Certificatie. Met een certificaat laat je zien dat je het niveau van je kennis en kunde op peil houdt. In dit nummer o.a

Onafhankelijk vakblad voor lassen, lijmen en snijden

Nummer 9 | september 2015

In dit nummer o.a.

Certificatie Met een certificaat laat je zien dat je het niveau van je kennis en kunde op peil houdt

LASTECHNIEK     
   

VOORWOORD - september 2015

Colofon www.vakbladlastechniek.nl Uitgave ISSN 0023-8694 Lastechniek wordt uitgegeven in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) in samenwerking met het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL). Redactie Bert de Jong, Fleur Maas, Rolf Mul, Leo Vermeulen, Bart Verstraeten, Margriet Wennekes Eindredactie Margriet Wennekes, Leo Vermeulen (techniek) Uitgever Bert de Jong Advertenties Con-Sell, Rolf Mul T 06 12 50 90 58 - E [email protected] Redactieadviesraad Paul Barendse, Ruud van Bezooijen, Tim Blok, Leen Dezillie, Rob Helmich, Marcel Hermans, Michel van ‘t Hof, Piet van der Horst, Michael Jak, Pieter Keultjes, Marco Kraaijeveld, Maurice Mol, Ed Mulder, Johan Schelfhorst, Frank Smit, Wil van der Stap, Erik Steenkist, Gregor Tokarenko, Fred Vasquez, Adriaan Visser

# %!$!!$$ !$ !#!$#!#  %
!

Adressen Nederlands Instituut voor Lastechniek Postbus 190 - 2700 AD Zoetermeer T 088 018 70 00 - E [email protected] - www.nil.nl

‘Lasrobots die exact de lasnaad blijven volgen’

Belgisch Instituut voor Lastechniek vzw Technologiepark 935 - B-9052 Zwijnaarde, België T +32 9 292 14 05 - F +32 9 292 14 01, E [email protected] - www.bil-ibs.be OPUS communicatie-ontwerp Fruitweg 24 j - 2321 GK Leiden, T 071 589 56 44 - F 071 541 41 50 E [email protected] Abonnementen Voor particulieren in Nederland € 62,50 op privé-adres, voor bedrijven in Nederland per abonnement. Voor studenten en senioren geldt in Nederland een speciaal tarief. Voor abonnementen in België kunt u contact opnemen met [email protected] Prijzen zijn excl. btw. Lastechniek verschijnt tien keer per jaar en wordt toegezonden aan deelnemers van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) en het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL) en andere geïnteresseerden en belanghebbenden in de verbindingstechniek. Voor vragen over abonnementen kunt u terecht bij het NIL of het BIL voor België. Het abonnement geldt voor een geheel jaar. Opzeggingen per aangetekend schrijven vóór 1 oktober van het lopende jaar.

Silofabrikant Jansens & Dieperink zet voor het lassen van aluminium segmenten een Valk Welding

Verzendadres wijzigen? Stuur dan het etiket met verbeterd adres retour. Alle advertentiecontracten worden afgesloten conform de regels voor het Advertentiewezen gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland.

lasrobotinstallatie in met een Arc-Eye lasnaadvolgsysteem: “De Arc-Eye heeft als enige lasnaadvolgsysteem geen last van reflecties die bij aluminium optreden. Daardoor volgt de lasrobot de

Volgt lasnaden realtime Geen verstoring door reflecties Levert exacte offset en daarmee optimale laskwaliteit

Wat als het ongeval met de bouwkranen in Alphen aan den Rijn niet was gebeurd? Dan zouden de betrokken bedrijven een volgende keer waarschijnlijk op dezelfde manier te werk gaan. Nu wordt onderzocht wat er precies fout is gegaan en hoe dat kon gebeuren. Het ging tenslotte om drie gecertificeerde bedrijven die werkten met ervaren, gediplomeerd en mogelijk zelfs gecertificeerd personeel. In Alphen bleef het gelukkig bij materiële schade, maar er zijn genoeg voorbeelden uit de geschiedenis waarbij dodelijke slachtoffers zijn gevallen. Het gevolg van dit soort incidenten is dat de eisen op het gebied van kwaliteit en veiligheid steeds verder worden aangescherpt. In deze editie van Lastechniek kunt u lezen dat door deze ontwikkelingen onder andere de vraag naar breukmechanische beproevingen flink is toegenomen. In plaats van een probleem oplossen op het moment dat het zich voordoet, is de industrie steeds meer genoodzaakt alle denkbare problemen voor te zijn. Dus antwoord te hebben op vragen die beginnen met ‘wat als’. Wat als de belasting op een constructie verandert? Wat als we de constructie van een ander materiaal maken? Wat als er een klein defect in een las zit? Wat als het hard gaat vriezen of juist heel warm wordt? En zo zijn er nog wel meer ‘wat als’-vragen te bedenken. Soms is een ‘wat als’-vraag een uitnodiging om creatief na te denken. Wat als we de 3D-printtechniek zouden gebruiken om een lastoorts te printen, of een stalen brug, of een vliegtuigmotor? Op dit gebied lijkt niets te gek om waar te zijn. Het is een enthousiaste hobbyist (hij noemt zichzelf Harcoreta) gelukt om een schaalmodel te printen van de turbojetmotor van een Boeing 787. Dat de motor ook nog eens goed functioneert is te zien op verschillende websites over 3D printen en op YouTube.

Ontwerp en lay-out OPUS communicatie-ontwerp, Leiden.

lasnaad exact, zodat we een optimale laskwaliteit behalen.”

Stuurt de lasrobot langs de meest complexe lasnaden

Wat als ...

   %$#"! !! !! #$#"  ! "#$#" 

Ook inzetbaar voor snij-, kit- en lijmtoepassingen

Hoewel de informatie gepubliceerd in deze uitgave zorgvuldig is uitgezocht en waar mogelijk gecontroleerd, sluiten de uitgever en de redactie uitdrukkelijk iedere aansprakelijkheid uit voor eventuele onjuistheden en/of onvolledigheid van de verstrekte gegevens. ©2015 - Overname van artikelen is slechts mogelijk na verkregen schriftelijke toestemming van de uitgever.

En die brug? Die komt er ongetwijfeld ook, maar daarover meer in onze volgende uitgave. In de oktobereditie zullen we veel aandacht besteden aan de Welding Week in Antwerpen, maar daarnaast kunt u rekenen op onze vaste rubrieken en interessante achtergrondartikelen. We wensen u veel leesplezier. De makers van Lastechniek

The strong connection

Het programma van het BILNIL Lassymposium 2015 is bekend. Het tweedaagse symposium zal op 24 november worden geopend door Henk Bodt, de president van de European Welding Federation (EWF). Daarna volgen sessies rond

Inhoud #9 september 2015

NDO-technieken in de ochtend, en rond Schadegevallen in de middag. Op 25 november staat in de ochtend Evolutie in de lasprocessen centraal. De middag staat geheel in het teken van Normen in lasprocessen. Het symposium wordt afgesloten met een netwerkborrel. Inschrijving per sessie is mogelijk. Het complete programma kunt u raadplegen op de website van het BIL, www.bil-ibs.be. Anders dan vier jaar geleden wordt het symposium niet tegelijk met de Welding Week gehouden, maar een maand later.

LASTECHNIEK

Tijdens het lassymposium wordt de ‘Professor Soete prijs’ uitgereikt. Het is nog altijd mogelijk om kandidaten voor

wordt uitgegeven door OPUS communicatie-ontwerp in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek in samenwerking met het Belgisch Instituut voor Lastechniek

te dragen voor deze aanmoedigingsprijs. Kijk voor meer informatie op www.bil-ibs.be/professor-soete-prijs-2015.

www.vakbladlastechniek.nl

Welding Week 2015

20, 21 en 22 oktober, Antwerp Expo Antwerpen

BILNIL Lassymposium 2015

24 en 25 november, Stuurboord Antwerpen

24

NEW

International Meet & Mat ch

04 12 16 20

Vanuit de verbindingswereld Het toenemend belang van breukmechanisch onderzoek Certificatie nu ook mogelijk voor lasinspecteurs met een IWI-diploma Een dagje Damen tijdens Sail 2015

Een scheur of een ander defect kan het startpunt zijn van het falen van een constructie, maar vanaf welke defectgrootte en onder welke spanningscondities gebeurt dat en hoe verloopt dit proces?

8

REGISTREER NU ONLINE MET CODE 8000 VOOR EEN GRATIS TOEGANGSBADGE

WWW.WELDING.BE

12

24 26 30 33 34

Vaktrots Laskennis opgefrist Lasrookafzuiging is maatwerk Willem de Welder Brancheregister

Foto: Erik Steenkist Coverfoto: Heidi Borgart bij Kepser Pro-Metaal B.V.

Foto: Ted Walker

30

LASTECHNIEK

BERICHTEN - september 2015

Commissie Stralingsbescherming NDO opgericht Bij het niet-destructief onderzoek van lassen en basismaterialen door middel van radiografie wordt gewerkt met ioniserende straling. Om het veilig werken met deze straling te bevorderen heeft de vereniging KINT op 10 juli jl. de commissie ‘Stralingsbescherming NDO’ opgericht.

LASTECHNIEK

september 2015

Nationale Staalbouwdag 2015 Aandacht voor aardbevingsbestendig bouwen Donderdag 1 oktober 2015 is Nationale Staalbouwdag 2015. In de monumentale Kromhouthal aan het IJ in Amsterdam wordt een gevarieerd programma aangeboden, waarin de laatste belangrijke trends en ontwikkelingen in en voor de staalbouw uitgebreid aan bod komen. Onder het motto ‘Op de Schaal van Staal’ is er dit jaar speciaal aandacht voor aardbevingsbestendig bouwen.

Veranderende ontwerp- en bouweisen

Aardbevingsproblematiek Groningen

Vakbeurs met ruim 60 exposanten

De aard, omvang en aanpak van de aardbevingsproblematiek in de provincie Groningen wordt besproken door Rudi Roijakkers (ABT|Wassenaar), Fokko Oldenhuis (Rijksuniversiteit Groningen) en Jeroen Rijnhart (EPI-kenniscentrum). De mogelijke oplossingen – concepten en methoden voor het aardbevingsbestendig versterken van bestaande gebouwen en voor aardbevingsbestendige nieuwbouw – worden toegelicht tijdens het middagseminar voor constructeurs.

De Nationale Staalbouwdag omvat ook een dagvullende vakbeurs. Ruim 60 bedrijven en organisaties staan klaar om bezoekers te informeren over hun nieuwste producten en diensten in en voor het ontwerpen en bouwen met staal.

Het ochtendseminar ‘Nieuwe bestemmingen’ is speciaal bestemd voor architecten. Tijdens dit seminar bespreken representanten van onder meer RAU Architects, architectenbureau Cepezed, Outokumpu en Curves by Kersten de veranderende ontwerp- en bouwopgaven en de uitwerkingen daarvan in staal.

Twee hoofddoelstellingen KINT, de Nederlandse Vereniging voor Kwaliteitstoezicht, Inspectie en Niet-destructieve Techniek, wil een breder draagvlak creëren voor stralingsbescherming binnen de NDO-beroepsgroep, in nauw overleg met de overheid. De nieuwe commissie heeft voorlopig twee hoofddoelstellingen geformuleerd. De eerste doelstelling is het implementeren van de veiligheidsrichtlijn van de IAEA (International Atomic Energy Agency) in de Nederlandse praktijk. Het gaat om richtlijn SSG-11, over het veilig werken met straling in industriële radiografie. De tweede doelstelling is het opstellen van eindtermen voor de opleiding van toezichthoudende deskundigen in het NDO. Over beide onderwerpen zal de commissie overleg voeren met de overheid, met name met de Autoriteit Nucleaire Veiligheid en Stralingsbescherming (ANVS) en de Directie Gezond en Veilig Werken van het ministerie van SZW.

Commissieleden en statuten De voorzitter van KINT, Jan Verkooijen, neemt voorlopig het voorzitterschap van de commissie op zich. De leden van de commissie zijn vertegenwoordigers vanuit Applus RTD, Materiaal Metingen Testgroep, SGS Nederland en Vinçotte. Andere belanghebbenden worden nadrukkelijk opgeroepen om ook deel te nemen. Op dit moment wordt gewerkt aan de statuten, waarin mandatering vanuit bedrijven, gedragsregels en dergelijke worden geregeld.

