SLOVO A SLOVE SNOST Časopis pro otázky teorie a kultury jazyka založený v roce 1935 Pražským lingvistickým kroužkem ročník 71 číslo 4 A journal for the theory of language and language cultivation founded in 1935 by the Prague Linguistic Circle volume 71 number 4 Vedoucí redaktor/ Editor-in-Chief: Petr K a d e r k a Redaktorka anglických textů/ English Language Editor: Tamah S h e r m a n Výkonná redaktorka/ Editorial Assistant: Eva H a v l o v á Redakční rada/ Editorial Board: Tilman B e r g e r (Tübingen), Neil B e r m e l (Sheffield), Mirek Č e j k a (Brno), František D a n e š (Praha), Juraj D o l n í k (Bratislava), Jana H o f f m a n n o v á (Praha), Petr K a r l í k (Brno), Miroslav K o m á r e k (Olomouc), Alena M a c u r o v á (Praha), Olga M ü l l e r o v á (Praha), Jiří N e k v a p i l (Praha), Karel O l i v a (Praha), Patrick S é r i o t (Lausanne), Petr S g a l l (Praha), Ludmila U h l í ř o v á (Praha) Vydává Ústav pro jazyk český Akademie věd České republiky, veřejná výzkumná instituce Published by the Czech Language Institute of the Academy of Sciences of the Czech Republic, a public research institution Redakce/ Address: Slovo a slovesnost, Ústav pro jazyk český AV ČR, v. v. i., Letenská 4, 118 51 Praha 1, Czech Republic, tel. (+420) 225 391 441, e-mail <
[email protected]> Vychází čtyřikrát do roka/ Published quarterly Toto číslo vyšlo v listopadu 2010/ This issue was published in November 2010 SLOVO A SLOVESNOST je citováno v databázích Arts and Humanities Citation Index, Social SciSearch, Journal Citation Reports/ Social Sciences Edition, Scopus, Linguistic Bibliography/ Bibliographie Linguistique, MLA International Bibliography, The Year’s Work in Modern Language Studies, CEJSH, Bibliografia Językoznawstwa Slawistycznego, Bibliografie české lingvistiky. SLOVO A SLOVESNOST is indexed/ abstracted in Arts and Humanities Citation Index, Social SciSearch, Journal Citation Reports/ Social Sciences Edition, Scopus, Linguistic Bibliography/ Bibliographie Linguistique, MLA International Bibliography, The Year’s Work in Modern Language Studies, CEJSH, Bibliografia Językoznawstwa Slawistycznego [Slavic Linguistics Bibliography], Bibliografie české lingvistiky [Czech Linguistics Bibliography]. Elektronická verze časopisu SLOVO A SLOVESNOST je dostupná na internetové adrese/ The electronic version of SLOVO A SLOVESNOST is available at:
(Central and Eastern European Online Library). Informace o předplatném podá a objednávky přijímá redakce Slova a slovesnosti a výhradní distributor firma MYRIS TRADE, s. r. o., P. O. Box 2, 142 01 Praha 4, tel. 234 035 200, fax: 234 035 207. Další distributorské firmy nejsou oprávněny titul v ČR šířit. Cena předplatného pro české předplatitele: 340 Kč. Podávání novinových zásilek povolila Česká pošta, s. p., odštěpný závod Praha, čj. nov 6204/97 ze dne 1. 4. 1997. – Reg. č. MK ČR E 559. Zahraniční předplatné vyřizuje výhradně firma Kubon & Sagner. Objednávky vyřizované jinými firmami nejsou v souladu se smluvními vztahy vydavatele a jsou šířeny nelegálně. All foreign orders are processed exclusively by the agency: Kubon & Sagner, Buch Export-Import GmbH, D-80328, München, BRD, fax: 004954218-218. Foreign orders processed by other subscription agencies are not in compliance with the agreement between the publisher and the above mentioned agency and are distributed illegally. Toto číslo je v prodeji v knihkupectví Fišer, Kaprova 10, 110 00 Praha 1, tel. 222 320 730, v prodejně Academia, Na Florenci 3, 110 00 Praha 1, tel. 224 814 621, v prodejně Academia, Národní 7, 110 00 Praha 1, tel. 224 240 547 nebo Václavské nám. 34, 110 00 Praha 1, tel. 224 223 511. Sazba: Marcela Hladíková. Tiskne PBtisk Příbram, Dělostřelecká 344, 261 01 Příbram 1. © Ústav pro jazyk český AV ČR, v. v. i.
