CHECKLIST VOOR AFTASTEN KANSEN VOOR ‘DUURZAME BEDRIJVEN TERREINEN’ Inhoud: 1. 2. 3.
Achtergrond en status Toelichting voor gebruik Checklist in tabelvorm voor inschatting van kansgebieden voor DBT (duurzame bedrijventerreinen)
Bijlagen: I. Voorbeelden van DBT, geordend per verbeterrichting 1. Achtergrond en status Deze checklist is opgesteld voor de ambtenaren die contactpersoon zijn van chemiebedrijven in het kader van BMP-3 Chemie. De checklist is bedoeld als hulpmiddel bij het meedenken met de chemiebedrijven over kansgebieden voor Duurzame bedrijventerreinen (DBT). De checklist heeft geen formele status; het is geen product van de Overleggroep Chemische Industrie. De checklist is in kort tijdsbestek ontwikkeld tijdens de trainingen “BMP-3 Chemie & Verbredingsonderwerpen” waaraan circa 150 ambtenaren hebben deelgenomen in de periode december 2001 – maart 2002. De checklist is opgesteld door BECO Milieumanagement & Advies B.V. in opdracht van DCMR. 2. Toelichting voor gebruik Opzet en doel In paragraaf 3 wordt een checklist gepresenteerd in de vorm van een tabel; met de checklist kan voor de bedrijfslocatie worden nagegaan of kansen aanwezig zijn voor milieuwinst door samenwerking met naburige bedrijven, en in welke richting deze met name kunnen worden gezocht. Bijlage I geeft vervolgens per DBT-verbeterrichting een korte toelichting en illustrerende voorbeelden. Benadrukt wordt dat de checklist als inspiratiebron is bedoeld, en geenszins als “rigide afvinklijst”. Wanneer en hoe te gebruiken? De checklist kan worden gebruikt om een idee te krijgen van waar voor het bedrijf in globale zin interessante DBT-kansgebieden aanwezig kunnen zijn1; dit inzicht kan van pas komen tijdens bv. het startoverleg of een tussenoverleg met het bedrijf, of tijdens de beoordeling van het BMP.
1
Het onderwerp DBT (Duurzame bedrijventerreinen) is één van de verbredingsonderwerpen uit BMP-3 Chemie. Product Stewardship is een ander belangrijk verbredingsonderwerp in dit verband; zie de aparte checklist voor dit onderwerp. BECO Milieumanagement & Advies B.V.
1
Bij de opzet van de DBT-checklist is aangesloten bij de indeling van DBT-verbeterrichtingen zoals die wordt gehanteerd in de Leidraad ‘Duurzame bedrijventerreinen, inzicht in het verduurzamingsproces’ van Novem (Utrecht, publicatienr. DV3.3.73.00.08). Aanvullende informatie Aanvullende informatie, ook over stappenplannen en organisatie-modellen, kan onder meer worden gevonden in de volgende literatuur / Internet-sites: - 'Werken aan duurzaamheid op bedrijventerreinen – Een proceshandreiking voor gemeenten', Novem, Utrecht, december 2001; - Leidraad ‘Duurzame bedrijventerreinen, inzicht in het verduurzamingsproces’, Novem, Utrecht, publicatienr. DV3.3.73.00.08; - Rapport ‘Duurzame bedrijventerreinen, Handreiking voor het management van bedrijven en overheid’, Ministerie van Economische Zaken, Den Haag, oktober 1998; - Site duurzame bedrijventerreinen: www.duurzamebedrijventerreinen.nl (via deze site ook veel links naar andere sites); - Site van het transactie modal shift-project: www.transactie-modalshift.nl; - Subsidies m.b.t. duurzame bedrijventerreinen: Stimuleringsprogramma voor verduurzamen van bestaande en nieuwe bedrijventerreinen, Novem; - 'Handreiking Duurzaamheid op Bedrijventerreinen', Prov. Zuid-Holland, Den Haag, 2001. - Handreiking ‘Duurzame kwaliteit op bedrijventerreinen’, Prov. Flevoland, Lelystad, 2001. 3. Checklist in tabelvorm voor inschatting van DBT-kansgebieden De onderstaande checklist is bedoeld als hulpmiddel bij de selectie van kansgebieden voor DBT. Bijlage I geeft per DBT-verbeterrichting een korte toelichting en illustrerende voorbeelden. Verbeterrichtingen Duurzame bedrijventerreinen (DBT)
Kansrijk? ja
nee
1.1 Uitwisseling van energie, grondstoffen en water
O
O
1.2 Gezamenlijk gebruik van utilities en bedrijfsfuncties
O
O
1.3 Collectieve inzameling en afvoer van afvalstoffen
O
O
1.4 Combineren van het vervoer van goederen en personen
O
O
O
O
2.1 Intensiever gebruik van de ruimte
O
O
2.2 Nutsvoorzieningen met hoog rendement
O
O
2.3 Bedrijfsgerichte commerciële voorzieningen
O
O
2.4 Multimodaal transport en hoogwaardig openbaar vervoer
O
O
1. DBT – Duurzame bedrijfsprocessen:
2. DBT – Duurzame inrichting bedrijventerrein:
2
BECO Milieumanagement & Advies B.V.