4

Vergadering 18 september De eerste vervolgvergadering wordt gehouden op 18 september bij Vinçotte in Breda. Vergunninghouders die bekend zijn bij KINT ontvangen hiervoor rechtstreeks een uitnodiging, maar alle vergunninghouders en andere belanghebbenden binnen het NDO zijn uitdrukkelijk welkom om deel te nemen aan de vergadering en eventueel zitting te nemen in de commissie. Om het belang van de commissie als gesprekspartner toe te lichten, nodigt KINT vertegenwoordigers uit van de Autoriteit Nucleaire Veiligheid en Stralingsbescherming (ANVS) en van het ministerie van SZW. www.kint.nl

State of the art in staalconstructies Tijdens het plenaire congres komen ook diverse andere onderwerpen aan bod. Zo bespreekt Milan Veljkovic (hoogleraar staal- en hybrideconstructies aan de TU Delft) de state of the art in het onderzoek naar staalconstructies. Salomé Galjaard (Arup Amsterdam) geeft een lezing over het 3D-printen van staal. De architectuur, het constructief ontwerp en de bouw van het spraakmakende Timmerhuis in Rotterdam wordt besproken door Alex de Jong van OMA, Rob Doomen van Pieters Bouwtechniek en Arjan Geelen van Heijmans.

Praktische informatie De Nationale Staalbouwdag 2015 wordt gehouden op donderdag 1 oktober, van 9.30 tot 18.30 uur. Locatie: De Kromhouthal, Gedempt Hamerkanaal 231, 1021 KP Amsterdam. De toegang is gratis, na inschrijving via de website van de Nationale Staalbouwdag. De Nationale Staalbouwdag wordt dit jaar mede mogelijk gemaakt door: ArcelorMittal, Arup, Bressers Metaal, Buildsoft, Construsoft, Construsteel, Hilti, Iv-Groep, Yamazaki Mazak, Movares, ROTO Groep, Schöck Nederland en Slimline Buildings/CRH Structural. www.nationalestaalbouwdag.nl www.bouwenmetstaal.nl

5

LASTECHNIEK

Venvulas Lastechniek branchewinnaar bij ‘De Succesfactor’ Venvulas Techniek B.V. uit Vught is door de Nationale Business Succes Award uitgeroepen tot branchewinnaar 2015 in de lastechniekbranche. Dit was onlangs te zien in het wekelijkse programma ‘De Succesfactor’ van RTL7, waarin succesvolle Nederlandse bedrijven de aandacht krijgen.

Sterke internationale positionering Volgens de Nominatiecommissie heeft Venvulas zich ontwikkeld tot een toonaangevende onderneming op het gebied van lastechniek, met een zeer sterke internationale positionering. Het juryrapport zegt hierover: “Venvulas wordt algemeen als een van de leidende bedrijven in de branche gezien. Het bedrijf biedt een breed scala aan hoogwaardige lasapparatuur en lasbenodigdheden en heeft hiermee een uitstekende reputatie opgebouwd.”

heeft het bedrijf een omvangrijke ontwerp-, productieen logistieke vestiging in Dodewaard. “Venvulas onderscheidt zich door het brede assortiment van kwalitatief hoogwaardige producten, een grote vakbekwaamheid van het personeel en een bijzonder klantgerichte instelling”, aldus de jury van de Nationale Business Succes Award. Vrijwel alle lassystemen van Venvulas worden specifiek voor een speciale branche ontwikkeld en geproduceerd. Ditzelfde geldt voor de innovatieve lasrookafzuigsystemen, waarvoor lichte, ergonomische lastoortsen en een geavanceerd filtersysteem zijn ontwikkeld. “Met name in de scheepsbouw, waar de door Venvulas geleverde Röwac lasmachines goed zijn vertegenwoordigd, zorgen de afzuig- en filtersystemen voor een belangrijke verbetering van de arbeidsomstandigheden”, aldus Van de Ven.

Gezonde groei

Wat doet Venvulas? Directeur Hans van de Ven staat aan het hoofd van het wereldwijd opererende Venvulas Techniek. Het bedrijf ontwikkelt en produceert lasapparatuur en levert alle denkbare lasbenodigdheden, waaronder een breed scala aan lasdraden, lashelmen, persoonlijke beschermingsmiddelen, lasrookafzuigsystemen, kabelverlengingssets, enzovoort. Naast het hoofdkantoor in Vught

6

De jury van de Nationale Business Succes Award prijst met name de continue investeringen in het (door)ontwikkelen van apparatuur. De mede door Venvulas ontwikkelde lasdraden hebben in combinatie met ergonomische lassystemen hun weg gevonden naar grote constructies als cruiseschepen en de Petronas Towers in Kuala Lumpur. “Het bedrijf maakt een gezonde groei door en werkt inmiddels aan een nieuwe bedrijfshal van 5.000 m2 voor de opslag van onder andere lastoevoegmaterialen, zodat direct uit voorraad geleverd kan worden. In een markt die continu in beweging is, weet Venvulas door zijn vooruitstrevende instelling uitstekend te anticiperen op de laatste trends en is het bedrijf zijn concurrenten vaak een slag voor”, aldus Robert Zwaan, hoofd van de Nominatiecommissie van de Nationale Business Succes Award. www.venvulas.nl

LASTECHNIEK

september 2015

BERICHTEN - september 2015

Altrex bouwt innovatieve lasstraat Altrex, de bekende fabrikant van aluminium ladders, bouwt een nieuwe, innovatieve lasstraat. De bouw is inmiddels in volle gang. “Uiteindelijk vinden vijf lasrobots hun weg over in totaal 75 meter pure techniek. Aangestuurd door een centraal systeem én door zichzelf, want zo slim zijn de nieuwe robots. De lastechniek van de toekomst”, aldus Hoofd Techniek Bram Kuijsten.

Verbetering in flow, flexibiliteit en continuïteit Alle robots kunnen lassen over de volle 75 meter lengte van de lasstraat. Individueel of samen, als dat gewenst is. “Deze opstelling zorgt voor een optimale flexibiliteit. En door hun slimme design hebben ze meer bewegingsvrijheid dan ooit. Daarmee wordt elke lasjob nauwkeuriger en strakker. De robots staan bovendien nooit stil.”

CMT Advanced In de nieuwe lasstraat wordt gewerkt met de nieuwste technieken. Altrex werkt al 11 jaar met het CMT-proces (Cold Metal Transfer). “Deze innovatieve techniek maakt het mogelijk zeer dunne materialen te lassen, biedt grote spleetoverbrugging én geeft optisch een mooie las”, weet Kuijsten.

Kijk mee achter de schermen De voortgang van het project is ook online te volgen. Op de site van Altrex worden geregeld updates en blogs over de lasstraat geplaatst. Belangstellenden kunnen zich inschrijven op een nieuwsbrief, om automatisch op de hoogte te worden gebracht zodra een nieuwe update beschikbaar is. www.altrex.com/innovation

advertentie

3-daagse Workshop

AWS D1.1 en D1.6 Meer informatie over deze workshop vindt u op www.nil.nl 7

LASTECHNIEK

LASTECHNIEK

september 2015

BERICHTEN - september 2015

Bent u al klaar voor een bezoek aan Welding Week 2015? De 10e editie van Welding Week vindt plaats op 20, 21 en 22 oktober 2015 in Antwerp Expo. Dit vierjaarlijkse evenement geeft een goed overzicht van het actuele aanbod van producten en diensten op het gebied van lassen, verbinden en snijden van metalen en kunststoffen. Masterclasses, een Matchmaking Event en Demoroutes zorgen voor de nodige dynamiek op de beursvloer. Welding Week wordt dit jaar gelijktijdig georganiseerd met Subcontracting, de vakbeurs voor industriële toelevering.

Universiteiten, onderzoeksinstellingen, bedrijven en ondernemers uit Nederland, Frankrijk, Duitsland (Noordrijn-Westfalen), Oost-Europese en Scandinavische landen worden hiervoor uitgenodigd. Belangstellenden kunnen een ‘rendez-vous’ van 20 minuten aanvragen. Enkele dagen van tevoren ontvangt elke deelnemer een agenda met het tijdslot en de locatie. Het team van Enterprise Europe Network steunt de deelnemers gedurende het hele traject: van het opstellen van een profiel en ondersteuning tijdens het evenement, tot het opvolgen van eventuele onderhandelingen achteraf. Belangstellenden kunnen zich tot 19 oktober inschrijven via de site van Welding Week 2015. Deelname is gratis, maar het aantal plaatsen is beperkt.

Masterclasses en demoroutes Tijdens de vakbeurs worden diverse masterclasses georganiseerd, in samenwerking met onder andere het BIL en VCL. De onderwerpen voor deze masterclasses zijn bepaald aan de hand van een enquête onder specialisten uit de metaal- en lassector. Verder kunt u op de beursvloer live demonstraties van exposanten verwachten. Voor een overzicht en het programma kunt u terecht op de website van de Welding Week.

Subcontracting Tijdens de laatste twee dagen van Welding Week wordt de beurs Subcontracting 2015 gehouden. De focus zal daarbij liggen op thermische- en oppervlaktebehandeling. ‘Surface & Coatings technology’ is een speciale zone waar professionals die op zoek zijn naar oppervlaktetechnieken, gespecialiseerde aanbieders kunnen ontmoeten. Kenniscentrum en innovatie-ondersteunende organisatie Clusta verzorgt op donderdagochtend 22 oktober enkele lezingen op het gebied van trends en innovaties in coatings en het vermijden van transportschade. Aanmelden voor deze lezingen kan via www.clusta.be. De kosten bedragen € 50,- per persoon (excl. btw). Praktische informatie

Welding Week Fotowedstrijd Locatie: Antwerp Expo Jan Van Rijswijcklaan 191 BE-2020 Antwerpen www.antwerpexpo.be

Onderzoek uw samenwerkingsmogelijkheden Nieuw is het ‘Matchmaking Event’. Dit wordt op woensdag 21 oktober 2015 samen met Enterprise Europe Network georganiseerd. Doel is om bedrijven in contact te brengen met potentiële binnen- en buitenlandse partners om samenwerkingsmogelijkheden te onderzoeken met betrekking tot zakendoen, overdracht van technologie of R&D.

8

Data en openingstijden: Dinsdag 20 oktober 2015 10:00-17:00 Woensdag 21 oktober 2015 10:00-20:00 Donderdag 22 oktober 2015 10:00-17:00 In dit blad treft u een toegangskaart aan voor een gratis bezoek aan Welding Week 2015. U kunt zich ook online registreren via de website van Welding Week 2015. www.welding.be

Net als vier jaar geleden is er een fotowedstrijd, die open staat voor iedereen die een mooie foto weet te maken van eigen laswerk. Denk aan een foto van een bijzondere constructie die u thuis of op uw werk heeft gelast, een mooie foto van een lasproces, enzovoort. De inzendingen worden op de website van Welding Week geplaatst, waar bezoekers hun stem kunnen uitbrengen op hun favoriete foto. De winnaar van de wedstrijd krijgt de kans op een interview en een gratis publicatie in Metallerie. Zie ook de toegangskaart elders in dit blad.

9

LASTECHNIEK

BERICHTEN - september 2015

TECHNOLOGY FOR THE WELDER’S WORLD.

Nieuwe laserlasmallen voor beter en efficiënter produceren In de afgelopen jaren heeft AWL veel ervaring opgedaan met het ontwikkelen en bouwen van laserlasmallen voor de automobielindustrie. De eisen vanuit de markt worden steeds strenger en ook de gebruikte materialen vragen om optimale condities tijdens het lasproces. De nieuw ontwikkelde, modulaire laserlasmallen bieden volgens AWL diverse voordelen.

•

•

• •

De omschakeling van hydraulische naar pneumatische cilinders zorgen voor minder lekkage en vervuiling. Een constante luchtstroom binnen de laserlasmallen verhoogt de kwaliteit van de las en vergroot de lassnelheid. Lokaal geplaatste luchtnozzles zorgen voor een precieze luchtstroom. Het inregelproces is verkort.

Sandwichmallen Voor het lassen van rugleuningen van de achterbank van auto’s wordt vooral gewerkt met de zogeheten sandwichmallen, een principe waarbij twee platen op elkaar klemmen en het te lassen product ertussen geklemd zit. Vooral in dit soort mallen heeft AWL veel doorontwikkeld. Groot voordeel is dat bij de sandwichmallen geen schermgas nodig is zoals bij andere laserlasmallen.

McCor approved

Krachtig, robuust en flexibel: ABIMIG® WT.

Uw talent, ons vak!

Hoog performante vloeistofgekoelde pistolen met snel wisselbare hals

De Groot Lasopleidingen in Breda is het grootste lasopleidingscentrum van Zuid-Nederland.

