk aangetoond. Het eten van vis is wel van positieve invloed.
Cholesterolrijke voedingsmiddelen Sommige voedingsmiddelen bevatten van nature cholesterol. Cholesterolrijke voedingsmiddelen hebben minder invloed op het cholesterolgehalte in het bloed dan verzadigd vet. Probeer van de volgende producten het gebruik te beperken: Ei(dooier). Eet maximaal drie eieren per week; Paling, garnalen, hom en kuit. Gebruik dit maximaal één keer per 14 dagen; Orgaanvlees, zoals lever, nieren, zwezerik, hersenen. Eet dit maximaal één keer per 14 dagen.
Cholesterolverlagende voedingsmiddelen Er zijn verschillende voedingsmiddelen op de markt waaraan plantensterolen en plantenstanolen zijn toegevoegd, bijvoorbeeld Becel pro-activ. Plantensterolen of- stanolen zijn vetachtige stoffen in planten. Ze komen voor in plantaardige oliën, noten en granen. Plantensterolen verlagen de opname van cholesterol vanuit de darmen. Het LDL cholesterol kan door gebruik van plantensterolen verlagen. Er zijn margarines, melkdranken, yoghurtdranken en yoghurt. Voor een cholesterolverlagend effect is het belangrijk om de aanbevolen hoeveelheid te gebruiken. Ook is het noodzakelijk deze producten dagelijks te gebruiken voor een blijvend effect. Over het langdurig gebruik van deze producten is nog weinig bekend. Wij adviseren deze producten te gebruiken in overleg met uw behandelend arts.
Koffie Koffiebonen bevatten stoffen die het cholesterol- en triglyceridegehalte verhogen. Bij filterkoffie blijft deze stof achter in het koffiefilter. Dit geldt ook voor automatenkoffie, Senseo koffie of andere koffiepads en oploskoffie. Beperk het gebruik van ongefilterde koffie, zoals Turkse koffie, kookkoffie, (N)espresso en cafetièrekoffie.
Verhoogd triglyceridengehalte Bij een verhoogd triglyceridengehalte is het belangrijk om de hoeveelheid suiker, alcohol en vetten in de voeding te beperken. Daarnaast is het goed om twee keer per week vette vis te eten en aandacht te hebben voor voldoende lichamelijke activiteit.
LEEFSTIJLADVIEZEN Naast de bovengenoemde voedingsadviezen zijn er ook een aantal leefstijladviezen die het cholesterolgehalte gunstig kan beïnvloeden. Denk hierbij aan gewichtsverlies bij overgewicht, stoppen met roken en meer lichaamsbeweging.
Gewicht De Body Mass Index (BMI), ook wel Quetelet Index genoemd, is een index voor het gewicht in verhouding tot lichaamslengte. De BMI wordt berekend door het lichaamsgewicht in kilo’s te delen door het kwadraat van de lichaamslengte (lengte x lengte, uitgedrukt in meters).
De BMI geeft een schatting van het gezondheidsrisico van het lichaamsgewicht. De BMI geeft niet het percentage lichaamsvet aan. In de weergegeven afbeelding kunt u aflezen hoe het met uw BMI is gesteld. De volgende indeling van de BMI wordt aangehouden: < 18,5 ondergewicht; 18,2 – 24,9 normaal gewicht; 25 – 29,9 overgewicht, waardoor een verhoogd risico; 30 en hoger obesitas, waardoor een duidelijk verhoogd risico.
Deze indeling geldt voor volwassenen van 18 tot ongeveer 70 jaar. Voor kinderen en pubers gelden andere grenswaarden, boven de 70 jaar is de relatie tussen de BMI en de gezondheid minder duidelijk. Voor sommige groepen, Aziaten en Hindoestanen, gelden andere grenswaarden. Dit heeft te maken met een andere lichaamsbouw. Over deze grenswaarden is nog discussie. Duidelijk is wel dat bij deze bevolkingsgroepen al bij lagere waarden sprake is van een verhoogd risico.