toelichting
BIJLAGE I.
Toelichting en praktijkvoorbeelden bij de kansgebieden voor Duurzame Bedrijventerreinen (DBT)
Hieronder wordt voor het thema Duurzame bedrijventerreinen een korte toelichting gegeven op de verbeterrichtingen die met name kansrijk zijn in de chemie, aangevuld met enkele praktijkvoorbeelden die zoveel mogelijk op chemiebedrijven zijn toegespitst. 1. DBT – Duurzame bedrijfsprocessen 1.1 Uitwisseling van energie, grondstoffen en water H1 Uitwisseling van restwarmte of restkoude Denk hierbij aan het leveren van warmte of koude van bijvoorbeeld stoomcondensaat, koelwater, verwarmde of gekoelde lucht, etc. Veelal gaat het om stromen die na gebruik in de processen de benodigde calorische waarde hebben verloren, maar, eventueel na opwerking met bijvoorbeeld warmtepompen, in een ander proces gebruikt kunnen worden. Benutting Industriële Restwarmte Het in 1994 gestarte INES-project (INES staat voor industriële ecosystemen) heeft tot doel om de mogelijkheden van industriële ecologie in het Rotterdamse haven- en industriegebied (Mainport) te ontwikkelen. Het INESproject heeft tot nu toe geleid tot het verder beperken van reststromen en het vergroten van de nuttige toepassingen van reststromen in de vorm van onder andere energieopwekking, het benutten van buitenspecificatie aardgas en tot inzicht in de besparingsmogelijkheden van industrieel waterverbruik. Ook zijn studies uitgevoerd naar benutting van restwarmte en een efficiëntere gezamenlijke verwerking van bioslib. Voor de benutting van restwarmte is van een achttal uitwisselingsmogelijkheden inmiddels de haalbaarheid onderzocht. Verschillende van deze mogelijkheden bleken technisch en organisatorisch goed haalbaar, maar economisch gezien minder aantrekkelijk. Economisch waarschijnlijk wel haalbaar bleken twee stoomprojecten met een totale investering van ca. 4 miljoen Euro. Het betreft de levering van lagedruk-stoom van Carbon Black aan Vopak voor tankverwarming en van AVR aan Kerr-McGee. Naast deze deelprojecten wordt een drietal alternatieve projecten nog verder uitgewerkt. De INES-aanpak heeft er toe bijgedragen dat de samenwerking tussen bedrijven onderling is geintensiveerd en dat de bedrijven bereid zijn mee te werken aan een gebiedsgerichte aanpak van gezamenlijke belangen. Voor meer informatie zie www.inesmainport.nl.
H2 Cascadegebruik water of gebruik van ‘industriewater’ Denk hierbij aan bv. hergebruik van koelwater in minder kritische processen, gebruik van opgewerkte afvalwaterstromen, etc. Belangrijk aandachtspunt hierbij is een constante kwaliteit van het geleverde water. Ook gebruik van industriewater, dat wil zeggen water van een mindere kwaliteit dan drinkwater, is voor veel processen (bv. koelen, schoonmaken, gaswassers, etc.) mogelijk. H3 Gebruik van restproducten als grondstof/brandstof In zeer specifieke gevallen kunnen restproducten uit processen ingezet worden als grond- of hulpstof voor andere (minder kritische) processen bij andere bedrijven. Leveringszekerheid en constante kwaliteit zijn van groot belang. Ook kan worden gedacht aan inzet van restproducten als brandstof voor energiecentrales e.d.