■

Slechts 3 types met capaciteit van 350 tot 600A

■

Onovertroffen verhouding capaciteit /grootte

■

Snel wisselbare en positioneerbare zwanenhals

■

Groot aantal zwanenhalzen met aangepaste geometrie

Modulair Bij de nieuwe ontwikkelingen is gekozen voor de opzet van modulaire laserlasmallen. “Componenten van de mal kunnen eenvoudig worden uitgewisseld, zodat productaanpassingen en -omstellingen snel en efficiënt gerealiseerd kunnen worden. Ook wordt hiermee het productspecifieke deel van een mal verlegd naar een minder complex gedeelte, waardoor de ‘time to market’ van het product wordt verkort.”

3210/2.-,+*.)('(&%)&2&($)-#2"2! 2 32 10/2.-,+*.)('(&%)&2&($)-#2"2! 2 3210/2-')+*.)('(&%)&20 32 10/2-')+*.)('(&%)&2020222 20222 32/-,)!(()(&%)&2$+.%)&,21222 32 /-,)!(()(&%)&2$+.%)&,21222 3 32/-,)%(,!-!()2$(-2.-,)!((--! &. 2 /-,)%(,!-!()2$(-2.-,)!((--! &. 3 32( *(!2+*.)('(&%)& 2 ( *(!2+*.)('(&%)& 32--!)2!-(&(&%)& 32 --!)2!-(&(&%)& 32+, +*,2 32 +, +*,2 +2#&!2#2( 2+&,2!)) !2$++ +2#&!2#2( 2+&,2!)) !2$++ .-,)&+'(%' )')& .-,)&+'(%' )')& ____________________________________________________________

DE GROO T LASOPLEIDINGEN GROOT )(') )2222)')(') )2222)'T 222
"22 2I2 .-,+*.)('(&%)& &. T222
"22 2I2 .-,+*.)('(&%)& &.

Voordelen nieuwe laserlasmallen “Door vooral te kijken naar de aandruktechniek en de luchtkwaliteit binnen de mal, hebben we vernieuwingen in de lasmallen doorgevoerd die een aantal voordelen bieden”, vertelt een woordvoerder van het bedrijf.

www.awl.nl

Laskolommen, rollenbanken en manipulatieapparatuur voor de zware industrie

Dealer voor de Benelux Euroweld is Benelux dealer van RedRock laskolommen, rollenbanken en manipulatieapparatuur. Wij zijn gespecialiseerd in customer based solutions en bieden zowel verkoop als verhuur aan van onze producten voor grote complexe turn-key oplossingen, waaronder assemblagelijnen voor windmolens, pijpleidingen en nog veel meer.

Uitgebreid assortiment voor verkoop en verhuur: • Laskolommen • O.P. Lasapparatuur • Rollenbanken • Manipulators • Horizontale draaitafels • Fit Up rollenbanksets • Growing lines

Euroweld B.V. | Steenstraat 16d | 4751GS Oud Gastel T 0165 31 78 55 | [email protected] | www.euroweld.nl 10

LASTECHNIEK

BREUKMECHANISCH ONDERZOEK - september 2015

LASTECHNIEK

september 2015

Brosse breuk is een gevaarlijk verschijnsel dat rampzalige gevolgen kan hebben. Historisch voorbeeld zijn de Liberty-schepen, gelaste vrachtschepen die werden ingezet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een tiental schepen brak tijdens gebruik onverwacht in tweeën en zonk. Om het risico op falende constructies terug te dringen, worden steeds uitgebreidere breukmechanische beproevingen vereist, zoals de CTOD-bepaling.

door Margriet Wennekes, fotografie Element Materials Technology

Z

elfs in de sterkste materialen kunnen scheuren ontstaan. Een scheur of een ander defect kan het startpunt zijn van het falen van een constructie, maar vanaf welke defectgrootte en onder welke spanningscondities gebeurt dat en hoe verloopt dit proces? Dat is het onderwerp van breukmechanisch onderzoek. In plaats van reageren op een probleem zodra het zich voordoet, is de industrie in het kader van de steeds strenger wordende vei-

Buigen of barsten Het toenemend belang van breukmechanisch onderzoek

waarom deze zo veel wordt toegepast op lasverbindingen. “Eigenlijk is het niet helemaal correct om te praten over een CTOD-test”, begint Erwin. “De CTOD is namelijk een waarde, de uitkomst van een buigtest aan een speciaal geprepareerde proefstaaf.” CTOD staat voor Crack Tip Opening Displacement (CTOD). Het is een van de breukmechanische bepalingen waarmee de breuktaaiheid van materialen kan worden bepaald. Het doel van deze test is nagaan in welke mate plastische vervorming optreedt tijdens buiging aan de tip van een kunstmatig aangebracht scherp defect (vermoeiingsscheur) in een proefstaaf. Simpel gezegd: een CTOD-waarde geeft informatie over de mate waarin een belaste constructie lokaal vervormt voordat ze breekt. Peter van Houten: “Een CTOD-bepaling is in het bijzonder geschikt voor dikwandige constructies die semi-statisch belast worden. Voor constructies die onderhevig zijn aan andere soorten belastingen, zoals stootbelasting of wisselende belastingen, zijn andere beproevingen nodig.”

“Een CTOD-bepaling is in het bijzonder geschikt voor dikwandige constructies die semi-statisch belast worden. ligheids- en milieuwetgeving genoodzaakt om problemen te vermijden door vooraf uitgebreide beproevingen uit te voeren. Een van die beproevingen is de CTOD-bepaling. In het laboratorium van Element Materials Technology in Breda wordt deze test op grote schaal toegepast voor opdrachtgevers uit de olie- en gasindustrie.

Voor constructies die onderhevig zijn aan andere soorten belastingen, zoals stootbelasting of wisselende belastingen, zijn andere beproevingen nodig.”

Buigtest Erwin de Rijcke en Peter van Houten, beiden werkzaam voor Element, hebben veel ervaring met breukmechanisch onderzoek. Zij leggen uit wat de CTOD-test inhoudt en

12

13

LASTECHNIEK

BREUKMECHANISCH ONDERZOEK - september 2015

Naast het uitvoeren van beproevingen doet Element steeds meer aan consultancy op dit gebied. Erwin de Rijcke: “Het gaat steeds meer om de engineering erachter, zoals Engineering Critical Assessment (ECA). Dat betekent dat we aan de hand van beproevingen bekijken of een pijpleiding voldoende levensduur heeft. Bij ECA worden nog veel meer parameters meegenomen, zoals de belasting tijdens optillen, lassen, leggen op de zeebodem, enzovoorts. De CTOD-bepaling is een van de onderdelen van ECA.”

De praktische beperkingen van de CTODbepaling liggen vooral in de afmetingen en sterkte van de proefstaven. Voor zeer dikwandige constructies moeten de krachten enorm hoog zijn om over de volledige materiaaldikte te kunnen testen. In de laboratoria van Element is een belasting tot 2000 kN mogelijk.

Toenemende vraag

Conservatief Peter van Houten: “Voor dunwandige pijpleidingen is de bepaling van een CTOD-waarde niet altijd representatief, wat leidt tot een te kleine toegestane foutgrootte en onnodig hoge vervaardigingskosten. In plaats daarvan wordt steeds vaker de zogenaamde J-test uitgevoerd. Bij deze test wordt de energie bepaald die nodig is om een proefstaaf met een vermoeiingscheur te deformeren tot maximum sterkte. De proefstaaf voor een J-test is een zogenaamde SENT-proefstaaf (Single Edge Notch Tension). De proefstaaf lijkt op die voor de CTOD-bepaling, maar de geometrie is iets anders. Bij SENT-staaf zit de notch aan het materiaaloppervlak. Daardoor deformeert de staaf (het materiaal aan de scheurtip) makkelijker. Het idee daarachter is dat lasfouten in pijpleidingen vaak bindingsfouten zijn, die dicht aan het oppervlak liggen. De J-test geeft minder conservatieve resultaten, maar benadert de werkelijkheid van gelaste pijpleidingen beter. Het is wel mogelijk om de resultaten van een CTOD-bepaling te converteren naar een Jwaarde. Er zijn zelfs mogelijkheden om met één test beide waarden te verkrijgen.”

Lassen zijn belangrijk Bijna alle CTOD-bepalingen worden uitgevoerd op lasverbindingen in dikwandige constructies. “Een constructie moet zich kunnen zetten. Je krijgt het bijvoorbeeld bij een platform nooit voor elkaar dat de zetting op alle hoeken gelijk is. De rek moet uit de lassen komen. Ook bij het leggen van pijpleidingen concentreren de spanningen zich in de lassen. “Het leggen van een pijpleiding op zee is te vergelijken met een ketting van spaghetti die naar de zeebodem moet; de spanningen als gevolg van het buigen concentreren zich bij de lassen. Daarom is de kwaliteit van de lassen zo belangrijk.” Het lassen gaat gepaard met warmte-inbreng en structuurveranderingen waardoor er

14

september 2015

Het laboratorium bij Element in Breda

lokaal materiaalverbrossing kan optreden die gepaard gaat met hoge restspanningen in het materiaal. Kwalitatief onvoldoende lassen kunnen daardoor leiden tot voortijdig scheuren of plotselinge breuk.

Kwalitatief onvoldoende lassen kunnen daardoor leiden tot voortijdig scheuren of plotselinge breuk.

Hogesterktematerialen Breukmechanische testen zijn altijd aan nieuwe ontwikkelingen onderhevig, zoals het gebruik van nieuwe materialen. Het uitvoeren van een CTOD-bepaling op hogesterktematerialen brengt extra moeilijkheden met zich mee. Bij deze materialen liggen namelijk de rekgrens (vloeigrens) en treksterkte dicht bij elkaar. Het grootste praktische probleem bij de uitvoering van de test is dan het gecontroleerd aanbrengen van een vermoeiingsscheur. Die vermoeiingsscheur, aan de tip van de kerf (notch), wordt aangebracht door middel van een driepuntsbuiging met een lage wisselende belasting. Daarbij mag de staaf niet kromtrekken. Je moet dus gedurende het scheurgroeiproces onder de rekgrens blijven, maar dat is bij hogesterktestaal heel moeilijk. Vaak buigt of breekt de staaf.

De laboratoria van Element hebben te maken met een toenemende vraag naar breukmechanische testen. Sinds 2011 is het aantal uitgevoerde testen bijna verdrievoudigd. Dat komt omdat deze beproevingen steeds meer worden vereist als onderdeel van kwalificaties. Erwin de Rijcke noemt als voorbeeld de afbouw van onderdelen van het het grootste hefschip ter wereld. “Dit hefschip ontmantelt o.a. platforms op zee, maar moet ook pijpleidingen leggen. Op het schip is daartoe een lasstraat gebouwd, en achter op het schip is een grote constructie gemaakt, die zorgt voor het leggen van de pijpen. We hebben hiervoor veel destructieve testen ten behoeve van laskwalificaties gedaan”.

LASTECHNIEK

Personalia Dr. ir. Peter van Houten (IWE) werkt als senior metaalkundige en manager van de afdeling schadeonderzoek bij Element Materials Technology in Breda. Hij is nauw betrokken geweest bij de implementatie van de diverse breukmechanische testen bij Element Materials Technology. Ing. Erwin de Rijcke, werktuigbouwkundige met veel operationele ervaring, houdt zich sinds enkele jaren bezig met de commerciële ontwikkeling van Element Materials Technology binnen Europa. Een ander voorbeeld is een nieuw groot project in Turkije, waar een 1800 km lange pijpleiding moet worden gelegd vanuit de Kaspische Zee en over land, verder Europa in. “Bij dit project zijn zeven staalmills betrokken, acht pijpleveranciers en meerdere contractors. Je hebt dan te maken met een grote en ingewikkelde matrix aan materialen en leveranciers, en elke lasverbinding moet apart getest worden: pijp A aan B, B aan C, maar ook A aan A, enzovoorts. Dat vraagt enorm veel beproevingen.” CTOD-bepaling De CTOD-proefstaaf, de zogenaamde SENB-proefstaaf, is te vergelijken met een grote proefstaaf voor een Charpy kerfslagproef. (SENB staat voor Single Edge Notch Bend.) Aan de wortel van een machinaal aangebrachte kerf (notch) wordt een vermoeiingsscheur van nauwkeurig bepaalde afmetingen geïntroduceerd. In plaats van het toedienen van een stootbelasting (zoals bij de kerfslagproef) wordt de CTOD-staaf in een driepuntsbuigtest belast met een langzaam oplopende statische belasting, totdat het proefstuk breekt. Tijdens de proef worden de belasting (N) en de verandering van de scheurtipopening (mm) geregistreerd en in een grafiek uitgezet. Op basis van de analyse van de meetgegevens kan de CTOD-waarde berekend worden. De minimaal vereiste waarde wordt voorgeschreven in de normen, maar minimale vereiste CTOD-waarden van 0,13 mm (0.005 inch) en 0,25 mm (0.01 inch) komen veel voor. Uit de resultaten van de CTOD-proef, in combinatie met de gegeven belastingscondities tijdens installatie en gebruik, wordt middels een ECA bepaald wat de maximaal toegestane defectgrootte is. Dit is de defectgrootte die nog net geen aanleiding geeft tot instabiele (plotselinge) breuk.