Monotematické číslo / Special Issue
Perspektivy kognitivní (etno)lingvistiky Prospects for Cognitive (Ethno)linguistics
Hostující editorka / Guest Editor: Irena Vaňková Univerzita Karlova v Praze / Charles University in Prague
OBSAH/CONTENTS
Úvodem: na cestě ke kognitivní (etno)lingvistice (Irena Vaňková).............. 245–249 David S. Danaher: Translating Havel: Three key words (domov, svědomí, and klid) .................................................................................................... 250–259 Laura A. Janda: The role of metonymy in Czech word-formation.............. 260–274 Metonymie v české slovotvorbě Renata Grzegorczykowa: Problémy pojetí jazykového obrazu světa v perspektivě srovnávacích výzkumů .............................................................. 275–287 Some open questions concerning the interpretation of the linguistic picture of the world from the perspective of comparative research Punkty dyskusyjne w rozumieniu językowego obrazu świata – widziane z perspektywy badań porównawczych Anna Pajdzińska – Ryszard Tokarski: Jazykový obraz světa a kreativní text 288–297 The place of creative texts in the linguistic picture of the world Językowy obraz świata a tekst kreatywny Krystyna Waszakowa: Konceptualizace bolesti v polštině: příspěvek ke srovnávacímu výzkumu .................................................................................. 298–309 The conceptualization of pain in Polish: a contribution to contrastive studies Konceptualizacja bólu w polszczyźnie: przyczynek do badań porównawczych Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska: Konstitutivní hodnoty polského lidového snáře ................................................................................................ 310–316 Values constitutive of the Polish dream book Wartości konstytutywne polskiego sennika ludowego Jana Holšánová – Richard Andersson – Roger Johansson – Kenneth Holmqvist – Sven Strömqvist: Lund eye tracking studies in research on language and cognition ............................................................................................ 317–328 Lundský výzkum jazyka a kognice pomocí metody snímání očních pohybů Lundaforskning om språk och kognition med hjälp av blickbeteendemätning
3
Rozhledy/Discussion Jerzy Bartmiński: Jaké hodnoty spoluutvářejí jazykový obraz světa Slovanů? 329–339 Values in the linguistic picture of the world of the Slavs Jakie wartości współtworzą językowy obraz świata Słowian? Zuzana Lehoučková: Slovesná prefixace ve světle Langackerovy kognitivní gramatiky .................................................................................................. 340–349 Verbal prefixation in light of Langacker’s cognitive grammar
Recenze/Book reviews Jerzy Bartmiński – Anna Pajdzińska (eds.): Podmiot w języku i kulturze (Alena Macurová) .................................................................................... 350–352 Monika Schwarzová: Úvod do kognitivní lingvistiky (Ekaterina Dolgikh)
353–357
Carole P. Biggam – Christian J. Kay (eds.): Progress in Colour Studies, 1: Language and Culture Robert E. MacLaury – Galina V. Paramei – Don Dedrick (eds.): Anthropology of Color: Interdisciplinary Multilevel Modeling (Pavel Štěpán) .... 357–364
Kronika/Chronicles Pražská mezinárodní konference slavistické kognitivní lingvistiky (Jasňa Pacovská) .................................................................................................. 365–367
4
Translating Havel: Three key words (domov, svědomí, and klid) DAVID S. DANAHER ABSTRACT: This study sketches a semantic analysis of three Czech words – domov (home), svědomí (conscience), and klid (rest, quiet, calm) – in comparison with their English translation equivalents. It is argued that they are key words in Havel’s thought in that they represent recurring concepts in his writing that cut across both time periods (the pre- and post-1989 Havel) as well as genres. The import of these concepts also cuts across socio-historical -isms: these words not only tell us something about human identity within a totalitarian context, but ought to tell us, who live outside of that context, something about ourselves. While each of these words refers to a more or less distinct realm of human experience, their collective resonance in Czech evokes a similar feel: all have an air of the philosophical or transcendent about them. It is this element of their conventional meanings in Czech that provides fertile ground – a ground that does not exist in quite the same way in English – for Havel’s cultivation of them into key components in his understanding of human identity in the modern world. Key words: Václav Havel, domov, home, svědomí, conscience, klid, translation, cognitive semantics, ethnosemantics, Anna Wierzbicka
Department of Slavic Languages and Literatures, 1432 Van Hise Hall University of Wisconsin-Madison, Madison, Wisconsin 53706 USA
5