Middelomtrek Bij personen die dezelfde BMI hebben, kan de hoeveelheid vet in de buikholte aanzienlijk verschillen en daarmee het risico voor de gezondheid. De middelomtrek is een maat voor de hoeveelheid vet in de buikholte. Veel vet in de buikholte is een belangrijke risicofactor voor diabetes type 2 en hart- en vaatziekten. De middelomtrek wordt gemeten op het smalste deel van de middel tussen de onderste rib en de bovenkant van het heupbeen. De meting is erop gericht om mensen met een BMI boven de 30 en met een BMI tussen de 25-30 en een ongunstige vetverdeling te achterhalen. Onderstaande indeling geldt voor volwassenen van 18 tot ongeveer 60 jaar. Voor sommige groepen, zoals Aziaten en Hindoestanen, gelden net als bij de BMI andere grenswaarden en ook hierbij is al bij lagere waarden sprake van een verhoogd risico.
Bron: www.voedingscentrum.nl
Het is belangrijk dat u een gezond gewicht en goede buikomvang heeft. U kunt met uw diëtist bekijken of dit bij u het geval is of dat het beter is dat u wat afvalt. Indien er sprake is van overgewicht, kan een gewichtsafname van tien procent al een groot verschil maken voor uw gezondheid. Afvallen bij overgewicht zorgt meestal voor een verlaging van het cholesterolgehalte en de bloeddruk. Om een gezond gewicht te behouden en/of te verkrijgen, is het belangrijk om gezond te eten en veel in beweging te zijn. De diëtist kan u advies geven over wat dit voor u zou kunnen betekenen.
Beweging Probeer minimaal dertig minuten per dag in beweging te zijn. Dit kan een stevig rondje wandelen zijn maar ook fietsen, tuinieren, zwemmen of fitness zijn goede manieren om meer lichaamsbeweging te hebben. Indien u wilt afvallen, heeft u dagelijks minimaal een uur beweging per dag nodig.
Roken Roken heeft een negatief effect op de gezondheid en is een grote risicofactor voor het krijgen van hart- en vaatziekten. Als u rookt is het advies om daarmee te stoppen. Via uw arts kunt u eventueel een verwijzing krijgen voor de Rook-Stop-Poli in het Sint Franciscus Gasthuis.
Zoutgebruik Het huidige zoutgebruik van de gemiddelde Nederlander is te hoog. Natrium kan de bloeddruk verhogen. De bloedvaten worden hierdoor aangetast en de kans op aderverkalking wordt vergroot. Let daarom op het gebruik van zout in uw voeding. Voeg bij het bereiden van de warme maaltijd weinig toe en beperk ook het gebruik van kant-en-klare producten.
Alcohol Er bestaat een verband tussen alcoholgebruik en een verhoogd cholesterolgehalte. Als u gewend bent alcohol te gebruiken, doe dit dan met mate. Voor mannen geldt maximaal twee consumpties per dag en voor vrouwen maximaal één consumptie per dag, beide echter bij voorkeur niet dagelijks. Onregelmatig drinken is ongunstig. Dat geldt bijvoorbeeld als alle consumpties in het weekend worden gedronken, maar toch een gemiddelde van één per dag.
Samenvattend Gezonde voeding en leefstijl zijn belangrijk om uw cholesterolgehalte te normaliseren. Voor de een brengt dit veel veranderingen met zich mee, voor de ander minder. Probeer de verzadigde vetten in uw voeding te beperken en geheel of gedeeltelijk te vervangen door onverzadigde vetten. Bijvoorbeeld door halfvolle koffiemelk te gebruiken in plaats van koffiecreamer, of door vloeibaar bak-en-braadvet te gebruiken in plaats van margarine in een wikkel. Door de goede vetsamenstelling is het gunstig om één tot twee keer per week (vette) vis te eten bij de broodmaaltijd of warme maaltijd. Probeer bij een te grote buikomvang en/of overgewicht af te vallen door middel van de juiste voeding en voldoende beweging. Elke gewichtsvermindering heeft een gunstig effect op het normaliseren van uw cholesterolgehalte.