BECO Milieumanagement & Advies B.V.
3
Sluiten van kringlopen Shell is gevestigd op een deel van het bedrijventerrein Moerdijk. Een groot gedeelte van het Shell terrein is nog onbebouwd en wordt niet gebruikt. Shell heeft daarom een deel van dit terrein geruild met het Havenschap, dat dit nieuwe terrein de bestemming chemische industrie heeft gegeven. Op allerlei manieren wordt samengewerkt tussen de diverse bedrijven, waarbij Shell een sleutelrol speelt. Zo betrekt Basell etheen, buteen en propeen van Shell. Reststoffen die bij het productieproces van Basell vrijkomen worden weer geleverd aan Shell als brandstof. Een ander voorbeeld is de afname door Shell van stoom afkomstig van de, op het industrieterrein gelegen, afvalverbrandingsinstallatie / centrale-combinatie. Bovendien levert Shell rest-CO2 uit een van haar installaties aan een bedrijf dat dit inzet bij de vervaardiging van witmakers voor de papierindustrie. Bij de opzet van deze samenwerkingsprojecten is het Havenschap vaak zeer actief betrokken geweest. Op dit moment wordt nog steeds gekeken naar nieuwe bedrijven die van de vrijkomende reststoffen gebruik kunnen maken, zodat steeds meer kringlopen op het terrein zich sluiten. Er wordt tevens beschouwd of er ook mogelijkheden zijn voor benutting van elkaars restwarmte en de levering van koude. Verder zijn er plannen met betrekking tot hergebruik van afvalwater als proceswater tussen de bedrijven onderling.
1.2 Gezamenlijk gebruik van utilities en bedrijfsfuncties U1 Gezamenlijke stoomvoorziening, afvalwaterzuivering, etc. Bedrijven/fabrieken die vroeger tot hetzelfde concern behoorden, maar nu opgesplitst zijn, maken veelal nog steeds gebruik van ‘utility-sharing’ voor bv. energievoorziening en afvalwaterzuivering. Echter, ook voor nieuw te vestigen bedrijven, of bestaande bedrijven die dicht bij utilities van buur-bedrijven zijn gelegen, is utility-sharing interessant. Naast de voordelen zoals efficiency, betrouwbaarheid en kosteneffectiviteit spelen ook zaken als het ‘alles in eigen hand willen houden’ en onderlinge afspraken een rol bij het al dan niet overgaan tot utility-sharing. Gezamenlijk gebruik van perslucht Het "Air sharing" project is een INES-project (zie kader bij verbeterichting H1 in par. 1.1) dat als doel heeft centraal perslucht op te wekken en te distribueren voor de verschillende gebruikers in een cluster. Hierbij kan perslucht door de schaalgrootte op een kosteneffectieve wijze worden aangeboden, vinden er per saldo minder emissies plaats en wordt er minder energie verbruikt. Op jaarbasis resulteert dit in een CO2-besparing van 2.775 ton per jaar . Hoek Loos levert momenteel aan Cytec, DSM Special Products, AVR en Kerr-McGee, waarbij Hoek Loos investeert in de installaties en het pijpleidingnetwerk, de installaties bedient en onderhoudt en een continue levering garandeert. De installatie is sinds januari 2000 in operatie. Voor meer informatie zie www.inesmainport.nl.
U2 Gezamenlijk onderhoud van utilities en beheer van het terrein Alhoewel het werken met een gezamenlijke ‘subcontractor’ (onderaannemer) voor bv. onderhoud van de installaties sterk afhankelijk is van de complexiteit van de installaties, kunnen ook eenvoudigere zaken zoals terreinbeheer, onderhoud aan gebouwen e.d. gezamenlijk uitbesteed worden. U3 Gezamenlijke inkoop van energie, water, etc. Voor met name kleinere en middelgrote bedrijven kan gezamenlijke inkoop van nutsvoorzieningen voordelig zijn vanwege de ‘economies of scale’ (groot-verbruikers van energie en water hebben soms al zeer scherpe contracten met aanbieders). Zie onder andere het voorbeeld onder verbeterrichting C3 (paragraaf 2.3). 4
BECO Milieumanagement & Advies B.V.