15

LASTECHNIEK

CERTIFICATIE - september 2015

‘Met een certificaat laat je zien dat je het niveau van je kennis en kunde op peil houdt’

september 2015

LASTECHNIEK

Sinds begin dit jaar kun je als lasinspecteur met een IWI-diploma gecertificeerd worden door het NIL. Het Nederlands Instituut voor Lastechniek geeft hiermee gehoor aan een veelgehoorde wens vanuit de industrie. Diploma’s zijn onbeperkt geldig en gaan een leven lang mee, maar met een certificaat toon je aan dat je je vakbekwaamheid op peil houdt. Dit artikel gaat in op het belang van persoonscertificatie voor iedereen met een las- of laskaderdiploma.

door Leo Vermeulen, fotografie Heidi Borgart bij Kepser Pro-Metaal B.V.

D

Certificatie

nu ook mogelijk voor lasinspecteurs met een IWI-diploma 16

e afgelopen maanden hebben weer vele lassers en lastechnici examens afgelegd om in het bezit te komen van een diploma. Voor lassers gaat het om een handvaardigheidsdiploma; voor lastechnici om een EWF- of een IIW-laskaderdiploma. Al deze diploma’s worden verstrekt door het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL). Tijdens de opleiding doen cursisten in relatief korte tijd veel kennis en kunde op, die tijdens het examen worden getoetst. Is een diploma eenmaal behaald, dan blijft dat altijd geldig. Het is een startkwalificatie om een bepaald beroep te kunnen gaan uitoefenen. Maar daarmee houdt het natuurlijk niet op. Na het behalen van een diploma zul je je vaardigheden en kennis continu op peil moeten houden. Door middel van certificatie maak je dit bovendien aantoonbaar voor je werkgever, opdrachtgever of klant.

Handvaardigheidsdiploma’s en certificatie van lassers De praktische lasdiploma’s spelen een belangrijke rol bij de werving en selectie van personeel. Bedrijven kunnen bijvoorbeeld een bepaald handvaardigheidsniveau verlangen van nieuw aan te nemen personeel. Bovendien kunnen bedrijven aan de hand van de handvaardigheidsniveaus het kwaliteitsniveau aangeven van hun uitvoerend laspersoneel. Voor het behalen van een lasdiploma moet je een praktijk- en een theorie-examen succesvol afleggen. Naast de bekende NIL Handvaardigheidsdiploma’s niveau 1 tot en met 4 zijn er op dit gebied ook de diploma’s International Welder van

het IIW (International Institute of Welding) voor hoek-, plaat- en pijplassen. Ben je lasser, dan is het belangrijk dat je je handvaardigheid op peil houdt door het regelmatig uitvoeren van laswerk. In toenemende mate wordt van lassers verwacht dat ze niet alleen gediplomeerd, maar ook gecertificeerd zijn. Voor het handmatig smeltlassen gebeurt dit volgens afspraken die zijn vastgelegd in de normenserie EN-ISO 9606. De certificatie van lassers gebeurt door middel van het maken van een op de productie gerichte proeflas. In tegenstelling tot een lasdiploma wordt een certificaat uitgegeven met beperkte geldigheidsduur en beperkte geldigheidsgebieden.

Hoe houd je als lasser je kennis op peil? Wil je je vakkennis bijhouden, dan heb je daartoe meerdere mogelijkheden. Het lezen van vakliteratuur, zoals vakblad Lastechniek, is daar een goed voorbeeld van. Maar denk ook eens aan het bijwonen van evenementen. Leveranciers en opleidingsinstituten organiseren regelmatig bijeenkomsten waarin lastechnische thema’s centraal staan. Of bezoek een vakbeurs. Tijdens de Welding Week of de NIL Verbindingsweek krijg je in relatief korte tijd een goed beeld van het aanbod aan lasapparatuur en andere lasgerelateerde producten en diensten. Verder zijn in Nederland en België regionale lasgroepen actief. Deze lasgroepen zijn zeer laagdrempelig. Iedereen, van lasser tot ingenieur, kan tegen een kleine vergoeding lid worden. De lasgroepen bieden, naast een interessant programma van lezingen en bedrijfsbezoeken, ook de mogelijkheid je relatienetwerk binnen de lastechniek te vergroten. Tot slot is het belangrijk om aandacht te besteden aan de arbeidsomstandigheden voor lassers. Hiertoe is het noodzakelijk deel te nemen aan bedrijfsgebonden werkoverleg, de zogenaamde ‘toolboxmeetings’.

Lascoördinator en certificatie Het laskader is een verzamelnaam voor functies binnen de lastechniek die niet primair gericht zijn op het uitvoeren

17

LASTECHNIEK

CERTIFICATIE - september 2015

LASTECHNIEK

september 2015

NIL Certificatieschema al vele jaren actief. Sinds begin dit jaar is dit schema uitgebreid met de mogelijkheid om ook lasinspecteurs met een IWI-diploma te certificeren.

voor kwalificatie van het personeel voor de uitvoering van visuele inspectie naar de EN-ISO 9712 of gelijkwaardig. Het schema voor certificatie van de lasinspecteur is mede hierop gebaseerd.

Certificaten lasinspecteurs en visuele inspecties Het NIL verstrekt de volgende certificaten voor vakbekwaamheid van lasinspecteurs: • NIL Certified Welding Inspector (CWI) Vereist IIW-diploma: International Welding Inspector - Basic (IWI-B) • NIL Certified Senior Welding Inspector (CSWI) Vereist IIW-diploma: International Welding Inspector - Standard (IWI-S) • NIL Certified Comprehensive Welding Inspector (CCWI) Vereist IIW-diploma: International Welding Inspector - Comprehensive (IWI-C) Eén van de vele taken van de lasinspecteur is de visuele inspectie van de las. De meeste laskwaliteitsnormen schrijven voor dat de visuele inspectie conform de norm ENISO 17637 uitgevoerd moet worden. Deze norm verwijst

Niveau van het laswerk, maar op de aansturing daarvan. Een voorbeeld van een kaderfunctie is de functie van lascoördinator. Als lascoördinator ben je verantwoordelijk voor het aansturen en coördineren van alle activiteiten die met het lassen te maken hebben. De EN-ISO 14731 ‘Lascoördinatietaken en verantwoordelijkheden’ geeft een zeer uitvoerige lijst van taken die hiertoe kunnen behoren. Afhankelijk van de aard van het bedrijf en het soort werkzaamheden zal iedere lascoördinator daar zijn eigen invulling aan moeten geven. Het opleidingsniveau van een lascoördinator kan dan ook per bedrijf verschillen. De RWC-opleiding is speciaal in het leven geroepen voor bedrijven die vallen onder de lagere uitvoeringsklassen (EXC 2) van de EN 1090 en die hun lascoördinator door middel van deze opleiding willen voorbereiden op hun taak. Diepgaander en op meerdere sectoren gericht, zijn de laskaderopleidingen IWP, IWS, IWT en IWE. Ook als lascoördinator moet je je kennis en kunde aantoonbaar op peil houden, ongeacht het diploma dat je op zak hebt. De genoemde mogelijkheden voor lassers (vakbladen, lastechnische bijeenkomsten, beursbezoek, lasgroepen) zijn ook voor lascoördinatoren van toepassing. Echter voor lascoördinatoren en ander laskaderpersoneel ligt de nadruk nog veel meer op het onderhouden van kennis. Kennis van lasprocessen, materialen, constructie, re-

18

gelgeving enzovoort. Deelname aan het jaarlijks door het NIL en BIL georganiseerde Lassymposium is een goede manier om dit soort kennis bij te houden. Maar ook themadagen en beurzen op het gebied van materiaaltoepassingen, engineeringsvraagstukken en corrosieproblematiek lenen zich hier goed voor. Ook als gediplomeerd lascoördinator kun je gecertificeerd te worden. Bij lassers is het certificatietraject voornamelijk gericht op de praktische vaardigheden, maar bij de lascoördinator is dit meer gericht op het kennisniveau, ofwel de vakbekwaamheid.

Certificaat aanvragen Voor het aanvragen van een NIL-certificaat voor vakbekwaamheid kun je terecht bij de afdeling Certificatie. Op de NIL-website vind je meer informatie, zoals het reglement, hoe je een aanvraag indient, en de voorwaarden waaraan je moet voldoen. Het NIL onderhoudt een systeem waarin de geldigheid van de certificaten wordt bewaakt. Deze gegevens zijn in te zien via de certificatiedatabase (www.nil.nl/certificatie). Zo is voor iedereen zichtbaar wie gecertificeerd is.

Nederland

Nederland en België

USA

UK

Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL)

Hobéon/SKO (NL) DNV Certification BV

American Welding Society (AWS)

Certificatie van lasinspecteur n.v.t.

Alleen voor visuele inspectie van de las Visual Welding Inspector VTw1 Gebaseerd op ISO 9712

Certification

Certification Scheme for Welding and Inspection Personnel (CSWIP) Certification

2

NIL Certified Welding Inspector (CWI) Gebaseerd op diploma IWI-B

3

4

1

Certificaat van vakbekwaamheid Om de vakbekwaamheid van laskaderpersoneel te beoordelen en te erkennen door middel van een certificaat, werkt het NIL met een Certificatieschema. Het schema definieert het onderwijsprofiel, de kennis, ervaring en verantwoordelijkheden die vereist worden voor een scala aan lastaken en het biedt een professionele beoordelingsprocedure. Certificatie heeft betrekking op de ‘actuele bekwaamheid’ in plaats van de ‘historische bekwaamheid’ (die door middel van een diploma is bewezen). Daarom heeft een certificaat een beperkte geldigheidsduur en moet het elke drie jaar worden vernieuwd. Een certificaat laat zien dat je aantoonbaar activiteiten onderneemt om je vakbekwaamheid op peil te houden. Voor alle eerder genoemde opleidingen, met uitzondering van de IWP, is het

De onderstaande tabel geeft een overzicht van de diverse certificaten die er (ook in het buitenland) bestaan op het gebied van de lasinspectie. De aangegeven vier niveaus zijn niet geformaliseerd en zijn slechts bedoeld als een globale indicatie van het toenemende kennisniveau.

Certified Associate Welding Inspector (CAWI)

CSWIP 3.0 Visual Welding Inspector

Visual Welding Inspector VTw2 Gebaseerd op ISO 9712

Certified Welding Inspector (CWI)

CSWIP 3.1 Welding Inspector

NIL Certified Senior Welding Inspector (CSWI) Gebaseerd op diploma IWI-S

n.v.t.

Certified Senior Welding Inspector (SCWI)

CSWIP 3.2 Senior Welding Inspector

NIL Certified Comprehensive Welding Inspector (CCWI) Gebaseerd op diploma IWI-C

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

19

LASTECHNIEK

SAIL 2015 - september 2015

Een dagje Damen tijdens Sail 2015

H

et is druk in Amsterdam. Grote drommen toeristen lopen vanaf het Centraal Station richting de IJhaven. Maar ook andere delen van Amsterdam zijn betrokken bij de festiviteiten. Het evenementengebied van SAIL 2015 is opgedeeld in vijf ‘oceanen’, met elk een eigen kleur en thematiek. Het gebied op en rondom de voormalige NSDM-werf, waar ook Damen Shiprepair Amsterdam gevestigd is, is deze week omgedoopt tot de ‘Groene Oceaan’. Op dit terrein staat de toekomst centraal, met de nadruk op duurzaamheid, innovatie & technologie.