Variatielijst De Schijf van Vijf is een richtlijn voor een gezonde voeding. Hierin staan de aanbevolen dagelijkse hoeveelheden. Op de volgende pagina’s staat een variatielijst. Hierin kunt u per productgroep zien welke voedingsmiddelen de voorkeur hebben. Staat een voedingsmiddel onder het kopje 'met mate' dan is de richtlijn deze af en toe te kiezen. Deze producten bevatten vrij veel vet, verzadigd vet en/of cholesterol. In de kolom 'bij uitzondering' staan voedingsmiddelen die u beter zo min mogelijk kunt eten.
Voedingsmiddel
kies bij voorkeur
kies met mate
kies bij uitzondering
Groente
gekookte groenten, rauwkost zonder saus
rauwkost met saus
groenten in een gebonden saus (à la crème)
Fruit
alle soorten fruit, vruchten in blik, sap
Brood en bruin- of ontbijtproducten volkorenbrood, volkorenbeschuit, bruin knäckebröd, roggebrood, havermout, brinta, muesli, rice crispies, cornflakes, drinkontbijt
luxe broodjes, krentenbrood, creamcrackers, koffiebroodje, witbrood, stokbrood, cruesli
chocopops, frosties, croissant, suikerbrood, worstenbroodje, saucijzenbroodje
Aardappelen
gekookte aardappelen, aardappelpuree
gebakken gebakken aardappelen en aardappelen en frites gebakken in frites gebakken in vloeibaar vet, hard vet ovenfrites
Rijst en pasta
volkoren soorten, couscous
alle andere soorten
Peulvruchten
alle soorten
Melk en melkproducten
karnemelk, magere (chocolade)melk, magere yoghurt, magere kwark, magere vla, yoghurtdrank met zoetstof, halfvolle koffiemelk, sojayoghurt, naturel en light sojamelk
halfvolle (chocolade)melk, halfvolle yoghurt, sojamelk, sojayoghurt, sojavla
volle (chocoalde)melk, volle koffiemelk of koffiecreamer, koffieroom, volle yoghurt, vla, pudding, volle kwark, slagroom, zure room, crème fraîche
Voedingsmiddel
kies bij voorkeur
kies met mate
kies bij uitzondering
Kaas
20+ en 30+ (smeer)kaas, 30+ camembert, mozzarella, hüttenkäse, zwitserse strooikaas, verse geitenkaas, verse light kaas
40+ (smeer)kaas, 45+ kaas, buitenlandse kaassoorten met aanduiding < 45+, parmezaanse kaas
48+ (smeer)kaas, roomkaas, buitenlandse kaassoorten met aanduiding >45+, bluefort, roquefort, emmentaler, gruyère, stilton, cheddar, rookkaas, feta, gorgonzola
Vlees, wild en gevogelte
bieflappen, rundergehakt, biefstuk, rosbief, gepaneerd mager rollade, riblappen, vlees magere runderlappen, poulet, tartaar, fricandeau, hamlappen, varkensoester, ongepaneerde schnitzel, varkensfilet, haaskarbonade, ribkarbonade, rundervinken, paardenvlees, kip zonder vel, kalkoen zonder vel
Eieren
gekookt ei
slavink, speklap, rookworst, verse worst, gepaneerd vet vlees, half- om half-gehakt, varkensgehakt, saucijs, schapenvlees, kip met vel, kalkoen met vel, schouderkarbonade , krabbetjes, schouderlappen, doorregen runderlappen, hamburger, lamsvlees
gebakken ei
Voedingsmiddel
kies bij voorkeur
kies met mate
Vis, schaal- en schelpdieren
gekookte of tonijn ongepaneerde gebakken magere vis zoals kabeljauw, schelvis, schol, tong, wijting, forel, zalm, alle soorten haring, sardientjes uit blik, makreel, mosselen
kies bij uitzondering paling, lekkerbekje, gepaneerde vis, vissticks, kibbeling, kreeft, krab, oesters, garnalen, inktvisringen
Vleesvervangers tahoe en tempé, quorn, vegetarische hamburger en vegetarische groenteburger, valess
gepaneerde vegetarische vleesvervangingen
Vleeswaren
(been)ham, rookvlees, rosbief, magere rollade, fricandeau, kipfilet, casselerrib, kip- of kalkoenrollade, filet américain