The role of metonymy in Czech word-formation LAURA A. JANDA ABSTRACT: This article explores the role of metonymic semantic relationships in the derivation of words via suffixation in Czech. Most scholarly work on metonymy has focused on the use of one word to substitute for another word, as when we say redhead to refer to a whole person. A similar semantic relationship is present when we form a word like břicháč ‘person with a (big) belly’ from the noun břicho ‘belly’. However, scholarly work on word-formation has not explored these metonymic semantic relationships. This study analyzes a database of 562 types of suffixal formations in Czech, where each type represents a unique combination of metonymic relationship, word-class, and suffix. This analysis not only demonstrates parallels between substitutional and word-formational metonymy, but shows that the metonymic relationships in word-formation are more diverse than in substitution. Asymmetries in these relationships are also explored, showing for example that actions are generally more salient than the participants and the setting, and that parts are more salient than wholes. The design of this study can be extended to analyze the word-formation systems of other languages and thus facilitate cross-linguistic comparisons. Key words: metonymy, word-formation, suffixation, Czech
RÉSUMÉ Metonymie v české slovotvorbě
V tomto článku ukazuji, že metonymii nacházíme nejenom ve výrazech, v nichž jedno slovo nahrazuje jiné, ale také v odvozování slov. Výraz na tu práci potřebujeme chytrou hlavu je metonymický, protože slovo hlava, které popisuje část člověka, nahrazuje jiné slovo (jako člověk nebo osoba), které by popisovalo celého člověka. Samozřejmě nemůžeme zaměstnat jen hlavu, musíme přijmout celého člověka. Abychom poukázali na cíl, jímž je celý člověk, používáme jako nositele slovo hlava. Vztah mezi nositelem a cílem je v tomto případě ČÁST MÍSTO CELKU. Existují i jiné metonymické vztahy. Například když řeknu, že se převrátilo mléko, není to vlastně mléko, které se převrátilo, ale láhev nebo sklenice. Metonymický vztah v tomto příkladu je OBSAH MÍSTO NÁDOBY. Metonymie provedená záměnou slov je tématem množství lingvistických studií, které dokazují, že metonymie tvoří mentální systém dostupnosti pojmů. Peirsman a Geeraerts (2006) shromáždili nejobsáhlejší inventář metonymických vztahů doložených při záměně slov. Paralelní vztahy ovšem nacházíme i v odvozování slov. Například když řeknu, že je někdo břicháč, popisuji celého člověka poukázáním pouze na jednu jeho část, břicho. Zde jde o vztah ČÁST MÍSTO CELKU. A odvozování slova květináč využije vztah OBSAH MÍSTO NÁDOBY tím, že odkazuje na nádobu pojmenováním jejího obsahu, totiž květina. Ve vědecké literatuře o metonymii je jen málo zmínek o slovotvorbě a ve studiích věnovaných odvozování slov skoro úplně chybí rozbor metonymických vztahů. Tento článek je prvním pokusem o sjednocený přístup k metonymii a slovotvorbě. Dokulil (1962; Dokulil et al., 1986) sice nezmiňuje metonymii ve svém modelu slovotvorby, ale taková analýza není s jeho modelem v rozporu. Stejně jako Dokulil dělím typy slovotvorby podle tří faktorů: (1) vztah mezi příznakem (= nositelem) a bází (= cílem), (2) slovní druh a (3) přípona. Rozdíl je v tom, že Dokulil uznával jen čtyři termíny pro příznak a bázi, kdežto moje klasifikace je založena na klasifikaci Peirsmana a Geeraertse, která je
6
daleko rozsáhlejší. Kromě toho tato klasifikace umožňuje srovnání mezi metonymií záměnou slov a metonymií ve slovotvorbě. Toto srovnání dokazuje nejen to, že tyto jevy jsou paralelní, ale i to, že metonymie ve slovotvorbě je ještě pestřejší než ta, která je provedena záměnou slov. Jen některé metonymické vztahy, které byly nalezeny při záměně slov, nebyly nalezeny při tvoření slov, např. ČINITEL MÍSTO VÝROBKU: čtu Shakespeara (kde jméno spisovatele se užívá místo jeho knih). Většinu vztahů nacházíme v obou systémech, např. NÁDOBA MÍSTO OBSAHU: vypít sklenici (kde se jedná o obsah, který je vypit); kapesné (od kapsa). Dost velký počet metonymických vztahů byl nalezen pouze ve slovotvorbě, např. ABSTRAKCE MÍSTO DĚJE: toužit (od touha). Vybudovala jsem databázi metonymických typů v české slovotvorbě. V databázi se nachází 562 typů roztříděných podle tří výše uvedených faktorů. V databázi lze zjistit různé tendence, jako například které metonymické vztahy se nejčastěji vyskytují v české slovotvorbě. V češtině je 31 přípon, které signalizují vztah DĚJ MÍSTO VLASTNOSTI typu škodlivý (odvozeno od škodit). Dále jsou to vztahy DĚJ MÍSTO ČINITELE (26 přípon; žrout od žrát), ABSTRAKCE MÍSTO VLASTNOSTI (24 přípon; klidný od klid) atd. Článek probírá celou řadu otázek spojených s metonymií v české slovotvorbě: relace mezi příponami a vztahy, směr vztahů (vztahy jsou převážně dvousměrné, ale některé jsou jednosměrné), vztahy, které lze těžko rozlišovat. Klasifikaci vybudovanou v tomto článku lze použít při rozboru dalších jazyků. Tímto způsobem by bylo možné zkoumat a srovnávat mentální systémy dostupnosti pojmů v různých jazycích.