Groene oceaan

Damen Shiprepair Amsterdam is een scheepswerf gelegen aan de westzijde van de voormalige NDSMwerf. Na het faillissement van de NDSM zijn de dokken en ligplaatsen in gebruik genomen door scheepsreparatiebedrijf Shipdock BV. Na een aantal succesvolle jaren viel het oog van scheepsbouwgigant Damen op het kleine Amsterdamse team en sinds 2015 heet het bedrijf Damen Shiprepair Amsterdam. De activiteiten bestaan uit onderhoud, conversie- en reparatieprojecten voor schepen tot 450 meter lang. Het werk varieert enorm: van het herstellen van schade aan baggerschepen en het schilderen van vistrawlers, tot het installeren van extra onderdelen bij mobiele boorplatforms (jack-ups). Tijdens al deze werkzaamheden wordt geprobeerd het milieu zo min mogelijk te belasten. Constant wordt gezocht naar een duurzamere manier van werken. Damen Shiprepair Amsterdam streeft ernaar om de groenste werf van Nederland te worden.

Vanaf 19 augustus vormde Amsterdam een week lang het decor voor honderden fraaie, historische zeilschepen tijdens SAIL, het vijfjaarlijkse evenement dat liefhebbers van over de hele wereld trekt. De maritieme sector was altijd al belangrijk voor de Nederlandse economie, en is dat nog steeds. Dit jaar was er daarom niet alleen aandacht voor de rijke scheepvaarthistorie. Onder het motto ‘Van Gouden verleden naar Gouden toekomst’ pakte Damen Shiprepair Amsterdam uit met de Damen Experience Days. door Margriet Wennekes, fotografie Bert de Jong

20

LASTECHNIEK

september 2015

Een speciale veerdienst brengt bezoekers tot vlakbij de werf. Sarah de Waart, medewerker marketing & sales bij Damen: “Wij willen vooral de generatie van nu kennis te laten maken met het mooie en veelzijdige vak van scheepsbouw en scheepsreparatie. Daarom hebben we gericht scholen uitgenodigd ons een bezoek te brengen. We verwachten vandaag en morgen zo’n 2000 studenten.” Elk halfuur rijdt er een elektrisch treintje om bezoekers rond te leiden over het terrein en door de machinefabriek van Damen Shiprepair om te zien hoe het eraan toegaat op een reparatiewerf. Per keer kunnen twaalf mensen mee. De belangstelling is groot en de wachttijd loopt dan ook snel op. Gelukkig is er elders op de kade genoeg te beleven. Veel toeleveranciers van Damen hebben gehoor gegeven aan de oproep om tijdens de Damen Experience Days zoveel mogelijk doe-activiteiten te organiseren. Zelf geeft Damen het goede voorbeeld. “Las hier je eigen anker”, staat te lezen op een grote rode afscheidingswand, waarachter jonge, maar ook oudere bezoekers kunnen ervaren hoe het voelt om zelf een laspistool te hanteren. Ook bij Lashuis Haprotech kan gelast worden. Na in een overall gehesen te zijn en voorzien van alle beschermende middelen, kunnen zelfs de jongste kinderen aan de slag met het lassen van het SAIL-logo of hun eigen naam op een plaatje. De ervaren lasdocent Peter Boon en de negentienjarige Casey Lagrand, een enthousiaste leerlinge die een lasopleiding volgt bij Haprotech, zorgen voor deskundige begeleiding. Casey vertelt hoe zij tot haar beroepskeuze is gekomen: “Ik ben geïnteresseerd

geraakt in het lassersvak door de technieklessen op school. Vooral mijn vader heeft me daarin verder gestimuleerd. Hij heeft lang geleden zelf een aantal lasdiploma’s behaald en begrijpt wat me er zo in aantrekt. Ik ben nu in opleiding voor mijn MAG-diploma niveau 2, en ik hoop snel aan het werk te kunnen, misschien wel bij Damen Shiprepair. Dit wereldje bevalt me wel.”

Dame bij Damen De scheepsbouw en -reparatie mag dan nog steeds een mannenwereld zijn, de lasingenieur die bij Damen Shiprepair & Conversion verantwoordelijk is voor het kwaliteitsmanagement, is een vrouw. Karin Kromhout verdiende haar sporen als maritiem officier en werkt nu al ruim negen jaar als IWE’er voor het bedrijf. Zij staat als vakvrouw goed aangeschreven, onder andere bij de toeleveranciers van lasapparatuur. Een van die toeleveranciers is Perk Technische Handelsonderneming. Bas Jonkman, productspecialist bij Perk Lastechniek presenteert samen met Johan van Lenten van Kemppi de SuperSnake, die met het lange en flexibele slangenpakket speciaal ontwikkeld is voor MIG/MAG-lassen in beperkte en moeilijk toegankelijke ruimtes. Perk richt zich vandaag op de meer ervaren lassers en kwaliteitsmanagers, zoals Karin Kromhout. Zo demonstreert Johan een nieuwe app voor het beheersen en registreren van lasparameters en andere gegevens. “Deze app maakt het werk voor bijvoorbeeld lascoördinatoren een stuk eenvoudiger”, aldus Johan van Lenten.

21

LASTECHNIEK

SAIL 2015 - september 2015

Afwisselend en spannend

Aan het werk

Ook het niet-destructief onderzoek vormt een belangrijke activiteit voor de scheepswerf, zowel tijdens nieuwbouw als bij de inspectie van bestaande schepen. Leon de Ridder van Mistras wil deze dagen vooral benutten om jongeren mee te geven hoe spannend en afwisselend het werk van een NDO’er kan zijn. “De ene dag sta je in een bakkerij leidingen te inspecteren, de andere dag ben je buiten, en klim je in een mast om je onderzoek te doen. Het is altijd anders en je komt op de gekste plekken.” Hij laat verschillende onderzoeksopstellingen zien waar bezoekers zelf mee mogen ‘spelen’, om een idee te geven van magnetisch onderzoek, ultrasoon onderzoek en filmlezen. “We staan te springen om mensen. Als je lasser bent en je breidt je vakkennis uit met NDO-diploma’s, dan ben je goud waard op de arbeidsmarkt.”

Op het moment van ons bezoek is het nog rustig op de werf. Zojuist is het indrukwekkende Zr. Ms. Friesland aangemeerd, een van de vier patrouilleschepen van de Koninklijke Marine. Bezoekers zijn welkom om een kijkje aan boord te nemen, maar de verwachte grote groep studenten laat nog even op zich wachten. Wel treffen we aan de lunchtafels verderop een groep van twee docenten en tien leerlingen van Scheepswerf ‘De Chinook’ een leerwerkbedrijf in IJmuiden. Vandaag zijn ze naar Amsterdam gekomen in het kader van hun introductieweek. Een van de leerlingen heeft al eens een tijdje gewerkt voor Damen Shiprepair en kent het bedrijf dus al een beetje. Docenten Michel Kaspers en Ed Zijlstra vertellen dat hun leerlingen in het reguliere onderwijs hun draai niet konden vinden. In het kader van het project ‘Perspectief’ krijgen deze jongeren de kans om alsnog een goede opleiding te voltooien. Op de werf in IJmuiden bouwen ze aan een lesboot voor het Maritiem College Velsen. De leerlingen, jongens tussen 16 en 20 jaar, zijn echte doeners. “Een leuk dagje uit, maar eigenlijk ben ik het liefst gewoon zelf aan het werk”, is de algehele mening. We worden spontaan uitgenodigd om snel eens naar het schip in aanbouw te komen kijken op de werf in IJmuiden. Een mooi besluit van een dagje Damen.

Dat is ook de belangrijkste boodschap van Derkjan Beunk van MME Group. “Wij zijn vooral op zoek naar mts’ers die we kunnen opleiden voor het uitvoeren van niet-destructief onderzoek. Het NDO wordt steeds belangrijker en de behoefte aan goed opgeleide NDO’ers groeit. Daarnaast zoeken we klimmers. Sinds kort hebben we een afdeling ‘Rope Access’. Voor het uitvoeren van onderzoek aan bijvoorbeeld windmolens heb je mensen nodig die niet bang zijn om op grote hoogte hun werk te doen. Ik denk dat veel jongeren dit werk aanspreekt, en die hopen we vandaag en morgen te bereiken.”

“Las hier je eigen anker”

In het najaar start TSH met de volgende lasopleidingen in Emmen NIL-lasopleidingen niveau 1 t/m 4 TIG | BMBE | Autogeen | MIG/MAG Kaderopleidingen • Meesterlasser, IWP • Lasspecialist, IWS • Schakelopleiding IWT, SIWT • International Welding Technologist, IWT • Lascoördinator IWC B/S • Visueel lasinspecteur level 2, vt-W2

T 0591 66 93 99 | E [email protected] | www.tshvakopleidingen.nl 22

LASTECHNIEK

VAKTROTS - september 2015

september 2015

LASTECHNIEK

“Voor de handlasser is de perfecte las vaak het hoogste doel, maar voor mij is dat een minimale eis. Het hoort er gewoon bij. We hebben zeer kritische klanten - vooral uit de auto-industrie die de hoogste kwaliteit eisen.

‘De perfecte las is mijn minimale eis’

als sorteerder aan de slag ging wist hij twee dingen: aluminium is licht, staal is zwaar. “En dat was het. Maar ik leerde veel in de praktijk.” Dat viel zijn chef ook op. “Eind 2010 vroeg hij of ik voorman wilde worden van de afdeling Finishing. Leuk werk: ontbramen, wassen, inpakken. Daarna werd ik meewerkend voorman van de afdeling SME – stamperij, montage en eindafwerking.”

Wie nieuwsgierig en leergierig is komt een heel eind. Dat bewijst de opmerkelijke loopbaan van lasrobotprogrammeur Robert Rogowski. Of het nu gaat om het leren van een taal of het programmeren van een lasrobot – hij wil altijd precies weten hoe het zit.

Een mooie loopbaanontwikkeling voor iemand die min of meer toevallig in de metaal is beland. Maar Rogowski wilde meer. En keek goed om zich heen in het bedrijf. Begin dit jaar hoorde hij dat de lasrobotprogrammeur vertrok. “Een baan met toekomstperspectief. Ik stelde mijn chef voor om die functie over te nemen. Dat kon. Ik deed een driedaagse cursus en combineer het programmeerwerk nu met mijn werk als meewerkend voorman.”

door Jaap van Sandijk, fotografie Ted Walker

T

oen Rogowski als achttienjarige zijn opleiding tot dakdekker voltooide in zijn Poolse vaderland, begon hij al snel over grenzen heen te kijken. “Het buitenland trok, ik wilde de wereld ontdekken.” Zo’n acht jaar geleden ging hij, samen met twee vrienden, aan de slag in de Nederlandse steigerbouw. “Leuk werk voor een aantrekkelijk salaris. Maar na drie jaar hield dat op.” Begin 2010 greep hij de kans om bij Metaalwarenfabriek Latenstein aan de slag te gaan als sorteerder. “Hé, zei mijn chef. Een Pool die Nederlands spreekt! Dat is handig. Er werkten namelijk meer Polen. En dan is het prettig als iemand kan optreden als vertaler.”

24

Nederlandse taal De 29-jarige Rogowski spreekt goed Nederlands, maar had daar geen lesboeken of cursus voor nodig. “Geleerd op de steiger en in de bouwkeet”, verklaart hij. “Het enige dat ik in het in het begin verstond, was ‘die Pool’. Telkens dacht ik: ze hebben het over mij. Wat zeggen ze toch allemaal? Nieuwsgierigheid was mijn drijfveer. Door veel te vragen heb ik de taal onder de knie gekregen.” Toekomstperspectief Als dakdekker en steigerbouwer was Rogowski totaal onbekend met de wereld van de metaalwaren. Voordat hij

Perfecte las Rogowski is enthousiast over zijn werk als programmeur. Hij schudt direct alle voordelen uit zijn mouw. “Je wordt niet vies, het is beter voor je gezondheid, je levert betere kwaliteit, het werktempo ligt hoger, je hebt geen gespecialiseerde lassers nodig en je bent voorbereid op de toekomst.” Op het gebied van handlassen heeft Rogowski geen ervaring. Maar hij weet dat dat een heel andere tak van sport is. “Voor de handlasser is de perfecte las vaak het hoog-

ste doel, maar voor mij is dat een minimale eis. Het hoort er gewoon bij. We hebben zeer kritische klanten - vooral uit de auto-industrie - die de hoogste kwaliteit eisen. Voor die kwaliteit ben ik als programmeur verantwoordelijk. En dat luistert heel nauw: wij produceren onder meer bajonetten voor tanks van vrachtwagens en onderdelen voor Isofix, een internationaal gestandaardiseerd systeem voor bevestiging van kinderzitjes in auto's.” Mooiste weken Het klinkt misschien wat oncollegiaal, maar de beste werkmomenten beleeft Rogowski als hij de operators van de lasrobot niet hoort of ziet. “Dat betekent namelijk dat er geen storingen zijn en ik niets hoef bij te stellen. Soms gaan er weken voorbij dat ik geen operator spreek. Dat zijn voor mij de mooiste weken. Dan ben ik echt trots op mezelf!” Op lascursus Ondertussen blijft de radar van Rogowski actief. Zo is nu zijn nieuwsgierigheid gewekt naar het handlassen. “Als ik hier lassers aan het werk zie, denk ik vaak: waarom las je met die dikte? Waarom kies je een bepaalde snelheid? Waarom gebruik je koper? Dat wil ik weten. Ook wil ik graag Fingerspitzengefühl voor het lassen ontwikkelen.” Nog dit jaar gaat de ambitieuze Pool op lascursus. “Hoe meer diploma’s, hoe beter.”