gekookte tong, rauwe ham (serano/parma), cornedbeef, knakworst
Overig broodbeleg
jam, honing, (appel)stroop, vruchtenhagel, muisjes, pindakaas
sandwichspread of chocoladepasta, groentespread hazelnootpasta chocoladehagelslag, chocoladevlokken, kokosbrood
bacon, bloedworst, boterhamworst, gebraden gehakt, cervelaatworst, paté, zure zult, (smeer)leverworst, ontbijtspek, palingworst, pekelvlees, salami, lever, leverkaas
Voedingsmiddel
kies bij voorkeur
kies met mate
kies bij uitzondering
Vet voor de broodmaaltijd
margarine of halvarine met minder dan 17 gram verzadigd vet/100 gram
halvarine met meer dan 10 gram verzadigd vet/100 gram, margarine met meer dan 20 gram verzadigd vet/100 gram, halfvolle boter
roomboter en margarine zonder vermelding van de hoeveelheid verzadigd vet, of in een wikkel
Vet voor de bereiding
margarine, baken braadvet en frituurvet met minder dan 20 gram verzadigd vet/100 gram, olie, benecol
margarine, baken braadvet en frituurvet met 2040 gram verzadigd vet/100 gram
margarine, bak- en braadvet en frituurvet met meer dan 40 gram verzadigd vet/100 gram
Slasaus, fritessaus
rode saus (barbecuesaus, shaslicksaus), tomatenketchup, slasaus tot 10 procent olie, ketjap
fritessaus, mayonaise, slasaus satésaus, slasaus met 50 procent olie tot 25 procent olie, halfvolle mayonaise met 40 procent olie
Dranken
water uit de kraan, mineraalwater, bronwater, (light) frisdranken, koffie en thee zonder koffiecreamer
vruchtendrank, alcoholvrij bier, wijn, bier, jenever, sherry, andere sterke dranken
advocaat
Voedingsmiddel
kies bij voorkeur
kies met mate
kies bij uitzondering
Snoep
(suikervrije) kauwgom, drop, pepermunt, zuurtjes
toffee, bonbons
candybar, chocola
Koekjes, biscuitjes koek, gebak
(volkoren) biscuitje, rijstwafel, lange vinger, speculaas, ontbijtkoek, bitterkoekje, taai taai, schuimkoekjes
eierkoek, koffiebroodje, vruchtenvlaai, tussendoorbiscuit (liga/evergreen)
luxe koekjes, vruchtengebak, moorkop, sprits, cake, gevulde koek, appeltaart, rijstevlaai, vruchtentaart, kwarkgebak, slagroomgebak en crèmegebak, oliebol
Noten, zoutjes japanse mix, zonnebloempitten, zoutjes, chips, en kleine snacks zoute stokjes, studentenhaver, bitterbal, pinda’s, walnoten, olijven kipnugget, hazelnoten kroepoek Grote snacks
IJs
minipizza, loempia saté met saus, frikadel, kroket, bamibal, rookworst, huzarenslaatje, salade met mayonaise, saucijzenbroodje, worstenbroodje waterijs, sorbetijs yoghurtijs, schepijs
ijs met chocolade, roomijs, milkshake, softijs
Heeft u nog vragen? Indien u na het lezen van deze folder nog vragen heeft, dan kunt u dagelijks van 9.00 tot 16.00 uur telefonisch contact opnemen met de diëtist via telefoonnummer 010 - 461 6547. U heeft gesproken met: ____________________________________________ E-mailadres:
[email protected] of ________________________________________
Meer informatie Als u meer informatie wilt over voeding bij een te hoog cholesterolgehalte, dan kunt u dit vinden bij: Voedingscentrum Postbus 85700 2508 CK Den Haag www.voedingscentrum.nl Nederlandse Hartstichting Postbus 300 2501 CH Den Haag Informatielijn 0800 - 300 0300 www.hartstichting.nl Productschap margarine, vet en oliën (MVO) Postbus 3095 2280 GB Rijswijk T: 070 – 319 5195 www.mvo.nl Patiëntenvereniging voor hart- en vaatpatiënten Postbus 300 2501 CH Den Haag T: 088 – 1111 600 www.hartenvaatgroep.nl Maart 2013