HSL fakultet, Universitetet i Tromsø N-9037 Tromsø, Norway
7
Problémy pojetí jazykového obrazu světa v perspektivě srovnávacích výzkumů RENATA GRZEGORCZYKOWA Some open questions concerning the interpretation of the linguistic picture of the world from the perspective of comparative research ABSTRACT: The paper deals with two questions. The first question concerns the range of the ‘mental picture’ of a denoted object, created in the thought of a speaker. Classical (structural) linguistics and logical semantics concentrates on the essential features of the object (the necessary and sufficient conditions to reckon the object as a member of the considered class), whilst cognitive linguistics tends to treat all features associated with an object as valid for the mental picture of this object. The non-essential features are either stabilized by some linguistic facts (like derivations, proverbs, etc.), or are individually created in the text. The second question concerns the ontological character of the denoted objects. The object can be relatively ontologically independent, like: natural beings (e.g. plants, animals), some artefacts (e.g. buildings, tables), or the object can be an entity discernible by the human cognitive, linguistic categorization of the world (the parts of the body, some subsets or collections, the emotional states of a person). Some denoted objects can be human mental constructions (e.g. theoretical models, social ideologies). The ontological character of denoted objects seems to be essential in order to fix the ‘tertium comparationis’ in comparative research. Key words: linguistic picture of the world, concept, meaning, tertium comparationis, categorization of the world, semantic connotation Klíčová slova: jazykový obraz světa, pojem, význam, tertium comparationis, kategorizace světa, sémantická konotace
PODSUMOWANIE Punkty dyskusyjne w rozumieniu językowego obrazu świata – widziane z perspektywy badań porównawczych
W pracy postawiono dwa pytania. Pierwsze pytanie dotyczy „mentalnego obrazu” nazywanego obiektu, utworzonego w myśli/świadomości mówiących. Klasyczna (strukturalna) lingwistyka i logiczna semantyka koncentrowały się na cechach istotnych tego obiektu (koniecznych i wystarczających do przyporządkowania go do danej klasy), podczas gdy lingwistyka kognitywna dąży do tego, by traktować wszystkie cechy związane z przedmiotem jako ważne dla jego całościowego obrazu mentalnego. Cechy nieistotne mogą być społecznie zauważone i utrwalone w faktach lingwistycznych (np. w pochodzeniu wyrazów, we frazeologizmach), a mogą być zauważone indywidualnie, w jednostkowym tekście. Drugie pytanie dotyczy statusu ontologicznego nazywanych obiektów. Obiekty te mogą być ontologicznie względnie samodzielne, jak istoty żywe (zwierzęta, rośliny), artefakty (budynki, stoły), lub też zostają wyodrębnione w wyniku ludzkiej poznawczej i językowej kategoryzacji (części ciała, zbiory elementów, stany emocjonalne człowieka). Niektóre z nazywanych obiektów są wyłącznie
8
konstruktami pojęciowymi (np. pojęcia „ideologiczne”, złożone postawy społeczno-filozoficzne, typu ‘liberalizm’, ‘kosmopolityzm’ itp.). Ontologiczny charakter nazywanych obiektów ma, zdaniem autorki, zasadnicze znaczenie przy ustalaniu podstawy porównania (tertium comparationis) w semantycznych badaniach porównawczych.