1.3 Collectieve inzameling en afvoer van afvalstoffen A1 Gezamenlijk afvalstation Denk hierbij aan een centrale voorziening voor gescheiden inzameling en afvoer van afvalstoffen. Een van de voordelen is dat het station kosteneffectief aan alle gewenste eisen kan voldoen, ook voor bv. bestrijding van geuroverlast. A2 Collectief afvalcontract (inzameling/afvoer en verwerking) Vanwege de verbeterde efficiency in routing, belading en de grotere volumes kan het door één afnemer (of onder één contract) laten inzamelen/afvoeren en verwerken van afval goedkoper worden uitgevoerd. Bijkomend voordeel is dat veelal de hele afvalinzameling, afvoer en verwerking goed in beeld wordt gebracht bij de potentiele deelnemers aan het afvalcontract, hetgeen in de praktijk vaak, ook als bedrijven uiteindelijk niet meedoen aan een collectief contract, kostenbesparingen aan het licht brengt. A3 Biomassa-verbranding/vergisting Denk hierbij aan stromen als schoon resthout, zuiveringslib, huisvuil, etc., maar wellicht zijn ook specifieke reststromen van chemische bedrijven interessant. Uiteraard zijn dergelijke installaties alleen rendabel bij het verwerken van grote hoeveelheden materiaal. 1.4 Combineren van het vervoer van goederen en personen V1 Carpoolen Er zijn diverse manieren om carpoolen van de werknemers te stimuleren, zoals het beschikbaar stellen van gereserveerde parkeerplaatsen voor carpool-auto´s, beloning voor carpoolen, beschikbaar stellen van een carpool-auto, etc. V2 Verbeteren openbaar vervoer Denk aan het verbeteren van de ontsluiting met busverbindingen, uitbreiden busroutes, betere aansluiting van de openbaarvervoer functies op elkaar, gebruik maken van particuliere initiatieven, etc. V3 Stimuleren fietsgebruik Denk aan het benutten van de fiscale mogelijkheden om fietsbezit te stimuleren, verbeteren/aanleg fietsroutes, verbeteren veiligheid fietsroutes, etc. V3 Combineren van vrachten Denk bijvoorbeeld aan combineren van heen- en retourvrachten, combineren van vrachten van verschillende producenten, etc.
BECO Milieumanagement & Advies B.V.
5
2. DBT – Duurzame inrichting bedrijventerrein: 2.1 Intensiever gebruik van de ruimte R1 Co-siting Steeds meer bedrijven en bedrijventerreinen stellen ruimte beschikbaar aan bv. toeleveringsbedrijven, voor- en /of nabewerkingsprocessen, etc. Een en ander gaat vaak gepaard met een herziening van de beheersstructuur op het terrein. Van gesloten terrein naar open bedrijfslocatie Een van de grootste chemie-locaties van Nederland wil zich omvormen van een gesloten terrein tot een open ´conglomeraat´ van bedrijven. Het resultaat hiervan zal moeten zijn dat meer direct in de keten betrokken bedrijven, zoals toeleveranciers en afnemers, zich op het terrein gaan vestigen. Voordelen liggen in de sfeer van optimale exploitatie van de site (o.a. efficiënt ruimtegebruik), efficiënte logistiek, betere afstemming in de keten, etc. Om een en ander te realiseren wordt de organisatie van de locatie omgevormd tot een service-organisatie, die ten dienste staat aan de bestaande en nog te vestigen bedrijven. Eén van de aspecten waar de service-organisatie zich mee bezig gaat houden is het beheer en behoud van de ´milieugebruiksruimte´ van de locatie.