25

LASTECHNIEK

L ASBAARHEID VAN KOPER - september 2015

Laskennis opgefrist 23 Koper en koperlegeringen hebben over het algemeen een goede weerstand tegen corrosie en het zijn goede geleiders van elektriciteit en warmte. Om aan deze materialen te lassen en daarbij de gunstige eigenschappen te behouden, moeten de juiste voorzorgsmaatregelen genomen worden. Daarover gaat deze aflevering van Laskennis Opgefrist.

Lasbaarheid van koper en koperlegeringen Geschiedenis De verbindingstechniek van koper en koperlegeringen kent een lange geschiedenis. Aanvankelijk werden deze materialen aan elkaar verbonden door middel van smeedlassen (wellen) en zachtsolderen. Later deden andere verbindingstechnieken hun intrede, zoals autogeen lassen, koolbooglassen en lassen met beklede elektroden. In de periode na de Tweede Wereldoorlog kwamen daar technieken bij: TIG-, MIG- en plasmalassen en hardsolderen. Tegenwoordig worden ook nieuwere verbindingstechnieken toegepast, zoals elektronenbundellassen, magnetisch pulslassen, wrijvingslassen en ultrasoon lassen. Deze technieken hebben een aantal voordelen ten opzichte van de traditionele verbindingsprocessen: • De materialen kunnen meestal gelast worden zonder lastoevoegmateriaal. • De warmte-beïnvloede zone (WBZ) blijft beperkt, waardoor er minder verbrossing en minder sterkteverlies optreedt. • Twee verschillende soorten materialen kunnen aan elkaar worden verbonden, de zogenaamde ‘heterogene verbindingen’. Voorbeelden zijn koper aan aluminium of koper aan roestvast staal.

In het dagelijks spraakgebruik worden koperlegeringen meestal aangeduid met hun populaire benamingen, zoals: • zuiver koper of OFHC-koper (zuurstofvrij - hoogst geleidend) • handelskoper of HC-koper (koper met kleine toevoegingen/verontreinigingen) • messing of koper-zinklegering • nikkelzilver of koper-zink-nikkellegering • brons of koper-tinlegeringen (soms met fosfortoevoeging voor fosforbrons) • gunmetaal of koper-tin-zinklegering (soms met toevoeging van lood) • aluminiumbrons of cupro-aluminium • siliciumbrons of koper-siliciumlegering • cupronikkel of koper-nikkellegering (Cunifer)

Zuiver koper Messing

Zuurstofvrij OFHC, fosfor gedesoxideerd Laag zink < 30% Hoog zink (40%) 20% Zn / 15% Ni 45% Zn / 10% Ni 4,5 - 6% Sn / 0,4 P 3% Si < 7,8 % Al > 7,8 % Al 6Al / 2% Si Zonder lood Loodhoudend 10% Ni 30% Ni

S Cu 1897, S Cu 1898 S Cu 6328, S Cu 6560 niet aanbevolen S Cu 6328, S Cu 6560 niet aanbevolen S Cu 5180 S Cu 6560 S Cu 6240, S Cu 6100 S Cu 6180, S Cu 6328 S Cu 6100 S Cu 5180, S Cu 6560, S Cu6180 niet aanbevolen S Cu 7061, S Cu 7158 S Cu 7158

Cupronikkel Tabel 1

Wrijvingslassen van koper aan aluminium (Foto : Belgisch Instituut voor Lastechniek)

Een aantal specifieke koperlegeringen met hun aanbevolen lastoevoegmateriaal voor het MIG-, TIG- en plasmalassen.

Lasbaarheid Ondanks deze lange geschiedenis is het verbinden van koper en zijn legeringen tot op de dag van vandaag een specialisme waar nog regelmatig problemen bij worden ondervonden.

Soorten koperlegeringen Naast zuiver koper kennen we inmiddels een groot aantal koperlegeringen. Deze koperlegeringen worden meestal ingedeeld op basis van hun typerende legeringselementen. Voor de aanduiding van koper en koperlegeringen op tekeningen en in bestellingen bestaan gedetailleerde Britse, Franse, Duitse en Amerikaanse normbladen. In Nederland hanteren we normen die zijn afgeleid van de Europese normen, zoals NEN-EN 1412:1995, NEN-EN 1172:2011 en NEN-EN 1173:2008.

26

Sommige legeringen kunnen beter niet gelast worden. Zoals ook blijkt uit tabel 1, wordt het lassen aan messing met hoog zinkgehalte, nikkelzilver (45% Zn, 10% Ni) en loodhoudend gunmetaal niet aanbevolen.

Aanbevolen lastoevoegmateriaal NEN-EN-ISO 24373:2009

Gunmetaal

Foto 2

Tabel 1 geeft een overzicht van een aantal populaire koperlegeringen en de aanbevolen lastoevoegmaterialen volgens NEN-EN-ISO 24373:2009 voor het TIG-, MIG- en plasmalassen. Soortgelijke informatie over de samenstelling van aanbevolen lastoevoegmaterialen wordt gegeven in de AWS A5.7/A5.7M:2008. Beklede elektroden zijn gespecificeerd in AWS A5.6/A5.6M:2007.

Specifieke legering

Fosforbrons Siliciumbrons Aluminiumbrons

Magnetisch pulslassen van koper aan aluminium (Foto : Belgisch Instituut voor Lastechniek)

Lastoevoegmaterialen

Legeringsgroep

Nikkelzilver

Foto 1

LASTECHNIEK

september 2015

De verschillende koperlegeringen vertonen karakteristieke verschillen op het gebied van lasbaarheid. Zuiver koper heeft een zodanig hoog warmtegeleidingsvermogen dat voorwarmen op hoge temperatuur (tot 500 °C) vaak nodig is om de snelle warmteafvoer te compenseren en zodoende bindingsfouten en poreusheid te voorkomen. Als het werkstuk bereikbaar is van twee kanten, wordt om die reden ook wel door twee lassers gelijktijdig gelast. Alleen met het elektronenbundellasproces kan tot grote dikten zonder voorwarmen worden gelast. Dit komt door de hoge energiedichtheid van de bundel (1.106 W/mm2). Sommige koperlegeringen, zoals de cupronikkellegeringen, hoeven helemaal niet voorgewarmd te worden, omdat zij een warmtegeleidingsvermogen hebben dat vergelijkbaar is met dat van ongelegeerd staal.

Op basis van de lasbaarheid van de verschillende koperlegeringen is er in de ISO/TR 15608 een aparte groepsindeling gemaakt. Deze groepsindeling (tabel 2) wordt gebruikt bij het certificeren van lasmethoden en lassers.

Ongelegeerd koper Ongelegeerd koper wordt geleverd in drie versies: • zuurstofhoudend roodkoper • fosfor gedesoxideerd koper • zuurstofvrij (hooggeleidend) koper Zuurstofhoudend koper bevat ketens van koperoxide-insluitsels (< 0,1% zuurstof als Cu2O). Deze insluitsels hebben - in beperkte mate - een nadelige invloed op de mechanische eigenschappen en geleidbaarheidseigenschappen.

27

LASTECHNIEK Subgroep

Groep 31 32

32.1 32.2 33 34 35 36 37 38 Tabel 2

L ASBAARHEID VAN KOPER - september 2015

Type koperlegering Koper met maximaal 6% zilver en 3% ijzer Koper-zinklegeringen Koper-zinklegeringen, binair Koper-zinklegeringen, complex Koper-tinlegeringen Koper-nikkellegeringen Koper-aluminiumlegeringen Koper-nikkel-zinklegeringen Laaggelegeerde koperlegeringen (minder dan 5% ander elementen) die niet binnen de groepen 31 t/m 36 vallen Andere koperlegeringen (met ≥5% legeringselementen) die niet binnen de groepen 31 t/m 36 vallen.

Groepsindeling van de koperlegeringen volgens ISO/TR 15608:2013

Het aanwezige zuurstof kan leiden tot verbrossing van de warmte-beïnvloede zone (WBZ) en porositeit in het lasmetaal. Fosfor gedesoxideerd koper en zuurstofvrij koper zijn beduidend beter lasbaar, maar bij het lassen met te weinig of zonder lastoevoegmateriaal kan door residuele zuurstof poreusheid in het lasmetaal ontstaan. Dit gebeurt vooral bij aanwezigheid van waterstofatomen in het beschermgas. Poreusheid bij het gasbooglassen is het best te voorkomen door gebruik van voldoende en geschikt lastoevoegmateriaal dat desoxidanten bevat als aluminium, mangaan, silicium, fosfor en/of titaan. Bij voorkeur wordt dit type gelast met het TIG- of het MIG-proces. (Voor reparatiewerkzaamheden wordt ook wel autogeen lassen of lassen met beklede elektroden toegepast.) Om de sterke warmteafvoer te compenseren, worden beschermgassen gebruikt op helium- of stikstofbasis, vanwege de hetere lasboog (hogere boogspanning) vergeleken met argon. Dun materiaal kan gelast worden zonder voorwarmen, maar bij materiaaldikten boven de 5 mm moeten alle koperlegeringen voorgewarmd worden om een vloeibaar lasbad te creëren. Dik materiaal moet soms voorgewarmd worden tot wel 600 °C.

Laaggelegeerd koper Aan koper worden vaak kleine hoeveelheden van de legeringselementen zwavel of tellurium toegevoegd om de verspaanbaarheid te vergroten. Deze legeringstypen zijn hierdoor echter niet of slecht lasbaar. Precipitatiehardende legeringen bevatten kleine hoeveelheden chroom, zirkoon of beryllium. Deze legeringen hebben goede mechanische eigenschappen. Chroom- en berylliumhoudende legeringen moeten altijd voorgewarmd worden om scheuren in de WBZ te voorkomen.

28

Het lassen van berylliumhoudende legeringen vraagt om extra zorgvuldigheid bij de bescherming tegen lasrook. De lasrook van berylliumhoudende legeringen is namelijk zeer giftig. Om gezondheidsschade te voorkomen, is een zeer goede lasrookafzuiging noodzakelijk.

Messing en nikkelzilver Messing kan worden onderscheiden in twee groepen: messing met een laag zinkgehalte (< 20% Zn) en messing met een hoog zinkgehalte (30-40% Zn). Messingsoorten met een hoog zinkgehalte worden als niet-lasbaar beschouwd. Nikkelzilver bevat 20 45% zink en nikkel ter verbetering van de sterkte. Het belangrijkste probleem bij het lassen van deze legeringen is de uitdamping van zink, wat resulteert in witte dampen en neerslag van zinkoxide en poreusheid in het lasmetaal. Goede persoonlijke bescherming tegen het inademen van zinkdampen is noodzakelijk. Om poreusheid in te perken moeten zinkvrije lasdraden worden gebruikt, of siliciumbrons (S Cu 6328) of aluminiumbrons (S Cu 6560). Hoge lassnelheden zijn nodig om de mate en afmetingen van de poreusheid te beperken. Het TIG- en MIG-lassen van deze soorten wordt uitgevoerd met argon of een argon-heliummengsel als beschermgas (dus geen stikstof). Voorwarmen is gewenst om bindingsfouten te voorkomen. Bij de hoger zinkhoudende legeringen bevordert voorwarmen een langzame afkoeling van de lasomgeving, waardoor er minder kans is op scheurvorming. Gloeien na het lassen verkleint het risico van scheurvorming door spanningscorrosie.