Instytut Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-325 Warszawa, Polska
9
Jazykový obraz světa a kreativní text ANNA PAJDZIŃSKA – RYSZARD TOKARSKI The place of creative texts in the linguistic picture of the world ABSTRACT: In this paper, it is claimed that the artistic vision of the world is not very different from the linguistic picture of the world and that creative use of language (i.e. artistic or journalistic texts, advertisements, or even colloquial texts) can contain valuable, indeed, sometimes fundamental data for a reconstruction of the conceptual system encoded in the language. Examples of texts are provided, thanks to which one can verify hypotheses constructed on the basis of systemic facts and which draw attention to an aspect of the linguistic picture of the world. When creative uses are taken into account, semantic components inconspicuous in the general variety of the language surface, and the semantic openness of linguistic expressions is revealed – this openness is correlated with the openness of human thinking about the world. Textual connotations, merely individual at face value, usually have a clear motivation because a semantically interpretable utterance must be derived from linguistic and cultural knowledge. Situations in which the text is the only justification of unconventionalized semantic components are very rare. Key words: semantics, linguistic picture of the world, creative text, semantic connotation Klíčová slova: sémantika, jazykový obraz světa, kreativní text, sémantické konotace
PODSUMOWANIE Językowy obraz świata a tekst kreatywny
Autorzy artykułu polemizują z sądem, iż artystyczna wizja świata jest zasadniczo odmienna od językowego obrazu świata, i stawiają tezę, że kreatywne użycia języka (czyli pewne teksty artystyczne, reklamowe, publicystyczne, a nawet potoczne) mogą być cennym, niekiedy wręcz podstawowym materiałem dla badaczy starających się odtworzyć system pojęciowy utrwalony w języku. Na przykładach pokazują, że teksty takie mogą ułatwiać weryfikację hipotez budowanych na podstawie analizy faktów systemowych oraz zwracać uwagę na jakiś aspekt językowego obrazu świata. Czasem uwzględnienie użyć kreatywnych pozwala ujawnić komponenty semantyczne w języku ogólnym słabo widoczne, umożliwia też pokazanie znaczeniowej otwartości wyrażeń językowych, która współgra z otwartością ludzkiego myślenia o świecie. Konotacje tekstowe, pozornie zupełnie indywidualne, zwykle mają wyrazistą motywację, gdyż semantycznie interpretowalna wypowiedź musi wyrastać z wiedzy językowo-kulturowej. Sytuacje, gdy jedynie tekst stanowi uzasadnienie nieskonwencjonalizowanych komponentów znaczeniowych, są bardzo rzadkie.
Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej pl. Marii Curie-Skłodowskiej 4 A, 21-031 Lublin, Polska
10
Konceptualizace bolesti v polštině: příspěvek ke srovnávacímu výzkumu KRYSTYNA WASZAKOWA The conceptualization of pain in Polish: a contribution to contrastive studies ABSTRACT: The paper presents the picture of pain in Polish, as represented by numerous expressions figuring the lexeme ból ‘pain’. The expressions were documented either in dictionaries of Polish or in the PWN Corpus of Polish. The main focus is on conceptual metonymies and metaphors used by speakers and writers of Polish to think and talk about pain. It discusses the way they understand experiencing pain, what conceptual schemata and comparisons they invoke. Experiencing physical pain is shown according to the following profiles: 1) the pain itself as a process; 2) pain as a subject-phenomenon; 3) the feeling of pain by the subject-experiencer; 3) the localization of the pain; 4) the actions undertaken by the subject-experiencer to alleviate or eliminate pain; 6) the means used by the subject-experiencer to alleviate and/or eliminate pain. The final part of the paper discusses perspectives on contrastive research which include both a detailed analysis of lexemes pertaining to the semantic field of ‘pain’ in different languages and the comparison of the ways in which the pain is conceptualized in the languages analyzed. Key words: conceptualization, profiling, semantic field, metonymy, metaphor, pain, contrastive semantics Klíčová slova: konceptualizace, profilování, sémantické pole, metonymie, metafora, bolest, srovnávací sémantika
PODSUMOWANIE Konceptualizacja bólu w polszczyźnie: przyczynek do badań porównawczych Artykuł przedstawia obrazu bólu na podstawie analizy licznych konstrukcji z leksemem ból, zaczerpniętych ze słowników współczesnej polszczyzny oraz z Korpusu Języka Polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN. W centrum uwagi znajdują się metonimie i metafory pojęciowe, za pomocą których użytkownicy polszczyzny myślą i mówią o bólu fizycznym; w jaki sposób rozumieją doświadczanie tego typu bólu, do czego je porównują, jakie schematy wyobrażeniowe przywołują. Doznawanie bólu – cierpienia fizycznego – jest ukazane w następujących aspektach (profilach): 1) akt/proces bólu; 2) działanie bólu-subiektu; 3) doznawanie bólu przez subiekta-experiencera; 4) lokalizacja, lokalizator bólu; 5) działanie subiekta-experiencera w celu zmniejszenia bólu, jego pozbycia się; 6) środki używane przez subiekta-experiencera w celu zmniejszenia bólu, jego pozbycia się. W ostatniej części pracy zarysowane zostały perspektywy badań nad zagadnieniem bólu w aspekcie porównawczym. Obejmują one z jednej strony szczegółową analizę leksemów należących do pól semantycznych bólu, z drugiej zaś – porównanie sposobów jego konceptualizacji w zestawianych ze sobą językach.