R2 Clusteren van bedrijven Denk aan clustering van bedrijven met dezelfde faciliteiten, processen, etc. of juist een clustering van bedrijven die elkaar aanvullen (bv. qua functies of qua mogelijkheden om met elkaar kringlopen te sluiten). R3 Gebruik maken van ongebruikte terreindelen van bestaande bedrijven Veel bedrijven hebben ongebruikte terreindelen als ‘strategische reserve’ of vanwege afgeblazen/uitgestelde uitbreiding van het bestaande bedrijf. Ontwikkeling voormalig Corus-terrein tot Business Park Ymond Business Park Ymond is een initiatief van Corus. Corus concentreert zich op nieuwe staalproductietechnologieën. Deze nieuwe activiteiten zullen met compacte hightech installaties worden gerealiseerd. Als gevolg hiervan heeft Corus minder ruimte nodig. Daarom wordt een deel van de ongebruikte strategische reserves ontwikkeld tot een bedrijvenpark: Business Park Ymond. Business Park Ymond is gesitueerd aan de oost- en noordzijde van Corus. Het bedrijvenpark beschikt over een natuurlijke aantrekkingskracht die nogal wat ondernemingen aanspreekt. De aanwezige haveninfrastructuur maar ook de snelle aansluiting op het wegennet blijken zwaarwegende pluspunten te zijn voor zowel regionaal als (inter)nationaal georiënteerde bedrijven. Bovendien bevindt Business Park Ymond zich in een bestaand industrieel netwerk en dit biedt gunstige mogelijkheden voor ondersteuning op maat door de service-afdelingen van de Corus-organisatie. De volgende maatregelen zijn al gerealiseerd op het terrein: bedrijvenverzamelgebouwen, het meerlagig bouwen van bedrijfspanden en gezamenlijke parkeervoorzieningen voor personenauto's. Zie voor meer informatie: www.ijmondijzersterk.nl/bpy.
R4 Centrale parkeervoorzieningen voor vrachtauto´s of personenauto’s Het gaat hier om centrale parkeervoorzieningen voor het bestemmingsverkeer voor alle bedrijven, eventueel aangevuld met faciliteiten als wasstraat, horecagelegenheid, etc.
6
BECO Milieumanagement & Advies B.V.
R5 Centraal logistiek centrum voor aan- en afvoer van grondstoffen en producten Denk hierbij aan een locatie op het terrein waar centraal de binnenkomst van goederenauto’s wordt afgehandeld (inclusief parkeervoorzieningen), eventueel met centrale laad- en losfaciliteiten, en van waaruit de verdere distributie van de goederen naar de bedrijven op het terrein plaatsvindt. 2.2 Nutsvoorzieningen met hoog rendement N1 Warmte Kracht Koppeling Veel grote bedrijven bezitten al een WKK-installatie, kleinere bedrijven soms nog niet. N2 Collectief gebruik wind- en zonne-energie Denk aan een windmolenpark, grote PV-systemen, etc. Ook de inzet van andere duurzame energiebronnen, zoals methaangas afkomstig van anaerobe waterzuiveringen, kan een bijdrage leveren aan een meer duurzaam energiegebruik. Voorlopig blijven de bedrijven uiteraard voor het grootste deel aangewezen op conventionele energiebronnen. N3 Opslag van warmte/koude in de bodem Denk hierbij bv. aan koelwater dat in de zomer ingezet wordt om te koelen, en ´s winters om (voor) te verwarmen, bv. ten behoeve van klimaatbeheersing. N4 Aansluiting industriewater Denk aan behandeld oppervlaktewater, ‘B’-kwaliteit drinkwater, etc. 2.3 Bedrijfsgerichte commerciële voorzieningen C1 Gezamenlijk gebruik van vergader-/congresfaciliteiten, kantoren, etc. Bedrijven hebben vaak slechts beperkte ruimte beschikbaar, zodat vergader-, congres- en cursusfaciliteiten beperkt aanwezig zijn. Het gebruik maken van de voorzieningen van één van de andere bedrijven kan dan uitkomst bieden, of het gebruik van centrale voorzieningen op het terrein (zie ook C3). C2 Horeca- en sportgelegenheid Dergelijke gelegenheden kunnen voor zowel werknemers als voor bv. chauffeurs, klanten, etc. opgezet worden. Gedacht kan worden aan een restaurant voor klanten, een wegrestaurant met douches voor chauffeurs, een overnachtingsvoorziening voor klanten/chauffeurs tot aan fitness-ruimtes voor het eigen personeel (zie ook C3). C3 Facility-point Een facility-point biedt onder één dak diverse op het bedrijventerrein toegespitste diensten aan, te denken valt aan een onderkomen voor een bedrijfsarts, kinderopvang, hondenopvang, centrale receptie/ontvangst-faciliteiten, restaurant/hotel-faciliteit, centrale vergader-/cursus/congresfaciliteiten, etc.