Fosforbrons, siliciumbrons en gunmetaal Tinbrons kan 1-10% tin bevatten. Fosforbrons bevat

september 2015

daarnaast nog 0,4% fosfor. Gunmetaal is in wezen een tinbrons, waaraan tot ca. 5% zink is toegevoegd, soms in combinatie met maximaal 5% lood. Siliciumbrons bevat in het algemeen 3% silicium en 1% mangaan en is daarmee van de genoemde bronstypen het makkelijkst te lassen. De genoemde bronssoorten zijn over het algemeen probleemloos lasbaar met lastoevoegmaterialen met eenzelfde samenstelling als het basismateriaal, met uitzondering van het loodhoudende gunmetaal en fosforbrons. Het loodhoudende gunmetaal is vrijwel niet te lassen vanwege de vorming van warmscheuren in het lasmetaal en de WBZ. Fosforbrons moet ter vermijding van poreusheid altijd worden gelast met toevoegmateriaal met een hoog gehalte aan desoxidanten als silicium, aluminium, mangaan en/of titaan.

Aluminiumbrons Er zijn twee typen aluminiumbrons: • de enkelfase-legeringen die tussen 5 en 10% aluminium bevatten, met toevoeging van kleine hoeveelheden ijzer of nikkel; • de tweefasenlegeringen die max. 12% aluminium bevatten met daarnaast nog ca. 5% ijzer en soms nog toevoegingen van nikkel, mangaan en/of silicium. Deze legeringen moeten bij voorkeur gelast worden met gasbooglasprocessen (MIG, TIG of plasma). Bij het TIGlassen wordt aanbevolen te lassen met wisselstroom in

LASTECHNIEK

verband met de aanwezigheid van een hardnekkige aluminiumoxidefilm op het metaaloppervlak. Ook wordt wel TIG-gelast op de pluspool van een gelijkstroombron onder helium of heliumrijk beschermgas. Vanwege hun lage warmtegeleidingsvermogen hoeven de aluminiumbronslegeringen in dikten onder 10 mm niet voorgewarmd te worden. Om poreusheid te vermijden moet het lasoppervlak grondig worden schoongemaakt, liefst door middel van schuren of slijpen (frezen) voor aanvang van het lassen en na elke lasrups. De enkelfase-legeringen zijn gevoelig voor scheurvorming in de las en de WBZ onder invloed van lasspanningen. Uit corrosie-overwegingen is het vaak noodzakelijk om lastoevoegmateriaal te gebruiken dat qua samenstelling overeenkomt met het basismateriaal, maar een afwijkend legeringstype, zoals toevoegmateriaal uit het tweefasenassortiment, verkleint de kans op scheurvorming in het lasmetaal aanzienlijk. De tweefasenlegeringen zijn mede daardoor sowieso beter te lassen.

Cupronikkellegeringen (Cunifer 5/10 of 30) De cupronikkellegeringen bevatten tussen 5 en 30% nikkel met soms toevoegingen van kleine hoeveelheden ijzer en/of mangaan. De legeringen met 10% (90/10) of 30% (70/30) nikkel komen het meest voor in gelaste constructies. Het zijn enkelfase-legeringen die goed lasbaar zijn met gasbooglasprocessen. Lassen met beklede elektroden kan ook, maar wordt niet aanbevolen. Normaal gesproken wordt een gelijksoortig lastoevoegmateriaal aanbevolen, maar het 70/30 type met 30% nikkel wordt ook wel gezien als universeel lastoevoegmateriaal voor de gehele cupronikkelgroep. Voorwarmen is vrijwel nooit nodig. Omdat deze legeringen zelf geen of onvoldoende desoxidanten bevatten, is het lassen ervan zonder toevoegmateriaal niet aan te bevelen in verband met het risico van ernstige poreusheid. Lastoevoegmaterialen bevatten over het algemeen 0,2 à 0,5% titaan om poreusheid te voorkomen. Meestal wordt argon als beschermgas gebruikt bij het MIG-, TIG- en plasmalassen, maar toevoeging van een kleine hoeveelheid waterstof (5 à 10%) verbetert de vloeibaarheid van het lasmetaal, wat resulteert in een strakker en schoner lasuiterlijk. Backinggas, meestal argon of argon + 10% H2 wordt aanbevolen, speciaal bij het pijplassen, om een gladde en niet-verbrande doorlassing te krijgen.

Deze aflevering in de rubriek 'Laskennis opgefrist' is een bewerking van 'Job Knowledge for Welders Part 23’ uit TWI Connect (TWI Ltd, Cambridge, UK), geactualiseerd in 2015. Met dank aan Bart Verstraeten en Wim Verlinde.

29

LASTECHNIEK

L ASROOK - september 2015

LASTECHNIEK

september 2015

Lasrookafzuiging is maatwerk De gevaren van lasrook zijn in de afgelopen tijd al uitvoerig besproken. Tijd om dieper in te gaan op de oplossingen voor lasrookafzuiging, want voor iedere situatie kan je een gezonde werkomgeving creëren. Alhoewel in Nederland de handhaving niet streng is, heb je als werkgever de plicht daarvoor te zorgen. Waar je zoal op moet letten vroegen we aan Jacquelien van der Lem, directeur van Lemtech Lucht- en Milieutechniek. door Erik Steenkist

T

erwijl in Nederland de grenswaarde voor lasrook ten opzichte van andere EU-landen het strengst is, is de Inspectie SZW (Arbeidsinspectie) in Nederland minder actief met controles dan in het buitenland. Gevolg is dat de wetgeving op dit punt nog niet voldoende wordt nageleefd. Maar los van de wetgeving heb je als werkgever ook een inzetverplichting de lasafdeling kritisch te beoordelen op de mogelijkheden voor lasrookafzuiging. “Veel bedrijven zien dat echter nog als een noodzakelijk kwaad, hebben daar geen geld voor over en volstaan met het openzetten van de deuren. Maar wil je een gezonde werkomgeving voor je werknemers, dan tref je daarvoor de juiste voorzieningen”, stelt Jacquelien van der Lem.

Je ontkomt niet aan ruimtelijke afzuiging “Afzuiging direct bij de bron is de beste oplossing. Maar lassers zijn niet altijd op een vaste plek aan het werk. Moet je vaker dan 6 keer per uur de arm van de afzuigunit verplaatsen, dan werkt dat al vaak niet meer. In de praktijk wordt daarom bijna altijd bronafzuiging met ruimtelijke afzuiging gecombineerd om onder de wettelijke norm van 1 mg/m3 over de gehele werkdag te komen. Hoeveel er ook aan bronafzuiging wordt toegepast, er blijft altijd een restwaarde die alleen ruimtelijk kan worden afgezogen”, benadrukt Jacquelien van der Lem.

70/30 toepassing Ruimtelijke afzuigunits zuigen de lucht met de lasrook weg, filteren de schadelijke lasrook, dampen en slijpstof uit de lucht en blazen de gefilterde, schone lucht weer in de ruimte. Het ideaalbeeld is dat de ruimtelijke recirculatie wordt aangevuld met buitenluchtventilatie, liefst in een 70/30 verhouding: 70% recirculeren en 30% buitenluchtventilatie. Van der Lem wijst er op dat dit alleen kan wanneer de buitenlucht ook echt schoon is; in zware in-

30

dustriegebieden is dit vaak niet het geval. Met een gecertificeerde filterunit voldoet recirculatie aan de eisen van de EN-norm. Wanneer er geen bronafzuiging wordt gebruikt, maar alleen recirculatie wordt toegepast, is gebruik van goede adembescherming vereist volgens de arboregels, liefst in de vorm van een overdruksysteem. Lasrook kan je immers nog steeds inademen voordat deze door de ruimtelijke afzuigunits wordt gefilterd.

Lemtech Lucht- en Milieutechniek biedt oplossingen op maat bij hinderlijke- en/ of gezondheidsgevaarlijke stoffen, dampen en geuren. Het bedrijf ontwerpt, bouwt en installeert afzuiginstallaties voor de staal-, apparaten-, jacht- en scheepsbouw-, robot-, beton-, bouw, farmacie- en food-, kunststof-, en recyclingindustrie. De afgelopen jaren ligt de focus meer op lasrookafzuiging bij lasrobotinstallaties. Het bedrijf is exclusief leverancier van Teka afzuigsystemen. Lemtech is 15 jaar geleden opgericht door Jacquelien van der Lem. Zij had de ervaring dat lasrookafzuiging in de praktijk vaak onvoldoende is en wilde daar oplossingen voor gaan ontwikkelen en realiseren. Jacquelien van der Lem is EWT en benadert de problematiek van lasrookafzuiging vanuit haar theoretische en praktische kennis van het lassen.

Verbetercheck niet ingesteld op robotlassen

Om te bepalen welke voorzieningen voor lasrookafzuiging nodig zijn, wordt de werksituatie eerst geanalyseerd: de afmetingen van de ruimte, reeds aanwezige ventilatie, het aantal lasplekken, het soort lasproces, de afmetingen van de te lassen werkstukken, de verbruikte hoeveelheid lasdraad per uur en per dag, het type lastoevoegmateriaal en de samenstelling van het beschermgas. Ventilatie is verplicht bij een verbruik van 6000 kg lasdraad per jaar. “Het verdient ook aanbeveling de samenstelling van de lucht in de werkruimte door een onafhankelijk bedrijf te laten meten, zowel in een nul- als een eindsituatie na toepassing van afzuiging.”

Bij robotlassen is sprake van een hogere inschakelduur dan bij handlassen en dus ook een hoger verbruik aan lasdraad. “Neem je bij een wat grotere lasrobotinstallatie geen maatregelen de lasrook af te zuigen, dan staat binnen de kortste keren de hele werkruimte blauw.” De verbetercheck en de acties van 5xBeter zijn alleen afgestemd op handlassen. Gelukkig bespreken de meeste robotintegrators lasafzuiging al in het offertestadium met de klant en betrekken daar een externe leverancier bij. Bij lasrobotinstallaties vindt lasrookafzuiging altijd plaats bij de bron, dus boven de lasrobot. Bij robots die op een track worden verplaatst loopt de afzuiging vaak mee. Soms wordt een lasrobot in een afgesloten cabine geplaatst. Omdat vaak op een bestaande afzuiginstallatie moet worden aangesloten is lasrookafzuiging bij een robot altijd maatwerk.

Biomonitoring

Aan tafel met arbeidsinspectie

Omdat de schadelijke gevolgen van het inademen van lasrook vaak pas op langere termijn van soms tientallen jaren aan het licht komen, biedt biomonitoring een oplossing om al in een vroeg stadium vast te stellen of schadelijke stoffen als mangaan, chroom-6, lood, beryllium en molybdeen in het bloed of de urine voorkomen. In België is het verplicht dergelijke concentraties van bovengenoemde elementen jaarlijks te laten meten. In Nederland bestaat die verplichting niet, maar worden de grenswaardes aangescherpt en ligt de verantwoordelijkheid voor veilig werken bij de ondernemers en werknemers zelf.

Omdat de Inspectie SZW wil weten welke installatietechnische factoren er spelen op het gebied van lasrookafzuiging en Lemtech moet weten hoe de richtlijnen moeten worden toegepast, zitten beide partijen regelmatig met elkaar aan tafel. “Uitwisseling van kennis kost veel tijd, maar is onontbeerlijk wanneer je er voor wilt zorgen dat lassers op een gezonde manier hun vak kunnen blijven uitoefenen”, besluit Jacquelien van der Lem.

Meten is weten

Ruimtelijke afzuiging, gecombineerd met buitenluchtventilatie bij Van de Sandt Constructions (foto Lemtech)

31

september 2015

O

HELP VAKCOLLEGA’S VAKCOLLEGA’S IN AFRIKA! AFRIK A!

Met een donatie of uw gebruikt gereedschap helpt u collega-technici in Afrika een goede toekomst op te bouwen met een opleiding en een baan in de techniek. Gered Gereedschap zamelt gereedschap in, knapt dit op en verscheept het naar technische scholen en startende ondernemers in ontwikkelingslanden. Gereedschap werkt! Geef samen met Gered Gereedschap invulling aan uw maatschappelijke betrokkenheid en steun samen met uw collega’s of bedrijf vakgenoten in de derde wereld.