Instytut Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa, Polska
11
Konstitutivní hodnoty polského lidového snáře STANISŁAWA NIEBRZEGOWSKA-BARTMIŃSKA Values constitutive of the Polish dream book ABSTRACT: The major function of the dream book as a genre is the evaluation of entities as “good” or “bad”, which is also the basis for the interpretation of dream images. Therefore, on the basis of dream books, it is possible to reconstruct the values of folk culture. The relevant texts are of the following type: eggs mean gossip, lice mean money, a ring – a wedding, in which the first element is a dream image and the second is its explanation. The two elements together constitute the frame of the genre “If one dreams of X, in reality Y will happen”. Values are connected with explanations (Y), but evaluation in the dream book is also found in the images themselves. Generally speaking, what is young, light, clear, complete, healthy is explained as signifying life, health, youth, wealth, good harvest, harmony or happiness. On the other hand, what is dead, old, dark, dirty, incomplete, ill is explained as something bad, in particular death, illness, old age, poverty, bad harvest, quarrel, unhappiness or sorrow. The most important values for the folk dream interpreter are practical ones, connected with basic human needs, therefore the center of the folk world is life and its protection. Key words: folk culture, genre, Polish dream book, values Klíčová slova: lidová kultura, žánr, polský lidový snář, hodnoty
PODSUMOWANIE Wartości konstytutywne polskiego sennika ludowego Wartościowanie elementów świata jako „dobrych” lub „złych” jest głównym sensem funkcjonowania sennika jako gatunku i stanowi podstawową zasadę interpretacji obrazów sennych. Na podstawie tekstów sennika możemy dokonać rekonstrukcji wartości kultury ludowej. Chodzi w tym wypadku o teksty typu: jajka śnią się na plotki; czarna chustka – pogrzeb; wszy to pieniądze; pierścionek – wesele, w których człon pierwszy (jajka, wszy, czarna chustka, pierścionek) to obraz senny, a człon drugi (plotki, pieniądze, pogrzeb, wesele) to wykładnia (objaśnienie) obrazu. Obydwa elementy wpisane są w ramę gatunkową: „Jeśli śni się X, to na jawie zdarzy się Y”. Wartości są przypisane do wykładni (Y), ale wartościowanie w senniku obecne jest także i w samych obrazach. Ogólnie, to, co żywe, młode, jasne, czyste, tłuste, dojrzałe, całe, zdrowe i ładne, objaśniane jest na jawie jako życie, zdrowie, młodość, bogactwo, urodzaj, zgoda, szczęście, radość, przyjaciel. Z kolei to, co martwe, stare, ciemne, brudne, chude, niedojrzale, niecałe, chore, brzydkie, na jawie wyjawiane jest jako coś niedobrego, zwłaszcza: śmierć, choroba, starość, bieda, nieurodzaj, kłótnia, nieszczęście, smutek, wróg. Najważniejszymi wartościami dla ludowego interpretatora snów są wartości praktyczne, związane z zabezpieczeniem podstawowych potrzeb bytowych. Sennik jest zatem gatunkiem potwierdzającym tezę, że jądro ludowego świata wartości stanowi życie i jego ochrona.
Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej Pl. M. Curie-Skłodowskiej 4A, 20-031 Lublin, Polska <[email protected]>
12
Lund eye tracking studies in research on language and cognition JANA HOLŠÁNOVÁ, RICHARD ANDERSSON, ROGER JOHANSSON, KENNETH HOLMQVIST & SVEN STRÖMQVIST ABSTRACT: The research group from Humanities Laboratory at Lund University, Sweden, presents three strands of research on language and cognition where eye-tracking methodology has been used as a window on the mind. The paper includes: (1) eye tracking studies on picture viewing and picture description showing the dynamics of how speakers perceive, conceptualize and spontaneously describe complex visual scenes on higher levels of discourse, (2) studies using a combination of eye tracking and spoken scene descriptions to study mental imagery and to track the ability of “seeing something in the mind’s eye”, and (3) eye tracking studies conducted in order to study “thinking for speaking” and linguistic diversity by investigating language-specific cognitive effects. The paper ends with a visionary outlook for future applications of eye tracking methodology in the study of language and cognition. Key words: eye tracking methodology, language and cognition, visual attention, cognitive semantics, mental imagery, thinking for speaking, event perception, event description, manner of motion
RÉSUMÉ Lundský výzkum jazyka a kognice pomocí metody snímání očních pohybů
Jedním z frekventovaných témat, které řeší kognitivní věda a kognitivní lingvistika, je vztah smyslové percepce a řeči. Toto téma je i předmětem zájmu týmu švédských kognitivních vědců a lingvistů z Lundské univerzity. Článek představuje práci v oblasti empirického výzkumu, který se zaměřuje na metodologii výzkumu jazyka a kognice prostřednictvím tzv. snímání očních pohybů (eye-tracking). Sérií výzkumů studují autoři (a) procesuální aspekty pozorování obrázků, konceptualizace obrázků a jejich mluveného popisu, (b) existenci a užívání mentálních vizualizací a (c) otázku jazykové relativity, tj. jakým způsobem jazyk ovlivňuje pozornost a myšlení. Autoři se zaměřují na odhalení časových a sémantických souvislostí mezi vizuálními a verbálními daty. Na jedné straně sledují oční pohyby jako reflexi lidského myšlení. Pomocí specifického technického vybavení dokážou určit, který element zaujme pozorovatelovy oči a následně jeho myšlení. Oční pohyb je jedním z nástrojů ke zpřístupnění mysli. Na druhé straně vědci zaznamenávají mluvené segmenty, které jsou jazykovými výrazy ohniska pozornosti. Specifická analýza promluvy umožňuje využít mluvený popis jako další jemné odhalení mysli. Výzkum propojuje metody s různou disciplinární ukotveností a představuje multimodální komparativní metodu přístupu k mentálním procesům. Ukazuje, jak informanti vytvářejí významové jednotky na základě obrázků a jak tyto jednotky zpracovávají zrakem a jazykem. V závěru článku formulují autoři svou vizi o budoucím možném využití metody snímaní očních pohybu pro výzkum jazyka a kognitivních procesů.