BECO Milieumanagement & Advies B.V.
7
Bedrijfsgerichte voorzieningen Acordis (voorheen onderdeel van Akzo Nobel) heeft sinds de sluiting van een fabrieksonderdeel overcapaciteit van eigen voorzieningen op het industrieterrein Kleefse Waard. Om deze capaciteit niet onbenut te laten werft Industriepark Kleefse Waard (IPKW) bedrijven voor vrijgekomen delen van het terrein. Verder investeert IPKW volop in het moderniseren van bepaalde voorzieningen, zoals de warmtekrachtcentrale, de waterzuiveringsinstallatie en de portiersdienst. IPKW is eigenaar en beheerder van het terrein en is daarom verantwoordelijk voor alle investeringen die gedaan worden om de nieuwe bedrijven van dienst te zijn. Sinds jaar en dag zijn op het terrein gezamenlijke voorzieningen aanwezig zoals een garage, brandweer, restauratieve diensten, arbo dienst, opleidingen en ICT services. Daar komt nog bij: collectief groenbeheer, collectief onderhoud van gebouwen en installaties, collectieve beveiliging, vergaderfaciliteiten, flexibele kantoren en gezamenlijk gebruik van internet t.b.v. informatievoorziening/-uitwisseling. Voor meer informatie zie: www.ipkw.nl
2.4 Multimodaal transport en hoogwaardig openbaar vervoer M1 Terminal voor goederenvervoer per water en per spoor Afhankelijk van de omstandigheden kan gedacht worden aan aanlegsteigers, spoorterminal of een gecombineerde terminal (bv. water-weg of spoor-weg). M2 Transferia (overstapplaatsen) en vrije busbanen Hoogwaardig openbaar vervoer van personen kan gestimuleerd worden via bv. transferia (overstapplaats van bv. particulier vervoer naar bus of trein of bv. van diverse busverbindingen). Ook kan gedacht worden aan de aanleg van vrije busbanen, waardoor het busvervoer sneller en efficienter wordt opgezet. M3 Shuttle-verbinding met trein/bus stations Denk aan een particulier of openbaar bedrijf dat met mini-taxi’s/busjes pendelt tussen trein/busstations en het bedrijventerrein. Multimodaal transport en hoogwaardig openbaar vervoer op een gemengd bedrijventerrein Binnen het project Duurzame Revitalisering Bedrijventerrein Rietvelden / De Vutter / Veemarktkade (RiVu), waarvoor begin 1999 door het bedrijfsleven een Stichting RiVu is opgericht, zijn thans 7 werkgroepen actief op het gebied van Transport & Logistiek, Utilities, Milieu, Terreinbeheer, Garagebedrijven, Vervoersmanagement en Inkoop. Het doel is niet alleen het milieu te ontlasten. De gezamenlijke inspanningen moeten tevens economisch voordeel opleveren. Er is veel aandacht geweest voor Transport & Logistiek en Vervoersmanagement. Zo is er een weg-water terminal voor het containervervoer gerealiseerd. Gewerkt wordt aan een verdere uitbreiding van deze terminal. Tevens wordt concreet gewerkt aan de realisatie van een spoorterminal voor containervervoer en wordt een studie naar stadsdistributie verder opgepakt. Naast een experiment met een haal- en brengsysteem voor klanten en medewerkers van automobiel bedrijven wordt nu gewerkt aan een systeem van vraaggericht openbaar vervoer, in samenwerking met het Vervoers Coördinatie Centrum Noord-Brabant.
Rotterdam/Nijmegen, 25 april 2002 BECO Milieumanagement & Advies B.V. Michel Suijkerbuijk, tel. 010 – 2985 243 Niels Aten, tel. 024 – 381 7882 8
BECO Milieumanagement & Advies B.V.