COLUMN

LASTECHNIEK

Lashelm van peentjes Bent u toe een nieuwe lashelm, dan moet u mijn column eens goed lezen. U kunt allereerst kiezen uit het assortiment van een redelijk aantal leveranciers, maar ook kunt u bij de fabrikant van uw keuze, kiezen voor een bepaald type. Wel of geen automatisch venster bijvoorbeeld. Ook het materiaal van de helm, de vorm en het uiterlijk zullen een rol spelen bij wat u besluit aan te schaffen. Als ik me goed herinner, was het de fabrikant ESAB die een aantal jaren geleden helmen aanbood met een flitsend uiterlijk. Niet meer van die grauwe grijszwarte fantasieloze helmen, maar helmen met frisse kleuren en opdrukken van raceauto’s en motoren, of voorzien van vrouwelijk of mannelijk schoon. Met de huidige techniek is het zelfs mogelijk een maathelm aan te schaffen door je hoofd te laten scannen met een laser en daarvan een driedimensionaal beeld te laten maken. Dat beeld kun je dan weer gebruiken om een 3D-print te maken van een exact passende helm. Je wordt tegenwoordig overspoeld met voorbeelden van de 3D-printtechniek, tot aan de constructie van een brug over een Amsterdamse gracht. Een brug volledig gemaakt door naar elkaar toewerkende robots. Kijk maar eens naar het filmpje op YouTube. Er komt echt geen mens meer aan te pas.

langer mee en kan ook beter tegen een stootje. Maar er zijn nog meer mogelijkheden. U kunt ook kiezen voor een helm gemaakt van worteltjes. De TU Delft is al jaren bezig met het maken van afbreekbare plastics, ook wel bioplastics genoemd. De helm van worteltjes behoort tot die categorie. Het Schotse bedrijf CelluComp heeft in samenwerking met een Zwitsers onderzoekinstituut een helm gemaakt uit de vezels die vrijkomen bij de productie van wortelsap. De door dit bedrijf gemaakte helmen uit wortelvezels zijn zelfs sterker dan glasvezelof koolstofvezel-versterkte helmen. Ze zouden ook goedkoper kunnen zijn dan de standaard vezel-versterkte helmen, doordat afvalmateriaal wordt gebruikt. Het grote voordeel echter van de helmen uit wortelvezel is de afbreekbaarheid. Niet dat u aan het einde van de levensduur van de helm er een lekker en voedzaam soepje van kunt koken, maar de helm wordt wel in de natuur afgebroken en dat is toch gunstig voor het milieu. Welke fabrikant van lashelmen durft het aan om deze helmen te gaan maken? Via de 3D-printtechniek kan elke lasser een exact passende helm aanschaffen. Wel uw haar regelmatig laten knippen, anders past de helm niet meer.

Terug naar het materiaal van de lashelm. Een lashelm van een thermoplast is relatief goedkoop, maar niet zo sterk en niet langer dan vijf jaar te gebruiken. Een vezelversterkte lashelm is weliswaar duurder, maar gaat

Lastechniek #10

Kiijk hoe u kunt helpen op: www.geredgereedschap.nl/vakman

Themanummer Welding Week 2015 en vooruitblik op het Lassymposium in november Voor redactionele bijdragen en advertenties kunt u ons bellen 071 589 56 44 of mailen naar [email protected] 33

LASTECHNIEK ADVIES en CONSULTANCY

Zekeringstraat 33 - 1014 BV Amsterdam T +31 (0)20 556 35 55 E [email protected] Voorerf 18 - 4824 GN Breda T +31 (0)76 5424 300 E [email protected] www.element.com

BRANCHEREGISTER - september 2015

AFZUIGINSTALLATIES EN LUCHTBEHANDELING

Nederman Nederland BV Wiekenweg 33 - 3815 KL Amersfoort Postbus 2646 - 3800 GD Amersfoort T 033 298 81 22 - F 033 201 12 10 E [email protected] www.nederman.nl

Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek, Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam.

LASAPPARATUUR EN ANDERE TOEBEHOREN

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b - 4824 AJ Breda Postbus 6902 - 4802 HX Breda T 076 541 00 80 - F 076 541 58 96 E [email protected] www.airliquidewelding.nl

De Groot Lasopleidingen B.V. Weidehek 24 - 4824 AS Breda T 076 541 07 20 - F 076 542 72 95 E [email protected] www.lasopleidingen.nl

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b - 4824 AJ Breda Postbus 6902 - 4802 HX Breda T 076 541 00 80 - F 076 541 58 96 E [email protected] www.airliquidewelding.nl

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Lastechnische opleidingen, advisering en certificering.

AIB-Vinçotte Nederland B.V. Takkebijsters 8 - 4817 BL Breda Postbus 6869 - 4802 HW Breda T 076 571 22 88 - F 076 587 47 60 E [email protected] www.vincotte.nl

Lincoln Smitweld B.V. Lincoln Electric Europa B.V. Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 - F 024 352 22 02 E [email protected] www.lincolnelectric.nl

Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Drachten | Zutphen | Rotterdam Hoofdkantoor Dukdalf 11 - 9206 BE Drachten Postbus 505 - 9200 AM Drachten T 0512 52 40 08 E [email protected] www.weldmij.com

Zekeringstraat 33 - 1014 BV Amsterdam T +31 (0)20 556 35 55 E [email protected] Voorerf 18 - 4824 GN Breda T +31 (0)76 5424 300 E [email protected] www.element.com

LASTOEVOEGMATERIALEN

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b - 4824 AJ Breda Postbus 6902 - 4802 HX Breda T 076 541 00 80 - F 076 541 58 96 E [email protected] www.airliquidewelding.nl

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl

MANIPULATOREN EN MECHANISATIE

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

KEURINGEN

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl

LASKWALIFICATIES/ CERTIFICERING

Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek, Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam.

GEAUTOMATISEERD SNIJDEN

LASTECHNIEK

september 2015

Lincoln Smitweld B.V. Lincoln Electric Europa B.V. Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 - F 024 352 22 02 E [email protected] www.lincolnelectric.nl

NDO/DO ONDERZOEK

Zekeringstraat 33 - 1014 BV Amsterdam T +31 (0)20 556 35 55 E [email protected] Voorerf 18 - 4824 GN Breda T +31 (0)76 5424 300 E [email protected] www.element.com Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek, Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam.

Materiaal Metingen Testgroep B.V. MME Group Rietdekkerstraat 16 - Ridderkerk Postbus 4222 - 2980 GE Ridderkerk T 0180 48 28 28 - F 0180 46 22 40 E [email protected] www.mme-group.com

ONDERHOUD EN NIEUWBOUWINSPECTIE

3P Project Services B.V. Nijverheidsweg 4 - 4854 MT Bavel T 0161 43 85 00 - F 0161 43 85 01 E [email protected] www.3pgroup.com Totaalproject in inspectie, lastechnische ondersteuning en projectmanagement

Drachten | Zutphen | Rotterdam Hoofdkantoor Dukdalf 11 - 9206 BE Drachten Postbus 505 - 9200 AM Drachten T 0512 52 40 08 E [email protected] www.weldmij.com Kwaliteitsmanagement | Lasconsultancy | Inspectie

MECHANISATIE EN AUTOMATISERING Lincoln Smitweld B.V. Lincoln Electric Europa B.V. Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 - F 024 352 22 02 E [email protected] www.lincolnelectric.nl

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b - 4824 AJ Breda Postbus 6902 - 4802 HX Breda T 076 541 00 80 - F 076 541 58 96 E [email protected] www.airliquidewelding.nl

Lorch Lastechniek B.V. Postbus 5 - 2200 AA Noordwijk T 071 362 56 27 - F 071 362 38 85 E [email protected] www.lorch.eu Dumeta import / export B.V. Marconistraat 26 - 7575 AR Oldenzaal T 0541 53 33 69 - F 0541 53 33 71 E [email protected] www.dumeta.nl

Kwaliteitsmanagement | Lasconsultancy | Inspectie

Magnatech International B.V. De Amer 24 - 8253 RC Dronten T 0321 38 66 77 - F 0321 31 41 65 E [email protected] www.magnatech-international.com

34

35

LASTECHNIEK OPLEIDINGEN EN CURSUSSEN

BRANCHEREGISTER - september 2015

ORBITAAL EN APPARATUUR

ROBOTS EN ROBOTISERING

De Groot Lasopleidingen B.V. Weidehek 24 - 4824 AS Breda T 076 541 07 20 - F 076 542 72 95 E [email protected] www.lasopleidingen.nl

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl

Rolan Robotics B.V. De Corantijn 6 - 1689 AP Zwaag Postbus 135 - 1620 AC Hoorn T 0229 24 84 84 - F 0229 27 27 07 E [email protected] www.rolan-robotics.nl

Lastechnische opleidingen, advisering en certificering.

Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

VOORBEWERKINGSAPPARATUUR VOOR PIJP EN PLAAT

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

STIFTLASSEN

WARMTEBEHANDELING Hogeschool Utrecht, Centrum voor Natuur & Techniek en ROC Midden Nederland NIL erkende opleidingen voor alle niveau’s en processen. •

International Welding Engineer (IWE/ LPI)

•

International Welding Technologist (IWT/ MLT)

•

Verkorte combinaties van IWT met Inspectie en

•

Lastechnisch construeren, Workshop lasnormen,

Magnatech International B.V. De Amer 24 - 8253 RC Dronten T 0321 38 66 77 - F 0321 31 41 65 E [email protected] www.magnatech-international.com

Puntlas- en Projectielasmachines Rolnaadlas- en Stuiklasmachines

keuring mogelijk. Lasopleidingen MIG/MAG, BMBE, TIG, Autogeen, Laskwalificalties/ certificeringen, SMLT

PUNTLASSEN

Ook cursussen op gebied van Materialen, Procestechnologie, Onderhoud & Inspectie, Engineering, Bedrijfskunde (hbo, post-hbo en masterniveau). Meer informatie CvNT Lenneke Kok T 088 481 88 88 E [email protected] www.cvnt.nl Meer informatie ROC Joost Zijderveld T 030 754 69 03 E [email protected] bedrijfsopleidingen.rocmn.nl

Laskar Puntlastechniek B.V. Avelingen West 26 - 4202 MS Gorinchem Postbus 3604 - 4200 EB Gorinchem T +31 (0)183 61 88 88 F +31 (0)183 66 61 01 E [email protected] www.laskar-puntlastechniek.nl

Puntlaselektroden | Componenten Stiftlasmachines en bouten Automatisering en mechanisering Training, onderhoud en Verhuur

Laskar Puntlastechniek B.V. Avelingen West 26 - 4202 MS Gorinchem Postbus 3604 - 4200 EB Gorinchem T +31 (0)183 61 88 88 F +31 (0)183 66 61 01 E [email protected] www.laskar-puntlastechniek.nl

Delta Heat Services B.V. Scheelhoekweg 2 - 3251 LZ Stellendam Postbus 52 - 3250 AB Stellendam T 0187 49 69 40 - F 0187 49 68 40 E [email protected] www.delta-heat-services.nl • • • • • • •

Elektrisch voorwarmen en gloeien Inductie verwarmen Stationaire gloeiovens Mobiele gloeiovens Uitdrogen beton / coatings Verhuur / verkoop Advisering

Puntlas- en Projectielasmachines Rolnaadlas- en Stuiklasmachines Puntlaselektroden | Componenten Stiftlasmachines en bouten

WEERSTANDLASSEN

Automatisering en mechanisering Training, onderhoud en Verhuur

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Laskar Puntlastechniek B.V. Avelingen West 26 - 4202 MS Gorinchem Postbus 3604 - 4200 EB Gorinchem T +31 (0)183 61 88 88 F +31 (0)183 66 61 01 E [email protected] www.laskar-puntlastechniek.nl Puntlas- en Projectielasmachines Rolnaadlas- en Stuiklasmachines Puntlaselektroden | Componenten Stiftlasmachines en bouten Automatisering en mechanisering Training, onderhoud en Verhuur

In de lasindustrie gaat vaak veel tijd verloren met het positioneren van grote werkstukken. Kostbare tijd, waarin de lasser moet wachten tot hij verder kan met zijn werk. Met een relatief kleine investering in een manipulator of rolstelling is dit probleem verleden tijd. Zo kan de lasser zijn tijd en energie optimaal benutten en comfortabel zijn werk doen. Kies ook voor gemak en efficiëntie op uw werkvloer. Kies voor Dumeta. • • • •

36

Manipulatoren, draaitafels, lasrolstellingen, klauwplaten, etc. Lage investeringskosten, hoge kwaliteit Oplossingen op maat Goede tussenstap naar verdere automatisering

Welding week 2015 TRADE SHOW

ANTWERP EXPO | 20, 21 & 22 OKTOBER 2015 APPARATEN EN TECHNOLOGIEËN VOOR HET LASSEN, VERBINDEN EN SNIJDEN VAN METALEN EN KUNSTSTO FFEN

NEW

Internationa l Meet & Mat ch

REGISTREER NU ONLINE MET CODE 8000 VOOR EEN GRATIS TOEGANGSBADGE

WWW.WELDING.BE

Gelijktijdig met

NEW

&

Subcontracting 2015 MEDIAPARTNERS

S TRATEGISCHE PARTNERS

METAAL Belgisch Instituut voor Lastechniek