13
SAMMANFATTNING Lundaforskning om språk och kognition med hjälp av blickbeteendemätning
En svensk forskargrupp från Humanistlaboratoriet vid Lunds Universitet presenterar i den här artikeln tre olika forskningsområden inom språk och kognition, där så kallad eye-tracking metodologi (blickbeteendemätning) har använts som ett fönster till vårt tänkande. I en rad studier (1) undersöker forskarena det dynamiska samspelet mellan hur vi uppfattar, konceptualiserar och beskriver komplexa visuella scener och bilder; (2) använder en kombination av blickbeteendemätning och verbala beskrivningar i syftet att studera mentala visualiseringar; och (3) studerar olika språks kognitiva implikationer samt hur språket i sig påverkar vår uppmärksamhet och vårt tänkande. Avslutningsvis presenterar Lundagruppen sina visioner om hur metodologin i framtiden kan tillämpas i forskningen om språk och kognition.
Cognitive Science Department, Lund University Kungshuset, Lundagård, S-222 22 Lund, Sweden <[email protected]> Cognitive Science Department, Lund University Kungshuset, Lundagård, S-222 22 Lund, Sweden Cognitive Science Department, Lund University Kungshuset, Lundagård, S-222 22 Lund, Sweden Humanistlaboratoriet, Lunds universitet SOL centrum, Box 201, 22100 Lund, Sweden Lunds universitet Box 117, 221 00 Lund, Sweden <[email protected]>
14
Jerzy Bartmiński
Jaké hodnoty spoluutvářejí jazykový obraz světa Slovanů? Values in the linguistic picture of the world of the Slavs ABSTRACT: This article relates to the international project on the linguistic-cultural picture of the world of the Slavs and their neighbors. The author proposes that the project address questions relating to the values underlying the linguistic picture of the world in the national languages under study, their hierarchy, the system they constitute, and above all the question of understanding of these values. A preliminary list of values in the Polish linguistic-cultural sphere contains about 70 concepts, including: (1) spatial concepts: HOUSE, EUROPE, EAST, WEST; (2) concepts relating to humans, their attitudes and personal virtues: PERSON, FRIENDSHIP, DIGNITY, COURAGE, HEROISM; (3) concepts relating to social attitudes and virtues: FAMILY, NATION, JUSTICE, SOLIDARITY, RESPONSIBILITY, TOLERANCE, HOSPITALITY; (4) political concepts: DEMOCRACY, REGIONALISM, SELF-GOVERNMENT; (5) key ideological concepts: FREEDOM, EQUALITY, INDEPENDENCE, HOMELAND; (6) religious concepts: GOD/FAITH, CHURCH; (7) general concepts: TRUTH, FALSEHOOD (LIE), SCHOLARSHIP, WORK. To a great extent, these values are common to several languages. The question remains, however, what hierarchy there is in various languages and how the values are understood. Comparative research on the linguistic picture of the world should also deal with oppositions of the type “one of us/foreign”, “us/them”, as well as national, religious and ideological auto- and hetero-stereotypes. Key words: values, comparative research, linguistic picture of the world, Slavs and their neighbors Klíčová slova: hodnoty, srovnávací výzkumy, jazykový obraz světa, Slované a jejich sousedé
PODSUMOWANIE Jakie wartości współtworzą językowy obraz świata Słowian?
Artykuł nawiązuje do dyskusji na XIV Międzynarodowym Kongresie Slawistów w Ochrydzie, w czasie której (dyskusji) rozważano projekt międzynarodowej współpracy nad językowo-kulturowym obrazem świata Słowian i ich sąsiadów. Autor proponuje, by w ramach projektu postawić trzy pytania: o wartości, które leża u podstaw językowego obrazu świata (JOS) w badanych językach narodowych, o relację (hierarchię) między nimi (czy układają się w jakiś system („kanon”?) ważny dla kolektywnej samoidentyfikacji), i przede wszystkim – jak są rozumiane. Hipotetyczny kanon wartości narodowych można ustalać na drodze empirycznej (m.in. metodą ankietową), odróżniając wartości wyznawane i rzeczywiście praktykowane), albo analitycznej. Przedstawia wstępną listę dla polskiego kręgu językowo-kulturowego, obejmującą około 70 pojęć. Są na niej: (1) pojęcia przestrzenne: DOM, EUROPA, AMERYKA; ŚWIAT, WSCHÓD, ZACHÓD; (2) pojęcia dotyczące człowieka, jego postaw i cnót osobowych, jak: CZŁOWIEK / OSOBA LUDZKA; MIŁOŚĆ, PRZYJAŹŃ, WIERNOŚĆ, GODNOŚĆ, HONOR; UCZCIWOŚĆ, SUMIENIE; MĘSTWO, ODWAGA, BOHATERSTWO – odpowiadające im „antycnoty” to: ZDRADA, NIENAWIŚĆ, ZEMSTA; (3) pojęcia dotyczące społeczności, postaw i cnót społecznych: RODZINA; NARÓD, SPOŁECZEŃSTWO, SPRAWIEDLIWOŚĆ, SOLIDARNOŚĆ, ODPOWIEDZIALNOŚĆ; TOLERANCJA, GOŚCINNOŚĆ; (4) pojęcia polityczne: PATRIOTYZM, DEMOKRACJA, REGIONALIZM, SAMORZňDNOŚĆ; (5) pojęcia ideologiczne, „sztandarowe”: WOLNOŚĆ, RÓWNOŚĆ, NIEPODLEGŁOŚĆ; OJCZYZNA i MAŁA OJCZYZNA; (6) pojęcia
15
religijne: BÓG / WIARA (RELIGIJNA; RELIGIA, KOŚCIÓŁ; (7) pojęcia ogólne takie, jak: DOBRO i ZŁO; PRAWDA I FAŁSZ (KŁAMSTWO) NAUKA, PRACA. W dużym stopniu są to wartości w szerokim zakresie wspólne z innymi językami. Pytanie, jak są w różnych językach hierarchizowane? Jak rozumiane? Badania porównawcze nad JOS powinny zdaniem autora objąć też kategorie czasu i miejsca, opozycje typu swój/obcy, my/wy oraz auto- i heterostereotypy narodowe, religijne, ideologiczne. Na koniec autor rozważa, jak można rekonstruować system aksjologiczny danej kultury i jaką metodą prezentować wyniki badan.
ul. Lawinowa 1, m. 153, 20-864 Lublin, Polska <[email protected]>
16
Zuzana Lehoučková
Slovesná prefixace ve světle Langackerovy kognitivní gramatiky Verbal prefixation in light of Langacker’s cognitive grammar ABSTRACT: Word-formation is the “border zone” between linguistic system and linguistic usage. Langacker’s usage-based approach to language represents an attempt to describe and explain a linguistic system as a product of cognitive processes (e.g. perception, attention, categorization, memory). This paper proposes an alternative approach to the description and explanation of semantic characteristics of Czech verbal prefixes (of the prefix vy- in particular) using Langacker’s ideas as the most important theoretical basis. The variety of semantic behaviour of the Czech prefix vy- is traditionally explained as a rich polysemy of this morpheme or as a loss of its meaning. This paper supposes a multi-level system of schematic verbal concepts (linguistic units) related to the most general meaning of the prefix vy-: “schematic vy-verbs”. Each of them is an abstraction of a category of real vy-verbs. For example, the verbal category vyzuřit se, vyplakat se, vydovádět se, vypsat se, vypovídat se is represented by a schematic vy-verb “vy-V (‘vent emotions’) (se)”. These schematic verbal concepts are considered very important for the process of prefixation, especially in cases of significant semantic difference between simplex and prefixed verb. This approach should be able to identify previously unnoticed semantic relations. Key words: cognitive linguistics, prefixation, polysemy, Ronald Langacker Klíčová slova: kognitivní lingvistika, prefixace, polysémie, Ronald Langacker
17
